Althusser Louis - W Odpowiedzi Johnowi Lewisowi

Louis Althusser

W odpowiedzi JohnowiLewisowi

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)WARSZAWA 2005

Louis Althusser W odpowiedzi Johnowi Lewisowi (1973 rok)

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

Ksieczka W odpowiedzi Johnowi Lewisowi(Rponse a John Lewis) napisana zostaa przez LouisaAlthussera w roku 1973 i w tyme samym wydanaprzez paryskie wydawnictwo Edition Maspero/LaDcouverte.

W jzyku polskim po raz pierwszy ksika zostaawydana w roku 1988 przez Studenck OficynWydawnicz Zwizku Studentw Polskich Alma-Press. Niniejsze wydanie jest reprintem I wydania.

Przekadu ksieczki dokona oraz wstpem poprzedziAndrzej Staro.

Korekty przekadu oraz drobnych zmian redakcyjnychdokona Piotr Strbski.


Wstp tumacza

Znajomo filozofii Althussera jest w Polsce nie tylko fragmentaryczna, ale take jednostronna.Ogranicza si bowiem do kilku zaledwie tekstw napisanych w latach 1960-1970, w tym przede wszystkimCzytania Kapitau (Lire Le Capital). Jest zatem niewspmierna do rozgosu i znaczenia koncepcjifrancuskiego filozofa1. Trudno jednak robi z tego zarzut. Mona jedynie mie nadziej, e Odpowied...pozwoli w jakim stopniu t luk wypeni.

Ksika ta, mimo maej objtoci, jest w filozoficznym dorobku Althussera pozycj wan, gdyzawiera po raz pierwszy przedstawione w tak rozwinitej formie, rozproszone dotychczas elementy (samo-)krytycznego spojrzenia na koncepcje zaproponowane w Pour Marx i Lire Le Capital. Jak wiadomo,Althusser bardzo szybko uwiadomi sobie bdy w swych pierwszych zreszt z wielu wzgldwwartociowych propozycjach teoretycznych. Na przeomie lat 1967/68 rozpocz oczyszczanie(rektyfikacj, rewizj) swych prac. Za najwaniejszy uwaa bd teoretystyczny. Dokona wwczasstopniowej ewolucji, odchodzc od jednostronnie i skrajnie sformuowanych zaoe teoretystycznych wkierunku politycznej aktywizacji. Jednym z rezultatw tej pracy jest wanie Odpowied....Althusserowska samokrytyka skupia si tutaj przede wszystkim na rewizji pojcia filozofii, pomijajc prcz kilku fragmentw problem teoretycyzmu. Krytyk tego zobiektywizowa Althusser dopiero wdwa lata po wydaniu Rponse a John Lewis, w ksice lments d'autocritique (Elementysamokrytyki)2.

Oto jej krtka, z koniecznoci bardzo schematyczna, prezentacja.Miejscem narodzin bdu teoretycystycznego bya, zdaniem Althussera, koncepcja cicia

epistemologicznego, wprowadzona na oznaczenie radykalnego i cigego zerwania marksizmu zideologi buruazyjn, bdcego warunkiem obrony marksizmu przed ideologicznymi deformacjami izachowania jego teoretycznej tosamoci. Bd pojawi si, twierdzi Althusser, w momencie interpretacjitego zerwania, bowiem zamiast nada temu historycznemu faktowi cay jego wymiar spoeczny,polityczny, ideologiczny i teoretyczny, zredukowaem go do miary ograniczonego faktu teoretycznego3.Redukcja ta pocigna za sob, w sposb konieczny, racjonalistyczn interpretacj cicia, polegajc naprzeciwstawieniu prawdy i bdu w spekulatywnej opozycji nauki i ideologii w ogle, ktrej przypadkiemszczeglnym by antagonizm marksizmu i ideologii buruazyjnej. Wszystkie skutki teoretycyzmu,konkluduje Althusser, wypywaj z tej redukcji i racjonalistyczno-spekulatywnej interpretacji.

Mimo teoretycznej mglistoci kategorii cicia, uniemoliwiajcej mu z czego nie zdawa sobiesprawy wyjanienie jego mechanizmw, to znaczy moliwoci i przebiegu przejcia midzy kolejnymisystemami, uczyni z niej argument teoretyczny. To znaczy, jak powiada, uteoretyzowa bdracjonalistycznej opozycji midzy nauk (prawd) i ideologi (bd) w trzech postaciach teoretycznych,podsumowujcych i ucieleniajcych bdn tendencj. S to: po pierwsze, szkic (spekulatywny, dodajeAlthusser) teorii rnicy midzy nauk i ideologi w ogle; po drugie, kategoria praktyki teoretycznej wtakiej mierze, w jakiej sprowadzaa w istniejcym kontekcie praktyk filozoficzn do praktyki naukowej;po trzecie, najbardziej chyba znana (spekulatywna) teza filozofii jako teorii praktyki teoretycznej,prezentujca kulminacyjny punkt bdnej tendencji.

Krtko mwic, teoretycyzm oznacza dla Althussera przede wszystkim prymat teorii nadpraktyk, jednostronny nacisk na teori. W czystej formie: posugiwanie si racjonalistyczn opozycjprawda/bd w spekulatywnej teorii Nauki i Ideologii.

1 Podobnie niewspmierna jest ilo opublikowanych tekstw Althussera. Legendarne stao si to, e publikowa niezmiernierzadko w okresie, gdy obowizujce byo wydawanie thorie fleuve.2 Louis Althusser, lments d'autocritique, Hachette Littrature, Paris 1974. Gotowa wersja tego eseju istniaa ju w roku1972 i miaa pierwotnie wej w skad Odpowiedzi.... Jednak Althusser zrezygnowa z tego zamiaru, aby jak mwi nierozbija jednoci tekstu.3 lments..., wyd. cyt., str. 14.


www.skfm-uw.w.pl


Kilka sw komentarza. Wydaje si, e Althusser zupenie trafnie identyfikuje sabe strony swychpierwszych propozycji. Nie s one oczywicie jedyne. Tak wic wyranie widoczna bya oglnikowo iniekompletno definicji ideologii, absolutystyczne jej pojmowanie stymulujce niedostrzeganie jejwielorakich powiza i uwarunkowa, brak dopracowanego systemu zalenoci midzy ideologi i nauk.Podobne s sprzecznoci koncepcji praktyki teoretycznej czy koncepcji filozofii jako teorii praktykiteoretycznej4. Rwnie suszne jest, co nie ulega wtpliwoci, uznanie niejednoznacznej, niedopracowanejkoncepcji cicia epistemologicznego za przyczyn bdnego toku rozwaa dotyczcych nauki i ideologiioraz ich wzajemnego stosunku.

Jakie byy przyczyny takiego stanu rzeczy? Althusser zdaje si wskazywa, konkretyzujc swjwywd, i powodem takiego pojmowania cicia byo niedopracowanie teorii ideologii, dokadniej jednostronne ujcie dwuznacznego pojcia, uywanego przez Marksa w Ideologii niemieckiej. Ideologiabya tu pojmowana jako, z jednej strony, kategoria filozoficzna suca do oznaczenia bdu, iluzji, a zdrugiej strony jako pojcie naukowe, dotyczce nadbudowy spoecznej. Althusser nie dostrzeg niejakotego drugiego znaczenia i utosami ideologi z kategori filozoficzn, z czego wynikaa niemonozrozumienia jej konkretnych form, mechanizmw, funkcji i tendencji klasowych oraz koniecznychstosunkw midzy filozofi i nauk. Zatem nie mogem pisze Althusser uczyni naprawd zrozumiawizi istniejcej midzy, z jednej strony, zerwaniem Marksa z ideologi buruazyjn i z drugiej strony ciciem5.

Po drugie, koncepcja ideologii bya niedopracowana, stwierdza Althusser, poniewa zabrako w niejsprzecznoci. Dlaczego? Poniewa Althusser, jak sam twierdzi, bezkrytycznie zaadaptowa Spinozjaskteori ideologii, znakomicie odpowiadajc jego potrzebom6, gdy odrzucajc moliwo posugiwania sikategoriami Podmiotu i Celu. Interpretacja Pierwszego Rodzaju Poznania jako historycznego ikonkretnego wiata ludzi yjcych (w) materialnoci urojonej doprowadzia go do koncepcjimaterialnoci-urojenia-odwrcenia-podmiotu. Ale Spinoza widzia ideologi jako uniwersalny elementistnienia historycznego. W ten sposb pomija rnic regionw ideologii i antagonistycznych tendencjiklasowych, ktre j przebiegay, dzieliy, przegrupowyway i przeciwstawiay. Brakiem (przeniesionym)Spinozjaskiej teorii ideologii jest wanie brak sprzecznoci. Przez wyom w tej teorii, pisze Althusser,mg si atwo wcisn teoretycyzm.

Po trzecie, redukowanie cicia do prostego faktu teoretycznego Althusser przenosi si tutaj nagrunt nauki byo (znowu) bezkrytycznym zaadaptowaniem punktu widzenia nauki na ni sam. Inaczejmwic, zaadaptowaniem punktu widzenia agentw praktyki naukowej na ich wasn praktyk i historijej rezultatw, polegajcym na widzeniu w pocztku nauki tylko rnicy midzy przed i po, midzyodkrytymi prawdami i odrzuconymi bdami7. Ten eufemistyczny wywd ukrywa, jak si wydaje, silny

4 Wbrew deklaracjom Althussera, e chodzi o filozofi marksistowsk, jej teoretyczna wersja bliska bya, poprzez terminologi,strukturalizmowi, a poprzez pojmowanie przedmiotu i funkcji filozofii oraz redukowanie jej do epistemologii neopozytywizmowi. Althusser zreszt podkrela w lments... fakt bliskiego zwizku teoretycyzmu z epistemologi, ktradefiniowana jako teoria warunkw i form praktyki naukowej i jej historii w rnych konkretnych naukach moe byinterpretowana w dwojaki sposb: materialistyczny i spekulatywny. W tym drugim przypadku prowadzi do tworzenia irozwijania teorii praktyki naukowej w odrnieniu od innych praktyk. Czym rni si wic od filozofii pojmowanej jakoteoria praktyki teoretycznej? Filozofia jest epistemologi.5 lments..., wyd. cyt., str. 45.6 Brak miejsca nie pozwala na rozwijanie problemu stosunku Althussera do Spinozy, ktry mia peni wobec niego podobnfunkcj, jak Hegel wobec Marksa.Kilku sw wyjanienia wymaga teoria ideologii Spinozy. Jej charakterystycznymi cechami s: realno urojenia ideologii,jej wewntrzne odwrcenie, a jej centrum stanowi iluzja podmiotu. Spinoza odrzuca wszelk iluzj na temat ideologii,identyfikujc j jako urojon. Ale jednoczenie odrzuca traktowanie jej jako bdu, poniewa zasadza system tego urojenia nastosunku ludzi do wiata wyraonego poprzez stan ich cia. Ten materializm urojenia otworzy drog do koncepcjiPierwszego Rodzaju Poznania: czego innego ni poznanie, bowiem chodzi tutaj o wiat materialny ludzi taki, jakiprzeywaj, wiat ich konkretnego i historycznego istnienia.Zatem Althusser przejmuje teori ideologii, dokonujc interpretacji Pierwszego Rodzaju Poznania.7 lments..., wyd. cyt., str. 47-48.


www.skfm-uw.w.pl


wpyw, jaki wywar na Althussera strukturalizm, od ktrego zawsze si ostro odegnywa, przyznajc sijedynie do kokietowania terminologi8.

Nie s to, oczywicie, jedyne przyczyny, lecz najbardziej widoczne w samym wywodzie Althussera,posiadajcym, niestety, pewne niedoskonaoci i wymagajcym przeprowadzenia mudnej interpretacji, naktr tu nie ma miejsca.

Cay wywd Althussera zmierza w kierunku pokazania podstawowego, jego zdaniem, brakukoncepcji teoretystycznej, jakim jest nieobecno pojcia walki klas, problematyki klasowej wnaukowych i filozoficznych rozwaaniach. Althusser dokonuje bowiem swoistego odwrcenia swejpoprzedniej pozycji: formua prymatu teorii nad praktyk zostaje zastpiona formu prymatu praktykinad teori, to znaczy prymatu walki klasowej w ekonomii i polityce nad walk klasow w teorii9. Z tegopunktu widzenia dokonuje take oceny swych poprzednich koncepcji. W proponowanym ukadzieteoretycznym nie mog bowiem funkcjonowa wywoujce zgubne skutki koncepcje takie, jak praktykateoretyczna czy jej teoria. Natomiast opozycja nauka/ideologia wymaga, jak sdzi Althusser,przepracowania z innego punktu widzenia, to jest zoonego procesu produkcji poznania, w ktrymcz si klasowe konflikty, ideologie praktyczne, ideologie teoretyczne, istniejce nauki i filozofia.Naczelnym zadaniem staje si wic wprowadzenie walki klas i jej skutkw do teorii.

Niestety, program badawczy, jaki formuuje Althusser, zbieny w pewnych punktach zLeninowskim postulatem upartyjnienia filozofii, nie jest jednak satysfakcjonujcy. Trudno zazadowalajce uzna (pamitajc jeszcze nader szeroki i nie zrealizowany program bada z pierwszych prac)danie wzicia na powanie znakw teoretycznej walki klasowej, by mc lepiej rozpozna i poznaprzeciwnika klasowego, to znaczy, na istniejcym terenie teoretycznym, przeciwnikw filozoficznych izaj teoretyczne pozycje klasowe bardziej suszne, aby utrzyma i obroni front lepiej przygotowany10.Althusserowska upolityczniona wersja filozofii zawiera wiele miejsc niejasnych i niedopracowanych, jakzauwaymy to w Odpowiedzi... Niewyjaniona pozostaje, na przykad, definicja polityki; takekwestia, czy zajcie odpowiednich pozycji klasowych determinuje niejako automatycznie przyjcietakich, a nie innych zaoe naukowych.

Podobnie wtpliwa pozostaje kwestia krytyki odchylenia stalinowskiego poprzez ekonomizm.Czy faktycznie pojcie to posiada tak warto eksplikacyjn, jak mu si tutaj przyznaje? Zreszt,dodajmy, wyjanienie to uzna Althusser za niewystarczajce i w kilka lat pniej definiuje ekonomizmjako ekonomistyczn i woluntarystyczn lini, ktra podtrzymywaa cay ten system11. To jeszczebardziej komplikuje, ni rozjania spraw.

Zaprezentowane wyej lments d'autocritique i ksika, ktr Czytelnik ma przed sob, sgwnymi pozycjami drugiego okresu twrczoci Althussera. Wyranie widoczna jest ichnieekwiwalentno teoretyczna wobec dzie okresu pierwszego: bardziej szczegowych, wykoczonych, atake, mimo brakw, podnych poznawczo. Natomiast okres drugi charakteryzuje przede wszystkimtendencja krytyczna12, ktra jest, jak atwo zauway, przede wszystkim polityczna. Nie pojawia si tuwiele kwestii, ktrymi Althusser zajmowa si poprzednio. Moliwe jest powiedzia Balibar eAlthusser by niezdolny teoretycznie... to znaczy by zdolny do zidentyfikowania pewnych trudnoci isaboci pierwszych sformuowa, ale nie by naprawd zdolny do skonstruowania na to miejsce caocirwnie spjnej jak pierwsza13. Lecz oto pojawia si pytanie, czy faktycznie w pierwszym okresie

8 Tame, str. 56 i n.9 Tame, str. 8.10 Tame, str. 97.11 Przedmowa Althussera do: Dominique Lecourt, Lyssenko. Histoire relle d'une science proltarienne, Editions Maspero,Paris 1976, str. 11. Jest to ksika bardzo interesujca. Lecourt traktuje bowiem ysenkizm jako ukonkretyzowanie stalinizmualbo inaczej mwic: stalinizm jest uoglnionym ysenkizmem.12 Althusser, wbrew zwolennikom popperowskiej falsyfikowalnoci, nada, za Leninem, bdowi uprzywilejowan rol wprocesie oczyszczania poznania, rodzaj heurystycznego prymatu nad prawd.13 Zob. Andrzej Staro, Co zostao ze szkoy Althussera (rozmowa z . Balibarem), Nowa Krytyka 1987, nr 1 (w druku).Take: . Balibar, Co pozostao ze Szkoy Althussera?, Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet


www.skfm-uw.w.pl


stanowisko Althussera byo spjnym systemem, czy te byy to tylko kierunki i wskazwki bada. Trudnojest na to pytanie odpowiedzie. Ta caociowa, jak i czciowa ocena moe si okaza ze wzgldu nasta, niezakoczon formalnie, ewolucj pogldw Althussera nieuprawniona14.

Jak susznie zauwaa R. oziski: Nie chodzi teraz o to, eby w caoci przyjmowa lub odrzucajego propozycj filozoficzn. Chodzi teraz o to, eby wykorzysta j jako szans do powtrnegoprzemylenia wielu pozornie ostatecznie rozwizanych problemw filozofii marksistowskiej imarksizmu15. Lektura Odpowiedzi... na pewno t szans stwarza.

Andrzej Staro

Warszawski), Warszawa 2005.14 Wiadomo, i mimo dugiego milczenia Althusser nadal pisze, cho nie publikuje (zob. przyp. 13). Moe wic ktrego dnia...15 R. oziski, Filozofia Althussera, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1977, str. 261.


www.skfm-uw.w.pl


Przedmowa

Ksieczka ta zawiera artyku W odpowiedzi Johnowi Lewisowi i Uwag o krytyce kultujednostki, napisane w czerwcu 1972 roku.

Artyku ukaza si w przekadzie Grahama Locka w dwch numerach Marxisme Today,teoretyczno-politycznego pisma Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, w padzierniku i listopadzie 1972roku.

Ksieczka nosi tytu W odpowiedzi Johnowi Lewisowi, gdy kilka miesicy wczeniej to samopismo opublikowao dugi krytyczny artyku Johna Lewisa (angielskiego filozofa komunistycznego,znanego ze swych wypowiedzi w kwestiach polityczno-ideologicznych), zatytuowany The CaseAlthusser.

Obecny tekst powtarza angielsk wersj artykuu: wprowadziem tylko kilka poprawek, dorzuciempar wyjaniajcych paragrafw i dodaem Uwag.

Doczyem rwnie niepublikowan do tej pory Uwag o kategorii: proces bez Podmiotu i bezCelu(w), ktra pierwotnie miaa stanowi jedno z W odpowiedzi..., ale usunem j wwczas, by nieprzedua i tak ju dugiego artykuu.

L. A.Pary, 1 maja 1973


www.skfm-uw.w.pl


W odpowiedzi Johnowi Lewisowi

I

Dzikuj Marxisme Today za opublikowanie artykuu Johna Lewisa na temat moich esejw zfilozofii marksistowskiej: Pour Marx i Lire Le Capital (1965).

W obecnoci wszystkich nieruchomych czonkw rodziny i swych milczcych kolegw Doktor JohnLewis pochyli si nad przypadkiem Althussera16. Trwao to dugo, ale wreszcie postawi diagnoz: choryjest dotknity ostrym dogmatyzmem w rodzaju redniowiecznego. Prognoza jest ponura: chory dugonie pocignie.

Jest to dla mnie zaszczyt, lecz take okazja do wytumaczenia si, patrzc ju z dystansu 12 lat. Boprzecie mj pierwszy, mwicy o modym Marksie, artyku ukaza si w 1960 roku, a obecnie jest rok1972.

Od tego czasu sporo wody przepyno pod mostem Historii. Ruch robotniczy przey tak wanewydarzenia, jak: proces bohaterskiej i zwyciskiej walki narodu wietnamskiego przeciwkonajpotniejszemu krajowi imperialistycznemu wiata; proletariack rewolucj kulturaln w Chinach (1966-1969); najwikszy w historii strajk robotniczy (dziesi milionw strajkujcych przez miesic) we Francji w1968 roku strajk poprzedzony i podwojony gbokim buntem ideologicznym w rodowiskachstudentw i intelektualistw drobnomieszczaskich; zajcie Czechosowacji przez armie innych krajwUkadu Warszawskiego; wojn w Irlandii, itp. Wiadomo, e rewolucja kulturalna, Maj '68 i zajcieCzechosowacji wywoay gone echa ideologiczne i polityczne w caym wiecie kapitalistycznym.

Z upywem czasu mona lepiej osdza. Lenin mwi: kryterium praktyki jest naprawd wanetylko wtedy, gdy dotyczy procesu o dugiej trwaoci. Z upywem dowiadczenia praktycznego,trwajcego dwanacie, dziesi, a nawet siedem lat, mona lepiej osdza i widzie, czy miao si racj czynie, i w czym: nawet na moim bardzo skromnym poziomie. Doprawdy, okazja jest doskonaa.

Podkrelam po prostu szczeg: w artykule Johna Lewisa nie pojawia si problem politycznejhistorii ruchu robotniczego. W Pour Marx (1965) mwiem o Stalinie, o XX Zjedzie KPZR, a take orozbiciu midzynarodowego ruchu komunistycznego. Natomiast dla Lewisa, prawdopodobnie, Stalin wogle nie istnia; podobnie jak XX Zjazd, rozbicie midzynarodowego ruchu komunistycznego, Maj 1968,zajcie Czechosowacji czy wojna w Irlandii. J. Lewis jest czystym duchem, ktry nie znia si domwienia o polityce.

Gdy mwi o filozofii, to mwi tylko o filozofii. Kropka.W ten sposb postpuje zreszt wikszo profesorw filozofii w naszym spoeczestwie

buruazyjnym. Przede wszystkim nie mwi o polityce! Nie, oni mwi tylko o filozofii. Kropka. Z tegopowodu Lenin nazywa ich, cytujc Dietzgena, dyplomowanymi lokajami pastwa buruazyjnego. Jakandza! Bo przecie, ju od Platona, wszyscy wielcy filozofowie mwili o polityce take wszyscy wielcyfilozofowie buruazyjni i to nie tylko materialici, ale rwnie idealici: na przykad Hegel. Nie mwili otym wprost, ale mniej lub bardziej przeczuwali, e uprawia filozofi oznacza take uprawia polityk wteorii; co wicej, mieli odwag uprawia polityk mwic o niej z odkryt twarz.

Dziki Bogu John Lewis to zmieni. Jest on marksist i mamy rok 1972: nie ma ju potrzeby mwio polityce. Niech zrozumie, kto moe.

Dzikuj Marxisme Today take za to, e udostpnio miejsce filozofii. Jest to bardzo suszne.Bowiem Engels, Lenin oczywicie, ale nawet sam Stalin i, naturalnie, Gramsci i Mao mwili: proletariackawalka klasowa potrzebuje filozofii. Potrzebuje nie tylko marksistowskiej nauki historii (materializmuhistorycznego), ale take filozofii marksistowskiej (materializmu dialektycznego). Dlaczego?

16 Tytu artykuu Johna Lewisa brzmi: The Case Althusser (Przypadek Althussera przyp. tum.). Nic w tym dziwnego, wkonkluzji swego artykuu J. Lewis stawia kropk nad i porwnujc marksizm z... medycyn.


www.skfm-uw.w.pl


Niech mi bdzie wolno odpowiedzie formu, ktrej (osobiste) ryzyko napisania bior na siebie:dlatego, e filozofia, w ostatniej instancji17, jest walk klasow w teorii18.

To wszystko, jakby powiedzia J. Lewis, jest zupenie ortodoksyjne. Engels, cytowany przezLenina w Co robi?, w przedmowie do Wojny chopskiej w Niemczech pisa w 1874 roku, e istniejtrzy formy walki klasowej: forma ekonomiczna, forma polityczna i forma teoretyczna. Albo, jeeli ktowoli, ta sama walka klasowa istnieje, a wic powinna by prowadzona przez proletariat pod kierownictwemjego Partii, w ekonomii, w polityce i w teorii. Przeduenie walki klasowej w teorii nazywa si filozofi.

To wszystko, kto powie, s sowa i tylko sowa, ale tak nie jest. Tutaj sowa s orem walkiklasowej w teorii. Bo jeeli walka klasowa w teorii jest czci walki klasowej tout court i jeelinajwaniejsz form walki klas jest polityczna walka klasowa, to sowa filozofii s orem w walcepolitycznej.

Lenin napisa, e polityka jest przedueniem ekonomii. Tutaj, mona byoby napisa, e filozofia,w ostatniej instancji19, jest teoretycznym przedueniem polityki. Formua jest schematyczna. Zgoda! Alew tych kilku sowach mwi to, co naley powiedzie.

Wszystko, co dzieje si w filozofii posiada, w ostatniej instancji, nie tylko konsekwencje politycznew teorii, ale take polityczne konsekwencje w polityce: w politycznej walce klasowej.

Dokadniej poka to za chwil.Oczywicie, skoro cytuj Engelsa i Lenina, J. Lewis powie zapewne jeszcze raz, e postpuj jak

ostatni bohater ortodoksji, zagroonej cikimi niebezpieczestwami20. O.K. Staram si broni tejortodoksji, ktra nazywa si teori Marksa i Lenina. Czy gro jej, ju od chwili narodzin, cikieniebezpieczestwa? Oczywicie, te rodem z ideologii buruazyjnej. John Lewis powie, e wygaszamkazania na pustyni. Nie!

Komunici, o ile s marksistami i marksici, o ile s komunistami, nigdy nie przemawiaj napustyni. Jednake mog by wzgldnie sami.

Dlaczego? powiemy o tym pniej.Zatem na tej marksistowskiej bazie teoretycznej, ortodoksyjnej, poniewa zgodnej z teori Marksa

i Lenina, chc dokona wytumaczenia si wobec Lewisa i wobec moich wasnych bdw. A wic na bazieproklamowanej przez Engelsa i Lenina koniecznoci walki klas w teorii i na bazie definicji filozofii, ktrproponuj dzisiaj (w czerwcu 1972 roku): filozofia, w ostatniej instancji, jest walk klasow w teorii.

Pomin zatem cakowicie wszystkie psychologiczne uwagi, ktre J. Lewis umieci w konkluzjiswego artykuu, powicajc je stylowi ycia i pisania L. Althussera w caoci. Na przykad, John Lewisjest bardzo przejty i zbulwersowany w swym dobrym humanizmie faktem, e L. Althusser argumentujew sposb dokadny z kracowym dogmatyzmem, co skania go do mylenia nie o scholastykach, ktrzybyli wielkimi filozofami redniowiecza, ale o skoliastach, o komentatorach komentatorw, erudytach

17 Podkrelam: w ostatniej instancji, aby mi nie zarzucono, e tego nie powiedziaem. Mwi wic: filozofia, w ostatniejinstancji, jest walk klasow w teorii a nie: filozofia jest walk klasow tout court.18 Aby zorientowa czytelnika, e ta maksymalnie zgszczona formua mogaby zbi z tropu, oto trzy kwestie: 1) Na skutekswej abstrakcyjnoci, racjonalnoci i systemowoci filozofia figuruje po prostu w teorii, w ssiedztwie nauk, z ktrymiutrzymuje specyficzne stosunki, ale filozofia nie jest nauk. 2) W odrnieniu od nauk, filozofia utrzymuje cisy zwizek zklasow tendencj ideologii, ktre w ostatniej instancji s praktyczne i nie nale do teorii (ideologie teoretyczne byyby,w ostatniej instancji, odamami ideologii praktycznych w teorii). 3) We wszystkich sformuowaniach wyraenie w ostatniejinstancji oznacza determinacj w ostatniej instancji, zasadniczy aspekt, decydujce ogniwo determinacji: implikuje wicistnienie jednego lub wielu aspektw drugoplanowych, podporzdkowanych, naddeterminowanych i naddeterminujcych,poniewa innych. Zatem filozofia nie jest niczym innym, jak tylko walk klasow w teorii i ideologie nie s inne, jak tylkopraktyczne: ale s takie dopiero w ostatniej instancji. By moe nie zawsze w peni zrozumiano teoretyczne znaczenieLeninowskiej tezy o decydujcym ogniwie. Chodzi tutaj nie tylko o znalezienie, wrd ogniw przedistniejcych i juzidentyfikowanych, ogniwa decydujcego: acuch jest w ten sposb zrobiony, e naley odwrci formu. Aby mcrozpozna i zidentyfikowa inne ogniwa acucha w ich miejscu, naley przede wszystkim pojmowa je poprzez decydujceogniwo.19 Zob. przyp. 17.20 Cytuj J. Lewisa.


www.skfm-uw.w.pl


dzielcych filozoficzny wos na czworo, ogupiaych przez samo cytowanie... Piknie dzikuj! Ta subtelnapsychologia nie ma miejsca w dyskusji midzy komunistami. Nie pjd za J. Lewisem w tym kierunku.

Bd traktowa Johna Lewisa jak towarzysza, bojownika bratniej partii: Komunistycznej PartiiWielkiej Brytanii.

Postaram si mwi jzykiem prostym, jasnym, zrozumiaym dla wszystkich naszych towarzyszy.Aby nie przedua mojej odpowiedzi, ogranicz si do najwaniejszych problemw teoretycznych,

przemawiajcych politycznie do nas dzisiaj, w 1972 roku.

II

Aby czytelnik zrozumia moj odpowied, musi oczywicie pozna najpierw istot radykalnejkrytyki moich esejw filozoficznych przez J. Lewisa.

J. Lewis zarzuca mi: 1) nieznajomo filozofii Marksa oraz 2) nieznajomo historii ksztatowaniasi myli Marksowskiej.

Krtko zarzuca mi nieznajomo marksistowskiej teorii.Ma oczywicie do tego prawo.Teraz rozpatrz kolejno te dwa zarzuty.

III

Punkt pierwszy: L. Althusser nie zna filozofii Marksa.Aby to pokaza, J. Lewis uywa prostej metody: eksponuje filozofi Marksa w swoim rozumieniu,

odrzucajc filozofi Marksa tak, jak j pojmuje L. Althusser. Wystarczy porwna, aby natychmiastzauway rnic.

No c, pjdmy za naszym przewodnikiem w filozofi marksistowsk i zobaczmy, jak J. Lewis jstreszcza. Filozofia Marksa skada si dla niego z trzech formu, ktre nazw trzema Tezami21.

1. Teza nr 1: Czowiek tworzy histori.Uzasadnienie: nie ma potrzeby uzasadniania, gdy to rzuca si w oczy, jest oczywiste, wszyscy

dobrze to wiedz.Przykad: rewolucja. Czowiek robi rewolucje.

2. Teza nr 2: Czowiek tworzy histori przetwarzajc histori ju stworzon, transcendujc przeznegacj negacji stworzon ju histori.

Uzasadnienie: jeeli czowiek jest tym, ktry tworzy histori, to aby j tworzy powinientransformowa histori, ktr ju stworzy (poniewa histori tworzy czowiek); transformowanie tego, coju stworzono, oznacza transcendowanie, to znaczy negowanie tego, co istnieje, a skoro to, co istnieje,jest histori ju przez czowieka stworzon, oznacza to negowanie historii ju zanegowanej. Tworzyhistori oznacza wic negowa negacj negacji negacji, i tak bez koca.

Przykad: rewolucja. Robic rewolucje czowiek transcenduje (neguje) istniejc histori, ktrasama ju jest negacj historii poprzedniej.

3. Teza nr 3: Czowiek poznaje tylko to, co tworzy.Uzasadnienie: nie ma uzasadnienia. Czyby z braku miejsca w artykule? Sprbujmy obroni

twierdzenie J. Lewisa. Mgby, na przykad, odwoa si do praktyki naukowej i powiedzie, e badaczzna tylko to, co robi gdy to on jest tym, ktry robi bd dowodzenia (matematyczne) bd prby(dowiadczalne).21 Zaproponowaem t definicj w Cours de philosophie pour scintifiques (1967): Filozofia wypowiada propozycje, ktres Tezami (w odrnieniu od nauki: Nauka wypowiada propozycje, ktre s Dowodami).


www.skfm-uw.w.pl


Przykad: nie ma przykadu. Sprbujmy jednak zilustrowa t tez. J. Lewis mgby przecie wzijako przykad histori: czowiek zna histori, poniewa j tworzy (teza J. B. Vico = verum factum)22.

Tak wic, wedug J. Lewisa, filozofia marksistowska streszcza si w trzech tezach:Teza nr 1: Czowiek tworzy histori.Teza nr 2: Czowiek tworzy histori transcendujc histori.Teza nr 3: Czowiek poznaje tylko to, co tworzy.To wszystko jest tutaj bardzo proste. Wszyscy rozumiej sowa: czowiek, tworzy, historia, zna.

By moe jest tylko jedno sowo bardziej skomplikowane, sowo filozofw: transcendencja lubnegacja negacji. Ale, gdyby chcia, J. Lewis mgby, by moe, mwi przystpniej, zamiast mwi:czowiek tworzy histori transcendujc j przez negacj negacji, mgby powiedzie: czowiek tworzyhistori przeksztacajc j. Czy nie byoby to bardziej proste?

Mimo wszystko pozostaje maa trudno. Gdy J. Lewis mwi, e czowiek tworzy histori, towszyscy rozumiej lub raczej mniemaj, e rozumiej. Bo jeeli chodzi o pjcie troch dalej wwyjanieniu, gdy J. Lewis stawia sobie uczciwie (wewntrznie) pytanie: co czowiek robi, aby tworzyhistori?, wwczas zauwaa si delikatny problem tutaj, gdzie wszystko wydawao si proste, pewnciemno tam, gdzie wszystko wydawao si jasne.

Co byo tutaj niejasnego? Mae sowo: tworzy (w tezie: Czowiek tworzy histori). Bowiem cw istocie chce si powiedzie przez sowo tworzy oczywicie, gdy chodzi o histori? Gdy mwi si:zrobiem dowcip albo zrobiem wycieczk dookoa wiata; albo gdy stolarz mwi: zrobiem st itp.to wszyscy wiedz, co oznacza sowo: robi. Jego znaczenie zmienia si w zalenoci od kontekstu, alepoprzez kady kontekst mona wyjani, co przez sowo robi chciano powiedzie.

Na przykad, kiedy stolarz robi st oznacza to, e go wytwarza. Ale co ma znaczy stwierdzenie:tworzy histori? Gdy chodzi o stolarza wiadomo, ale czowiek, ktry tworzy histori kto to jest? Czyznacie, jak mwi Hegel, ten gatunek jednostki?

John Lewis bierze si wic do pracy. Nie unika trudnoci, lecz przeciwstawia si im. Wyjania namca rzecz. Mwi: tworzy, w przypadku historii, znaczy transcendowa (negacja negacji), oznaczaprzeksztaca materi pierwotn istniejcej historii przekraczajc j. W porzdku.

Ale stolarz, ktry robi st take posiada istniejc przed nim materi pierwotn: drewno. Iprzeksztaca drewno w st. Jednak J. Lewis nigdy nie powie, e stolarz transcenduje drewno, abyzrobi st. I ma cakowit racj. Gdy jeeli by tak powiedzia, to pierwszy lepszy stolarz, wszyscystolarze i robotnicy wiata posaliby go do diaba z ca jego transcendencj. J. Lewis uywa pojciatranscendencji (negacji negacji) tylko w stosunku do historii. Dlaczego? W swoim artykule tego niewyjania.

Wydaje mi si jednak, e J. Lewis uywa swojej transcendencji w nastpujcym znaczeniu: tym,co jest materi pierwotn historii jest ju histori. W przypadku stolarza jego pierwotn materi stanowiodrewno. Ale aden stolarz nigdy nie powie, e on to drewno zrobi, gdy bardzo dobrze wie, e drewnojest wytwarzane przez natur: zanim zostanie pocite na deski, musi najpierw wyrosn w lesie.

Natomiast dla J. Lewisa czowiek jest tym, ktry ju stworzy histori, z ktrej tworzy histori! Whistorii czowiek wytwarza wic wszystko: nie tylko rezultat, produkt swej pracy (czyli histori), lecztake, uprzednio, materi pierwotn (czyli histori), ktr przeksztaca w histori. Arystoteles ongi mwi,e czowiek jest zwierzciem dwunonym, rozumnym, mwicym i politycznym. Franklin, cytowany przezMarksa w Kapitale, mwi, e czowiek jest toolmaking animal. J. Lewis jest filozofem innej klasy.Uwaa, e czowiek jest nie tylko zwierzciem produkujcym narzdzia, lecz rwnie zwierzciem-kreatorem historii, w mocnym sensie, poniewa tworzy wszystko: tworzy materi pierwotn (histori),narzdzia produkcji (J. Lewis milczy w tym miejscu! A to z tej przyczyny, e byby zobligowany domwienia o walce klas i jego czowiek nie miaby znaczenia) i naturalnie produkt kocowy, czyli histori.22 Prawdziwe jest to, co byo zrobione. K. Marks cytuje Vico w jednej linijce Kapitau (tom I, Warszawa 1951, str. 400,przypis 89), mimochodem, a propos historii technologii.


www.skfm-uw.w.pl


Czy znacie na tej ziemi byt obdarzony podobn wadz? Tak, istnieje on w tradycji kultury ludzkiej to Bg. Jedynie on tworzy materi, z ktrej tworzy wiat. Ale istnieje bardzo wana rnica: Bg J.Lewisa nie jest poza wiatem, czowiek-bg stwrca historii nie jest poza histori, lecz jest wewntrz niej.Jest to bardzo skomplikowane! Jest skomplikowane dlatego, e wszechmogcy boek ludzki J. Lewisa, amianowicie czowiek, jest w historii (w sytuacji, jak mwi J. P. Sartre); dlatego, e J. Lewis nadaje munie wadz absolutnego tworzenia (kiedy si tworzy wszystko, jest to wzgldnie atwe: adnej zalenoci!),lecz obdarza go czym jeszcze bardziej zadziwiajcym: to znaczy zdolnoci transcendencji, wadznieograniczonego zaprzeczenia-przekraczania szczytw ograniczonej historii, w ktrej yje, moliwocitranscendowania historii dziki wolnoci ludzkiej23.

Poczciwiec J. Lewisa jest laickim bokiem, bdcym, jak wszyscy ludzie (chciaem powiedzie jak wszystkie byty yjce), w kpieli, lecz obdarzonym nadzwyczajn zdolnoci wyjcia w kadej chwiliz wody i zmiany jej poziomu. Boek sartrowski zawsze w sytuacji w historii, obdarzony niesychanwadz przekraczania kadej sytuacji, wszelkiej zalenoci, obdarzony wadz przezwyciania wszelkichtrudnoci historii i pjcia do pojutrza wypiewujcego Rewolucj ludzk i socjalistyczn: czowiek z istotyjest zwierzciem rewolucyjnym, poniewa jest zwierzciem wolnym.

Niech nam wybacz czytelnicy nie-filozofowie, ale my, filozofowie, znamy t star idealistycznpiewk i wiemy, e zawsze miaa ona skutki polityczne.

Pierwszymi, ktrzy zaczli w filozofii mwi o transcendencji byli idealistyczno-religijnifilozofowie Szkoy Platona: platonicy i neoplatonicy. Ich yciow potrzeb byo posiadanietranscendencji w celu konstruowania filozoficznych i religijnych teologii, ktre zawsze byy oficjalnfilozofi pastwa niewolniczego. Pniej, w redniowieczu, kategoria transcendencji zostaa przezteologw augustiaskich i tomistw wczona do systemw, ktre suyy interesom kocioa i pastwafeudalnego (Koci: aparat pastwowy i aparat ideologiczny nr 1 pastwa feudalnego). Chyba nie trzebatego komentowa?

O wiele pniej, wraz z pojawieniem si buruazji, transcendencja otrzymaa w filozofiiheglowskiej now funkcj: stale ta sama kategoria, lecz tym razem zapakowana w lniane ptno negacjinegacji, suya teraz interesom pastwa buruazyjnego. Bya to po prostu filozoficzna nazwa buruazyjnejwolnoci. Zatem byo to rewolucyjne w stosunku do filozoficznych systemw transcendencji feudalnej,lecz byo buruazyjne i takie pozostao.

Nastpnie, aby ju dalej nie cytowa (gdy transcendencje autorytarne lub eschatologiczne kwitnw naszych czasach wrd licznych teologw rewolucyjnych, a take reakcyjnych od Niemiec i Holandiipoprzez Hiszpani do Ameryki aciskiej), Jean Paul Sartre powtarza to wszystko w swej teoriiczowieka-w-sytuacji: drobnomieszczaskiej wersji wolnoci buruazyjnej. Zreszt buruazja niepotrzebuje, nie moe ju twierdzi, po dowiadczeniach lat 1940-1970, e wolno jest wszechmogca.Lecz inteligent drobnomieszczaski tak! gdy nader mocno egzaltuje si swoj wolnoci(transcendencja, negacja negacji), ktra jest rozdeptana i zaprzeczona przez rozwj imperializmu.Drobnomieszczanin odosobniony moe protestowa: w ten sposb daleko nie zajdzie. Lecz gdy zaczynajsi buntowa masy drobnomieszczaskie, to mona zaj o wiele dalej: ale ich bunt mierzy si, czy izderza z obiektywnymi warunkami walki klas. Wolno drobnomieszczaska napotyka tu wickonieczno.

J. Lewis powtarza star piewk w pimie brytyjskiej partii komunistycznej. Powiem, aby siuspokoi: nie przemawia on na pustyni! Nie jest sam, lecz znajduje si w do licznej kompaniikomunistycznej. Wszyscy to wiedz. Ale dlaczego komunici, po latach szedziesitych, otwarcie sawifilozofi wolnoci drobnomieszczaskiej, nazywajc j marksistowsk?

Wrcimy do tego jeszcze.

23 Nie znam osobistej historii filozoficznej J. L. Nie zaryzykuj jednak zbyt wiele zakadajc, e ywia si ona saboci do J.P. Sartre'a. Filozofia marksistowska J. L. jest udzco podobna do egzystencjalizmu sartrowskiego, lekko podheglizowanego,bez wtpienia po to, aby moga by zaakceptowan przez czytelnikw komunistycznych.


www.skfm-uw.w.pl


IV

Lecz wczeniej chciabym podobnie jak to zrobi J. Lewis pokaza moj filozofi. Umieszczzatem Tezy filozofii marksistowsko-leninowskiej obok Tez filozofii marksistowskiej Lewisa, aby kadymg je porwna i oceni.

Bd odpowiada w porzdku Tez Lewisa dziki temu rzeczy stan si bardziej jasne ale tymsamym robi wielkie ustpstwo na jego rzecz, gdy porzdek tych Tez jest idealistyczny. Jednak moemyzrobi mu ten prezent.

Dla lepszego zrozumienia przyjmijmy konwencj: rozpoczn od przypomnienia Tezy Lewisa, anastpnie przejd do Tezy marksizmu, co bd oznacza inicjaami: M.L.

Teza Nr 1

J.L.: Czowiek tworzy histori.M.L.: Histori tworz masy.Kto to jest czowiek tworzcy histori? Nie wiadomo24. Co to s masy, ktre tworz histori?W spoeczestwie klasowym s to masy wyzyskiwane, to znaczy klasy, warstwy i kategorie

wyzyskiwane, skupione wok tej klasy wyzyskiwanej, ktra jest zdolna do zjednoczenia ich i skierowaniaprzeciwko klasom panujcym, dziercym wadz pastwow.

Klas wyzyskiwan zdoln do... nie zawsze jest klasa najbardziej wyzyskiwana lub najbiedniejszawarstwa spoeczna.

Zatem w Staroytnoci, za wyjtkiem kilku okresw (Spartakus), historii nie tworzyli, w penym spoecznym i politycznym znaczeniu terminu, niewolnicy, lecz klasy najbardziej wyzyskiwane spordludzi wolnych (w Rzymie plebs miejski lub wiejski)25.

Podobnie, w kapitalizmie, istniao to, co Marks nazwa lumpenproletariatem, to znaczy grupanajndzniejszych ludzi, wyrzutki klasy pracujcej26. Ale masy, ktre tworz histori i bd historitworzy w postaci rewolucji, ktra rozerwie najsabsze ogniwo acucha imperializmu wiatowego,skupiay si wok proletariatu (to znaczy klasy wyzyskiwanej w produkcji kapitalistycznej).

Tezie J. Lewisa (czowiek tworzy histori) M.L. zawsze przeciwstawia Tez: histori tworz masy.Co wicej, w kapitalizmie masy, to nie jest masa (jak utrzymuje arystokracja inteligencji i ideolodzyfaszyzmu), lecz zesp klas, warstw i kategorii wyzyskiwanych, skupionych wok proletariatu, to znaczywok tej klasy, ktra wyzyskiwana w wielkiej produkcji, jest jedyn zdoln do zjednoczenia ich iprowadzenia dziaa skierowanych na zniesienie pastwa buruazyjnego. Prosz porwna.

Teza nr 2

J. Lewis: Czowiek tworzy histori transcendujc j.M.L.: Motorem historii jest walka klas (Teza Manifestu Komunistycznego, 1847).Sprawy staj si tutaj nadzwyczaj interesujce, gdy M.L. rozbija w puch filozoficzny system J.

Lewisa. W jaki sposb?

24 Dla nas, walczcych z panowaniem buruazji, czowiek jest niewiadom. Ale ta niewiadoma miaa znaczenie, gdyrewolucyjna buruazja walczya z panowaniem feudalizmu. Proklamowanie wwczas, jak to czynili wielcy Humaniciburuazyjni, e czowiek tworzy histori, byo walk (z buruazyjnego punktu widzenia, wtedy rewolucyjnego) przeciwkoreligijnej Tezie ideologii feudalnej: Histori tworzy Bg. Ale jestemy ju o wiele dalej: i w historii buruazyjny punktwidzenia by zawsze idealistyczny.25 Nie jest pewne odwouj si tutaj do zajmujcych si tym historykw marksistowskich czy klasa niewolnikw, mimowszystko, nie tworzy historii. By moe dowodzi tego przejcie od niewolnictwa drobnomieszczaskiego do niewolnictwa wwielkiej wasnoci w Rzymie.26 Zob. Kapita, tom I, Warszawa 1951, str. 695. Wyrzutki produkcji, bez staej pracy lub bez pracy w ogle lumpenproletariat tworzy cz rezerwowej armii pracy, ktr Kapita wykorzystuje przeciwko robotnikom.


www.skfm-uw.w.pl


J. Lewis powiedzia, e czowiek tworzy histori. Natomiast M.L. odpowiada: nieprawda masytworz histori.

Pozostanie na tym poziomie moe jednak stworzy wraenie, e M.L. daje odmienn odpowied,lecz na to samo pytanie: kto tworzy histori? Zatem zakada si tutaj, e historia jest rezultatem dziaania(tworzy) podmiotu (kto). Zdaniem J. Lewisa podmiotem jest czowiek, natomiast dla M.L. podmiotemmiayby by masy.

I tak, i nie. Szkicujc pobienie definicj mas, krc wok tego pojcia zauwaylimy, e jest toraczej skomplikowane: w istocie masy skadaj si z wielu klas, warstw i kategorii spoecznych skupionychw zesp zarazem zoony i ruchomy (pozycje rnych klas i warstw, odamw wewntrzklasowychzmieniaj si w czasie tego samego procesu historycznego i rewolucyjnego). I chodzi tutaj, we Francji, odziesitki, a w Chinach, o setki milionw ludzi! Ograniczajc si do najprostszego argumentu: czy monajeszcze uwaa, e ma si co wsplnego z podmiotem identyfikalnym dziki jednoci swojejosobowoci? Obok podmiotu J. Lewisa, czowieka prostego i cienkiego jak wdka albo manekin,ktry mona trzyma w rce lub wskaza palcem, podmiot/masy stawia wite problemy identycznoci,identyfikowalnoci. Podmiot to take byt, o ktrym mona powiedzie: to on! Ale co zrobi, by opodmiocie/masach mc powiedzie: to on?

Wanie Teza Manifestu Komunistycznego (motorem historii jest walka klas) nadaje sprawie innyobrt: stawia nas naprzeciw problemu i zaoenia swej susznej pozycji, a wic swego rozwizania. Masytworz histori, lecz walka klas jest motorem historii. Na pytanie J. Lewisa: co czowiek robi, aby robihistori? M.L. odpowiada eliminujc cakowicie idealistyczne kategorie filozoficzne J. Lewisa,przeciwstawiajc jednoczenie zupenie inne.

Nie ma ju problemu czowiek. To wiadomo. Lecz w tezie walka klas jest motorem historii niema take problemu tworzenia historii. A jego brak oznacza wyeliminowanie problemu podmiotu historii:kto tworzy histori?

Marksizm-leninizm mwi nam co zupenie innego: walka klas (nowe pojcie) jest motorem (nowepojcie) historii ktry porusza, posuwa, rusza histori: i dokonuje rewolucji. Teza ta jest bardzo wana,wyznacza bowiem walce klas miejsce w pierwszym rzdzie.

W Tezie poprzedniej: masy tworz histori, akcent postawiono na 1) klasy wyzyskiwane skupionewok klasy... oraz 2) ich moliwo rewolucyjnego przeksztacenia stosunkw spoecznych. A wicnadrzdne miejsce zajmuj tutaj klasy.

Natomiast w Tezie Manifestu na plan pierwszy wysuwaj si ju nie tylko klasy wyzyskiwaneitp., lecz walka klas. Dla marksizmu-leninizmu teza ta posiada decydujce znaczenie, gdy wyznacza liniradykalnej demarkacji midzy rewolucjonistami a reformistami. Wyjani to upraszczajc rzeczy doostatecznoci, ale nie tracc istoty.

Ot dla reformistw (nawet deklarujcych si jako marksici) nie walka klas zajmuje naczelnemiejsce lecz klasy. Wemy oto prosty przykad i zamy, e istniej obecnie tylko dwie klasy. Dlareformistw te klasy istniej przed walk klas, podobnie jak dwie druyny rugby istniej przed meczem,kada po swej stronie boiska. W tym wypadku klasy znajduj si w swych wasnych obozach, yj wewasnych warunkach egzystencji: jedna klasa moe nawet wyzyskiwa drug, ale to nie jest jeszcze walkaklas. Pewnego piknego dnia spotykaj si jednak i przeciwstawiaj sobie wtedy dopiero rozpoczyna siwalka klasowa. Dochodzi do star, walka zaostrza si i ostatecznie klasa wyzyskiwana pokonuje swychciemiycieli: to jest rewolucja albo przegrywa walk: jest to kontrrewolucja. Mona zastanawia si narne sposoby, zawsze jednak znajdzie si t sam myl: klasy istniej przed walk klas, niezalenie odniej, a walka klas pojawia si dopiero pniej27.

27 W celu wyjanienia problemu naley odnie t reformistyczn pozycj do jej buruazyjnych pocztkw. W licie doWeydemeyera z 5 marca 1852 roku Marks pisa: Co si mnie tyczy, to nie przypada mi ani zasuga odkrycia istnienia klas wspoeczestwie nowoczesnym, ani zasuga odkrycia ich walki midzy sob. Na dugo przede mn historycy buruazyjniprzedstawili rozwj historyczny tej walki klas, a ekonomici buruazyjni anatomi ekonomiczn tych klas. (K. Marks, F.Engels, Dziea, Warszawa 1970, tom XXVIII, str. 565).


www.skfm-uw.w.pl


Rewolucjonici wysuwaj natomiast tez przeciwn nie mona, utrzymuj, oddziela istnienia klasod walki klas, gdy walka klas i ich istnienie s tym samym. Aby istniay klasy w spoeczestwie musiono koniecznie by podzielone: podzia ten nie nastpuje po ciosie, co oznacza, e to wyzysk jednej klasyprzez drug, a wic walka klas, konstytuuje podzia na klasy gdy wyzysk jest ju walk klasow. Abymc zrozumie podzia na klasy, by zrozumie istnienie i natur klas, naley wic wychodzi od ich walki.Naley zatem postawi walk klas na pierwszym miejscu.

Ale teraz naley podporzdkowa Tez 1. (histori tworz masy) Tezie 2. (walka klas jest motoremhistorii). Oznacza to, e rewolucyjna sia mas jest si tylko jako funkcja walki klas. Teraz nie wystarczy jubadanie tego, co dzieje si po stronie klas wyzyskiwanych naley, jednoczenie, zbada, co dzieje si postronie klas wyzyskujcych. Co wicej, naley porzuci obraz boiska do rugby, a wic dwch cierajcychsi grup klas, aby zastanowi si nad tym, co robi klasy antagonistyczne: a mianowicie nad walk klas.Absolutny prymat walki klas (Marks, Lenin). Nigdy nie zapomina o walce klas (Mao).

Ale uwaga na idealizm! Walka klas nie toczy si w powietrzu ani na zwykym boisku jest onazespolona ze sposobem produkcji, a wic wyzysku w spoeczestwie klasowym. Naley wic zbadamaterialno walki klas: jej materialne istnienie. Owa materialno, w ostatniej instancji, jest jednociStosunkw Produkcji i Si Wytwrczych w procesie produkcji danego sposobu produkcji w konkretnejhistorycznej formacji spoecznej. Ta materialno jest zarazem baz (Basis: Marks) walki klas i jejmaterialnego istnienia, gdy wyzysk ma miejsce wanie w produkcji. Oznacza to, e antagonizmy klasowe,walka klas wywodz si z materialnych warunkw wyzysku. T gbok prawd wyraa M.L. w znanejTezie o walce klasowej w infrastrukturze, w ekonomii, w wyzysku klasowym i w Tezie o zakorzenieniuwszystkich form walki klas w ekonomicznej walce klasowej. Tylko pod tym warunkiem rewolucyjna teza oprymacie walki klas jest materialistyczna.

Gdy staje si to jasne, problem podmiotu historii zanika. Historia jest olbrzymim systememnaturalno-ludzkim w ruchu, ktrego motorem jest walka klas. Historia jest procesem, i to procesem bezpodmiotu28. Problem poznania, jak czowiek tworzy histori zanika cakowicie teoria marksistowskaodrzuca go definitywnie w miejscu swych narodzin: w ideologii buruazyjnej.

I rwnoczenie zanika konieczno pojcia transcendencji, ktrej podmiotem miaby byczowiek. Jednak nie naley przez to rozumie, e M.L. w jednej chwili przestaje dostrzega realnych ludzi.Wprost przeciwnie! Przecie M.L. wanie po to dokonuje tej rewolucji, to znaczy odcina si odburuazyjnej ideologii czowieka, jako podmiotu historii, pozbawia si fetyszyzmu czowieka, abylepiej widzie ich takimi, jakimi s naprawd i aby wyzwoli ich z wyzysku klasowego.

Bez wtpienia niektrzy oburz si na mnie za to, e omielam si mwi o fetyszyzmieczowieka. Bd to przede wszystkim ci, ktrzy z Marksowskiego rozdziau o Fetyszyzmie towarowymwycignli dwa uzupeniajce si, idealistyczne wnioski: pierwszy, potpienie reifikacji29, a drugi,egzaltacja osob (ale para osoba/rzecz znajduje si w bazie kadej ideologii buruazyjnej! Mimo wszystkostosunki spoeczne nie s, za wyjtkiem prawa i prawnej ideologii buruazyjnej, stosunkami midzyosobami!). Jednake dziaa tu ten sam mechanizm iluzji spoecznej, ktra sprawia, e stosunek spoecznyjest rozwaany jako naturalna jako, naturalny atrybut substancji lub podmiotu. Podobnie traktuje siwarto: ten stosunek spoeczny pojawia si w ideologii buruazyjnej jako naturalna jako, naturalnyatrybut towaru lub pienidza. Podobnie z walk klas: ten stosunek spoeczny pojawia si w tej ideologiijako jako naturalna, naturalny atrybut czowieka (wolno, transcendencja). W obydwu przypadkach

Zatem Teza o odkryciu istnienia klas spoecznych i bdcej tego konsekwencj walki klas nie jest waciwa marksizmowi-leninizmowi: gdy na pierwszym miejscu stawia klasy, a walk klas na drugim. W tej formie jest to wic teza buruazyjna,stanowica oczywicie poywk dla reformizmu. Natomiast teza marksistowsko-leninowska na pierwszym miejscu stawiawalk klas. Mwic filozoficznie: oznacza to, e potwierdza prymat sprzecznoci nad przeciwiestwami. Walka klas nie jestoderwanym skutkiem istnienia klas, ktre istniayby (de facto i de iure) przed walk: walka klas jest historyczn formwewntrznej sprzecznoci sposobu produkcji.28 Zaproponowaem t kategori w studium: Marx et Lenin devant Hegel (1968) opublikowanym w lad za Lenin etphilosophie (1972). Szerzej na ten temat zob. niej (Uwaga o kategorii: Proces bez Podmiotu i bez Celu(w)).29 Przeksztacenie w rzecz (res) wszystkiego, co jest ludzkie, to znaczy nie-rzeczy (czowiek = nie-rzecz = Osoba).


www.skfm-uw.w.pl


stosunek spoeczny jest niejako zakonspirowany: towar lub zoto posiadaj warto z natury, czowiekjest wolny i tworzy histori z natury.

Jeeli znika czowiek J. Lewisa, to nie naley przez to rozumie, e zanikaj realni ludzie. Poprostu, dla M.L. s oni zupenie czym innym, ni pomnaanymi do woli egzemplarzami buruazyjnegowyobraenia czowieka jako podmiotu wolnego z natury. Czy dobrze zapamitano uwagi Marksa? Mojametoda analityczna nie wychodzi od czowieka, lecz od struktury ekonomicznej danego spoeczestwa (OWagnerze). Spoeczestwo nie jest zoone z jednostek (Grundrisse).

Pewne jest, e nie mona wychodzi od czowieka, poniewa byoby to wyjciem z buruazyjnegopojcia czowieka, e myl wyjcia od czowieka, inaczej mwic pojecie absolutnego punktu wyjcia(= istoty) naley do filozofii buruazyjnej. Pojcie czowieka, jako absolutny punkt wyjcia, odktrego naley zaczyna, jest podstaw kadej ideologii buruazyjnej, jest nawet dusz wielkiej klasycznejekonomii politycznej. Czowiek jest mitem30 ideologii buruazyjnej: przeto M.L. nie moe wychodziod czowieka w zamian, wychodzi od struktury ekonomicznej danego spoeczestwa i, na kocu swejanalizy, moe dotrze do rzeczywistych ludzi. A wic ludzie s punktem dojcia analizy, ktrarozpoczyna od badania spoecznych stosunkw istniejcego systemu produkcji, stosunkw klasowych iwalki klas. Ale owi ludzie s zupenie innymi ludmi, ni czowiek ideologii buruazyjnej.

Spoeczestwo nie jest zoone z jednostek, mwi Marks. Rzeczywicie: spoeczestwo nie jestzoeniem, sum jednostek, a tym, co je tworzy, jest system stosunkw spoecznych, w ktrych yj,pracuj i walcz jego jednostki. Co wicej: spoeczestwo w ogle nie jest zoone z jednostek,jakichkolwiek, ktre byyby przykadami czowieka, gdy kade spoeczestwo posiada swoje, okrelonespoecznie i historycznie, jednostki. Jednostka-niewolnik nie jest jednostk-wocianinem ani jednostk-proletariuszem, i to odnosi si take do jednostek kadej klasy panujcej. W tym znaczeniu nawet klasa niejest zoona z dowolnych jednostek, bowiem kada klasa posiada swoje jednostki, ksztatowane w ichindywidualnoci przez waciwe im warunki ycia, pracy, wyzysku i walki przez stosunki walki klas. Wswej masie ludzie realni tworz warunki klasowe, ale nie zale one od buruazyjnej natury czowieka,czyli wolnoci. Przeciwnie, wolno rzeczywistych ludzi, wcznie z jej formami i granicami, a take ichwola walki, zale wanie od tych warunkw.

Jeeli znika kwestia czowieka jako podmiotu historii, to nie oznacza, e znikn problemdziaania politycznego. Wprost przeciwnie! Krytyka buruazyjnego fetyszyzmu czowieka nadaje mu casi poprzez podporzdkowanie go warunkom walki klasowej, ktra nie jest walk jednostkow, ale stajesi zorganizowan walk masow, prowadzon w celu zdobycia i rewolucyjnego przeksztacenia wadzypastwowej i stosunkw spoecznych. Nie oznacza to, tym bardziej, zniknicia problemu partiirewolucyjnej, bez ktrej zdobycie wadzy pastwowej przez masy wyzyskiwane, prowadzone przezproletariat, jest niemoliwe. Ale oznacza, e rola jednostki w historii, istnienie, natura, praktyka i celepartii rewolucyjnej nie s okrelane przez wszechmoc transcendencji, to znaczy wolno czowieka,lecz przez inne warunki: stan walki klas, stan ruchu robotniczego, jego ideologi (drobnomieszczask lubproletariack) i jej stosunek do teorii marksistowskiej.

Teza nr 3

J. Lewis: Czowiek poznaje tylko to, co tworzy.M.L.: Poznaje si tylko to, co jest.Wedug J. Lewisa, czowiek poznaje tylko to, co tworzy. Natomiast wedug materializmu

dialektycznego, filozofii M.L., mona pozna tylko to, co jest. Jest to podstawowa Teza materialistyczna:prymat bytu nad myl.

30 Sowo czowiek jest tylko sowem. Znaczenie nadaj mu dopiero miejsce i peniona funkcja w ideologii i filozofiiburuazyjnej.


www.skfm-uw.w.pl


Jest ona zarazem Tez istnienia, Tez materialnoci i Tez obiektywnoci. Zakada, e monapozna tylko to, co istnieje, e zasad kadej egzystencji jest materialno, i e kade istnienie jestobiektywne, to znaczy poprzedzajce poznajc je subiektywno i niezalene od niej.

Poznaje si tylko to, co jest. Owa Teza, trudna do zrozumienia i atwa do sfaszowania, stanowipodstaw wszystkich marksistowskich Tez dotyczcych poznania. Nigdy Marks i Lenin nie zaprzeczaliaktywnoci myli, naukowej pracy eksperymentatorskiej od Nauk o Naturze po Nauki o Historii,ktrych laboratorium stanowi walka klas. Wprost przeciwnie! Zawsze upierali si przy tej aktywnoci,stwierdzajc przy okazji, e niektrzy filozofowie idealistyczni (na przykad Hegel) aktywno t rozumielilepiej chocia w formach zmistyfikowanych ni niektrzy niedialektyczni filozofowiematerialistyczni. Dziki temu czymy dialektyczne Tezy filozofii marksistowskiej, ale i to wanie jestpodstawowa rnica w porwnaniu z J. Lewisem M.L. zawsze podporzdkowywa Tezy dialektyczneprymatowi Tez materialistycznych. Przeto synna Teza o prymacie praktyki nad teori posiada wartotylko wtedy, kiedy jest podporzdkowana Tezie o prymacie bytu nad myl. Brak tego podporzdkowaniaprowadzi do subiektywizmu, pragmatyzmu i historycyzmu. Dziki praktyce (ktrej najbardziej rozwinitform jest praktyka naukowa) mona pozna to, co jest: prymat praktyki nad teori ale w praktycepoznaje si tylko to, co jest: prymat bytu nad myl.

Poznaje si tylko to, co jest jeeli chodzi o natur, to nie powinno by adnego problemu: ktomoe bowiem zaoy, e czowiek stworzy natur, ktr poznaje? Chyba tylko idealici do tego zgatunku najbardziej zapalonych ktrzy nadaj czowiekowi wszechmoc Boga. Ale sami idealici nie s atak gupi.

A historia? Wiemy, e Teza czowiek tworzy histori nie ma sensu i dlatego zudnym bdziemniemanie, e historia bdzie atwiejsza do poznania ni natura, poniewa wszystko tutaj bdzie ludzkie.Jest to myl J. B. Vico.

W tym miejscu stanowisko M.L. jest kategoryczne: poznanie historii jest rwnie trudne, a by moejeszcze trudniejsze, ni natury. Przede wszystkim dlatego, e masy nie maj do historii takiegobezporedniego stosunku praktycznego jak do przyrody (w pracy produkcyjnej), poniewa od historii szawsze oddzielone przez iluzj poznania. Wynika to z faktu, e kada klasa panujca ofiarowuje im, wformie panujcej ideologii, swoje wyjanienie historii uzasadniajce interesy klasowe, umacniajceklasow jedno i pozwalajce utrzyma masy w wyzysku.

Prosz spojrze na redniowiecze: Koci i jego ideologowie ofiarowywali wszystkim wiernym(take sobie samym) bardzo proste wyjanienie historii: historia bya stworzona przez Boga ipodporzdkowana prawom, to znaczy celom Opatrznoci. Wyjanienie masowe.

Z kolei w XVIII wieku we Francji sytuacja bya odmienna: buruazja, ktra nie zdobya jeszczewadzy, jest krytyczna i rewolucyjna. Ofiarowuje wic wszystkim ludziom (bez rozrnienia klasowego)wyjanienie rozjaniajce histori: historia jest zmieniana przez Rozum i podporzdkowana prawom, toznaczy celom Prawdy, Rozumu i Wolnoci. Wyjanienie masowe.

Trudno naukowego poznania historii wynika z faktu istnienia midzy masami a rzeczywisthistori czego w rodzaju ekranu, przegrody: klasowej ideologii historii, klasowej filozofii historii, oktrych masy ludzkie myl spontanicznie, poniewa s one wtaczane im do gowy przez klas panujclub dc do wadzy, gdy zapewniaj klasow jedno i moliwo wyzysku.

Warunki umoliwiajce zerwanie tej idealistycznej dymnej zasony ideologicznej klas panujcychpojawiy si dopiero w wyniku zaistnienia wyjtkowych okolicznoci pierwszej poowy XIX wieku:dowiadcze klasowych walk Rewolucji we Francji (1789, 1830) i pierwszych proletariackich walkklasowych, a take angielskiej ekonomii politycznej oraz socjalizmu francuskiego. Rezultatem tego zbieguokolicznoci byo odkrycie Marksa, ktry pierwszy otworzy dla wiedzy naukowej kontynent Historii.

Ale w historii, podobnie jak w naturze, czowiek poznaje tylko to, co jest, a nie to, co tworzy.Przeto konieczne s olbrzymia praca naukowa i gigantyczne walki praktyczne, aby dotrze do poznaniatego, co jest, nie zmieniajc nic w gruncie rzeczy. Poznaje si tylko to, co jest, nawet jeeli to, co jest,


www.skfm-uw.w.pl


zmienia si w rezultacie materialnej dialektyki walki klas, nawet jeeli to, co jest, jest poznawane podwarunkiem bycia przeksztaconym.

Ale naley pj dalej. Okazao si, e Tez M.L. nie jest czowiek poznaje tylko to, co jest, lecz poznaje si tylko to, co jest31. Take tutaj czowiek znikn. Naley w istocie powiedzie, e historiaprodukcji wiedzy, podobnie jak historia, jest rwnie procesem bez podmiotu, a wiedza naukowa wyaniasi (w odkryciu jakiej jednostki, uczonego itp.) jako historyczny rezultat dialektycznego procesu bezPodmiotu i bez Celu(w). Tak wanie nauka marksistowska wyonia si w odkryciu Marksa, ale jakorezultat dialektycznego procesu, to znaczy poczenia, na gruncie buruazyjnych i proletariackich walkklasowych, niemieckiej filozofii, angielskiej ekonomii klasycznej i socjalizmu francuskiego.

Komunici to wiedz, ale nie wiedz uczeni. Ale jeeli komunici tego chc i dobrze znaj historinauki, to mog pomc uczonym (take matematykom i przyrodoznawcom) w zrozumieniu, e kada wiedzanaukowa, we wszystkich dziedzinach, jest rezultatem procesu bez Podmiotu i Celu(w). Teza ta jest bezwtpienia fragmentaryczna i trudna do zrozumienia, ale moe da pewne widoki majce znaczenie nietylko dla pracy naukowej, lecz take dla walki politycznej.

V

Owe Tezy filozoficzne, pozycje filozoficzne (gdy Teza = pozycja), wywouj skutki w praktykachspoecznych: a pord nich, w praktyce politycznej i praktyce naukowej.

Lecz naley uoglni, takie skutki wywouj bowiem nie tylko te Tezy filozoficzne, ale wszystkieTezy filozoficzne. Albowiem jeeli jest jedna myl powszechnie przyjta, take przez marksistw, to jestni idea filozofii, ktra byaby czyst kontemplacj, czyst bezinteresown spekulacj. Ot, ta panujcamyl jest interesownym wyobraeniem, jakie idealizm ma o sobie samym. Reprezentowanie filozofii jakoczysto spekulatywnej, jako czystego odsaniania Bytu, Pocztku i Sensu jest niezbdn mistyfikacjidealizmu. Ale nawet filozofie spekulatywne, nawet filozofie zadowalajce si interpretowaniem wiatas aktywne i praktyczne ich (ukrytym) celem jest dziaanie w wiecie, w zespole praktyk spoecznych, wich dziedzinach i hierarchii po to, aby je zaczarowa, to znaczy uwici lub zaama, aeby zachowalub zreformowa istniejcy stan rzeczy przeciwko rewolucjom spoecznym, politycznym, czyideologicznym lub kontruderzeniom wielkich odkry naukowych. Filozofie spekulatywne s polityczniezainteresowane we wmawianiu, e s bezinteresowne albo tylko moralne, ale nie realnie polityczne ipraktyczne. A postpuj tak w celu osignicia praktycznych korzyci w cieniu ustabilizowanej wadzy,ktr wspieraj swymi argumentami. Nie jest istotne, czy ta strategia jest wiadoma i zaplanowana, czyniewiadoma, gdy wiemy, e nie wiadomo jest motorem historii, nawet w filozofii.

Prosz sobie przypomnie zaproponowan wczeniej definicj filozofii. Obecnie moemy jrozszerzy na ca filozofi: filozofia, w ostatniej instancji, jest walk klasow w teorii.

Jeeli filozofia jest walk klasow w teorii, jeeli w ostatniej instancji zaley ona od polityki, towywouje, jako filozofia, skutki polityczne: w praktyce politycznej, w sposobie prowadzenia konkretnejanalizy konkretnej sytuacji, w definiowaniu masowej linii i masowych praktyk. Ale jeeli jest ona walkklasow w teorii, to wywouje skutki teoretyczne w naukach oraz ideologiach. Jeeli filozofia jest walkklasow w teorii, to wywouje skutki w zwizku teorii z praktyk, to znaczy w sposobie rozumienia irealizowania. Dziki temu oczywicie filozofia wywouje skutki nie tylko w praktyce politycznej i praktycenaukowej, lecz we wszystkich praktykach spoecznych32; chodzi tu o walk dla produkcji (Mao), sztukitp.33.31 Napisaem: poznaje si tylko to, co jest, aby nie komplikowa rzeczy. Ale mona zarzuci, e i to nosi jeszcze ladyczowieka. Zachowujc wszelkie rygory naleaoby napisa: poznane jest tylko to, co jest.32 J. Lewis ma racj krytykujc mnie w tym punkcie: filozofia nie dotyczy tylko polityki i nauki, ale wszystkich praktykspoecznych.33 W jaki sposb wywierane s te skutki? Jest to bardzo wany problem. Powiedzmy tak: 1) Filozofia nie jest ani Wiedzabsolutn, ani Nauk Nauk, ani Nauk Praktyk. Oznacza to: filozofia nie dysponuje Prawd absolutn ani w adnej nauce, ani wadnej praktyce. A w szczeglnoci nie dysponuje Prawd absolutn lub wadz w praktyce politycznej. Przeciwnie, marksizm


www.skfm-uw.w.pl


Konkludujc, filozofia, jako walka klasowa w teorii, ma dwie zasadnicze konsekwencje: w politycei w naukach, w praktyce politycznej i w praktyce naukowej. Wiedz to wszyscy komunici, gdy M.L. nieprzesta tego powtarza i uzasadnia.

Przedstawmy zatem schematyczny dowd na to, przeciwstawiajc Tezy J. Lewisa Tezom M.L.,co pozwoli nam lepiej zaprezentowa sposb funkcjonowania filozofii.

Teza J. Lewisa: czowiek tworzy histori.Teza M.L.: histori tworz masy, walka klas jest motorem historii.Zobaczymy teraz, jakie s konsekwencje tych Tez.

1. Konsekwencje naukowe

Gdy obecnie (1972) utrzymuje si idealistyczn Tez: czowiek tworzy histori, to jakie s jejkonsekwencje dla nauki historii? Dokadniej, czy mona mie nadziej, i pozwoli ona na dokonywanieodkry naukowych?

To godne poaowania, bez wtpienia, ale wyranie wida, e z tej Tezy nie moe wynika nicpozytywnego. J. Lewis nie prezentuje nam niczego, co mogoby wyjani mechanizmy walki klas. Powiesi, e nie mia na to czasu. Zgoda. Zwrmy si przeto do jego nie nazwanego Mistrza Jean Paul Sartre'a,ku jego filozofii wolnoci ludzkiej, czowieka-ktry-si-przenosi-do-przyszoci (transcendencja J.Lewisa), czowieka-w-sytuacji, ktry przekracza swoj sytuacj przez wolno zamiaru. Filozof ten(zasugujcy na pochwa, ktr Marks skierowa pod adresem Rousseau: o nieukadaniu si zustabilizowan wadz), napisa dwa znaczce dziea: L'Etre et Neant (1939) i Critique de la raisondialectique (1960), powicajc ksik ostatni filozofii marksizmu. Obydwie licz ponad dwa tysicestron. C zatem J. P. Sartre wyprowadzi z Tezy: czowiek tworzy histori34 dla nauki historii? Ale czypomylny rozwj koncepcji sartrowskich w ostatecznym rachunku pomoe w naukowych poznaniuekonomii, walki klas, pastwa, proletariatu, ideologii itp. aby zrozumie histori i w niej dziaa?Niestety, musimy w to zwtpi.

Teraz kto moe powiedzie: oto wanie przykad potwierdzajcy tez przeciwn tezie autora,mwicej o konsekwencjach filozofii. Wyej autor wyranie powiedzia, e humanistyczna filozofiaSartre'a nie miaa adnych konsekwencji dla poznania naukowego. Przepraszam! Utrzymuj, e Tezy J. P.Sartre'a i J. Lewisa posiadaj konsekwencj, ale negatywn: bowiem krpuj, jak mwi Lenin oidealistycznych filozofiach swoich czasw, rozwj istniejcej wiedzy naukowej tworz przeszkody wrozwoju poznania i zamiast postpu, wywouj regres: dokadniej, powoduj cofnicie si przed odkrycia izdobycze naukowe Marksa i Lenina, zatem przenosz nas do prenaukowej filozofii historii.

Zreszt w historii ludzkoci zdarza si to nie pierwszy raz. Na przykad, pidziesit lat poGalileuszu, pidziesit lat po stworzeniu nauki fizyki pojawili si filozofowie, ktrzy bronili jeszczefizyki arystotelesowskiej! Walczc z odkryciami Galileusza chcieli cofn wiedz o naturze do jejprenaukowego stadium arystotelesowskiego. Dzisiaj, oczywicie, nie ma ju arystotelesowskich fizykw,ale taki sposb postpowania istnieje nadal: na przykad, istniej psycholodzy antyfreudowscy, aantymarksistowscy filozofowie historii postpuj tak, jakby Marks nigdy nie istnia albo nie stworzy nauki.Osobicie mog oni by umysami uczciwymi, mog nawet, jak J. P. Sartre, chcie odda przysugmarksizmowi i psychoanalizie. Jednak nie chodzi o ich intencje lecz o rzeczywiste konsekwencje ichfilozofii dla nauk. Faktem jest, e chocia J. P. Sartre myli po Marksie i Freudzie, to jest on,paradoksalnie, z rnych wzgldw, ideologiem przedmarksowskim i przedfreudowskim. Bo zamiast

stwierdza prymat polityki nad filozofi. 2) Ale mimo wszystko filozofia nie jest suebnic polityki, jak swego czasu byasuebnic teologii: dzieje si tak z powodu jej pozycji w strukturze teorii i swej wzgldnej autonomii. 3) Stawk filozofiis realne problemy praktyk spoecznych. Ale skoro filozofia nie jest nauk, to jej stosunek do tych problemw nie jeststosunkiem technicznego zastosowania. Filozofia nie dostarcza formu, ktre naley stosowa: filozofii nie stosuje si. Dziaaona zupenie inaczej: modyfikujc pozycj problemw, modyfikujc stosunek midzy praktykami a ich przedmiotem.34 Tezy sartrowskie s oczywicie bardziej zrczne. Lecz wersja, ktr daje J. Lewis, pomimo swej schematycznoci i ubstwa,nie jest z nimi niezgodna.


www.skfm-uw.w.pl


pomaga w rozwijaniu naukowych odkry Marksa i Freuda, angauje si byskotliwie w rozwaania, ktrewcale badaniom marksistowskim nie su.

W ten wanie sposb filozofia dziaa w naukach: a la limite, albo pomaga w wytwarzaniu nowejwiedzy naukowej, albo te prbuje przekreli jej istnienie i sprowadzi ludzko do stanu, gdy taka lubinna nauka jeszcze nie istniaa. Zatem filozofia dziaa na nauki bd w sposb postpowy, bd w sposbwsteczny. A la limite: tendencyjnie poniewa kada filozofia jest zawsze sprzeczna35.

Wyranie wida, jaka jest stawka. Nie wystarczy zatem powiedzie, e z Tezy Lewisa nic niewynika dla naukowego poznania historii. Nie wystarczy powiedzie, e jest ona przeszkodepistemologiczn (Bachelard). Naley natomiast stwierdzi, e owa Teza wywouje, moe wywoywazgubne skutki dla poznania naukowego konsekwencje wsteczne, poniewa zamiast pozwoli lepiejzrozumie, e posiadamy nadzwyczajny depozyt naukowy, wiedz, ktr da nam Marks i rozwija j36,sprowadza nas filozoficznie do zera i przenosi do piknych czasw Kartezjusza lub Kanta i Fichtego, Heglai Feuerbacha, przed odkryciem Marksa, przed ciciem epistemologicznym. Ta idealistyczna Teza mieszakarty, sprowadza z drogi filozofw, uczonych i bojownikw rewolucyjnych rozbraja ich, poniewapozbawia tej niezastpionej broni, jak jest obiektywna wiedza o warunkach, mechanizmach i formachwalki klas.

Jeeli rozway si teraz Tezy M.L.: masy tworz histori, walka klas jest motorem historii, tornica jest uderzajca. Nie sprowadzaj one bada na manowce: s to Tezy, ktre su naukowemupoznaniu historii. Co wicej, nie przekrelaj karty nauki historii stworzonej przez Marksa: stwierdzeniami uzasadniajcymi nauk historii, materializm historyczny37.

Wywouj wic istnienie nauki historii, lecz s jednoczenie Tezami sucymi wytwarzaniunowych poj i odkry naukowych. Wymagaj, na przykad, definiowania mas tworzcych histori wterminach klasowych. Na przykad, prowadz do definiowania form jednoci klas, ktre konstytuuj masy:w walce klasowej w kapitalizmie na plan pierwszy wysuwaj przejcie wadzy pastwowej, dugieprzejcie (do komunizmu) i proletariat. Uznaj jedno walki klas i podziau na klasy, ze wszystkimi tegokonsekwencjami, w materialnych formach wyzysku, podziau i organizacji pracy, a wic badanie i poznanietych form. Prowadz do definiowania proletariatu jako klasy, ktr warunki wyzysku czyni zdoln dokierowania walk wszystkich klas wyzyskiwanych, a take do pojmowania proletariackiej walki klasowej,jako formy walki klasowej bez precedensu w historii, inaugurujc now praktyk polityki38, bdcjeszcze sekretem licznych kwestii dotd enigmatycznych lub po prostu pomijanych.

Konsekwencje teoretyczne tych propozycji s oczywiste. Przede wszystkim obliguj do zerwania zburuazyjn, to znaczy ekonomistyczn koncepcj ekonomii politycznej (krytykowan przez Marksa wKapitale), do zerwania z buruazyjn koncepcj pastwa, ideologii, kultury itd. Co wicej, uwalniajteren dla nowych poszukiwa i odkry, z ktrych wiele moe si okaza zupenie nieoczekiwanymi.

Po jednej stronie znajduj si wic idealistyczne Tezy filozoficzne, wywoujce wsteczne skutkiteoretyczne w nauce historii. Po drugiej, materialistyczne Tezy filozoficzne, ktre powoduj postpoweskutki teoretyczne w istniejcych dziedzinach marksistowskiej nauki historii i ktre mog mie skutkirewolucyjne w dziedzinach jeszcze przez nauk historii nie zbadanych (na przykad w historii nauk, sztuki,filozofii itp.).

Taka jest stawka walki klasowej w teorii.

35 Nie ma filozofii idealistycznych ani filozofii materialistycznych, ktre byyby absolutnie czyste, poniewa kada filozofia,aby mc zaj wasne klasowe pozycje teoretyczne, powinna okreli pozycje swojego zasadniczego przeciwnika. W kadejfilozofii naley odnale tendencj dominujc, wynikajc z jej sprzecznoci i maskujc je.36 W. Lenin: Marks da nam kamienie wgielne teorii, ktr powinnimy rozwija we wszystkich znaczeniach.37 Na refleksj zasuguje fakt, e propozycje naukowe, w kontekcie dyskusji filozoficznej, take mog funkcjonowafilozoficznie.38 Zob. . Balibar, La Rectification de Manifeste communiste, La Pense, sierpie 1972.


www.skfm-uw.w.pl


2. Konsekwencje polityczne

Myl, e w tej dziedzinie sytuacja jest bardziej jasna. W jaki bowiem sposb mona prowadziproletariack walk klasow inspirujc si filozoficzn Tez: czowiek tworzy histori? Monapowiedzie, e ta Teza zwalcza religijn ideologi Historii podporzdkowanej dekretom Boga lub CelomOpatrznoci: czy powanie nie tkwimy w tym dalej?!

Mona powiedzie, e Teza ta odnosi si bez rnicy do wszystkich, kapitalistw,drobnomieszczastwa i proletariuszy, poniewa s oni ludmi. Ale to nie jest prawda, gdy dotyczy onatylko tych, ktrzy maj interes w tym, aby mwi o czowieku, a nie o masach, o czowieku, a nie oklasach i walce klas. Przede wszystkim obejmuje ona buruazj i, dodatkowo, drobnomieszczastwo. WKrytyce programu gotajskiego Marks pisa: Buruazja ma doskonae powody, aby nadawa pracyludzkiej owe nadnaturalne moliwoci twrcze39. Dlaczego? Poniewa wmawiajc ludziom, ktrzytworz histori, e praca jest rdem wszelkiego bogactwa i wszelkiej kultury, buruazja milczy natemat moliwoci natury, czyli na temat decydujcego znaczenia naturalnych, materialnych warunkwludzkiej pracy. Ale dlaczego buruazja woli na ten temat nic nie mwi? Cakiem po prostu dlatego, e onate naturalno-materialne warunki posiada. Buruazja nie jest a tak gupia.

Gdy wmawia si proletariuszom: to ludzie tworz histori, to nie trzeba by mdrcem, abyzrozumie, e po duszym lub krtszym czasie bd oni zdezorientowani i rozbrojeni. Kae im si wierzy,e s wszechmogcy jako ludzie, podczas gdy jako proletariusze s bezbronni wobec prawdziwejwszechmocy wszechmocy buruazji posiadajcej warunki materialne (rodki produkcji) i polityczne(pastwo), ktre kieruj biegiem historii. piewajc humanistyczn piosenk odwraca si proletariuszy odwalki klas, przeszkadza si w przyjciu i dowiadczeniu jedynej siy, jak dysponuj: organizacji w klasie iorganizacji klasowej, zwizkw zawodowych i partii, aby prowadzi sw walk dla siebie.

Po jednej stronie mamy wic filozoficzn Tez, ktra, porednio lub bezporednio, prezentujepolityczne interesy buruazji, take w onie ruchu robotniczego (reformizm) oraz w onie teoriimarksistowskiej (rewizjonizm), ze wszystkimi wynikajcymi std konsekwencjami politycznymi.

Po drugiej stronie znajduj si Tezy, ktre bezporednio pomagaj proletariuszom w uzyskaniuwiadomoci swej roli, warunkw istnienia, wyzysku i walki: ktre pomagaj stworzy organizacje walkiklasowej, stajce na czele walki wszystkich wyzyskiwanych o wyrwanie buruazji wadzy pastwowej.

Czy trzeba to komentowa?To niewane, e te buruazyjno-drobnomieszczaskie Tezy s bronione obecnie przez bojownika

partii komunistycznej. Prosz przeczyta III rozdzia Manifestu Komunistycznego: Marks ju w 1847roku wyrni trzy rodzaje socjalizmu: socjalizm reakcyjny (feudalny, drobnomieszczaski,humanistyczny40), socjalizm konserwatywny lub buruazyjny oraz socjalizm i komunizm krytyczno-utopijny. Wybr jest duy! Prosz przeczyta wielkie polemiki Engelsa i Lenina z wpywami ideologiiburuazyjnej w partiach robotniczych (reformizm, rewizjonizm). Ma si wybr!

Pozostaje jeszcze do wytumaczenia dlaczego, po takich ostrzeeniach i pouczajcychdowiadczeniach, pewien komunista, nazwiskiem John Lewis, moe w 1972 roku prezentowa swojeTezy jako marksistowskie.

Do tego jeszcze wrcimy.

VI

Aby nie zatrzymywa uwagi czytelnika, krtko odpowiem na drugi zarzut J. Lewisa: L. Althussernie pojmuje nic z historii formowania si myli Marksa.

39 Podkrelone przez Marksa, ktry wtedy krytykowa formu socjalistycznych Johnw Lewisw epoki zapisan w programiejednoci niemieckiej partii socjaldemokratycznej i partii Lassalle'a: Praca jest rdem wszelkiego bogactwa i wszelkiejkultury.40 Nazywany wwczas socjalizmem prawdziwym lub socjalizmem niemieckim.


www.skfm-uw.w.pl


Powinienem tutaj zoy samokrytyk i przyzna po czci racj J. Lewisowi.W mych pierwszych esejach faktycznie daem do zrozumienia, e po ciciu epistemologicznym

1845 roku (po odkryciu, dziki ktremu Marks stworzy nauk Historii), kategorie filozoficzne takie jakalienacja i negacja negacji (midzy innymi) znikny. J. Lewis odpowiedzia mi, e nie jest to prawda. I maracj, gdy znajduje si je (porednio lub bezporednio) w Ideologii niemieckiej i Grundrisse (dwchtekstach nie wydanych za ycia Marksa), a take, lecz ju rzadziej (alienacj) i zupenie rzadko (negacjnegacji: jeden raz explicite), w Kapitale.

Natomiast J. Lewis miaby wiele kopotw ze znalezieniem tych poj w ManifecieKomunistycznym, Ndzy filozofii, Pacy roboczej i kapitale, Przyczynku do krytyki ekonomiipolitycznej, Krytyce programu gotajskiego czy w Uwagach o Wagnerze cytujc tylko tekstyMarksa, gdy zawsze moe szuka w tekstach politycznych i, oczywicie, u Lenina41, Gramsciego czyMao, zawsze moe szuka!

W kadym razie, formalnie, J. Lewis ma racj. Trzeba mu wic odpowiedzie, nawet jeeli ma racjtylko pod warunkiem pomijania tekstw, ktre mog przeszkadza.

Oto, w kilku sowach, moja odpowied.1. Jeeli rozwaa si cao dziea Marksa, to nie powinno by adnej wtpliwoci, e po roku 1845

istnieje zerwanie lub cicie, o ktrym mwi zreszt sam Marks. Ale nikogo, nawet Marksa nie wolnoosdza wedug sw. Naley osdza po czynach. Ale to, o czym mwimy, jest udowadniane przez dzieoMarksa. W 1845 roku rozpocz on kadzenie fundamentw nauki, ktra przed nim jeszcze nie istniaa:nauki historii. W tym celu wysun pewn liczb nowych poj, ktre powoli precyzoway si iporzdkoway w system teoretyczny, poj, ktrych nie znajdziemy jeszcze w humanistycznych dzieachmodoci: sposb produkcji, siy wytwrcze, stosunki produkcji, infrastruktura-nadbudowa, ideologia itp.Nikt nie moe tego zanegowa.

Jeeli J. Lewis wtpi jeszcze w realno tego cicia lub raczej, gdy cicie jest tylko skutkiem,tego wtargnicia nowej nauki w uniwersum jeszcze ideologiczne lub prenaukowe, to niech porwna dwasdy Marksa, o Feuerbachu i o Proudhonie.

W Rkopisach ekonomiczno-filozoficznych z 1844 roku Feuerbach jest wynoszony pod obokijako filozof, ktry dokona nadzwyczajnych odkry i dostarczy jednoczenie zasad i podstaw krytykiekonomii politycznej! Ale rok pniej, w Tezach o Feuerbachu i w Ideologii niemieckiej jestkrytykowany bez adnych wzgldw dla niego. I nie ma ju kwestii Feuerbacha.

Podobnie z wynoszonym pod oboki w witej rodzinie Proudhonem, ktry traktowany jest jakokto, kto nie tylko pisze w interesie proletariuszy; ale sam jest proletariuszem, sam on jest ouvrier. Dzieojego to naukowy manifest proletariatu francuskiego...42. Natomiast w 1847 roku dostaje w Ndzyfilozofii porzdne lanie, po ktrym ju si nie podnosi. I nie jest on ju problemem.

Jeeli naprawd, jak mwi J. Lewis, nic nie dziao si poczwszy od 1845 roku, jeeli naprawdwszystko, co bajaem o ciciu epistemologicznym jest zwyk bajeczk (a whole story), to wolraczej by powieszony.

2. W 1845 roku rozpoczyna si co nieodwracalnego: cicie epistemologiczne jest punktem nie-powrotu. Rozpoczo si co, co nie bdzie miao koca43. Napisaem cicie trwajce, pocztek dugiejpracy i, jak w kadej nauce, praca otwarta, lecz cika, dramatyczna momentami, wewntrznie naznaczonateoretycznymi wydarzeniami (wzrost, rektyfikacja, przetwarzanie), ktre dotycz naukowego poznaniaokrelonego przedmiotu: warunkw, mechanizmw i form walki klas w bardzo prostych kategoriachnauki historii.

41 Mona oczywicie cytowa obron uycia pojcia negacji negacji, dokonan najpierw przez Engelsa w Anty-Dhringu,nastpnie przez Lenina w Co to s przyjaciele ludu?. Ale jest to obrona do szczeglna: antyheglowska.42 K. Marks, F. Engels, wita rodzina, w: K. Marks, F. Engels, Dziea, tom II, Warszawa 1961, str. 49.43 W. Lenin mwi o badaniu imperializmu: ...studia takie dopiero si zaczynaj i z istoty swej nie maj granic, jak nie ma ichnauka w ogle... (Krach II Midzynarodwki).


www.skfm-uw.w.pl


Mona zatem powiedzie: oczywistym jest, e ta nauka nie wyskoczya w penej zbroi z gowyMarksa. W 1845 roku dopiero si rozpocza i w momencie swego powstania nie pozbya si jeszcze caejprzeszoci prehistorii ideologicznej i filozoficznej, z ktrej wysza. Nic dziwnego wic, e przez pewienczas posugiwaa si pojciami ideologicznymi lub kategoriami filozoficznymi, od ktrych odcia sipniej.

Mona zatem powiedzie: prosz przeledzi teksty Marksa, zobaczy jak rodziy si, oczyszczay irozwijay te pojcia naukowe i skoro mwi o tym J. Lewis zobaczy, jak rwnolegle zanikay powolidwie, odziedziczone z przeszoci, kategorie filozoficzne, ktre przetrway jako przeytki: alienacja inegacja negacji. Faktycznie, im bardziej posuwamy si w czasie, tym bardziej si one zacieraj. WKapitale tylko jeden raz mwi si wyranie o negacji negacji: jest prawd, e uywa si w licznychpowtrzeniach terminu alienacji, lecz zanika to zupenie w ostatnich tekstach Marksa i Lenina44. Mona bywic zadowoli si powiedzeniem: przekonywujca jest tendencja, a w tendencji praca naukowa Marksapozbywa si zupenie owych kategorii filozoficznych.

3. To jednak nie wystarczy. Oto wic moja samokrytyka.Ot nie zauwayem sygnalizowanego przez J. Lewisa faktu obecnoci wymienionych kategorii

filozoficznych po ciciu epistemologicznym z powodu teoretycznego: poniewa identyfikowaem cicieepistemologiczne (= naukowe) z filozoficzn rewolucj Marksa. Dokadniej, traktowaem rewolucjfilozoficzn Marksa jako identyczn z ciciem epistemologicznym. Mylaem wic o filozofii posugujcsi modelem nauki i, logicznie, napisaem, e w 1845 roku Marks dokona podwjnego cicia naukowegoi filozoficznego.

Jest to bd. To tylko przykad odchylenia teoretycznego (theoriciste) racjonalistyczno-spekulatywnego, o ktrym ju mwiem w mojej krtkiej samokrytyce w Przedmowie do woskiegowydania Lire Le Capital (1967), przedrukowanej w wydaniu angielskim45. Bd ten polega na mniemaniu,e filozofia jest nauk oraz, jak kada nauka, posiada ona 1) przedmiot; 2) pocztek (cicieepistemologiczne w momencie, w ktrym wyania si w uniwersum kulturowym prenaukowym,ideologicznym); 3) histori (porwnywaln z histori nauki). Ten teoretyczny bd znalaz swe najczystsze inajwyraniejsze wyraenie w mojej formule: Filozofia jest teori praktyki teoretycznej46.

Nastpnie rozpoczem oczyszczanie rzeczy. W wykadzie filozofii dla naukowcw, a pniej wLenin i filozofia (luty 1968) wysunem inne propozycje: 1) filozofia nie jest nauk; 2) nie posiada onaprzedmiotu, w znaczeniu w jakim nauka posiada przedmiot; 3) filozofia nie ma historii (w takim sensie, wjakim nauka posiada histori); 4) filozofia jest polityk w teorii. Obecnie, z wiksz precyzj, mwi:filozofia, w ostatniej instancji, jest walk klasow w teorii.

Oto konsekwencje naszych propozycji.1. Niemoliwe jest redukowanie filozofii do nauki, Marksowskiej rewolucji filozoficznej do cicia

epistemologicznego.2. Marksowska rewolucja filozoficzna inspirowaa cicie epistemologiczne jako jeden z

warunkw.Mona oczywicie, posugujc si powanymi argumentami, twierdzi z drugiej strony e

filozofia, jak mwi ju Hegel i co powtrzyem w Lenin i filozofia, jest zawsze en retarde w stosunku donauki lub nauk. Ale z innego, istotnego tutaj punktu widzenia, naley powiedzie co zupenie innego whistorii myli Marksowskiej rewolucja filozoficzna z koniecznoci inspirowaa odkrycie naukowe i nadaamu sw form: form nauki rewolucyjnej.

44 Naprawd trzeba nie mie ju adnego argumentu w kieszeni, aby wyciga jako dowd humanistycznej filozofii Lenina,kilka linijek ze witej rodziny, ktre przepisa on do swych Zeszytw filozoficznych. W ten sposb, byo nie byo, J.Lewis nie cofa si przed miesznoci skoliasty.45 A take w wydaniu Lire Le Capital, Paris 1968, t. I.46 Wszelkie poprawki, jakie wprowadziem do tej formuy (na przykad: Teoria procesu produkcji wiedzy, Teoria praktykiteoretycznej w jej rnicy z innymi praktykami, ...spoeczne i materialne warunki procesu produkcji wiedzy, itd. w PourMarx i Lire Le Capital nie dotycz w zasadzie bdu.


www.skfm-uw.w.pl


W przypadku innych nauk brakuje nam najczciej bada i dowodw, ale w odniesieniu do Marksamoemy powiedzie, e wszystko dzieje si jednoczenie: i rewolucja filozoficzna, i cicieepistemologiczne. Ale to rewolucja filozoficzna inspiruje cicie naukowe.

Konkretnie: w 1841 roku modszy Marks, urodzony w dobrej buruazyjnej rodzinie, wchodzi waktywne ycie jako naczelny redaktor gazety liberalnej buruazji nadreskiej. Ot, w cigu trzech-czterechlat, ten mody i byskotliwy intelektualista bardzo zmieni swoje pogldy polityczne. Przejdzie odburuazyjnego radykalnego liberalizmu (1841-1842) do komunizmu drobnomieszczaskiego (1843-1844),a nastpnie do komunizmu proletariackiego (1844-1845). To s niezaprzeczalne fakty. Jednoczeniemoemy zauway, e ta ewolucja polityczna pokrywa si prawie dokadnie z ewolucj filozoficzn. Zatem,w filozofii, jednoczenie, mody Marks przejdzie od subiektywnego neoheglizmu (typu kantowsko-fichteaskiego) do teoretycznego humanizmu (Feuerbach), aby, porzucajc go, przej do filozofii nowej,ktra nie jest staa w interpretowaniu wiata: filozofii materialistyczno-rewolucyjnej.

Jeeli porwna si ewolucj polityczn z ewolucj filozoficzn modego Marksa, to wida, e: 1)jego ewolucja filozoficzna jest inspirowana przez ewolucj polityczn i 2) jego odkrycie naukowe (cicie)jest inspirowane przez ewolucj filozoficzn.

Oznacza to, e wanie dziki uregulowaniu rachunkw z poprzedni wiadomoci filozoficzn(1845), opuszczeniu buruazyjno-liberalnych i drobnomieszczasko-rewolucyjnych teoretycznych pozycjiklasowych dla przyjcia, w zasadzie, nowych, proletariacko-rewolucyjnych, mg mody Marks stworzypodstawy naukowej teorii historii, jako historii walki klas. W zasadzie: gdy dla rozpoznania i zajcianowych teoretycznych pozycji klasowych potrzebny by czas czas w nieustannej walce z naciskamifilozofii buruazyjnej.

4. W tym kontekcie powinno by moliwe wyjanienie zmiennego stosowania kategorii alienacji inegacji negacji. Powiedziaem: zmiennego stosowania, gdy oprcz rozwaenia ich tendencyjnegozanikania w dzieach Marksa traktowanych w caoci, naley rwnie zbada pewne zadziwiajce zjawisko:zacieranie si tych kategorii w niektrych dzieach i ich ponownego pojawiania si. Na przykad, s onenieobecne w Manifecie Komunistycznym i w Ndzy filozofii (opublikowanych przez Marksa w 1847),s niejako ukryte w Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej (wydanym w 1859); ale w Grundrisse,brulionie Marksa z lat 1857-1858 (nieopublikowanym za ycia Marksa), bardzo czsto pojawia si problemalienacji. Wiadomo jednak, dziki listowi do Engelsa, e Marks przez przypadek czyta wtedy ponownieLogik Hegla i by ni zafascynowany. Jeszcze w Kapitale z 1867 roku pojawia si, chocia o wielerzadziej, problem alienacji, natomiast negacji negacji tylko jeden raz. Itd.47

Jakkolwiek by byo, bez wyprzedzania rezultatw bada, ktre naley prowadzi w celuwyjanienia dialektyki sprzecznoci ksztatowania si Marksa, pewne jest, e marksistowska nauka historiinie rozwijaa si, poczwszy od punktu nie-powrotu cicia epistemologicznego, wedug klasycznegoracjonalistycznego schematu, po linii prostej. Istnieje oczywicie punkt nie-powrotu, ale aby nie cofa si,naley i naprzd a aby i naprzd: ile tu trudnoci i walk! Jeeli jest prawd, e Marks dla stworzenianauki historii musia przej na proletariackie teoretyczne pozycje klasowe, to nie dokona tego za jednymzamachem, ani raz na zawsze te pozycje naleao wypracowywa w nieustannej walce filozoficznej, ktratoczya si zatem w samym Marksie, w jego dziele: wok zasad i poj nowej rewolucyjnej nauki. Nauka

47 Kategoriami filozoficznymi naley posugiwa si bardzo ostronie, poniewa o ich naturze nie decyduje nazwa, leczfunkcja, jak peni w ukadzie teoretycznym. Czy kategoria jest idealistyczna czy materialistyczna? W wielu wypadkachnaley odpowiedzie sowami Marksa: to zaley. Mimo wszystko istniej przypadki graniczne: naprawd nie widz wic, comona osign pozytywnego uywajc kategorii negacji negacji. Wydaje mi si natomiast, e kategoria alienacji moewywiadczy prowizoryczne usugi, ale pod pewnymi warunkami: 1) odcicia si od caej filozofii reifikacji (lubfetyszyzmu albo obiektywizacji siebie), ktra jest tylko antropologicznym wariantem idealizmu oraz 2) uywania alienacjizamiast pojcia wyzysku. Respektujc te warunki kategoria alienacji moe w pierwszym momencie, gdy pniej ju zaniknie,odrzuca czysto rachunkowe, to znaczy ekonomistyczne pojcie wartoci dodatkowej, aby mc wprowadzi pogld, e wartododatkowa jest nieodczna od konkretnych i materialnych form wyzysku. Wydaje mi si, e wiele fragmentw Kapitau iGrundrisse mwi o tym, ale wiem take, e Marks w innych dzieach wypowiada si odmiennie, o wiele bardziejdwuznacznie.


www.skfm-uw.w.pl


marksistowska zdobywaa terytorium powoli, w walce teoretycznej (walce klasowej w teorii), w staym icisym zwizku z walk klas tout court. Ta walka przetrwaa cae ycie Marksa, trwa po nim, w ruchurobotniczym, gdzie toczy si jeszcze dzisiaj: walka bez koca.

Mona wic, w tym kontekcie, zrozumie, przynajmniej zasadniczo, powody zanikania iczciowego pojawiania si pniej w dziele Marksa pewnych kategorii, jako skutkw dugiej walki ozajcie klasowych pozycji teoretycznych i stworzenia nauki historii.

Mwic, e cicie epistemologiczne jest pierwsze i jest jednoczenie ciciem filozoficznym,popeniem dwa bdy. W przypadku Marksa bowiem pierwsza jest wanie rewolucja filozoficzna i niejest ona ciciem. Prosta terminologia teoretyczna ma tutaj swoje znaczenie: jeeli mona uywaprawomocnie terminu cicia na oznaczenie pocztku nauki historii, wyznaczalnego skutku jej wtargniciaw kultur, owego punktu nie-po

Althusser Louis - W Odpowiedzi Johnowi Lewisowi

Documents

Transcript of Althusser Louis - W Odpowiedzi Johnowi Lewisowi