Aktualna sytuacja lasów Beskidu Sądeckiego i Żywieckiego na przykładzie nadleśnictw

Wisła i Ujsoły

Materiały informacyjne na terenowe posiedzenie Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych

i Leśnictwa

Warszawa, kwiecień 2009

2

3

I. Geneza procesów chorobowych świerczyn beskidzkich

Przyczyny rozpadu beskidzkich drzewostanów świerkowych w rysie historycznym

Do XVI wieku Beskidy porastała pierwotna puszcza karpacka z dominacją lasów jodłowo-

bukowych z domieszką świerka, którego udział zwiększał się wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Po tym okresie w wyniku działalności pasterskiej człowieka nastąpiły zmiany w zasięgu granicy leśnej i w składach gatunkowych drzewostanów. Pozyskane kosztem wypalania i karczowania lasów tereny, wykorzystywane były jako pastwiska do wypasu wołów i owiec oraz jako ekstensywne łąki. Na tym etapie zmniejszona została powierzchnia lasów górskich, ale nie naruszono jeszcze w sposób istotny jego struktury gatunkowej.

Najistotniejsze zmiany w charakterze lasów beskidzkich zaczynają się w XIX wieku, kiedy na

terenie Żywiecczyzny rozwinęło się hutnictwo i przetwórstwo drewna. Powstała huta szkła i zakład suchej destylacji drewna w Węgierskiej Górce, huta szkła w Złatnej, fabryka papieru w Milówce. W miarę rozwoju hutnictwa głównym produktem leśnym stawał się pozyskiwany z twardego drewna węgiel drzewny. Tym samym najbardziej poszukiwanymi i eksploatowanymi gatunkami były buk i jawor, które stopniowo znikały ze składów drzewosta-nów.

Duży udział świerka w zachodniej części Karpat jest w dużej mierze wynikiem przynależno-

ści tego obszaru w okresie zaborów do dóbr rządowych monarchii austriackiej, a lasów Żywiecczy-zny do prywatnych dóbr Habsburgów, gdzie za wzorem nauki niemieckiej wprowadzono w XIX wieku monokultury świerkowe w miejsce lasów mieszanych a także zalesiając znaczne obszary łąk i pastwisk górskich. Świerczyny dawały najwyższą rentę gruntową, której nie mógł dostarczyć żaden inny gatunek drzewa w tej strefie klimatycznej. Do zakładania monokultur świerkowych na dużych obszarach używano nasion sprowadzanych niemal z całej Europy. Większość świerczyn beskidzkich obcego pochodzenia wykazuje brak adaptacji do lokalnego klimatu. Skutkuje to zmiennością pokroju drzew, co naraża je na szkody od wiatru, okiści i szadzi, oraz obniżeniem progu odporności na choroby i szkodniki owadzie.

Początki zjawiska zamierania świerczyn górskich miały miejsce już pod koniec lat 50-tych ubiegłego wieku w reglu dolnym Beskidu Małego i Śląskiego. Utrzymywanie reżimów sani-tarnych w osłabionych świerczynach dolnoreglowych nie dopuściło do wystąpienia zamierania lasu w wielkopowierzchniowej skali.

W następnych dekadach rozpad świerczyn postępował z zachodu na wschód, przyczyniając się w sposób istotny do zmniejszenia powierzchniowego udziału świerka. Jedną z głównych przyczyn zamierania drzewostanów świerkowych w tym okresie był wzrastający poziom emisji przemysłowych, a ich zamieranie było głównym impulsem do rozpoczęcia ich przebudowy. W wyniku podjętych w tym kierunku działań w najbardziej narażonych na emisje przemysłowe drzewostanach nadleśnictw Andrychów, Bielsko i Ustroń, udział świerka zbliżył się do poziomu docelowego. W pozostałych beskidzkich nadleśnictwach; Suchej, Jeleśni, Wiśle, Ujsołach i Węgierskiej Górce, gdzie proces rozpadu drzewostanów świerkowych a co za tym idzie i ich przebudów rozpoczął się później, udział świerka pozostaje nadal bardzo wysoki.

W stosunku do sytuacji na terenach równinnych i wyżynnych, procesy chorobowe

w świerczynach górskich uruchomione zostały z pewnym opóźnieniem. Obserwowane w ostatniej dekadzie zmniejszenie emisji szkodliwych gazów i pyłów mogłoby sugerować istotną poprawę zdrowotności lasów. Ocena redukcji ulistnienia oraz analizy zawartości i wzajemnych proporcji wybranych substancji w glebie i jednorocznych igłach świerkowych, nie potwierdzają

4

takich oczekiwań. Rozpoznanie chemizmu gleb potwierdziło negatywne zmiany w ich właściwościach, przede wszystkim; obniżenie kwasowości w poziomie organicznym i naturalnym poniżej pH 3,0, słabe wysycenie kompleksu sorbcyjnego zasadami i wysokie stężenie toksycznych związków glinu. Następstwem tego są trudne do oszacowania straty w życiu biologicznym gleb. Zmiana chemizmu gleb leśnych skutkuje niedożywieniem drzew, zwłaszcza niedoborem wapnia i magnezu. Zaburzenia w fizjologii świerka zmniejszają jego odporność na ataki szkodników owadzich i grzybów patogenicznych.

W procesie zamierania świerczyn beskidzkich duży udział miały także owady foliofagiczne.

W latach 1982-1985 w najwyżej położonych drzewostanach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego wystąpiła gradacja zasnui wysokogórskiej. W latach 1977-1985, zagrożeniem dla świerczyn w nadleśnictwach; Jeleśnia, Węgierska Górka i Ujsoły, były gradacyjne pojawy wskaźnicy modrzewianeczki. Począwszy od roku 1982 w cyklach 3 do 5 letnich, powtarzającym się zagrożeniem stała się zasnuja świerkowa. Lokalnym zagrożeniem do około 600 m n.p.m. bywa zawodnica świerkowa .

Głównym powodem zintensyfikowania się od 2006 roku na nie notowaną wcześniej skalę

procesów zamierania drzewostanów świerkowych, był układ warunków pogodowych w okresie lata, z rekordowo wysokimi temperaturami i długim okresem suszy sprzyjający rozwojo-wi szkodników wtórnych i wzrostowi infekcji systemów korzeniowych przez opieńkę.

Lato 2006 roku było w Beskidach najsuchsze i najgorętsze w całym powojennym okresie pomiarów meteorologicznych. Średnia temperatura lipca była o 4,2 do 4,3o C wyższa od średniej wieloletniej, zaś miesięczne wartości sum opadów atmosferycznych stanowiły od 22 do 30% średniej wieloletniej.

Zarówno inwentaryzacja jak i obserwacje w trakcie porządkowania sanitarnego wskazywały

na powszechną ekspansję choroby opieńkowej. Większość zamierających drzew wykazywało i wykazuje symptomy porażenia systemu korzeniowego przez tego patogena. Jego obecność w podłożu powoduje zniszczenie części systemu korzeniowego, co w warunkach stresu hydroter-micznego, prowadziło do przebarwienia aparatu asymilacyjnego i silnej defoliacji. Przedstawiony stan rzeczy doprowadził finalnie do katastrofalnego obniżenia progu naturalnej odporności świerków, a przez to do zwiększenia podatności i skuteczności zasiedleń drzew przez kambiofagi. Miało miejsce również zamieranie świerków z przyczyn fizjologicznych bez udziału szkodników wtórnych.

Owady kambiofagiczne są ostatnim ogniwem procesu chorobowego. Największe znaczenie

mają gatunki o krótkim rozwoju, wyprowadzające 2-3 pokolenia w roku, w szczególności kornik drukarz wraz z gatunkami towarzyszącymi oraz czterooczak świerkowiec.

Sytuację sanitarno-zdrowotną w LP komplikuje blisko 40% udział lasów prywatnych, gdzie

permanentne nie przestrzeganie reżimów sanitarnych prowadzi do wzmożonego rozwoju szkodni-ków podkorowych.

Ostatecznym efektem łącznego oddziaływania wszystkich stresorów jest przyspieszone

tempo zamierania drzew. Masy drewna pochodzącego z cięć sanitarnych pozyskiwane w kolejnych latach po 1995 roku są najwyższe w całym powojennym 60-leciu.

5

205 229 251308 330 284

219 255348

447

589

780

12081093

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Rok

Cię

cia

sani

tarn

e (ty

s m

3)

Na tak silny wzrost wymuszonego pozyskania drewna z lasów beskidzkich wpływają

okresowo także szkody od wiatru i śniegu, szczególnie w ostatnich latach. Dla przykładu, 19-tego listopada 2004 roku doszło do wielkopowierzchniowych szkód od wiatru. W nadleśnictwach beskidzkich zinwentaryzowano łącznie 243 tys. m3 wywrotów i złomów.

Reasumując, praprzyczyny tak intensywnego zamierania drzewostanów świerkowych

w ostatnich latach upatrywać należy zarówno w błędach hodowlanych jak i zdarzeniach losowych, mających miejsce w okresie minionych 200 lat. Najważniejsze z nich wpływające na obecną sytuację zdrowotną, to: - wprowadzenie monokultur świerkowych w miejsce naturalnej buczyny karpackiej; - wprowadzenie obcych genotypów świerka, nie przystosowanych do miejscowych warunków

glebowo-siedliskowych; - powtórne wprowadzenie lasu na tereny okresowo wykorzystywane rolniczo; - nie uwzględnianie strefowości pionowej przy doborze materiału do odnowień; - powszechna obecność epifitozy opieńki; - wieloletnie szkodliwe oddziaływanie emisji przemysłowych skutkujące zmianą chemizmu

gleb oraz ich biologiczną degradacją; - duży udział lasów prywatnych o obniżonym reżimie sanitarnym; - okresowo narastająca liczebność populacji owadów foliokambiofagicznych; - fragmentacja kompleksów leśnych, sprzyjająca powstawaniu szkód wiatrołomowych; - ustępowanie świerka z terenu Polski południowej w wyniku ocieplania się klimatu; - silna redukcja aparatu asymilacyjnego większości świerczyn regla dolnego i środkowego Be-

skidów; - wysoki średni wiek drzewostanów. Wybrane cechy świerczyn zagrożonych zamieraniem.

Średni wiek drzewostanów świerkowych, na terenie nadleśnictw Andrychów, Bielsko, Jeleśnia, Ujsoły, Ustroń, Sucha, Węgierska Górka i Wisła jest stosunkowo wysoki i wynosi 70 lat (od 63 w Nadleśnictwie Andrychów, do 86 w Nadleśnictwie Ujsoły) i wynika z: - stosunkowo dużych obszarów uznanych wyłączonych drzewostanów nasiennych (WDN),

Rozmiar cięć sanitarnych w świerczynach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego w latach 1995-2008.

6

- objęcia tych obszarów różnymi formami ochrony jak: rezerwaty, parki krajobrazowe, lasy glebo i wodochronne, położone na terenie LKP Lasy Beskidu Śląskiego (Bielsko, Ustroń, Wisła, Węgierska Górka). Ustalone wieki rębności dla świerka to 100 lat w Nadleśnictwie Andrychów i Ustroń,

90 lat w Nadleśnictwie Bielsko, 110 lat w Jeleśni i Wiśle, oraz 120 lat w Suchej, Ujsołach i Węgierskiej Górce.

Dopiero w ostatnich latach, na tle występujących oznak zwiększonego wydzielania się świer-ka, wieki rębności ulegają systematycznemu obniżeniu, w miarę powstawania nowych planów urządzenia lasu. Szybkie pogorszenie stanu zdrowotnego i sanitarnego i nadmierne wydzielanie się świerka, pocią-gnęło za sobą konieczność aneksowania do planów urządzenia lasu.

Skala problemu wynika z gwałtownie zwiększającego się udziału powierzchniowego

świerczyn rozpadających się lub zagrożonych rozpadem. Drzewostany świerkowe na terenie Beski-dów występują w nadleśnictwach: Andrychów, Bielsko, Jeleśnia, Sucha, Ujsoły, Ustroń, Węgierska Górka i Wisła.

Przyjmując, że rozpadem najbardziej zagrożone są drzewostany począwszy od IV klasy wieku w górę, czyli drzewostany na powierzchni 23 879 ha, zachodzi obawa rozpadu drzewostanów świerkowych na 43% obszaru zajmowanego przez ten gatunek w RDLP. Może to doprowadzić do wydzielenia się w najbliższym czasie masy 10 047 tys. m3, co stanowi 61% zapasu grubizny tego gatunku w RDLP. Obecnie etat 10 letni pozyskania (według obowiązujących planów urządzania lasu ) kształtuje się na poziomie 7 687,6 tys. m3 i stanowi około 62% potrzeb na 10-lecie. Udział powierzchniowy i masowy świerka pospolitego w nadleśnictwach beskidzkich – stan na 31 grudnia 2008 r. przedstawia poniższa tabela:

W rejonie Beskidu Sądeckiego i Żywieckiego (powiaty: bielsko-bialski, cieszyński

i żywiecki) powierzchnia lasów nie będących w zarządzie LP wynosi 31 tys. ha, w tym własność prywatna 26,8 tys. ha, gmin 0,6 tys. ha, wspólnot gruntowych 3,2 tys. ha, inna 0,4 tys. ha. Na mocy porozumień zawartych przez starostów z nadleśnictwami nadleśniczowie sprawują nadzór nad 29,5 tys. ha (95 %).

Lp. Nadleśnictwo

Świerk ogółem w tym kl IV i

wyżej

Etat na 10 lat ogół.

w tym świerk % eta-

tu 10 letnie-

go Pow. [ha]

% ogółu d-

stanów

Masa [tys. m3]

Pow. [ha]

Masa [tys. m3]

Masa [tys. m3]

Masa [tys. m3]

1. Andrychów 1622 14 445,7 902 274,7 579,9 86,7 15,02. Bielsko 3147 33 728,8 1803 492,1 639,2 286,8 45,03. Jeleśnia 6790 60 2102,3 4581 1655,7 790,9 454,9 58,04. Sucha 3055 30 938,5 2240 801,0 614,7 165,6 27,05. Ujsoły* 12085 93 5288,7 9 260 4466,2 2340,0 2176,0 93,06. Ustroń 4540 42 1431,6 3269 1224,4 912,5 647,0 70,0

7. Węgierska Górka 7488 83 2450,3 5061 2113,3 1 032,7 956,7 93,0

8. Wisła* 7815 95 2406,1 4486 1751,1 777,7 760,6 98,0 RAZEM 46542 45 15346,3 31602 12778,5 7687,6 5534,3 62,0 Zagrożone rozpadem 23879 10047,1 4827,1

* etat ogółem po anek-sie

7

Bliższe dane zawiera poniższa tabela:

Lp. Nadleśnictwo

Pow. lasów nadzorowanych przez Lasy Państwowe Ogółem wg stanu na

31.12.2008 [ha] w tym: w nadzorze

specjalistów. ds. lasów niepaństwo-

wych [ha]

Ilość etatów spe-cjalistów ds. lasów nie-państwowych.

1 Bielsko 2 529 2 529 12 Jeleśnia 10 706 10 706 43 Ujsoły 3 575 3 575 14 Ustroń 4 239 5 Węgierska G. 4 663 4 663 26 Wisła 3 784

Razem 29 496 21 473 8 Z uwagi na niepełne refundowanie przez starostwa kosztów nadzoru obsada kadrowa leśni-czych lasów niepaństwowych jest niewielka. Na jednego pracownika przypada aż 2684 ha, przy dużym rozproszeniu i bardzo wielu właścicielach. Na 8 tys. ha nadzór pełnią leśniczowie przyle-głych leśnictw państwowych, co powoduje ich obciążenie dodatkowymi obowiązkami. Liczba wydawanych decyzji nakazujących wykonanie czynności hodowlanych i ochronnych wynosi w ostatnich latach po około 3 tys. szt. rocznie, co jest ilością dwukrotnie większą niż w latach poprzednich.

Powierzchniowy udział świerka w lasach niepaństwowych stanowi 65 % (najwięcej

w Nadleśnictwie Ujsoły), w tym 30 % zajmują IV i wyższe klasy wieku. Według szacunkowej oceny powierzchnia drzewostanów zagrożonych zamieraniem wynosi w lasach niepaństwowych ok. 6 tys. ha. W przypadku rozpadu tych drzewostanów zajdzie konieczność zagospodarowania co najmniej 1 mln m3 drewna. Rozwój szkodników wtórnych w lasach prywatnych stwarza poważne utrudnienia dla opanowania gradacji kornika w lasach państwowych. Masa drewna do usunięcia ze względów sanitarnych w lasach niepaństwowych pozostaje od kilku lat na poziomie wyższym niż w sąsiadujących z nimi Lasów Państwowych, co wynika wprost z niemożności skutecznego wyegzekwowania decyzji o terminowym wykonaniu cięć sanitarnych. Realizacja „Programu dla Beskidów”

Prognozując możliwość wystąpienia w Beskidzie Sądeckim i Żywieckim gwałtownego roz-padu monokultur świerkowych w skali znanej wcześniej z Gór Izerskich, opracowano już w 2003 roku interdyscyplinarny „Program dla Beskidów”, a patronat nad jego realizacją objął Minister Środowiska.

Jego cele to: 1. Ustalenie zakresu działań, mających na celu zachowanie trwałości lasów. 2. Określenie ochrony walorów genetycznych i ekologicznych lasów beskidzkich. 3. Określenie działań opóźniających zamieranie drzewostanów. 4. Ustalenie pilności i rozmiarów przebudowy w drzewostanach zagrożonych rozpadem.

W latach 2003-2005 prowadzono badania naukowe, których wyniki posłużyły do uszczegó-łowienia i aktualizacji programu.

8

Dokonano także przeglądu drzewostanów i kwalifikacji każdego z nich do określonego stopnia pilności przebudowy i piętra klimatyczno-roślinnego. Przeglądem objęto świerczyny star-szych klas wieku na obszarze o łącznej powierzchni ponad 50 tysięcy hektarów. Stwierdzono, że przebudowa drzewostanów jest konieczna na 22 700 ha, co oznaczało wzrost o około 3800 ha w stosunku do zadań przyjętych w 2003 roku. Ustalono przy tym, że 6 tys. ha, co stanowi 26% powierzchni wydzieleń objętych przebudową, zostało już odnowionych w latach wcześniejszych. Łącznie do przebudowy na dzień 1.01.2005 pozostawało 16 700 ha świerczyn, z czego w:

1 - stopniu pilności – 4 080 ha 2 - stopniu pilności – 5 140 ha 3 - stopniu pilności – 7 480 ha

Rozkład powierzchni do przebudowy w piętrach klimatyczno-roślinnych jest następujący: • pogórze 1 330 ha • regiel dolny 10 210 ha • regiel środkowy 4 730 ha • regiel górny 430 ha

Obserwowane obecnie zamieranie świerczyn nie wyklucza możliwości utrzymania świerka w składzie przyszłych drzewostanów. Udział świerka z natury zwiększa się z wysokością n.p.m., dochodząc do bezwzględnej dominacji w reglu górnym. Konstatacja ta skutkuje uznawaniem świerka w odnowieniach naturalnych jak i ograniczonym sztucznym odnowieniem sadzonkami wyprodukowanymi z uznanego materiału rozmnożeniowego. W praktyce oznacza to pozostawienie bez przebudowy ok. 1200 ha drzewostanów nasiennych; wyłączonych i zachowawczych i wyprowadzaniem pod nimi upraw pochodnych „in situ”, głównie metodą wykorzystania obsiewu naturalnego, oraz dalsze produkowanie sadzonek świerkowych w szkółkach.

W ramach Programu w okresie od czerwca 2003 roku : • wykonano przebudowę 4 400 ha najbardziej zagrożonych drzewostanów świerkowych; • zweryfikowano istniejącą bazę nasienną w dostosowaniu do regionalizacji wysokościowej; • wyznaczono i zarejestrowano dodatkowe drzewostany nasienne jodły, buka, modrzewia;

o łącznej powierzchni 778 ha; • zgromadzono w Karpackim Banku Genów zapasy nasion świerka istebniańskiego,

w dostosowaniu do wymogów regionalizacji; • zmodernizowano szkółkę kontenerową w Bielsku uzyskując dodatkową możliwość produk-

cji 1,5 mln sadzonek buka z zakrytym systemem korzeniowym rocznie; • zmodernizowano w Nadleśnictwie Bielsko chłodnię do przechowywania 15 ton nasion buka; • rozpoczęto modernizację szkółki „Woleństwo” w Nadleśnictwie Ustroń, która wyprodukuje

około 1 miliona sadzonek buka z zakrytym systemem korzeniowym szczepionych grzybami mikoryzowymi rocznie;

• zakupiono chłodnie do przechowywania nasion i sadzonek, co pozwoli wydłużyć okres wio-sennych nasadzeń;

• zmodernizowano szkółkę Wyrchczadeczka, uzyskując dodatkową powierzchnię pod pro-dukcję 350 tys. sadzonek jodły rocznie;

• Karpacki Bank Genów wyposażono w chłodnię, do długookresowego przechowywania 3 ton nasion jodły oraz magazyn szyszek i szafę wyłuszczarską;

• zmodernizowano infrastrukturę drogową za ponad 14 mln zł; • w oparciu o wolierową hodowlę prowadzono reintrodukcję głuszca - wypuszczono do

środowiska ponad 100 głuszców; • przeprowadzono szkolenia tematyczne dla wszystkich leśniczych lasów państwowych.

9

Gwałtowny wzrost zamierania drzewostanów świerkowych wskazuje na dalszą potrzebę in-tensyfikacji działań przyjętych w programie poprzez: • zwiększenie intensywności przebudowy drzewostanów do ok. 1 700 ha rocznie; • zgromadzenie zapasów nasion świerka, jodły, buka i gatunków domieszkowych; • intensyfikację produkcji sadzonek jodły, buka i innych gatunków w dostosowaniu

do wymogów regionalizacji i pięter wysokościowych; • kontynuację reintrodukcji głuszca.

Planowane jest osiągnięcie zdolności produkcyjnej 10 milionów sztuk sadzonek rocznie po-przez modernizację następujących obiektów szkółkarskich:

a) rozbudowę szkółki kontenerowej „Woleństwo”, by zwiększyć produkcję sadzonek bu-ka o 0,5 mln sztuk;

b) dokończenie modernizacji Szkółki Wyrchczadeczka - zwiększenie o 100 tysięcy pro-dukcji sadzonek jodły;

c) dokończenie modernizacji Szkółki Zapora; d) zakup pojemników do transportu i składowania sadzonek w chłodniach; e) budowa kilku chłodni do przechowywania sadzonek; f) w hodowli sadzonek zastosowanie na szeroką skalę mikoryzacji sadzonek grzybami

symbiotycznymi wg najnowszych polskich technologii. W listopadzie 2006 r. z inicjatywy RDLP Katowice odbyła się przy udziale leśników

czeskich i słowackich w Ustroniu konferencja pt. “Zagrożenia trwałości lasów w Beskidach – czynniki sprawcze i działania zapobiegawcze”, na której zaznaczono m.in. potrzebę wykorzystania funduszy unijnych na realizację działań ratowniczych i prace związane z odbudową lasów, potrzebę trójwariantowego planowania działań w ramach aktualizowanego „Programu dla Beskidów”, potrzebę monitoringu sytuacji zdrowotnej świerczyn górskich i badań naukowych, potrzebę opracowania strategii postępowania ochronnego wobec świerczyn beskidzkich, oraz potrzebę re-alizacji różnych postulatów, których realizacja wymagałaby jednak zmian w prawie.

W kwietniu 2007 r. ze stanem drzewostanów beskidzkich oraz działaniami leśników dla zaha-mowania rozpadu świerczyn zapoznała się sejmowa Komisja Ochrony Środowiska, Zasobów Na-turalnych i Leśnictwa podczas wyjazdowej sesji. Przedsięwzięcia dla ochrony i przebudowy drze-wostanów beskidzkich podejmowane przez jednostki LP zyskały pełną aprobatę.

W 2007 roku układ warunków pogodowych był nadal niesprzyjający dla wzmocnienia drzew i większej odporności na inwazję szkodliwych grzybów i owadów. Pozyskanie drewna w górach w istocie ograniczyło się do wyróbki wiatrowałów i drzew zasiedlonych przez korniki, a w masie swojej praktycznie osiągnęło wariant pesymistyczny. Zatem poprzednie szacunki powierzchni niezbędnych przebudów stały się nieaktualne. Nowe, zestawione po okresie letnim dane przez pra-cowników Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie wykazują do przebudów łącznie 24,5 tys. ha (w roku 2002 określano rozmiar na 12,5 tys. ha). Przy tym niezbędny okres przebudowy skraca się skrajnie do 7-8 lat w nadleśnictwach Wisła i Węgierska Górka, a przeciętnie wynosi 12 lat. Taki krótki czas nie daje możliwości zapewnienia niezbędnej osłony drzewostanu górnego dla nowego pokolenia. Stąd, oprócz kontynuacji przedsięwzięć rozpoczętych już w pierwszym okresie realizacji Programu dla Beskidów, wynika potrzeba akceptowania pojawiającego się spontanicznie przedplonu oraz przedsięwzięcia działań technicznych i organizacyjnych dla zapewnienia zwięk-szonej ilości materiału sadzeniowego. Są to w szczególności: - rozpowszechnienie niektórych dotąd praktycznie nie stosowanych w odnowieniach gatunków dostosowanych do warunków górskich (ekotypów lokalnych) sosny zwyczajnej, kosodrzewiny, modrzewia, olchy czarnej, lipy drobnolistnej, - uznanie gatunków pionierskich jako korzystne przedplony oraz istotny czynnik ochrony gleb w przypadku odsłonięcia znacznych powierzchni, - pozostawianie części drzew martwych nie tylko jako elementu wzbogacającego biocenozę, ale także spełniającego osłonową rolę dla młodego pokolenia lasu,

10

- modyfikację odnawiania lasu w kierunku nierównomiernego rozmieszczenia sadzonek na powierzchni i tworzenia rot gatunkowych typowych dla regla górnego, - pozostawienia niektórych wydzieleń jako powierzchni pozostawionej do naturalnych procesów sukcesji leśnej, - zapewnienia widocznych panoram widokowych na niektórych punktach szlaków turystycznych, - szkolenia leśników w celu opracowania nowych wzorców przebudowy, oceny mikrosiedlisk, szczegółowego poznania wymagań gatunkowych, technologii nasiennych i szkółkarskich.

Powyższe wnioski wynikają z zaleceń formułowanych przez szerokie grono naukowców, głównie z Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz Wydziału Leśnego w Krakowie i Poznaniu, a także Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku. Wskazówki te, głównie wynikają z rozpoznań praktycznych w ramach zleconej w latach 2007 – 2009 przez Ministra Środowiska, a finansowanej przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej pracy pt. „Doskonalenie rewi-talizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów górskich w RDLP Katowice z uwzględnieniem selekcji genetycznej drzew – kontynuacja badań i doświadczeń oraz wdrażanie zaleceń gospodarczych”.

Spodziewany w nadleśnictwach górskich wzrost zadań odnowień, dolesień i poprawek aż do 1900 ha, był podstawą do następujących decyzji:

- wzrostu zmagazynowanych na lata nieurodzaju nasion świerka, jodły, buka oraz gatunków dotąd uznawanych jako domieszkowe – w tym celu wybudowano chłodnię dla 4 ton nasion jodły w Karpackim Banku Genów w Wyrchczadeczce oraz zmodernizowano technologię przechowywania bukwi w Bielsku, a także podjęto decyzję o rozbudowie wyłuszczarni w Lasowicach /Nadleśnictwo Kluczbork/ o kompleks nasienny dla jodły i gatunków liściastych z możliwością średniookresowego przechowywania 26 ton nasion – obecnie trwa faza opracowania dokumentacji projektowej,

- zachowaniu zasobów genowych doborowych drzew i drzewostanów beskidzkich zarówno w formie upraw pochodnych jak i nasion w LBG w Kostrzycy oraz archiwum klonów,

- uznawaniu dalszych drzewostanów nasiennych jako rozszerzenie bazy materiału rozmnożeniowego,

- rozbudowie i modernizacji szkółek leśnych zwłaszcza w kierunku produkcji sadzonek z zakrytym systemem korzeniowym, w znacznym procencie mikoryzowanych, pozwalających na zwiększenie efektywności odnowień, na wydłużenie okresu wysadzania w Nadleśnictwach Bielsko, Ustroń oraz Gidle i Turawa,

- zmianie przechowywania sadzonek wobec dużej ilości i znacznych odległości przewozu z metod prowizorycznych na chłodzenie przez okres spoczynku wegetacyjnego i powstrzymanie wczesnowiosennego pędzenia w chłodniach – funkcjonują już w Nadleśnictwach Bielsko, Ustroń, Wisła; przewidywane są dalsze w Nadleśnictwach Gidle, Węgierska Górka i Ujsoły.

Przedsięwzięcia z zakresu nasiennictwa i szkółkarstwa wymagać będą nakładów inwestycyjnych w kwocie około 18 mln. zł.

Ponieważ zamieranie świerczyn nie jest ograniczone do Beskidów w granicach Polski

a nawet z większym nasileniem obserwowane jest w Czechach i na Słowacji, utrzymywany jest wzajemny kontakt i wymiana doświadczeń leśników z tych trzech krajów odnośnie ochrony wód i gleby, sposobów i zakresu przebudowy. Odnosi się to także do wspólnych programów transgranicznych w zakresie środowiska i jego ochrony, finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Aktualnie w fazie finalizacji jest projekt przebudowy drzewostanów na terenie Polski i Słowacji wraz z prezentacją zasad przebudowy pilotowaną przez Urząd Wojewódzki w Żylinie oraz państwowe lasy tych krajów o wartości ok. 20 mln zł.

11

Wykonanie cięć sanitarnych w 6. nadleśnictwach beskidzkich RDLP Katowice w 2008 r. w porównaniu z założeniami wariantowymi

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

Biels

ko

Jeleś

nia

Ujsoły

Ustroń

Węg

iersk

a Górk

a

Wisł

a

Razem

m 3

w ariant optymistyczny

w ariant pesymistyczny

w ykonanie cięć sanitarnych

II. Realizacja "Strategii ograniczania liczebności szkodników wtórnych świerka w 2008 r."1 W 6 nadleśnictwach beskidzkich realizujących strategię w 2008 roku wykonano następujące zada-nia:

• W wyniku cięć sanitarnych usunięto z lasu 1093 tys. m3 drewna, w tym 918,4 tys. m3 posu-szu (84%) i 176,4 tys. m3 złomów i wywrotów (16 %). Rozmiar cięć sanitarnych układał się w 2008 roku na poziomie wariantu optymistycznego (954 tys. m3), z wyjątkiem N-ctwa Bielsko, gdzie wariant pesymistyczny przekroczony został o 16% oraz N-ctwa Ujsoły, gdzie wariant pesymistyczny spełnił się w 93 %.

• Wyłożono, głównie przez zaadaptowanie na ten cel wywrotów, 5219 drzew pułapkowych. • Na drzewa chwytne (w N-ctwie Ujsoły zwane „ośrodkami wabiącymi”) zaadaptowano

drzewa o masie 30,9 tys. m3 drewna. • Ogólną liczbę pułapek zwiększono do 12231 sztuk. Zużyto 37,6 tys. sztuk feromonów na

kornika drukarza, 18 tys. sztuk feromonów na rytownika i 1,4 tys. sztuk feromonów na drwalnika. W 2008 roku odłowiono do pułapek feromonowych; ok. 188,6 mln chrząszczy kornika drukarza, co dało łowność 18,6 tys. do 1 pułapki, ok. 122,3 mln chrząszczy rytow-nika pospolitego, co dało łowność 22,1 tys. do 1 pułapki, ok. 3 mln chrząszczy drwalnika paskowanego, co dało 2,9 tys. do 1 pułapki. Koszt obsługi pułapek wyniósł ok. 370,7 tys. zł.

• Do wabienia kornika drukarza wykorzystano lokalnie także metodę stojących drzew chwytnych w liczbie 2525 sztuk. Ponadto w N-ctwie Wisła stosowano deszczowanie mygieł z zasiedlonym drewnem o masie ok. 2 tys. m3.

• Wyznaczono ok. 424,1 tysięcy drzew trocinowych o masie ok. 507,9 tys. m3. Na jednego „trocinkarza” statystycznie w całym sezonie przypadało ok. 3,7 tys. drzew.

• Koszt pozyskania drewna wyniósł ok. 38 mln. PLN, w tym koszt pozyskania posuszu ok. 30 mln PLN.

• Okorowano 254,2 tys. m3 zasiedlonego drewna, co w stosunku do całej pozyskanej w tym okresie i zasiedlonej przez korniki masy drewna (577 tys. m3) stanowiło 44 %. Koszt korowania drewna wyniósł ok. 4 mln.zł.

1 Strategię opracował Zespół Ekspercki (prof. J. Starzyk, prof. A. Kolk i dr W. Grodzki.

12

• Układanie i palenie gałęzi oraz resztek poeksploatacyjnych objęło masę ok. 928,7 tys. mp. Koszt palenia gałęzi, kory i resztek poeksploatacyjnych wyniósł ok. 7 mln.zł.

• Do zrywki wykorzystanych zostało do 461 ciągników oraz do 580 koni zrywkowych. Z kolejek linowych, tam gdzie to było racjonalne korzystało Nadleśnictwo Wisła oraz do-raźnie Jeleśnia i Bielsko - do 3 kolejek w okresie kulminacji zrywki. Zrywka ze względu na specyfikę warunków górskich prowadzona była zwykle dwuetapowo: w pierwszym etapie zrywki wykorzystywane były konie a w drugim ciągniki, w tym coraz częściej ciągniki typu harvester i forwarder. Średnia długość zrywki w nadleśnictwach wynosiła od 500 m (Wi-sła) do 1200 m (Ustroń i Węgierska Górka), z tego 10 do 30 % odległości to zrywka kon-na i 70 do 90 % to zrywka ciągnikami. Długość zrywki (razem z podwozem) mierzona z drzewostanów usytuowanych w partiach przyszczytowych przekraczała nawet 4 km. Nad-leśnictwa korzystały w trakcie zrywki ze szlaków zrywkowych o łącznej długości ok. 588,9 km. Z tego 619 szlaków o długości ok. 223,9 km, najbardziej obciążonych zrywką, wyma-gało bieżących napraw. Koszt napraw wyniósł ok. 4,5 mln. zł. Koszt zrywki wyniósł ok. 43,9 mln. PLN.

• Pozyskiwane drewno dzięki dobrej dyspozycyjności firm transportowych było na bieżąco wywożone. Maksymalne miesięczne obciążenie wywozem objęło masę ok. 145,9 tys. m3 drewna co wymagało wykonania ponad 3,36 tys. kursów. W jednym kursie wywożono z lasu średnio ok. 40 m3 drewna. Dzienny wywóz osiągał masę 17,7 tys. m3 drewna. Komplikacją w wywozie był zakaz poruszania się środków wywozowych po drogach pu-blicznych w czasie letnich upałów. Nadleśnictwa dysponowały drogami wywozowymi o długości ok. 704,2 km. Utrzymanie intensywnego wywozu wymagało wykonywania bie-żących remontów dróg i inwestycji drogowych na 169 drogach o długości ok. 41,4 km - koszty z tym związane wyniosły ok. 14,7 mln.zł.

• Składowanie zerwanego drewna prowadzono na 626 składnicach przejściowych (o dobowej poj. ok. 183 tys. m3 drewna) oraz wzdłuż dróg wywozowych. „Przepełnione” leśne składy drewna zmuszały do zawierania umów na składowanie drewna także poza LP. Istotną rolę w rozładowywaniu napięć w składowaniu drewna odegrały składnice poza strefą zagrożenia, np. 5 składnic przykolejowych w N-ctwach; Ustroń (1), Jeleśnia (2), Ujsoły (1) i Węgierska Górka (1), o jednorazowej poj. ok. 29 tys. m3 oraz 3 duże składnice wydzierżawione przez N-ctwa; Wisła (1) i Bielsko (2), o jednorazowej pojemności ok. 23 tys. m3. Prace poprawiające możliwości składowania drewna zrealizowano na 125 składnicach, wydając na ten cel kwotę ok. 854 tys.zł.

• Monitorowaniem presji kornika drukarza objęto 63 tartaki. Wyznaczeni leśniczowie okre-sowo kontrolowali odłów korników prowadzony do 220 pułapek. Odłowiono tu ok. 3,6 mln. sztuk chrząszczy, głównie kornika drukarza.

• Zakres bieżącego monitorowania sytuacji w lasach innych własności i „na styku” z nimi był bardzo zróżnicowany a skuteczność wydawanych decyzji o usunięciu drzew zasiedlonych oscylowała od 34 % w Nadleśnictwie Bielsko (na wydane 47 decyzje, aż 31 nie miało terminowego odzewu), do ok. 99,9 % w Nadleśnictwie Jeleśnia (na wydane 584 decyzje tyl-ko 22 nie miały terminowego odzewu). Wydanych zostało łącznie 2539 decyzji na masę ok. 69,7 tys. m3 drewna do usunięcia. Nie zrealizowano albo zrealizowano po terminie 384 decyzji. Złożyło się to na ogólnie dobrą, lepszą niż się spodziewano, 85 % ich wykonal-ność. Niezrealizowane decyzje rzutowały jednak na stan sanitarny (ogólnie zły) lasów pry-watnych. Brak reżimu sanitarnego w lasach prywatnych przyczynił się do dalszego wzrostu zagrożenia w sąsiadujących z nimi leśnictwach. W lasach niepaństwowych i na styku z nimi, w celu poprawy ich stanu sanitarnego i przy okazji ograniczenia importu korników do LP, leśnictwa wystawiły pułapki feromonowe w liczbie 1781 sztuk (w 2007 roku – 1400 sztuk).

• Nadleśnictwa monitorowały i oceniały także sytuację sanitarną w rezerwatach przyrody o dużym udziale świerka. Aktualnie w rezerwatach o pow. 1088,73 ha świerk zajmuje ok.

13

422,14 ha. Masa posuszu jałowego szacowana jest w rezerwatach na ok. 7,4 tys. m3 drewna a posusz jałowy występuje na pow. ok. 73 ha.

W poszczególnych działach zatrudniano miesięcznie:

• przy ścince drzew do 880 osób (w tym do 120 osób z nadleśnictw nizinnych); • przy korowaniu oraz paleniu gałęzi i kory do 690 osób (w tym 40 z nadleśnictw nizinnych); • przy obsłudze pułapek feromonowych do 105 pracowników, nie licząc pracowników

Służby Leśnej (leśniczych, podleśniczych i stażystów); • przy wyznaczaniu drzew trocinkowych, prócz pracowników Służby Leśnej, do 115

specjalnie przeszkolonych robotników – trocinkarzy;

Nadleśnictwa beskidzkie graniczące ze Słowacją współpracowały ze swymi sąsiadami przy realizacji „Programu współpracy transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacji na lata 2007 – 2013”. W 2008 roku odbyło się 15 takich spotkań. Nadleśniczowie brali aktywny udział posiedzeniach Komisji Polityki Gospodarczej oraz Komisji Ochrony Środowiska, Gospodarki Wodnej, Rolnictwa i Leśnictwa Rad Powiatów; Ży-wieckiego i Cieszyńskiego oraz w sesjach Rad Gmin. Aktywni w prezentowaniu problematyki za-mierania świerczyn byli również leśniczowie biorąc czynny udział w zebraniach wiejskich.

W ramach docierania z informacją o stanie lasów wydrukowano i rozprowadzono wśród mieszkańców Beskidów ulotki - 11 tys. sztuk - pt. „Dlaczego musimy wycinać beskidzkie świerki” i apel o zrozumienie działań leśników - 6 tys. sztuk - pt. „Szanowni Mieszkańcy i Turyści!. Ponadto rozpro-wadzono 15 tys. ulotek-apeli do właścicieli lasów prywatnych pt. „Ratujmy świerczyny beskidzkie”. Udzielono licznych wywiadów dla lokalnych publikatorów i periodyków leśnych.

Wydział Leśny UR w Krakowie kontynuował na terenie N-ctw beskidzkich badania

naukowe w temacie pt. „Doskonalenie rewitalizacji siedlisk i przebudowy drzewostanów górskich w RDLP Katowice z uwzględnieniem selekcji genetycznej drzew – kontynuacja badań i doświadczeń oraz wdrażanie zaleceń gospodarczych”.

III. Stan obecny, prognoza dalszego rozwoju sytuacji oraz rozmiar planowa-nych zadań ochronnych w 2009 roku.

Charakterystyka aktualnego stanu sanitarnego i zdrowotnego świerczyn beskidzkich

Rok 2008 był trzecim z kolei rokiem utrzymującego się obniżonego poziomu zdrowotnego

świerczyn w Beskidach. Pod koniec sezonu wegetacyjnego nastąpiło zauważalne wyhamowanie tempa wydzielania się drzew i rozpadu drzewostanów. Co prawda w porównaniu do roku 2007 nastąpiło zaledwie 4% zmniejszenie rozmiaru cięć sanitarnych, ale osiągnięta została większa czy-stość sanitarna drzewostanów, stwierdzono pierwsze symptomy zmniejszania się liczebności szkodników wtórnych odławianych do pułapek feromonowych oraz zmniejszanie się liczby drzew trocinkowych. Największy postęp w zbliżaniu się do zadawalającego poziomu sanitarnego dokonał się w N-ctwach Wisła, Ustroń i Jeleśnia. W najtrudniejszej sytuacji znalazło się N-ctwo Ujsoły, które w roku 2008 odnotowało 7% wzrost masy pozyskanej w cięciach sanitarnych w stosunku do 2007r. Stan sanitarny drzewostanów na koniec roku 2008 z zarejestrowaną masą 27,5 tys. m3 posuszu pozostającego na pniu wypada korzystniej jak przed rokiem, kiedy na koniec grudnia pozostawało

14

na lesie 50,9 tys. m3 drzew posuszowych. Obok wykazanej na koniec roku masy posuszu czynnego który w całości zostanie uprzątnięty przed rozpoczęciem się okresu aktywności rójkowej szkodni-ków wtórnych, nadleśnictwa przewidziały pozostawienie - od 85 m3 w N-ctwie Andrychów do 8 730 m3 w N-ctwie Węgierska Górka - masy posuszu jałowego o charakterze posuszu ekologicz-nego.

Notowana poprawa sytuacji zdrowotno-sanitarnej świerczyn beskidzkich w nadleśnictwach RDLP Katowice w 2008 r. i jak się wydaje przełamywanie już stanu kryzysowego, pozostaje rezul-tatem następujących czynników:

wystąpienia znacznie korzystniejszych w 2008 r. niż w roku poprzednim, jak i w roku 2006, warunków pogodowych, z większą ilością opadów, bez ekstremalnych upałów;

mniejszych jak przed rokiem mas powstałych i koniecznych do uprzątnięcia wiatrołomów; podjęcia przez nadleśnictwa w miesiącach zimowych i na przedwiośniu intensywnego wy-

szukiwania drzew zasiedlonych przez trocinkarzy; mobilizacji organizacyjnej i wykonawczej nadleśnictw, dobrze przygotowanych

do realizacji założeń określonych w „Strategii…” na 2008 r. i szybko też reagujących na po-jawiające się potrzeby. Znaczący postęp w tym zakresie uczyniły w 2008 r. szczególnie nad-leśnictwa Węgierska Górka i Bielsko. Ważnym efektem mobilizacji, z punktu widzenia efektywności walki z kornikiem, było wczesne osiągnięcie kulminacji wyróbki i usuwania wydzielających się drzew posuszowych.

Nadleśnictwo Andrychów - pomimo dotychczasowej, stosunkowo wysokiej intensywności

cięć sanitarnych, z uwagi na niewielką powierzchnię litych świerczyn i rozproszone występowanie świerka w pozostałych drzewostanach, możliwości gradacyjnego wystąpienia kornika drukarza a tym samym wystąpienie rozpadu świerczyn są znikome.

Nadleśnictwo Sucha - proces zamierania i rozpadu świerczyn ograniczony jest do dwóch leśnictw. Reżim sanitarny jest utrzymywany na należytym poziomie, zaś zagrożone świerczyny znajdują się pod pełną kontrolą sanitarną. Nie prognozuje się większych problemów sanitarnych.

Nadleśnictwo Bielsko - jedynie w L-ctwie Salmopol sytuację świerczyn uznać można za

krytyczną. Zagrożone są także świerczyny L-ctw Skalite i Biła. Po uprzątnięciu w 2008 roku najsłabszych drzewostanów, w 2009 roku prognozuje się w pozostałych drzewostanach poprawę i stabilizację stanu sanitarnego lasu.

Nadleśnictwo Jeleśnia - mimo znaczącego udziału dojrzałych drzewostanów świerkowych

stan sanitarny świerczyn znajduje się pod kontrolą. Utrzymanie istniejącej, korzystnej sytuacji, wymaga kontynuowania działań ochronnych z dotychczasową intensywnością. Rok 2009 winien utrwalić tę pozytywną tendencję.

Nadleśnictwo Ustroń - pomimo wyraźnej poprawy stanu lasów, kilka leśnictw obrębu

Brenna nadal wymaga utrzymania dotychczasowego reżimu sanitarnego oraz kontynuacji działań ochronnych. Wyhamowanie tempa rozpadu świerczyn w N-ctwie Ustroń wydaje się być jednak tendencją trwałą.

Nadleśnictwo Węgierska Górka - to obszar Beskidów o najbardziej zaawansowanym, trwającym kilkanaście lat, procesie rozpadu świerczyn. Należy uznać, że drzewostany świerkowe w L-ctwie Sikorczane zostały już utracone. W 2009 roku rozstrzygną się losy świerczyn w L-ctwie Kamesznica. Z podobnymi problemami borykać się będą jeszcze L-ctwa; Skrzyczne, Łukaszne i Boracza. W związku z zaawansowanym procesem przebudowy w L-ctwach Prusów, Żabnica,

15

Zielona, Radziechowy i Ostre, problemy sanitarne będą stawać się drugoplanowymi. Z uwagi na usunięcie w minionych latach najwrażliwszych drzewostanów i wyraźną poprawę standardów sanitarnych w 2008 roku, w 2009 roku można oczekiwać przełomu i zmniejszenia rozmiaru cięć sanitarnych.

Nadleśnictwo Ujsoły – jest zagrożone w stopniu najwyższym wielkowierzchniowym

rozpadem świerczyn. Największe zadania z zakresu porządkowania stanu sanitarnego świerczyn i walki z kornikiem wystąpiły w 2008 roku w L-ctwach; Danielka, Zwardoń, Sól, Rycerki i Rycerzowa. Od roku 2006 nastąpiło obniżenie zasobności o 11%. Obserwowana w 2008 roku poprawa kondycji zdrowotnej świerków oraz oznaki zmniejszania się liczebności populacji kornika drukarza, pozwalają mieć nadzieję na odwrócenie w 2009 roku dotychczasowej tendencji. Osią-gnięcie przełomu zależy nie tylko od poprawności działań ochronnych i utrzymania pełnej mobili-zacji i determinacji w walce z kornikiem, ale w dużej mierze od dalszego przebiegu pogody w ko-lejnych latach. W latach 2007-2008 obserwowany był gwałtowny rozpad przygranicznych świer-czyn słowackich, co negatywnie wpływało i może nadal tak wpływać na sytuację drzewostanów N-ctwa Ujsoły.

Nadleśnictwo Wisła - mając największy 96% udział świerka, należało do najbardziej zagrożonych w minionym okresie. Analiza intensywności wydzielania się posuszu na przestrzeni lat 2006-2008 upoważnia do oceny, iż gradacja kornika na tym obszarze uległa wyha-mowaniu. Można przyjąć hipotezę, że kulminacja gradacji kornika drukarza wystąpiła już w roku 2007 - pozyskano wtedy ponad 297 tys. m3 drewna o charakterze sanitarnym. Dla porównania w roku 2006 pozyskanie posuszu i wywrotów wyniosło ok. 195 tys. m3, natomiast w 2008 roku pozyskano w ramach cięć sanitarnych ok. 237 tys. m3 drewna. Potencjalne zagrożenie procesem rozpadu świerczyn jest nadal bardzo wysokie, choć osiągnięcie na koniec roku 2008 roku niemal wzorowego poziomu higieny sanitarnej daje nadzieję na dalsze wyhamowa-nie procesu rozpadu. Oczekiwana jest w 2009 roku dalsza stabilizacja stanu świerczyn w tym nad-leśnictwie. Ewentualne napięcia w realizacji działań ochronnych w 2009 roku mogą wynikać przede wszystkim z problemów ze zbytem drewna, powodowanych ogólnoświatowym kryzysem gospo-darczym. Problem ten może w bieżącym roku pojawić się we wszystkich beskidzkich nadleśnic-twach.

Reasumując, w nadleśnictwach Wisła, Ustroń, Jeleśnia, Węgierska Górka i Bielsko na rok 2009 można prognozować zmniejszenie rozmiaru cięć sanitarnych. Jako trudną do przewidzenia należy oceniać sytuację Nadleśnictwa Ujsoły. Tu, mimo stale największego spośród nadleśnictw beskidz-kich rozmiaru realizowanych zadań sanitarnego porządkowania drzewostanów, a także stosowania zabiegów ograniczania kornika, tempo wydzielania się drzew i rozpadu drzewostanów zachowuje nadal (od 2006 r.) charakter postępujący, zarówno pod względem masowym jak i powierzchnio-wym, obejmując wzmożonym wydzielaniem posuszu świerkowego kolejne obszary drzewostanów. W tym to też nadleśnictwie na koniec grudnia zarejestrowane stany posuszu do usunięcia pozostają znacząco większe jak w jednostkach pozostałych. Mając przy tym na uwadze fakt, iż zasoby świer-ka w drzewostanach starszych klas wieku, tj. w drzewostanach najbardziej podatnych na zamieranie są Nadleśnictwie Ujsoły największe w obszarze całych Beskidów, należy zakładać, że proces wydzielania świerka w najbliższych latach nie będzie ulegać wyhamowaniu - aż do czasu całkowite-go usunięcia starych, zaopieńczonych, drzewostanów.

Istotnym czynnikiem zewnętrznym, który w sposób decydujący kształtować będzie dalszy przebieg sytuacji zdrowotnej świerczyn beskidzkich oraz warunkować tempo i rozmiar wydzielania się posuszu, będą warunki pogodowe, zwłaszcza okresu wiosny i lata. Opady i chłodniejsza aura

16

sprzyjać będą stabilizacji zdrowotnej drzew i drzewostanów, susze i upały, jako stymulatory choro-by opieńkowej będą z kolei wzmagać ich zamieranie.

Wiele zależeć będzie również od zachowania się rynku drzewnego. W przypadku wyhamowania popytu na drewno pełna realizacja przyjętych do wykonania w 2009 roku działań ochronnych napotka na trudne do pokonania bariery.

Działania ochronne planowane w 2009 roku na obszarze Beskidu Sądeckiego i Żywieckiego.

W 2008 roku stwierdzono pierwsze symptomy zmniejszania się ilości odławianych do pułapek feromonowych korników oraz niższą niż w 2007 roku liczbę drzew „trocinkowych”. Oznacza to, że w 2009 roku działania ochronne prowadzone będą już w nieco innych, niż w poprzednich 3 latach uwarunkowaniach. Sprzyjającymi okolicznościami są; usunięcie w poprzednich latach w wyniku cięć sanitarnych najbardziej osłabionych i podatnych na ataki kor-nika drzewostanów świerkowych; korzystniejszy przebieg warunków pogodowych w sezonie wege-tacyjnym w 2008 roku i na przełomie 2008 i 2009 (śnieżna zima), sprzyjający poprawie kondycji zdrowotnej drzew, mniejsza masa wiatrołomów będących dogodnym materiałem do niekontrolo-wanego rozrodu korników. Celem realizowanej strategii jest dalsze spowolnienie tempa rozpadu świerczyn, by możliwe było jak najdłuższe wypełnianie przez lasy górskie funkcji środowiskotwórczych i bezpieczne kontynu-owanie procesu przebudowy monokultur świerkowych.

Spośród czynników wpływających na zamieranie świerczyn tylko wobec kambiofagów świerka możliwe jest skuteczne przeciwdziałanie poprzez ograniczanie ich liczebności. Strategia optymalizuje i porządkuje je logistycznie. Dla większości działań opracowano dwa warianty postępowania - podstawowy i o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych, uwzględniające zróżnicowane tempo wydzielania się drzew i wynikający stąd rozmiar koniecznego zatrudnienia sił i środków.

Łącznie w 6 nadleśnictwach w zależności od rozwoju sytuacji zdrowotnej świerczyn planuje się realizację następujących działań z zakresu ochrony lasu: - usunięcie do 868 tys. m3 drewna w wariancie podstawowym lub do 1176 tys. m3 drewna

w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych; - zatrudnienie do ścinki drzew, w okresie nasilonego wydzielania się posuszu, ok. 790

pracowników ZUL - w wariancie podstawowym lub ok. 1020 pracowników ZUL - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- zaadaptowanie drewna niezasiedlonego na pułapki klasyczne w liczbie 5812 sztuk, głównie pochodzenia powiatrołomowego, o masie ok. 7,8 tys. m3;

- zaadaptowanie na drzewa, stosy i mygły „chwytne”, części drewna powiatrołomowego o masie ok. 17,3 tys. m3, poprzez doczepienie ok. 4,3 tys. sztuk feromonów na kornika drukarza i lokalnie także na rytownika pospolitego; w N-ctwie Ujsoły kontynuacja metody „ośrodków wabiących” w liczbie 173 o masie ok. 9,8 tys. m3 z doczepieniem ok. 1,6 tys. feromonów;

- przysposobienie pojedynczych drzew stojących na tzw. stojące drzewa „chwytne” o masie ok. 2,2 tys. m3 poprzez doczepienie ok. 1,1 tys. sztuk feromonów na kornika drukarza;

- użycie do odłowu korników pułapek feromonowych w liczbie 11309 sztuk; - ok. 225 pułapek feromonowych będzie wystawionych w obrębie 63 tartaków zlokalizowanych

do 3 km od świerczyn; - wyznaczenie ok. 486 tys. sztuk drzew zasiedlonych o masie ok. 660 tys. m3 - w wariancie pod-

stawowym; lub wyznaczenie ok. 664 tys. sztuk drzew zasiedlonych o masie ok. 887 tys. m3 - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

17

- zaangażowanie w okresie od V do IX do wyszukiwania drzew „trocinkowych” do ok. 115 „trocinkarzy” w wariancie podstawowym i do ok. 141 „trocinkarzy” w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- okorowanie ok. 245,5 tys. m3 drewna zasiedlonego - w wariancie podstawowym; lub okorowa-nie ok. 370,1 tys. m3 drewna zasiedlonego - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitar-nych;

- zaangażowanie ok. 600 pracowników ZUL do korowania i niszczenia kory - w wariancie pod-stawowym; lub zaangażowanie ok. 820 pracowników ZUL do korowania i niszczenia kory - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- zutylizowanie ok. 801 tys. mp odpadów poeksploatacyjnych - w wariancie podstawowym lub zutylizowanie ok. 1085 tys. mp odpadów poeksploatacyjnych - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- zatrudnienie ok. 530 pracowników ZUL do utylizacji odpadów poeksploatacyjnych – w wariancie podstawowym; lub zatrudnienie ok. 700 pracowników ZUL do utylizacji odpadów poeksploatacyjnych – w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- zaangażowanie ok. 370 ciągników i ok. 540 koni do zrywki zasiedlonego drewna do dróg wy-wozowych - w wariancie podstawowym; lub zaangażowanie ok. 440 ciągników i ok. 620 koni do zrywki zasiedlonego drewna do dróg wywozowych - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- uruchomienie w obu wariantach na potrzeby zrywki podwieszonej ok. 8 kolejek linowych; - wykonanie nowych i remont starych szlaków zrywkowych w liczbie 217 o długości

ok. 140,2 km – koszt ok. 2,5 mln zł; - wykonanie ok. 24,6 tys. kursów pojazdów wywozowych - w wariancie podstawowym; lub wy-

konanie ok. 32 tys. kursów pojazdów wywozowych - w wariancie o zwiększonym rozmiarze cięć sanitarnych;

- wyremontowanie 125 dróg wywozowych o długości ok. 134,7 km – koszt ok. 12,6 mln zł; - uruchomienie ok. 670 leśnych składnic przejściowych o poj. ok. 205 tys. m3, oraz 23 składnic

poza obszarem leśnym o możliwości dodatkowego składowania jednorazowo do ok. 43 tys. m3 drewna;

- wyremontowanie 107 składnic leśnych – koszt ok. 0,7 mln zł.

Jako działanie kompensujące negatywne skutki intensywnych cięć sanitarnych zaplanowano pozostawienie martwych drzew, zlokalizowanych zwykle w reglu górnym, w rejonie ostoi dużych drapieżników i głuszca. Pozostawiony posusz sprzyjać będzie poprawie bioróżnorodności, ograniczeniu erozji i potrzebom młodego pokolenia drzew. Powierzchnie zakwalifikowano do 3 kategorii; w 18 rezerwatach przyrody pozostanie ok. 8 tys. m3 posuszu, złomów i wywrotów, w 99 miejscach pozostawionych z przyczyn „hodowlanych” - ok. 10,4 tys. m3 i w 135 miejscach pozostawionych z przyczyn „ekologicznych” - ok. 12,5 tys. m3 posuszu, złomów i wywrotów.

Bieżący nadzór nad realizacją strategii sprawować będzie 84 leśniczych oraz podleśniczowie i stażyści. Prowadzona będzie kampania multimedialna informująca społeczeństwo o aktualnym

stanie zdrowotnym lasów Beskidu Sądeckiego i Żywieckiego. Rozwój sytuacji zdrowotnej i sanitarnej świerczyn monitorowany będzie okresowo przez Wy-

dział Ochrony Lasu i Zespół Ochrony Lasu w Opolu. Nadzór merytoryczny nad realizacją działań ochronnych w nadleśnictwach sprawować

będą wydziały merytoryczne RDLP, W trakcie realizacji strategii zapewniona będzie osłona naukowa, Okresowe oceny i korekty w trakcie realizowania strategii wypracowywane będą w ramach

posiedzeń Zespołu Antykryzysowego powołanego przez Dyrektora RDLP w Katowicach.

18

Wnioski

1. Biorąc pod uwagę stan zdrowotny świerczyn beskidzkich, ich monokulturowy charakter, wiek, nie dostosowanie do siedlisk, degradację gleb, obserwowane zmiany klimatyczne oraz powszechność choroby opieńkowej - dalsze zamieranie świerczyn jest nieuchronne, co wymusza kontynuowanie cięć sanitarnych w nadleśnictwach beskidz-kich na poziomie 1 - 1,5 mln m3 drewna rocznie.

2. Zaniechanie użytkowania rębnego we wskazanym rozmiarze może skończyć się gwał-townym, klęskowym zamieraniem starszych drzewostanów świerkowych na całym ob-szarze Beskidu Śląskiego i Żywieckiego.

3. Zasobność beskidzkich dojrzałych drzewostanów świerkowych oszacowano na 16 mln m3 drewna, co uzasadnia przyjęcie wymienionego poziomu cięć w okresie bieżącego 10-lecia - zwłoka w tym względzie może doprowadzić do deprecjacji drewna i strat z tego tytułu.

4. W latach 2006-2008 w ośmiu nadleśnictwach beskidzkich w cięciach wymuszonych stanem zdrowotnym uprzątnięto masę 3 137 tys.m3 drewna świerkowego, co spowodowało zmniejszenie zasobów świerka w dojrzałych drzewostanach o 18%. Największy ubytek zasobów w porównaniu ze stanem sprzed 3 lat, odnotowano w Nadleśnictwie Wisła - 33% i Węgierska Górka - 32%.

5. Przedstawiony poziom użytkowania lasu wymaga aneksowania planów urządzenia lasu w niemal wszystkich nadleśnictwach beskidzkich, aby zwiększyć dwukrotnie dotychczasowy etat.

6. Przewiduje się, że za 4-5 lat nadleśnictwa beskidzkie staną się deficytowe i będą wyma-gały wsparcia ze strony funduszu leśnego.

7. Dla zachowania pozaprodukcyjnych funkcji lasów beskidzkich należy zintensyfikować prace nad przebudową drzewostanów.

8. Realizacja zamierzeń Programu dla Beskidów wymaga znacznych nakładów na prace ochroniarskie i hodowlane, a także na konieczne uzupełnienie lub odtworzenie infrastruktury drogowej i wodnej.

9. Dotychczasowa realizacja Programu dla Beskidów zaowocowała stworzeniem nowoczesnej infrastruktury szkółkarskiej, przechowalniczej i nasiennej, co daje podstawy do prowadzenia przebudowy w pełnym zakresie.

10. W wyniku zintensyfikowania cięć nastąpi odmłodzenie lasów beskidzkich, powodując jednocześnie zmianę walorów krajobrazowo-turystycznych, na którą należy wcześniej przygotować społeczeństwo.

Informację sporządził Departament Leśnictwa Ministerstwa Środowiska na podstawie materiałów dostarczonych przez Wydział Ochrony Lasu RDLP w Katowicach