AgonistykaPolityczne myślenie o świecie

Seria Idee 57

Seria wprowadza w polski obieg idei najważniejsze prace z zakresu fi lozofi i i socjologii politycznej, teorii kultury i sztuki. W serii publikowane są przekłady, a także prace polskich autorów oraz wznowienia. Jej głównym celem jest systematyczna budowa intelektualnej bazy dla ruchów lewicowych oraz aktywne włączanie w polskie debaty publiczne nowych dyskursów krytycznych. Chodzi o radykalną zmianę języka publicznego, a co za tym idzie – sposobów myślenia o najistotniejszych kwestiach współczesności.

Chantal Mouffe

AgonistykaPolityczne myślenie o świecie

przełożyła Barbara Szelewa

Wydawnictwo Krytyki Politycznejwarszawa 2015

Chantal Mouff e, Agonistyka. Polityczne myślenie o świecieTytuł oryginału: Agonistics: Th inking the World PoliticallyWarszawa 2015

Copyright © by Chantal Mouff e, 2013. All rights reservedCopyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2015

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-64682-38-4

Wydawnictwo Krytyki PolitycznejSeria Idee 57

Bycie przeciwnikiem to prawdziwa przyjaźń.William Blake, Zaślubiny nieba z piekłemprzeł. Michał Fostowicz

Der Feind ist unsre eigne Frage als Gestalt.Th eodor Daübler, Hymne an Italien

PRZEDMOWA

O ideach omawianych w tej książce dyskutowałam w ostatnich latach w różnych miejscach i niektóre z nich zostały już opublikowane, cho-ciaż w innej formie. Ponieważ celem moich wystąpień w tych dysku-sjach było zaprezentowanie agonistycznego podejścia w różnych kon-tekstach i zadanie pytania o jego znaczenie w nowych obszarach, zawsze musiałam zaczynać od przedstawienia podstawowych założeń agoni-styki, co skutkowało częstymi powtórzeniami. Gdy przygotowywałam teksty do publikacji, próbowałam w jak największym stopniu te powtó-rzenia usunąć, z wyjątkiem tych, które wydały mi się konieczne dla kla-rowności argumentacji. W konsekwencji, choć większość rozdziałów w  ten czy inny sposób nawiązuje do publicznych odczytów lub kon-ferencyjnych wystąpień, to jednak żaden nie odzwierciedla ich w wyj-ściowej postaci. Ostatni rozdział został napisany specjalnie na potrzeby tej publikacji.

Dla czytelników niezaznajomionych z moją teorią dołączyłam wy-wiad. Zaprezentowano w  nim w  skrócie tematy zajmujące mnie na przestrzeni lat ‒ mam nadzieję, że pozwoli on lepiej zrozumieć moje dzisiejsze stanowisko i umiejscowić kwestie poruszane w książce w szer-szym kontekście moich prac. Rozmowa została przeprowadzona do Und Jetzt?, antologii opublikowanej w 2007 roku przez wydawnictwo Suhr-kamp, dzięki którego uprzejmości mogę ją tutaj zamieścić.

Chciałabym podziękować Het beschrijf i Passa Porta, dzięki którym mogłam spędzić miesiąc w Brukseli jako pisarz rezydent w maju 2012,

8 przedmowa

co pozwoliło mi pracować nad ostateczną wersją maszynopisu w nie-zmiernie przyjemnym otoczeniu. Dodatkowo miałam możliwość od-wiedzenia Kustenfestivaldesarts, co silnie zainspirowało moją refl eksję nad praktykami artystycznymi.

WPROWADZENIE

W esejach zebranych w tym tomie badam znaczenie podejścia agoni-stycznego, które rozwinęłam w  poprzednich tekstach, dla istotnych kwestii projektu lewicowego. Każdy rozdział dotyczy odrębnego pro-blemu, ale w każdym przypadku moim celem jest, by do sprawy podejść w sposób polityczny. Jak stwierdziliśmy z Ernesto Laclauem w Hegemo-nii i socjalistycznej strategii, myślenie polityczne wymaga uznania on-tologicznego wymiaru radykalnej negatywności1. To właśnie z powodu istnienia formy negatywności, która nie może zostać dialektycznie znie-siona, nie sposób osiągnąć pełnej obiektywności, a antagonizm nigdy nie przestaje być możliwy. Społeczeństwo przenika przygodność, a każ-dy porządek ma naturę hegemoniczną, to znaczy zawsze odzwierciedla relacje władzy. Na polu polityki znaczy to, że należy porzucić poszuki-wanie konsensusu, który obywałby się bez żadnego wykluczenia, i na-dzieję na pogodzone w doskonały sposób, harmonijne społeczeństwo. W efekcie emancypacyjnego ideału nie można wyrazić w kategoriach urzeczywistnienia jakiejkolwiek formy „komunizmu”.

Refl eksje tutaj proponowane wywodzą się z krytyki racjonalizmu i uniwersalizmu rozwiniętej przeze mnie od czasu publikacji książki Th e Return of the Political. W książce tej zaczęłam pracować nad modelem

1 Ernesto Laclau, Chantal Mouff e, Hegemonia i strategia socjalistyczna. Przy-czynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, przeł. Sławomir Królak, Wydawnictwo Naukowe DWSE, Wrocław 2007.

10 wprowadzenie

demokracji nazwanym przeze mnie „agonistycznym pluralizmem”2. Wpisując w dziedzinę polityczności wymiar radykalnej negatywności, zaproponowałam rozróżnienie na „polityczność” i „politykę”. Mówiąc „polityczność”, odnoszę się do ontologicznego wymiaru antagonizmu, z kolei „polityka” to nazwa zbioru praktyk i instytucji organizujących ludzką koegzystencję. Praktyki te zawsze jednak działają w obrębie kon-fl iktowych sił, za którymi stoi „polityczność”.

Zasadniczą tezę agonistycznego pluralizmu rozwinęłam następnie w Paradoksie demokracji. Twierdziłam tam, że głównym zadaniem poli-tyki demokratycznej jest stworzenie instytucji pozwalających konfl ikto-wi przyjmować agonistyczną formę, w której oponenci nie są wrogami, lecz przeciwnikami, wśród których istnieje konfl iktowy konsensus3. Za pomocą tego agonistycznego modelu chciałam pokazać, że nawet jeśli zakłada się, iż antagonizm jest nieunikniony, można sobie wyobrażać demokratyczny porządek.

Tym niemniej prawdą jest, że teorie polityczne przyjmujące taką tezę zazwyczaj na końcu bronią porządku autorytarnego jako jedynego sposobu na zapobieżenie wojnie domowej. Właśnie dlatego większość teoretyków polityki oddanych demokracji wierzy, że muszą założyć możliwość racjonalnego rozwiązania konfl iktów politycznych. Z kolei ja twierdzę, że rozwiązanie autorytarne bynajmniej nie jest logiczną kon-sekwencją takiego postulatu ontologicznego, a rozróżniając antagonizm i agonizm, można wyobrazić sobie formę demokracji niewykluczającą radykalnej negatywności.

W ostatnich latach refl eksje nad rozwojem wydarzeń politycznych skłoniły mnie do postawienia pytania o  możliwe implikacje mojego sposobu myślenia dla stosunków międzynarodowych. Jakie są konse-kwencje tezy, że każdy porządek jest porządkiem hegemonicznym, na arenie międzynarodowej? Czy znaczy to, że nie ma alternatywy dla dzi-

2 Chantal Mouff e, Th e Return of the Political, Verso, London‒New York 1993. 3 Taż, Paradoks demokracji, przeł. Wojciech Jach i in., Wydawnictwo Naukowe DSWE, Wrocław 2005.

11wprowadzenie

siejszego jednobiegunowego świata ze wszystkimi negatywnymi kon-sekwencjami, jakie ten porządek ze sobą niesie? Bez wątpienia trzeba porzucić iluzję kosmopolityzmu ponad hegemonią i suwerennością. Ale to niejedyne możliwe rozwiązanie, bo możemy również wyobrazić sobie pluralizację hegemonii. Uważam, że podejście wielobiegunowe ustana-wiające bardziej zrównoważone relacje między regionalnymi bieguna-mi może być krokiem w kierunku agonistycznego porządku, w którym konfl ikty, choć nie znikną, rzadziej będą przyjmowały formę antagoni-styczną.

Inny aspekt moich refl eksji dotyczy konsekwencji podejścia hege-monicznego względem radykalnych projektów dążących do wprowa-dzenia odmiennego porządku społecznego i politycznego. Jak można doprowadzić do nastania takiego nowego porządku? Jaką strategię za-stosować?

Tradycyjne podejście rewolucyjne w większości przypadków zostało porzucone. Coraz częściej jest zastępowane przez inne, pod nazwą exo-dusu powielające mnóstwo jego wad. W książce tej spieram się z ideą całkowitego odrzucenia demokracji przedstawicielskiej wyznawaną przez tych, którzy zamiast mieć na celu przekształcenie państwa przez agonistyczną walkę hegemoniczną, opowiadają się za strategią porzu-cenia instytucji politycznych. Ich wiara, że istnieje coś takiego jak „ab-solutna demokracja” z wielością [multitude] będącą w stanie samoor-ganizować się bez żadnej potrzeby państwa lub instytucji politycznych, wskazuje na brak zrozumienia tego, co nazywam „politycznością”.

Kwestionują oni rzecz jasna tezę o  progresywnej homogenizacji „ludu” jako „proletariatu”, zarazem afi rmując wielorakość „wielości”. Ale uznanie radykalnej negatywności pociąga za sobą przyjęcie nie tylko tego, że lud to wielość, lecz również tego, że jest on podzielony. Takiego podziału nie sposób przezwyciężyć. Można go jedynie zinstytucjona-lizować na różne sposoby, niektóre mniej, niektóre bardziej egalitarne. Zgodnie z tym podejściem radykalna polityka polega na tym, by wyko-nywać rozmaite ruchy w ramach wielu obszarów instytucjonalnych, tak żeby skonstruować odmienną hegemonię. To „wojna pozycyjna”, a jej

12 wprowadzenie

celem nie jest stworzenie społeczeństwa ponad hegemonią, lecz radyka-lizacja demokracji – konstruowania bardziej demokratycznych, bardziej egalitarnych instytucji.

W ostatnich latach poświęciłam szczególną uwagę jeszcze innemu tematowi, głównie dzięki częstym zaproszeniom do wygłoszenia odczy-tów w akademiach sztuk pięknych, muzeach i podczas biennale. Czy koncepcja agonistyczna może pomóc artystom w teoretycznym ujęciu ich interwencji w przestrzeni publicznej? Jaka może być rola artystycz-nych i kulturowych praktyk w walce hegemonicznej? W dzisiejszym stadium postfordowskiego kapitalizmu teren kultury ma strategiczne znaczenie, ponieważ coraz istotniejszą rolę odgrywa produkcja afektów. Jako zasadniczy dla procesu kapitalistycznego wartościowania, obszar ten powinien być kluczowym miejscem interwencji dla praktyk kontra-hegemonicznych.

Zbiór ten uporządkowałam w następujący sposób: w pierwszym roz-dziale po raz kolejny podejmuję główne kwestie podejścia agonistycz-nego, które rozwijałam w ostatnich latach w kilku książkach. Odróż-niam tutaj również moją perspektywę od innych współczesnych teorii agonistycznych. Podkreślając antagonistyczny wymiar charakteryzujący dziedzinę polityki, kładę nacisk na różnicę między perspektywą etyczną i polityczną oraz konieczność uznania przez teoretyków agonistycznych związku między agonizmem i antagonizmem, zamiast postulowania ist-nienia jakiegoś „agonizmu bez antagonizmu”.

Po wyjaśnieniu zagadnień teoretycznych w kolejnych rozdziałach przechodzę do serii problemów: agonistycznego podejścia do stosun-ków międzynarodowych, dróg integracji Unii Europejskiej, różnych wi-zji radykalnej polityki, a w końcu praktyk kulturowych i artystycznych w ich odniesieniu do polityki. W drugim rozdziale poruszam niektóre kwestie wiążące się z ideą świata wielobiegunowego. Rozwijając temat przedstawiony już w Polityczności, gdzie krytykując rozmaite projekty kosmopolityczne, argumentowałam na rzecz świata wielobiegunowego, pytam teraz o implikacje, jakie niesie widzenie świata jako wielostron-nego [pluriversum]. Spieram się z  poglądem, że ustanowienie demo-

13wprowadzenie

kracji wymaga westernizacji, i bronię tezy, że ideał demokratyczny może w różnych kontekstach przyjmować różne formy.

Niektórzy z moich czytelników prawdopodobnie będą zaskoczeni, że krytykuję sposób, w jaki teoretycy społeczeństwa i polityki używają terminu „nowoczesny”, by określić zachodnie instytucje. Bo czy ja sama niejednokrotnie nie mówiłam o „nowoczesnej demokracji”, by nazwać model zachodni? Prawda jest taka, że przestałam to robić w ostatnich tekstach. Uświadomiłam sobie, że czyniąc to, przeczę własnemu założe-niu o kontekstowej naturze liberalnej demokracji, jak również twierdze-niu, że nie stanowi ona bardziej zaawansowanego stadium w rozwoju racjonalności czy moralności.

Głęboko wierzę w to, że nadszedł już najwyższy czas, by lewicowi intelektualiści przyjęli podejście pluralistyczne i odrzucili typ uniwersa-lizmu postulujący racjonalną i moralną wyższość zachodniej nowocze-sności. Arabskie powstania wpisały do agendy pytanie o to, jak budować demokrację w różnych krajach Bliskiego Wschodu, i tę kwestię uważam za najistotniejszą. Byłby to błąd naprawdę fatalny w skutkach, gdybyśmy zmusili te kraje do przyjęcia zachodniego modelu, odmawiając islamo-wi centralnego miejsca w ich kulturze.

Unii Europejskiej poświęcam trzeci rozdział. Badam tam znacze-nie podejścia agonistycznego dla wyobrażania sobie możliwych form integra cji europejskiej. Opowiadam się za pojmowaniem Unii jako demoï-kracji złożonej z  rozmaitości demoï, zapewniających różne przestrzenie dla praktykowania „władzy ludu”. Analizując przyczyny rosnącego niezadowolenia z projektu europejskiego, podkreślam pilną potrzebę wypracowania nowej wizji oferującej alternatywę dla polityk neoliberalnych stojących u źródeł obecnego kryzysu.

Czwarty rozdział to zestawienie dwóch modeli radykalnej polityki. Przede wszystkim opowiadam się przeciwko strategii „wycofania się z” inspirowanej przez włoski ruch autonomistów, któremu teoretyczne podstawy dali postoperaistyczni myśliciele, tacy jak Michael Hardt, Antonio Negri i Paolo Virno, nawołujący do exodusu z państwa i trady-cyjnych instytucji politycznych oraz do odrzucenia demokracji przed-

14 wprowadzenie

stawicielskiej. Opowiadam się natomiast za strategią „pracy wewnątrz”. Zawiera ona w sobie wielość kontrhegemonicznych ruchów dążących do głębokiej transformacji, a nie nawołuje do porzucenia istniejących instytucji. Analizując przeciwstawne ramy teoretyczne tych dwóch stra-tegii, sugeruję, że problem z radykalną polityką, za którą opowiadają się teoretycy exodusu, polega na ich błędnym rozumieniu polityczności. Wi-dać to w ich braku akceptacji dla nieusuwalnego wymiaru antagonizmu.

W ostatnim rozdziale zwracam się ku polu kultury i praktyk arty-stycznych. Dołączam do dyskusji nad tym, jakie skutki dla dziedziny kultury i działalności artystycznej niesie postfordowski kapitalizm. Zda-niem niektórych badaczy utowarowienie kultury zaszło tak daleko, że nie ma już żadnej przestrzeni, w której artyści mogliby odgrywać rolę krytyczną. Inni, nie zgadzając się z tą pesymistyczną diagnozą, twierdzą, że taka możliwość nadal istnieje, jednak poza światem sztuki.

Ja z kolei sądzę, że praktyki kulturowe i artystyczne mogą odgrywać krytyczną rolę, sprzyjając agonistycznym przestrzeniom publicznym, w których można by rozpoczynać kontrhegemoniczne walki przeciwko neoliberalnej hegemonii. Za Antonio Gramscim przyjmuję, że kultura stanowi główny element procesu tworzenia „zdrowego rozsądku”, pod-kreślając, że artystyczne interwencje są konieczne, by stawić czoło post-politycznemu przekonaniu o braku alternatywy dla obecnego porządku. Tutaj po raz kolejny zestawiam moje poglądy z myślą postoperaistycz-nych teoretyków przedstawioną w rozdziale trzecim. Tym razem jednak skupiam się na ich interpretacji przejścia od fordyzmu do postfordyzmu i roli, jaką w tym procesie odgrywają praktyki kulturowe.

W zakończeniu analizuję niedawne ruchy protestu w świetle dwóch wcześniej wspomnianych odmian radykalnej polityki: postoperaistycz-nej i agonistycznej. Twierdzę, że ruchy te należy traktować jako reakcję na brak agonistycznej polityki w demokracjach liberalnych i że są one wezwaniem do radykalizacji, a nie do odrzucenia, liberalnych instytucji demokratycznych.

Zdecydowałam się zatytułować książkę Agonistyka, by podkreślić, że składa się ona z  rozmaitych teoretyczno-politycznych interwencji

15wprowadzenie

w obszarach, gdzie jak sądzę, konieczne jest zakwestionowanie pewnych ustalonych lewicowych stanowisk. Cel książki to wsparcie agonistycznej debaty wśród tych, którzy dążą do zakwestionowania obecnego porząd-ku neoliberalnego.

SPIS RZECZY

przedmowa 7wprowadzenie 9rozdział 1 Czym jest polityka agonistyczna? 17rozdział 2 Demokracja w wielobiegunowym agonistycznym świecie 33rozdział 3 Agonistyczne podejście do przyszłości Europy 55rozdział 4 Radykalna polityka dziś 75rozdział 5 Polityka agonistyczna i praktyki artystyczne 93zakończenie 113

Wywiad z Chantal Mouff e 133

indeks 149

SERIA IDEE

W Serii Idee ukazały się

Slavoj Žižek, Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917 Artur Żmijewski, Drżące ciała. Rozmowy z artystami Alain Badiou, Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu Slavoj Žižek, Lacrimae rerum. Kieślowski, Hitchcock, Tarkowski, Lynch Jacques Rancière, Estetyka jako polityka Paweł Mościcki (red.), Maurice Blanchot – literatura ekstremalna Stanisław Brzozowski, Głosy wśród nocy Th omas Frank, Co z tym Kansas? Elizabeth Dunn, Prywatyzując Polskę Todd McGowan, Realne spojrzenie. Teoria fi lmu po Lacanie Piotr Oczko (red.), CAMPania. Zjawisko campu we współczesnej kulturze Paweł Mościcki, Polityka teatru. Eseje o sztuce angażującej Judith Butler, Uwikłani w płeć Bruno Latour, Polityka natury Slavoj Žižek, Kruchy absolut Louis Althusser, W imię Marksa Manuel Castells, Pekka Himanen, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu Igor Stokfi szewski, Zwrot polityczny Andrzej Mencwel, Etos lewicy Gilles Kepel, Zemsta Boga Max Horkheimer, Th eodor W. Adorno, Dialektyka oświecenia Nicholas Stern, Globalny ład Harald Welzer, Wojny klimatyczne Judith Butler, Walczące słowa. Mowa nienawiści i polityka performatywu Zygmunt Bauman, Socjalizm. Utopia w działaniu Peter Sloterdijk, Kryształowy pałac

159seria idee

Chantal Mouff e (red.), Carl Schmitt. Wyzwanie polityczności Gayatri Chakravorty Spivak, Strategie postkolonialne Gianni Vattimo, Nie być Bogiem. Autobiografi a na cztery ręce Boris Buden, Strefa przejścia. O końcu postkomunizmu Terry Eagleton, Koniec teorii Claus Leggewie, Harald Welzer, Koniec świata, jaki znaliśmy Marshall Berman, Przygody z marksizmem Michael Walzer, Moralne maksimum, moralne minimum Krzysztof Nawratek, Dziury w całym Carol Gilligan, Chodźcie z nami! Psychologia i opór bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum Slavoj Žižek, Metastazy rozkoszy. Sześć esejów o kobietach i przyczynowości Agata Bielik-Robson, Maciej A. Sosnowski (red.), Deus otiosus Błażej Warkocki, Różowy język. Literatura i polityka kultury na początku wieku Iwan Krastew, Demokracja nieufnych. Eseje polityczne Susan Buck-Morss, Hegel, Haiti i historia uniwersalna Krystyna Duniec, Joanna Krakowska, Soc, sex i historia Terry Eagleton, Dlaczego Marks miał rację Judith Butler, Ernesto Laclau, Slavoj Žižek, Przygodność, hegemonia, uniwersalność Georges Sorel, Rozważania o przemocy Nancy Fraser, Drogi feminizmu Carol Gilligan, Innym głosem Carl Schmitt, Teoria partyzanta Julien Benda, Zdrada klerków Maciej Gdula, Lech Nijakowski (red.), Oprogramowanie rzeczywistości społecznej Judith Butler, Na rozdrożu Elisabeth Roudinesco, Po co psychoanaliza? Andriej Siniawski, Rosyjska inteligencja Joseph Vogl, Widmo kapitału Chantal Mouff e, Agonistyka

Zapowiedzi

Maciej Gdula, Uspołecznienie i kompozycja Gayatri Chakravorty Spivak, Krytyka rozumu postkolonialnego Gilles Deleuze, Félix Guattari, Anty-Edyp

Przekład: Barbara SzelewaRedakcja: Katarzyna SzaniawskiaKorekta: Justyna FilipczykProjekt okładki: xdrUkład typografi czny, skład: | manufaktu-ar.com

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, Kraków

Wydawnictwo Krytyki Politycznej 00-372 Warszawa, ul. Foksal 16, II p.redakcja@krytykapolityczna.plwww.krytykapolityczna.pl

Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w redakcji Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1) oraz księgarni internetowej KP (krytykapolityczna.pl/wydawnictwo), a także w dobrych księgarniach na terenie całej Polski.