W S K A Z W K I do

CWICZEN STYLISTYCZNYCH P O L S K I C H .

Przez

Adolfa Dygasiskiego. I N S T Y T U T i

B A D A I . I T F " * ' " K I C H B I B L I O T E K A

^ 3. w'crs.c&'"-/cir ul. Nowy wiat 77

cv

W A R S Z A W A .

N A K A D G E B E T H N E R A i W O L F F A .

1889.

/I,03B0Jien0 ItenaypoK). Bapuiaea, dna 15 Omumpn 1887 z.

l'

n i w Vv bt

V 7'

v-yv^v'w-w yvv^w Warszawa,Druk S. Orgelbranda Synw, Krak.-Przedm. Nr. 66 *

' *? ^ >< i ftp

PRZEDMOWA.

Majc na uwadze, i zarwno ustne jak pimienne wypracowania stanowi najlepszy rodek w nauce ojczystego jzyka, a literatura nasza pedagogiczna nie odznacza si pod tym wzgldem bogactwem, zwaszcza gdy idzie o praktyk nauczycielsk, sdz, i ksika moja przyniesie niejaki poytek. Uwagi o stylu staraem si oprze na gruncie psychologicznym- by moe, i nie podoaem w zupenoci temu zadaniu.

Co si tyczy doboru przedmiotw do wypracowali, korzystaem gwnie z prac: E. Kehra,

I. Venna, W. Somniera, .1. Kehreina, 1). G. Herzoga, Fr. Linniga, A. Mobus'a, L. Rudolph'a, C. H. Rei-hardt'a, Hartunga i t. d.

Ukad ksiki wyda mi si najwaciwszy taki, jaki przedstawiam.

Autor.

'

rr

-i

. .

*

te

I . 'i

i

;W

Uwagi wstpne.

Wypracowanie albo wiczenie stylistyczne jest to wyraenie na pimie myli o jakim przedmiocie. Ju wypowiedzenie lub napisanie jednego zdania czyli sdu nie moe si obej bez umysowego wysiku, tem bardziej umysow czynnoci jest podanie caego szeregu myli uzwizkowanycli midzy sob. Kto pisze, musi my le, a utwr p i sarsk i o ty le ma warto, o i le pisarz dobrze myli.

Kady utwr pisarski daje si streci do jednej gwnej myli, ktra, postawiona na czele, nosi nazw tematu lub tytuu. Ot, w czynnoci pisania chodzi o wyszukanie wszys tk ich my l i , ob j tych przez dany temat; nastpnie naley myli owe uporzdkowa-, ostatecznie za trzeba im nada pewn form. Wszystkie myli danego utworu pisarskiego, zesumowane w temacie, odszukane i uporzdkowane, stanowi tre tego utworu; wyraenie ich za, e tak powiemy^ w szacie jzykowej stanowi forme.

Myli nasze kojarz si niekiedy atwo, jedna po drugiej szybko nastpuj, poniewa dobrze znamy przedmiot, o ktrym mamy pisa. Std wynika, i mona tylko mwi i pisa o rzeczach znanych. Atoli i to pewna, e niektre rzeczy albo niektre stosunki rzeczy s do poznania atwiejsze, ni inne. Tak np. atwiej pozna rolin ze wzgldu na jej powierzchowno, ni na jej wewntrzne ycie; ale o wiele trudniej ju zrozumie i objani sobie przyczyny wzrostu oraz rozwoju roliny. Co si daje ima zmysami, to si atwo przechowuje w pamici, atwo si odtwarza i atwo, jako wyrazy, idzie pod piro. Ale umys ludzki z danych, poznanych za pomoc zmysw, wnosi nieraz o rzeczach i stosunkach takich, ktrych spo-strzedz nie mona. Widoczna wic, i gatunek mylenia, czyli treci, stanowi o gatunku formy. Albo przedmiot jaki opisujemy, opowiadamy o nim wszystko, co wiemy,albo znowu dowodzimy, e dany przedmiot jest lub nie jest takim, za jaki si go powszechnie uwaa. Std to pochodzi, i tok naszych myli raz jest opisowy, opowiadajcy, historyczny, a inn raz przekonywajcy, dowodzcy, wyjaniajcy. Do niego stosuje si te i forma utworu pisarskiego. Rzeczy, ktrych nie widzimy, nie syszymy, nie dotykamy, nie imamy wchem ani smakiem, nie moemy opisywa; ale bytu ich jednak moemy dowodzi na zasadzie tego, co imamy zmysami. Tak np. dowodzi si istnienia atomw, lub e najkrtsz odlego midzy dwoma punktami stanowi linia prosta. To samo mona powiedzie o dowodzeniach, dotyczcych istnienia lub nieistnienia jednej siy, duszy i t. d. Z natury mylenia naszego wynika, e wszelk uzwizkowan wiedz

swoj o jakim przedmiocie przedstawiamy w formie history i lub filozofii.

Zdawaoby si tutaj, e forma jest czem podrzdniejszym od treci; ale pamitajmy, e form rwnie wytwarza ludzki umys, podobnie jak tre. On to, ilekro wydaje ze siebie tre, stwarzajnaitk, a ilekro przyobleka si w pikn form, wydaje na wiat sztuk. Oba te pody ludzkiego umysu, ludzkiego ducha, jak chc niektrzy, nie s od siebie tak dalece rne. Sztuka jest tak dobrze wiedz, jak i nauka; bezmylny sztukmistrz, czy te badacz, nie posiadajcy sztuki przedstawienia swej wiedzy, staj na jednym poziomie. Trudno byoby uwierzy w warto jednego lub drugiego. Kto posiada znakomite pomysy, a nie znajduje dla nich adnej formy, ten ginie dla gatunku ludzkiego tak samo, jak mistrz w sztuce, ktry piknych form nie ma czeui wypeni. Caa rnica midzy nauk a sztuk polega na punkcie widzenia; ale wszdzie musi by nauka i wszdzie sztuka; punkt widzenia znowu zaley od psy-chicznoci czowieka. Wiemy, wic czujemy, chcemy i dziaamy, a mona to bra i odwrotnie. Kto zosta wzruszony a do ez dzieem sztuki, ten unis ze sob przekonanie tej samej wartoci o jakiej prawdzie, jak gdyby z innem rodzajem znowu wzruszenia wysucha dowodze filozofa, goszonych ze spokojem. Kady czowiek jest na swj sposb subjeklywny, od czego zaley jego objeldywno, ktra, waciwie mwic, jest mod subjektywnoci. Bo wprawdzie iuiat istnieje; ale my go rozwaamy, opisujemy i dowodzimy w utworach nauki i sztuki.

Z tego, comy powiedzieli, wynika, i autorczy to opowiada, czy dowodzi, czy jest filozofem lub historykiem, zawsze pragnie przez dzieo swoje naucza lub wzrusza, przemwi do rozumu lub do jakich uczu swych blinich. Dziki temu stanowisku, wszelki utwr pisarski moe by naukowy lub nadobny, dydaktyczny lub estetyczny, czstokro za jest on jednym i drugim.

W utworach historycznych mona odrnia opisy od historycznych opowiada. W pierwszych mamy za cel przedstawi obraz przedmiotu, tak jak 011 istnieje w przestrzeni; w drugich usiujemy przedstawi pewne zdarzenie, jak ono odbyo si w czasie. Wprawdzie myli nasze nastpuj zawsze jedna po drugiej, jednake w opisie zestawiamy je obok siebie, odnosimy do wspczenie istniejcych cech opisywanego przedmiotu; natomiast w opowiadaniu historycznym sigamy do odlegego czstokro pocztku zdarzenia, a myli nasze zestawiamy nastpczo. Jeden i ten sam przedmiot moe suy za temat opisu lub opowiadania. Ko, jako taki, ze wzgldu na sw posta, sposb ycia, przymioty, ras i uyteczno dla czowieka, kwalifikuje si do opisu. Jeeli natomiast signiemy do jego rodowodu i bdziemy przedstawiali, jak on rol odgrywa na rnych stopniach cywiliza-cyi rnych narodw, jakie, byy sposoby jego hodowania, jak razem z czowiekiem dosta si 11a nieznane sobie dotd ldy (Ameryka), bdzie on stanowi temat do opowiadania.

Powiemy wicej, jeden i ten sam przedmiot moe suy za temat tak dobrze opisu lub opowiadania, jak i filozoficznej rozprawy. Jeeli bdziemy chcieli okaza,

e ko w usugach, jakie oddaje czowiekowi, nie moe by zastpiony przez adne inne zwierz", to bdziemy musieli tego dowodzi, zestawiajc rne znane fakta i wyprowadzajc z nich wasne wnioski. W zupenie podobny sposb mona opisywa drukarstwo, podajc obraz wszystkiego tego, co si robi w drukarni; albo przedstawi w opowiadaniu history tego wynalazku oraz jego rozwoju a do dni naszych; albo napisa rozpraw, wykazujc i udowadniajc, e druk przyczyni si do szybkiego rozwoju nauki". Najczciej znajdujemy w poczeniu historyczne traktowanie przedmiotu z filozoficznem.

Jako przejcie od opowiadania do rozprawy, uwaa naley wszelkie porionania i przyrwnania. Logicznie biorc, nastpuj one po opisach i opowiad a n i a c h , g d y , c h c c p o r w n a d w a p r z e d m i o t y l u b wicej, naley je przedtem zna dokadnie, to jest umie ich history; inaczej nie mona porwnywa Aleksandra Wielkiego z Cezarem, Gutenberga z Kolumbem, yta z pszenic, krowy z owc, koyski z trumn i t. d. Nie jest to jeszcze jednak rozprawa, poniewa porwnywanie jedynie jakich przedmiotw niczego nie dowodzi, a wszelkie wnioski oraz argumenta z porwnania dopiero wypadaj. Gdyby wic szo o kolejno w zadawaniu wypracowali szkolnych, naleaoby je tak stosowa: History Aleksandra Wielkiego", History Juliusza Cezara", Porwnanie Aleksandra Wielkiego z Cezarem", Aleksander Wielki i Juliusz Cezar nale do najgenialniejszych wodzw staroytnoci".

Utwory pisarskie takie jak: gawda, ba, legenda. pamitnik, bajka, list, mowa i t. d. nie znajduj

uwzgldnienia w naszym szemacie, poniewa s one zawsze opisem, opowiadaniem, rozpraw lub porwnaniem, albo wreszcie kombiuacy tych pierwowzorw, odbijajcych w pimiennictwie ludzk umysowo.

\

II

Stylu nikogo nauczy nie mona; nauczyciel powinien tylko ucznia wspiera w samodzielnem myleniu i w porzdnem wyraaniu tego mylenia na pimie. Prawide stylistycznych niema adnych, s tylko prawa mylenia. Poniewa atoli mody czowiek nie jest w stanie tak myle jak dojrzay, przeto nauczyciel powinien by wyrozumiaym zarwno dla mylenia, jak i dla stylu swego ucznia.

Temat powinien ju tkwi w umyle ucznia przedtem, zanim go na czele wypracowania postawi jako napis; bo sam napis nic nie znaczy, jeli umys i uczucia drzemi. Nauczyciel podaje tu rk uczniowi, jeeli potrafi uchwyci oraz rozwin odpowiedni materya, jeeli rozum dziecka si ocknie i serce drgnie, nim rka piro wemie. Wewntrz ucznia musi by gotowa bogata tre, ktr 011 ma nastpnie w form przyoblec. Bo pisa dobrze jest to pisa atwo, a nie mona pisa atwo, jeli si ciko myli. Dobrze napisze ucze wypracowanie, np. pod napisem: Opis konia", jeli na koniu jedzi, koniom si przyglda, o koniu si uczy i konie lubi. Ma on wtedy w sobie grunt przygotowany do zajcia si t treci, ktr mu nauczyciel

pomoe umysowo przerobi i ostatecznie na papier przela. Bo z prnego i Salomon nie naleje, wic na nic si nie zda zadawa dzieciom wypracowania, dla ktrycb nie dojrzayani umys, ani uczucia.

Dyspozycya czyli uporzdkowanie myli polega na wytkniciu uczniowi pewnycb punktw, ktre mu uatwi napisanie wiczenia. Aeby ucze rozumia znaczenie takiej dyspozycyi, powinien j sam umie wynajdywa w rnych utworach pisarskich; jeeli to za wykona potrafi, wtedy ma prac niezmiernie uatwion. Dla modych uczniw dyspozycya musi polega na nastpstwie gwnych myli: gdy idzie o uczniw dojrzaych i dobrze rozwinitych, dyspozycya musi obj myli gwne i podrzdne. Jest to poprostu klasyfikacya materyau, ktry si ma opracowa; jako taka, pomaga ona do ogarnicia ogu we wszystkich jego czciach.

Przepisami przy ukadaniu dyspozycyi s prawa mylenia. J tak, mamy np. opisa rolin, zwan dbem. Dyspozycya opisu tego dla modszych uczniw bdzie taka:

1. Wiek dbu (1000 lat). 2. ' Wysoko, grubo (wielko). 3. Korzenie gwne i poboczne. 4. Pie wysoki, okrgy. 5. Konary silne i gazie. 6. Korona drzewa pikna. 7. Kora porysowana, uyteczna w garbarstwie. 8. Licie wcite. 9. Kwiat i owoc (odziej.

10. Uytek z owocu.

11. Drzewo mocne, cikie i trwae (drzewo budulcowe oraz na wyroby sprztw).

12. Db jest godem siy czowieka. Jeeli za opis dbu maj wypracowa uczniowie

starsi i rozwinici, wtedy dyspozycya obejmie wstp, ktry bdzie moe brzmia: Wrd krajowych drzew lenych pierwsze miejsce naley si wspaniaemu dbowi, ktry w sobie czy pikno, si i poytek". Nastpnie sam opis obejmie: I. Posta dbu. II. ycie dbu. III. Znaczenie dbu. W tych gwnych pomysach mieszcz si nastpujce podrzdne:

I. Posta dbu: 1) Opis dbu ze wzgldu na inne roliny, to jest

miejsce jego w systemie botanicznym. 2) Wykoczenie opisu przez podanie wszystkiego,

co pod nrem 1) nie zostao uwzgldnione: korzenie, pie, gazie, licie, kwiaty, owoce.

II. ycie dbu: i

1) Jego ojczyzna: kraje, w ktrych yje, jako gleby.

2) Sposoby jego ycia: zakwitanie, owocowanie, kiekowanie, wzrastanie, wszystko oznaczone podug czasu.

III. Znaczenie dbu: 1) Dla innych rolin, ktre w jego cieniu wzra

staj, lub s jego pasorzytami. 2) Dla zioierzt, ktrym on suy za mieszkanie

(gniazda na gaziach, dziuple, nory wrd korzeni), lub za poywienie (dziki, owad jelonek, inny owadgalaswka dbiankowa i t. d.>

3) Dla czowieka: a) Jako przedmiot upikszajcy ogrody, parki. b) Jako materya opaowy. c) Jako materya dla rzemios i do budowy. d ) Z powodu h i c przedmiot handlu.

Nareszcie zakoczenie opisu moe by takie: Wszystkie ludy szanoway zawsze to drzewo, a w staroytnoci bogom je nawet powicano".

Przykady dyspozycyi do wypracowali innego rodzaju znajdzie czytelnik w ksice naszej. Tutaj musimy jednak nadmieni, e dyspozycya powinna by logiczn, to jest nie zawiera adnych podziaw, ktre do rzeczy nie nale, i wyran, to jest kady pomys gwny ma by jasny i pozostawa w zwizku z tematem.

Wstp i zakoczenie. Wstp nie moe bra materya u tego, ktrego si ma uy przy waciwem rozwiniciu tematu, przy ekspozycyi. Stanowi on przygotowanie czytelnika, z wrcenie j ego uwagi na to, co ma nastpi. Najlepszy wstp jest zwykle krtki, a dobrze, jeeli zawiera odpowiednie przejcie do opisu, opowiadania lub rozprawy. Tak np. w wypracowaniu O czytaniu ksiek" wstp jest taki: W czasach, kiedy prawie kady czyta, kiedy ilo ksiek jest nadzwyczajnie wielka, naley si powanie liczy z popdem do czytania". Przejcie od tego wstpu do samej ekspozycyi jest takie: Czytanie ksiek moe by poyteczne lub szkodliwe, co zaley: 1) Od wyboru ksiek, ktre si czyta. 2) Od sposobu, w jaki si ksiki czyta". Zakoczenie powinno sprawi na czytelniku wraenie, e przedmiot zosta dosta-

tecznie wyczerpany i e dodanie ki]ku oglnych uwag byo wanie niezbdne. Czasem streszcza si ca prac w gwnych zarysach, a czasem podaje si tu jedynie ostateczne wyniki tego, co si powiedziao. Poniewa zakoczenie musi pozostawa w zwizku z utworem pisarskim, wic czstokro pomidzy sama ekspozycy a zakoczeniem ma te miejsce przejcie.

III.

Jakie wsparcie moe nauczyciel poda uczniowi, gdy idzie o samo wyraenie myli?

Najwaniejszym obowizkiem na tym punkcie jest odczytywanie wypracowali i poprawianie ich wobec ucznia. Bdy za, ktre uczniowie zwykle popeniaj, s przede wszy stkiem uchybieniami przeciw czystoci jzyka.

Zanieczyszczaj jzyk wyrazy, z obcych jzykw przybrane (

sasanka z perskiego, borsuk z tureckiego, giermek z wgierskiego i t. d. Archaizm te niekiedy dobrze jest wskrzesi, jeeli niewaciwie wypad z jzyka, a luka w tein miejscu czu si daje. Trafnie urobiony neologizm jest rwnie dobrze na swojem miejscu, jak i z mowy ludu do szerszego ycia w jzyku literackim powoany prowincyonalizm. Naley by roztropnym i dobrym nabytkiem nie pogardza, strzedz si wszdzie przesady, a swoj drog dba o czysto jzyka.

Jzyk utworu pisarskiego powinien by nietylko czysty; ale ma on si odznacza cisoci i jasnoci. Nieciso panuje tam, gdzie wyraenie nie oddaje w zupenoci myli; bdom pod tym wzgldem sprzyjaj wyrazy blizkozuaczne czyli synonimy, ktrych znaczn ilo podajemy wraz z przykadami i objanieniami w dalszym cigu tej ksiki (pod V). Niema jasnoci jzyka tam, gdzie utwr pisarski chroma na uporzdkowanie myli, gdzie pomysy podrzdne stoj obok gwuych, gdzie si wreszcie bez potrzeby zbyt duo mwi, gromadzc zdaniajedno za drugiem.

Atoli od jzykowej formy naszych myli wymaga si jeszcze, aeby bya pikn. Przymiot ten nietyle zaley ju od pojedynczych wyrazw i zda, ile od caoci przedstawienia danego przedmiotu, gdy chcemy wzruszy suchacza lub czytelnika, przemwi do jego uczu i wyobrani. Obrazowy sposb mwienia przyczynia si moe najgwniej do tego, i utwr pisarski oddziaywa na wyobrani oraz uczucia. Owa obrazowo jzyka polega za na przedstawieniu poj nie przez wyrazy, stale do tych poj przywizane; ale przez wyrazy, oznaczaj^fi^kia^ojcia. Trudno jest

Wskazwki.

18 -

objani, dlaczego prostotny, cisy i jasny jzyk lepiej przemawia do rozumu, a obrazowy, niezwyky do wyobrani i uczucia; to pewna, i tak si rzeczy maj. Zamiast powiedzie poprostu: zgin w bitwie", mwimy: leg od miecza , chocia miecz sam nie zabija, Jeno wojownik za pomoc miecza, jako narzdzia.

Nietylko ten przenony, obrazowy sposb mwienia i pisania przyjemnie pobudza uczucia i wyobrani, ale take dobrodicik wyrazw, polegajcy na powtarzaniu jednej i tej samej goski, jednego i tego samego wyrazu, lubna uzwizkowaniu wyrazw. Oba sposoby wyraania myli nosz nazw krasomwczych obrotw i pierwszy zdaje si bardziej oddziaywa na wyobrani. drugina uczucia.

A. Obroty krasomwcze obrazowe, albo przenone.

1. Metafora_j)olega na podobiestwie dwch wyobrae, z ktrych jedno podstawia si za drugie, np. Wiosna ycia, zamiast modo. Strzay soca, zamiast promienie. wiato wiary. Wiosna si umiecha. Pryskaj iskry dowcipu. Alegorya jest take metafor, jeeli w niej wystpuje tylko upodobnione wyobraenie, a brak tego, z ktrem si je porwnywa, np. Niedaleko pada jabko od jaboni. Nie urodzi sowa sokoa i t. d

Metonimia jest to zamiana wyobrae, pozostajcy cli ze sob w jakim naturalnym zwizku, jak np. \)yrzyczyna i skutek: Czytam Mickie-

ivicza. Podziwiam pdzel Matejki; zamiast ich dziea.

Inn raz bierze si zamiast czowieka jego cech: Mdrzec paski, zamiastSalomon. Niewinno znikna na ziemi, zamiast niewinni ludzie.

Niekiedy metonimia ma znowu rdo swoje w zwizku przestrzennym lub czasowym: Umilky lasy, zamiastptaki w lasach. Klasyczna ziemia Grecyi czcia siy przyrody, zamiast mieszkacy Grecyi i t. d. Milczca noc, dzie peen ruchu, zamiast ludzie picy w nocy, pracujcy podczas dnia. Szczliwa godzina, zamiast czowiek, ktrego szczcie w tej godzinie spotkao.

Bierze si te znak zamiast rzeczy, ktr znak oznacza,osob "zainiast rzeczy, ktra do osoby naleyr-materija zamiast rzeczy z niego wyrobionej: Krzy walczy z, pksiycem, zamiast chrzecianie z mahometanami. Mj ssiad zgorza w nocy, zamiast dom ssiada, Zoto kadego nci, zamiastpienidze.

Synekdoche polega na zamianie czci na cao, caoci na czci szczegu na og, ogu na szczeg: Nigdy nie przyjd w twe progi, zamiastdo twego domu. Naoono podatek na gowy, zamiast na mieszkacw. Ziemia przywdziaa wiosenn szat, zamiast pewna cz ziemi. Brak cl dba czu si daje, zamiastbrak poywienia i t. d.

20 -

4. Ironia (przeks) jest to zamiana jednego wyobraenia na inne, ktre stanowi przeciwstawienie. To ci raj\ zamiast stao mi si nieszczcie. Neron, ten przyjaciel ludzkoci.

B. Obroty krasomwcze, w ktrych rzeczywiste znaczenie wyrazw pozostaje niezmienne.

1. Powtrzenie: On krl, on pan, on nieskoczenie wielki. 1 pojmano go i zawiedziono przed sd i potpiono. Wolno zgina, szczcie zgino. Czeg najbardziej poda gupiec? Pienidzyl C mdrca wabi do siebie? Pienidze\ Za czem si wiat cay ugania? Za pienidzmi!

Jeeli powtarzanie ma miejsce na pocztku zda, zowie si to ana for c& jeeli na kocu zda epifor; jeeli anafora poczona jest z epifor, obrt krasomwczy zowie si sym-ploke. Oprcz tego, s jeszcze inne powtrzenia, np. Dzieci s dziemi. Pracujcie, jak dzie jest dugi, pracujcie!

Figury takie, bdce powtrzeniem, dodaj jzykowi ywoci i siy.

2. Przemilczenie polega ju na opuszczeniu spjnikw, jujednego lub wicej wyrazw w zdaniu: Przyszedem, zobaczyem, zwyciyem. Co? Ty?.. Chciaeby? Nie, nigdy!

3. Przestawienie jest to niezwyke szykowanie wyrazw: On umar! Tego nie przeyje. Cierpie trzeba si nauczy. Od takich modw bieleje tvlos,

- 21 -

4. Stopniowanie jest zszeregowaniem pokrewnych wyobrae, lub poj, stosownie do ich wanoci: Znaem go, jako koleg. przyjaciela, ojca rodziny, obywatela, czowieka. Mia wielko wrbla, motyla, komara; potem si cakiem w bkicie roztopi.

5. Przeciwstawienie zasadza si na zestawieniu wyobrae, poj lub myli wprost sobie przeciwnych: W tern spoeczestwie tryumfowaa gupota nad rozumem, wystpek nad cnot. Nie yjemy, abymy jemy, abymy

Tu naley zaliczy take tak zwan pokorna sprzeczno (oxymoron), np. Urodzajna pustynia. Ubogi bogacz.

Niespodziewane twierdzenie (paradoxon), ktre wedug powszechnego pojmowania rzeczy wydaje si by nieprawd; ale prawd ono jest, jeeli je bierzemy w znaczeniu uytem przez pisarza lub mwc: Polowa wiksza jest ni cao. Najwiksz jest wielko w maej rzeczy.

6. Porwnanie suy do tego, aeby pojcie jakie uzmysowi: Ona odbiega stamtd, jak sposzona sarna. Czowiek niestay podobny jest do chorgiewki na dachu.

7. Wykrzyk: Zaprawd, pikn jest ta ziemia nasza! O szalony, gdzie on goni!

8. Zapytanie: Mamy si jeszcze waha? 9. Ustpstwo: Wszystko to by moe, jednake

prawd jest, i...

Poprawka: Cae nasze spoeczestwo, co mwi, caa Europa miaa zwrcone oczy na tego ma.

Wtrcenie: Wielkie wady, a mia on ich dosy, uczyniy go nieszczliwym.

yczenie: Obym ci raz jeszcze ujrza, ojczyzno moja!

TV

Gatunki stylu.

O ile pisarz czy mwca przemawia do cudzych uczu i cudzej wyobrani, o tyle jest on sztukmistrzem, poet, a styl jego utworu bdzie nosi nazw stylu aryslycz-nryo czyli poetycznego. Jeeli natomiast pisarz opisuje, opowiada lub dowodzi, majc na celu rozszerzenie czysto umysowego widnokrgu; jeeli mu chodzi 0 przekonanie lub pouczenie czytelnika, i rzeczy s takie, jakie s: jeeli wic przemawia do wadzy, zwanej rozumem, w takim razie styl jego jest naukowy, prozaiczny.

Atoli i ze wzgldu na form, to jest na sposb wyraania duchowej treci, styl ma rwnie swoje gatunki. Zarwno nadobne obrazy, jak naukowe opisy 1 traktaty, daj si przedstawi w jzyku prostym, popularnym lubwyszukanym, wzniosym.

S wic tak w utworach poetycznych, jak i prozaicznych, dwie odmiany stylu: prosty i zoom/. Pierwszy unika kunsztownych zwrotw i przenoni, posuguje si zwykym, codziennym, powszechnie zro-

umiaym jzykiem; przy jego pomocy nauka przesika w masy, a utwory pisarskie artystyczne staj si powszechnie narodowymi. Przeciwnie ma si sprawa ze stylem zoonym, ktry przenonie monaby te nazwa wysokim. W dziedzinie nauki posuguje on si terminami i zwrotami jzykowymi, ktre maj wprawdzie znaczenie utarte wrd specyalistw, ale atwo mog nie by zrozumiane, nawet przez rednio wyksztaconych ludzi. Rwnie w pisarskich utworach nadobnych w stylu zoonym bywaj pojcia oderwane, a obrazowo i przenonia s tu nieraz tak gbokie, e nawet bardzo wyksztacony krytyk nie zawsze zdoa je sobie wyjani.

Oba te sposoby wyraania na pimie treci ludzkiego ducha mog mie swoje zalety i wady, co po najwikszej czci zaley od wyksztacenia i indywidualnoci pisarza. Zarwno pusta gowa moe si posugiwa stylem zoonym, jak mdrzec stylem prostym; w kadym razie chodzi o rzeczywist warto treci: o prawd myli lub uczucia.

Od treci owej zaley take wszelki inny podzia stylu; moe on by: 'porywajcy, ywy, obrazowy, treciwyy rozwleky, satyryczny i t. d.

Utwr atoli, w ktrym si autor sadzi na obroty krasomwcze lub styl ozdobny, traci raczej ni zyskuje przez to w uznaniu czytelnikw i krytyki.

V.

S y n o n i m y .

Kieda, niedola, nieszczcie, brak, ubstwo, ndza.

Przykady: Klepa bied; ujdzie od biedy; chocia bieda, tohoc. Bied moe by wiele, a niedola jedna. Nie odstpuj przyjaciela w nieszczciu. Jemu brak pitej klepki. yje w ubstwie. Doszlimy do ostatniej ndzy.

Burza, nawanica, zawieja, huragan. Przykady:

Po burzy nastaje pogoda; burza namitnoci nim miota.

Mielimy wczoraj nawanic, ktra popsua drogi i zalaa pola.

Zawieja, e psu ciko wyj na wiat! Huragan pozrywa dachy, powyrywa drzewa

z korzeniami.

26 -

Bitwa, bj, walka, utarczka, potyczka, wojna* Przykady:

W krwawej bitwie pod Kannami poleg kwiat rycerstwa.

Wstpnym, bojem odnielimy zwyciztwo nad nieprzyjacielem.

Walka olbrzymw; walka bykw: walka z przyrod.

Zanim przyszo do bitwy, miay miejsce utarczki. Wcale nie przyszo do bitwy, staczano tylko

czste potyczki. 3 Szwed wypowiedzia nam wojn. 1

Objanienia: Bitwa oznacza zapasy dwch wojsk nieprzyja

cielskich. Bj wrze podczas bitwy, gdy jedni zadaj ciosy,

drudzy je odbijaj. Walka oznacza fizyczne lub moralne zapasy

dwch si. Utarczka jest to dorywcza walka z nieprzyja

cielem. Potyczk nazywa si maa bitwa dwch niewiel

kich oddziaw nieprzyjacielskich. Wojna oznacza zbrojne dziaanie dwch pastw.

Ciar, brzemi, ciko. Przykady:

Trzeba przyzna, e ten ciar jest nad jego siy. Brzemi trosk go ugniata. Kt nie wie, co to jest rodek cikoci?

Krzyk, wrzask, haas, harmider, zgiek, wrzawa, rejwach9 gwar, okrzyk.

Objanienia: Krzyk jest to gos silny, wydawany z garda. Wrzask jest przecigym i przeraliwym krzy

kiem. Haasem nazywa si krzyk niesforny i ogu

szajcy. Harmider jest pomieszaniem rnych wrzaskw. Zgiekiem nazywa si takie pomieszanie gosw,

e ucho adnego nie odrnia. Wrzawa oznacza wydawanie gosw przez wielu

ludzi. Rej wach jest, to haas, a nadtowiele bezadnych

ruchw. Gwar oznacza gon rozmow ludzi. Okrzyk moe pochodzi od jednej osoby, lub od

wielu. Okrzyk zgrozy.

Chciwo, akomstwo, skpstwo.

Przykady:

Jednymi powoduje chciwo pienidzy, drugimi zaszczytw.

Nienasycone akomstwo jest szpetn wad. Postpowania jego nie nazw oszczdnoci, lecz

skpstwem.

28

Cze, zaszczyt, hod, honor, szacunek, powaanie.

Przykady: Cesarzom rzymskim oddawano cze bosk. Zaszczytem polskiej literatury jest Mickiewicz. Jemu si naley od was hod wdzicznoci. Honory wojskowe; sowo honoru; obraza lionoru Mam szacunek dla jego siwych wosw. Doszed do wielkiego imienia i powaania.

Bogaty, dostatni, zamony, majtny. Przykady:

Bogaty strj, bogaty jzyk. Czem chata bogata, tem rada. Dostatni wocianin. W dostatnim domu kady

si poywi. Przy zamonych klasztorach byway i zamone

biblioteki. Zmienni s w gustach ludzie majtni.

Objanienia: Wyrazbogaty oznacza pojcie przeciwne wyra

zowi ubogi, zarwno pod wzgldem materyal-nym jak i moralnym. :

Dostatni jest mniej ni bogaty i tylko pod wzgldem materyalnym.

Zamony oznacza takiego czowieka, ktry, bdc w dobrym bycie, ma wicej jednak od stosunkowo rwnych sobie.

Majtnym jest ten, kto posiada znaczne dobra w ziemi, lub w kapitaach.

Liczny, mnogi, gromadny, tumny.

Przykady: Liczni suchacze. Pobogosawi mu Bg licznem

potomstwem. Pan mnogich woci. Posiedzenia nasze byway gromadne. Na odpustach bywaj tumne zebrania.

Objanienia: Liczny stosuje si do osb i rzeczy, ktre poli

czone by mog, np. wojsko, ksiki w bibliotece, a niepiasek, gwiazdy i t. d.

Mnogi stosuje si. do nieoznaczenie licznych przedmiotw, do ich mnstwa.

Gromadny, podobnie jak tumny, zuaczy zebrany AV wielkiej iloci i bezadnie.

{

Mny, waleczny, bitny, odwany, dzielny.

Przykady: Mny rycerz, mny umys. Mny z tyu nie

bije. Waleczny wdz, waleczni onierze. Bitny chop, bitny nard. Byem miody, odwany, wiat sta mi otworem. Dzielna rka, dzielne serce, dzielny ko.

Objanienia: Mny jest ten, kto umie pokonywa wszelkie

przeciwnoci. Walecznym jest taki, ktry walczy z postano

wieniem, e umrze lub zwyciy.

30

Bitnym zowie si czowieka, ktry w bitwie zapomina o caym wiecie i o sobie. ^

Czowiek, gotw zawsze narazi wasne ycie, nazywa si odwanym. , M

Dzielny jest ten, kto posiada si energicznego dziaania.

Wyrany, zrozumiay, dobitny, dosadny. Objanienia:

Wyrany mwi si o tem. co okiem lub uchem z atwoci odrnione by moe, np. wyrany napis, wyrana mowa.

Zrozumiae jest to, co mona zrozumie, np. pismo w obcym jzyku moe by wyrane a niezrozumiae, i odwrotnie.

Dobitny stosuje si do jzyka, gdy w wymawianiu nie jest pominita adna goska i w ogle zachowana ciso mwienia.

Rwnie i dosadny odnosi si do jzykowych wyrae, gdy mianowicie co przedstawiamy z tak cisoci, na .jak tylko zdoby si moe jzyk. Kto jest w wyraeniach dosadny, ten atwo moe by trywialny, gdy nie przebiera w wyrazach; np. nalea tu wszystkie przeklestwa energiczne, malujce dosadnie gniew, oburzenie.

Dowiadczy, dozna, sprawdzi. Przykady:

Bg dowiadcza sug swego; dowiadczylimy zimna i godu.

H 1 ' M

fU \ M M ii i '' i i , > u (it sn c i

31

Suchajc muzyki, doznajemy silnych wrae. Sprawdzio si na nim przysowie: .Mdry polak

po szkodzie". Nie wierz niczemu, czego sam nie sprawdzie!

Brzmie, rozlega si.

Przykady: Rozpocza si uczta, zabrzmiaa muzyka; sze

roko w wiecie brzmi jego sawa. Ecliem rozlegaj si po kniei gosy psiarni.

Myli si, bdzi, chybia.

Objanienia: Myli si jest to bra rzeczy za to, czeni one

nie s. Bdzi znaczy zej z dobrej drogi. Chybia jest to gdzieindziej zmierza, a gdzie

indziej trafi. Przykady:

Kto za prdko sdzi, ten najczciej bdzi. Zmysy czstokro myl; jeli si nie myl,

jestemy starzy znajomi. Sprbuj szczcia na chybi-trafi.

Gin, nikn, przepada, podzia si. Przykady:

Zgin jak mucha w smole; nic w naturze nie ginie.

Znikn jak kamfora; gdy si obudzimy, nikn obrazy senne.

Przepad jak kamie w wodzie. 3 Dopiero co miaem pod rk piro i'gdzie mi si

podziao. 1

Narzeka, ubolewa, skary si, biada, utyskiwa, ali si. |

Przykady: ' | Gospodarze wiejscy narzekaj, cigle na ze

czasy. M Ubolewalimy nad jego nieszczciem. Wyrzeka zawsze i na losy si skary. j

Smucili si i biadali, pozostajc w nieszczciu. Czeg tak utyskujesz? Nie polepszy to twej

niedoli. j Nie al si na nikogo, lecz sobie samemu win

przypisz. 1

Naladowa, udawa. i

Objanienia i przykady: Naladowa znaczy wstpowa w cudze lady.

Naladuj ludzi dobrych! Udawa jest to gra czyj rol. Udawa, e

mi nie widzi. Udawa gupiego. \

Plta, wika, gmatwa, krzyowa.

Przykady: Pltay mu si nogi, a w usta clijzyk. Uwikaa si muszka w siatce pajczej.

- 33 -

Zagmatwalicie spraw, tak e adu doj nie mona.

W tem wanie miejscu drogi si krzyuj; pokrzyoway si moje interesa.

Patrze, widzie, poglda, spojrze, zobaczy, postrzedz, ujrze, zoczy, zerka.

Oglne pojcie: Zwraca na co oczy.

Przykady: Patrzy w niego jak w tcze. Dobrze mu z oczu

patrzy. /

Widz jak przez mg; widz jak na doni; widz jasno przyszo przed sob.

Ukradkiem na pogda, to jestzerka. Gdzie spojrze, wszdzie go peno Nie mogem nic zobaczy, taki by natok ludzi.

Do zobaczenia! Postrzeg zdrad, o zemst zaraz si pokusi. Przyglda si i ujrza stado owiec. Psy zdaeka zoczyy zajca. Zerku ua z boku.

Objanienia: Patrze znaczy stale wzrok zatrzymywa na

jednym przedmiocie. Widzie jest to poznawa rzeczy za pomoc

wzroku. Poglda wyraarzuca na co okiem od czasu

do czasu. spojrze znaczy raz jeden rzuci lub podnie

na co oczy. Wskazwki,

\

34

Zobaczy jest to skierowa baczno na jaki przedmiot.

Postrzedz jest to szybko rzecz jak zauway. Ujrze oznaczarzuci okiem i spostrzedz. Zoczy jest to zdaleka zauway przedmiot za

ledwie widziany. Zerka znaczyukradkiem spoglda.

I, chodzi, stpa, kroczy, bied, dy, zmierza.

Przykady i objanienia: Idzie w ogie; id z Bogiem; i za m; idzie jak

po male. I jest to przenosi si za pomoc ng z miejsca na miejsce.

Czy ty wierzysz, e duchy po nocy chodz? Chodzi o kiju; chodzi od Annasza do Kaifasza. Chodzi oznacza tyle, co i, to jest przebywa pewn przestrze.

Stpa jest to chodzi powoli, stawia stopy. Stpa jak niedwied; kroku nie stpi, eby gupstwa nie spodzi.

Kroczy do swego celu z rozmysem i powanie. Nieprzyjaciel wkroczy do miasta. Kroczy znaczy wykonywa kroki.

Dzieci lubi swobodnie biega; biega jak kula. Bied jest toi prdko.

Wszyscy d do wiata. Dymy do prawdy. Wyraz dy znaczy tyle, co i do zamierzonego celu.

Do czeg to mowa twoja zmierza? Zmierzamy do jednego celu.Zmierza jest to w ogle i do jakiego celu.

Mwi, powiedzie, rzec, gada, prawi, gwarzy, gawdzi.

Przykady: Mwi, co mu lina do ust przyniesie. Mwi za

pani matk pacierz. Powiedz mi, co sycha nowego. C na to

powiesz? I rzek Pan: Niech si stanie wiato!" Pogadamy jeszcze o tem. G adaj zdrw! Nauczyciel prawi mi cigle moray. Prawi

androny. Zeszli si ssiedzi i gwarzyli przy butelce. Dobrze jest czasem pogawdzi dla zabicia czasu

Bra, targa, szarpa, drze, skuba, siepa.

Objanienia: Rwa znaczy cign co, pki nie pknie. Targa jest to pocign silnie raz, pniej

drugi raz, trzeci i t. d. Szarpa znaczy rwa po kawaku. Drze jest to odrywa co gwatem. Skuba znaczy tyle, co obdziera powoli. Siepa jest to pociga kogo i popycha.

Przykady:

Cicha woda brzegi rwie; narwaa duo kwiatw; rwa zby.

' 3*

36 -

Nauczyciel targa uczniw za uszy; wizie starga powrozy.

Powalonego szarpa tygrys zbami; przywykli szarpa cudz saw.

Drzej yka, pki si dadz. Kucharz oskuba ptaka z pierza. " Chrystusa pojmanego siepano na wszystkie strony.

Szuka, szpera, gmera, ledzi, przetrzsa. Przykady:

Od dwch lat szuka ony; szuka wiatru w polu. J Szperalimy po licznych ksigach. Kury gmeraj w mieciach. Przez dugi czas ledziem go oczyma. Przetrznito wszystkie kty i nic nie znaleziono.

Objanienia: Szuka znaczy tyle, co upatrywa, gdzie jest

podany przedmiot. !| Szpera jest to szuka bardzo gorliwie. Ji Gmera znaczy szuka bez porzdku, jakbd. ; ledzi jest to tajemniczo kogo lub co podpa

trywa. 'U Przetrzsa oznaczaszuka czego po rnych

kryjwkach. P

Pracowa, robi, czyni, tworzy, sprawie, wykona.

Przykady: Bg powiedzia pierwszemu czowiekowi: Pracuj

w pocie czoa!" Pracuj jak w; jedni pracuj rkami, drudzygowa.

4 O c

I w Paryu nie zrobi z owsa ryu. Wiele czyni, kto musi: niewiadomo grzechu nie

czyni. Ten artysta tworzy arcydziea; tworzy systemat

filozoficzny jest trudno. Siy przyrody dziaaj na czowieka; nie tra

sw i dziaaj! Ojciec sprawi mi nowe buty; sprawili nam

wesele. Wykonalimy przedstawiony plan: jeszcze nie

wszyscy wykonali przysig. Objanienia:

Pracowa jest to uywa si fizycznych lub umysowych.

Robi jest to wykonywa fizyczn lub umysow prac.

Czyni znaczy uywa sil w ogle, aby si co stao.

Tworzy oznacza wykonanie dzie, ktre wyrwnywaj rzeczom przez przyrod utworzonym.

Dziaa jest to uywa si i rodkw, aby co przeprowadzi.

Sprawi znaczy zdziaa co na wasn rk lub przy pomocy innych ludzi.

Wykona jest to zamieni w czyn pewien projekt.

V I .

Opis jest to przedstawienie za pomoc wyrazw rzeczy, jakiemi one s w rzeczywistoci. Aeby rzecz jaka opisa, naley przedstawi jej czci, ivla&nom i stosunki. Przy opisie konia bierzemy pod uwag: czci jego ciaa (zewntrzne i wewntrzne), jego przymioty (cielesne i umysowe), stosunki (pochodzenia i zamieszkania, uytecznoci i t. d.). W podobny sposb opisuje si: rolin, dom, miasto, chorob, cnot, wykazujc ich zoenie (czci), wasnoci oraz miejscowe, czasowe i przyczynowe stosunki. Dobry opis winien przedstawi istot rzeczy opisywanej; do istoty konia nale czci, wasnoci i stosunki, bez ktrych ko nie byby koniem, i to nazywamy cechami istotnemi w odrnieniu od cech przypadkowych, jakiemi s np.: ma kara, gniada, buana i t. d.; wzrost: wielki lub may; gowa: duga i gruba lub krtka i chuda i t. d. Zreszt, pamitajmy, e to, co w opisie konia jako gatunku stanowi cech przypadkow, moe by cech istotn w opisie konia danego, jakiego np. siwka, karosza lub kuca; do dokadnego opisu wic nale zarwno istotne jak przypadkowe cechy. \

- 39

przedewszystkiem celem opisu moe by danie czytelnikowi naleytego pojcia o rzeczy, co si osiga za pomoc wyliczenia najwaniejszych cech, dobrego tych cech uporzdkowania i dokadnego ich jzykowego m/raenia. Ale opis moe mie inne jeszcze zadanie nie dydaktyczne lecz estetyczne; bywa on czstokro uietyle przedmiotowym, ile podmiotowym, nietyle przemawia do rozumu, ile do uczu, dziaa na fantazy i zachwyca albo wzrusza czytelnika czy suchacza. T w takich to mianowicie razach w opisie chodzi o uwydatnienie tych cech przedmiotu, ktre wywouj silne wraenie i mocno oddziaywaj na uczucia.

Przedmiotem obu gatunkw opisu mog by: a) rzeczy wiata zmysowego, wzite pojedynczo (sowa, buk i t. d.) lub zbiorowo (ptaki drapiene, nocne. drzewa liciaste); b) rzeczy wiata duchowego (mztwo, cierpienie, szczcie, rozum); c) fakta albo zdarzenia (zamienie soca, bitwa).

Aeby wyliczy cechy przedmiotu, a tem samem opis uczyni dokadnym, czyli uzmysowi go, naley opisywany przedmiot rozpatrywa:

a) pod wzgldem przestrzennym: od dou do gory, ze strony prawej ku lewej i t. d.

b) pod wzgldem czasowym: powstawanie, rozw oj, dojrzewanie i t. d.

c) pod wzgldem czci skadowych. d) pod wzgldem jego przeznaczenia: zwieiz

pocigowe, rolina lekarska i t. d. e) pod wzgldem pokrewiestwa: gatunek, rzd,

gromada.

Warunki dobrego opisu s takie: lj a) autor opisu musi posiada fantazj i uczucie

ywe, jeeli ma na owe duchowe wadze swego czytelnika oddziaywa. 1 j

b) fantazya i uczucie nie mog jednak nigdy przekracza poza granice prawdy. -1

r ) potrzebny jest pewien stopie psychologicznego dowiadczenia, aby umie wybra rodki do celu wiodce, iwprawy pisarskiej, aby tymi rodkami dobrze rozporzdzi. II

O ile atoli opis oddziaywa na suchacza lub czytelnika, zaley to od indywidualnego uzdolnienia autora.

Ptaki piewajce. 'm (Opis naukowy, podug Kehra). 1

Ptaki piewajce odznaczaj si prostym, cienkim. szydekowatym dziobem, cienkiemi, skoczneini nogami i waciwym sobie sposobem ycia; wiele z nich piewa bardzo piknie. Wszystkie te ptaki s mae, czasami nieco wiksze od skowronka, a zwykle mniejsze od niego; s one zwinne, ruchliwe, karmi si owadami, w braku za owadw jedz jagody. Na zim nie pozostaj u nas. lecz odlatuj do poudniowych krajw, gdzie znajduj dla siebie obfite poywienie; nie odbywaj one jednak podry swoich gromadnie, jak inne wdrowne ptaki, lecz pojedynczo; w ogle te nie yj towarzysko, ale kada odosobniona para dla siebie.

Ptaki piewajce znosz 5 do 7 jaj, ktre rzadko kiedy s jednobarwne, lecz zwykle nakrapiane, prko-

41

wane, z ciemnemi lub zielonkowatemi plamkami. Z jajek owych zwykle w trzynacie dni wylgaj si pisklta, ktre rodzice ywi owadami, najczciej miekkiemi gsienicami, dopki sobie same ywnoci wyszukiwa nie potrafi. Przyjemny piew tych ptakw jest powodem, dla ktrego rne ich gatunki utrzymujemy w klatkach; atoli rzadko kiedy mog one w niewoli y przez czas duszy. To te lepiej napawa si ich piewem, gdy yj na wolnoci. Owi wawi piewacy oswabadzaj nasze ogrody i pola od natrtnych a niepodanych goci, rnorodnych gsienic, ktrych aroczno wyrzdza ludziom niekiedy wielkie szkody w owocach i podach polnych. Naley wic troskliwie ochrania gniazda ptakw piewajcych. Liczne spostrzeenia wykazay, e jedna para potrzebuje dziennie dla siebie i dla swych szeciu pisklt przynajmniej trzystu gsienic. Ot, w epoce wychowywania pisklt na dziesi dni potrzeba dla jednego gniazda zapasu 3?000 gsienic, ktre, zanimby ulegy przemianie, poaryby jakie 45,000 lici. Jednej przeto parze ptakw zawdziczamy zachowanie caego drzewa w naleytym stanie, a jest zarwno nierozsdkiem jak i okruciestwem niepokoi lub chcie wytpi tak uyteczne stworzenia.

Podzia ptakw jest taki: Drapiene (spy, sowy, sokoy i t. d.), grzebice

kury, dropie, przepirki i t. d.), brodzce (bocian, raw, czajka i t. d.), pywajce (kaczka, g, abd i t. d.), actce (dzicio, papuga i t. d.), biegajce (stru, kazuar i t. d.)

-

i piewajce (drozd, sowik, skowronek, zib czyyk, kanarek, popek, piega i t. d.).

W powyszym opisie jest mowa tylko o ptakach piewajcych. $|

Wyliczcie ptaki pietvajce\ Przedewszystkiein mamy w opisie podane cechy,

ktremi si ptaki piewajce rni od innych ptakw a mianowicie:

a) dzib prosty.Jaki dzib maj ptaki drapiene? b) dzib cienkiJaki dzib maj kury? |fl c) dzib szydekowaty. Jaki dzib maj ptaki

pywaj ce? W d) nogi skoczne.A dzicioy, papugi? ~M e) nogi cienkie.A kury i ptaki ace? f) vAasciioy sobie sposb ycia (zwinno, ruchli

wo, poywienie, nietowarzysko i t d.). j g) piew pikny cechuje wielu z tych ptakw. --

Kura gdacze, bocian klekoce, g gga? ale sowik i t. d? ij

Powtrzcie odrniajce cechy ptakw piewa-Tf

l' 4.

Nastpnie w opisie jest mowa o: 9 a) wielkoci. | J b) sposobie ycia. ;| 1 c) poywieniu. Przeprowadcie co do tych punktw porwnanie

ptakw piewajcych z innymi ptakami! -M Ptaki piewajce s ptakami wdrownymi. Co to

znaczy? Czy oprcz ptakw piewajcych, s jeszcze inne wdrowne ptaki? Ktre? Kiedy odlatuj? Doko|

- 43

Dlaczego odlatuj do krajw poudniowych? Wymiecie uiektre poudniowe kraje! Ozem si rni w takich wdrwkach ptaki piewajce od innych ptakw? (Od rawi, dzikich gsi i t. d.).

Porwnajcie jaje kury z jajem ptaka piewajcego!

a) co do wielkoci. b) co do barwy. Ile czasu potrzeba, aeby si z jaja ptaka pie

wajcego wylgo piskl? Co nastpuje po 13 dniach wysiadywania samiczki na jaj ach? Co potem czyni rodzice pisklcia? Jak dugo rodzice karmi piskl?

W nastpnej czci opisu mwi si o poytkach z ptakw piewajcych. Poytek jest tu dwojaki:

a) piew przyjemny. b) tpienie gsienic. Do czego piew tych ptakw spowodowa czo

wieka? Dlaczego zamykanie ptakw w klatkach jest naganne? (Porwnanie z jecem, zamknitym w wizieniu). Niszczenie gniazd ptakw piewajcych jest:

a) szkodliwe i nierozsdne. b) niesumienne i okrutne. Co ostatecznie ludzie czyni powinni ze wzgldu

lia e ptaki piewajce niszcz mnstwo gsienic? Podug przykadu, podanego w opisie, obliczcie

szkody, ktre wyrzdza chopiec, jeli w cigu roku zniszczy dziesi gniazd ptasich.

WYPRACOWANIA:

Zastosowa w szczeglnoci do skowronka to, co w opisie powiedziano o ptakach piewajcych w ogle. I tak: Skowronek odznacza si dziobem prostym, cienkim" i t. d.

Opisa odpowiednio do powyszego opisu ptaki pywajce.

3. Gniazda ptakw. (dla uczniw starszych).

Dyspozycya.

Cel, w jakim si gniazdo buduje: Znoszenie i wylganie jaj, mieszkanie dla rodzicw i ich pisklt; niektre ptaki buduj corocznie kilka gniazd (piega, pliszka).

Materyal: a) dba trawy, soma, porosty, mchy, licie, pierze, szczecina, wena, wosy (ptaki piewajce), b) Chrst (bocian, ptaki drapiene, sroka, wrona, kruk), wiry (dzicio), kora (pseudo sowik), licie (ptak-krawiec),^) glina, mu i boto (jaskka), d) materyay, ktre ubarwieniu jaj odpowiadaj.

Ksztat gniazda: a) okrgy (mysi krlik, drozd i t. d.), pkulisty lub kulisty z paskiem zagbieniem (ptaki drapiene), b) workowaty

45

z otworem od spodu (wilga, kolibry), c) walcowaty z otworem lia boku. (1) jama, e) doek w ziemi (skowronek).

4. Miejsce, w ktrem si gniazdo zakada: a) ziemia (kuraki; w tym razie mao tu potrzeba starania, aby gniazdo zbudowa, b) skay lub wysokie drzewa w boru (ptaki drapiene), c) dziuple drzew (dzicio), d) szczeliny w murach (kawki), szczeliny w skaach i gruzy kamieni, e) nory w ziemi (jaskka brzegwka), stare kretowiska, odciski kopyt koskich lub byda rogatego, f) zarola trzciny, g) domy, wiee, kocioy, spichrze, stajnie, myny, mosty, strzechy somiane (jaskka, wrbel i t. d.), li) poty, nizkie drzewa, gniazda bocianie.

5. Porzdek (dzwoniec) i nieporzdek (dudek) w gniazdach oraz inne waciwoci (kukuka).

K o . (Opis naukowy atwy).

Ko naley do dziau zwierzt jednokopytowych, do ktrych zalicza si take osio i zebra.

Pochodzi on z Azyi; ale wraz z czowiekiem osiedli si we wszystkich czciach wiata.

Piknoci, swego ksztatu i umiarowoci czon-kw wyrnia on si od wszystkich innych zwierzt; gwna jego ma jest gniada i kara, jednake dosy te jest koni biaych, szpakowatych, kasztanowatych-

Dzikich koni ju niema; ale w stepach Tatary i i poudniowej Ameryki yj stada koni zdziczaych, ktre prowadzi idcy na czele ogier, jako wdz.

Napadaj na takie stadalwy, tygrysy i lamparty, a wtedy konie ustawiaj si gowami do rodka i wierzgaj tyl nem i nogami.

S to zwierzta bardzo pojtne, ulege i wytrwae; odwag swoj zdradzaj przez gone renie. Dziki oswojeniu ko stal si najgwniejszem i naj-poyteczniejszem ze zwierzt domowych, a oprcz poytku daje nam take zadowolnienie. Jest 011 towarzyszem czowieka, pomaga mu na polowaniu, w wojnie, w rolnictwie, w przemyle i handlu.

Jest atwy do kierowania i do pana swego si przywizuje, a przeto tem wiksza jest jego uyteczno. Uywa si go do zaprzgu i pod wierzch, a take jako zwierz juczne. W ciemnoci widzi dobrze, atwo sam odnajduje drog, sen jego trwa krtko (2 3 godzin), niektre konie wcale si do snu ka nie potrzebuj; biega stpa, kusem i cwaem.

Skra koska po wyprawieniu suy na rne wyroby, wosami (wosieniem) wyciea si poduszki i materace; Tatarzy jedz miso konia, a z mleka klaczy przygotowuj rodzaj wdki (kumys).

Ko yjcy na wolnoci ywi si tylko traw, chowany w stajni dostaje: koniczyn, siano, owies; tego ostatniego potrzebuje duo, jeeli ciko pracuje.

Od czwartego roku ycia poczwszy, konia si. j u u y w a , a d o j a k i e g o 1 4 l u b 2 0 r o k u ; y j e l a t trzydzieci.

Mimo ogromnej uytecznoci, ko czstokro doznaje od ludzi wielkiej niewdzicznoci.

Najpikniejsze konie s arabskie, a w kadym razie s to niezawodnie najlepsze wierzchowce. Ara-

bowie bardzo ceui swoje konie i utrzymuj ich rodowody, sigajce niekiedy na 2000 lat w przeszo. Za arabskiego ogiera paci si nieraz 5000 rubli i wicej.

Konie dobrze wywiczone w wierzchowej jedzie (tresowane) wykazuj dopiero zalety swoje w najwyszym stopniu.

WYPRACOWANIE:

K o . , (Opis uaukowy).

I I y s p o z y e y a .

1. Cechy gatvnkowe konia: Zwierz czworonone ssce, jeduokopytowe, grzywa, ogon dugowosy,

2. Wielko, ksztat: Pikna gowa z koczystemi uszyma, duga szyja, wysokie nogi.

8. Ubarwienie (ma): Kasztan, wrony lub kary, szpak, buanek, deresz i t. d.

4. Glos. 5. Poywienie i wiek. 6. Pierwotna ojczyzna konia. (Prawdopodobnie po

udniowo zachodnia Azy a, Arabia, gdzie dzi jeszcze s najpikniejsze konie).

7. Dalsze rozsiedlenie si konia (rasy): Hiszpanie zawieli konia do Ameryki, gdzie obecnie na tamtejszych stepach spotyka si zdziczae konie. Oprcz Arabii, dzielne konie znajduj si: w Persy i, w Neapolitaskiem, Hiszpanii,

48

Anglii, Danii, na Litwie i t. d. Zdziczae konie na stepach Rosyi, wyynach Szkocyi i w Tataryi s niedue, kosmate, lkliwe, grubo-gow i trudne do poskromienia. Chwytanie i obaskawianie zdziczaych koni.

8. W drodze hodowli ko pozyskuje liczne przymioty: Sile, szybko biegu, odwag, roztropno, pojtno i t. d. Ko jest jednm z najpoyteczniejszych zwierzt, zarwno za swego ycia, jak i po mierci.

9. Hodoiula koni. 10. Choroby: Nosacizna, zozy, tylczak, parchy, wcie

klizna, kur dziel.

K o . (Opia estetyczny).

wawo wyskakuje rebi po zielonej trawie, najea krtk kdzierzaw grzywk, jak jele z lekkoci pot przesadza, mae kopytka wysoko wyrzuca w gr, i jakby wicher je porwa rzuca si do biegu; ale oto staje nagle i kry okoo matki, ktra spokojnie szczypie traw na pastwisku, spogldajc na swe dziecko od czasu do czasu wzrokiem penym troskliwoci. Ju teraz wysmuke czonki rebczyka zapowiadaj przysz jego si i zrczno; ciemne, wielkie oko zdradza odwag, zabawa dz walki. Ronie on na bohatera, na dzielnego towarzysza, na przyjaciela, wiernego czowiekowi a do mierci.

Szlachetnym jest ko; stoi on krzepko na swych uogach, jakby ze piu ulany, a przecie sarnie si

#

rwna co do wysmukoci i jak sarna jest agodny. Chd jego jest pewny, dumnie nosi gow o piknie sklepio-nem czole i rozwartych nozdrzach; okrge, bystre oko z czarnym poyskiem tropi nieprzyjaciela, a swoim blaskiem owietla ciemna ciek. Strzye koczy-stemi uszyma, ima lekki szelest, stracha si i ostrzega jedca. Z boku na wynios, gadk szyj spada mu poyskujca jak jedwab grzywa. Pier jego jak pier abdziapena i mikka miao si nadstawia na niebezpieczestwo, a gadkie ciao wspiera si bezpiecznie na penych energii nogach. Silne jak elazo kopyta bij niecierpliwie ziemi, suty ogon, lnicy, czarny spywa od piknie zaokrglonego krzya a do stp.

Na skinienie jedca zrywa si ko do biegu jak dziki ry, biey, wycignwszy szyj, niby orze w locie; jak orze jest 011 lekki, ziemi zaledwie dotyka, a pikny jego ogon zdaje si za nim pyn. Po drodze drzewa znikaj jak cienie, ziemia si usuwa, jak gdyby zapadaa w przepa. Pkaj pod kopytem gazy, iskry si sypi i tylko czarny obok pozostaje w tyle jak burza. Tak ko z arabem na lwa si rzuca. A lew wstrzsa grzyw, wyszczerza zby, zgrzyta i ryk wydaje, ogonem bije si po bokach. Stan, czai si gotw do skoku; lecz jedziec szybko pocisk we rzuca. Lew nie zwaa na cios miertelny i z odamanem elazem w piersiach leci na nieprzyjaciela; wtedy iskrz si oczy konia, graj jego yy, grzywa buja, para si. z nozdrzy unosi, muskuy si napraj, rosn; wspina si, ry gniewnie i bije; elazne jego kopyto ju czaszk lwa rozbio i zwalio go na ziemi.

Z rycerzem spieszy ko przeciw nieprzyjacielowi, pienic si, uje wdzido, wstrzsa grzyw, ziemi

Wskazwki. 4

50

kopie, ry i parska, miotany dz, boju. Grzmi trby, a on nie czeka ostrogi rycerza i rzuca si na szeregi dzid poyskujcych. Z jedcem swoim stanowi 011 jedno. Ta sama wola nimi rzdzi, jedziec i rumak, razem wzici, stanowi bohatera. Rumak jest tarcz wojownika, jest on jego strza, ktra dosiga nieprzyjacielskich zastpw. Grzywa rumaka powiewa jak chorgiew mierci, uprzedzajc razy wieccego miecza. Ko stoi przed ostrzem dzidy, lecz nie dry, jest spokojny, nieustraszony i ma stao skay wrd dymu, grzmotu strzaw. Ani zgiek, ani wist kul, ani razy i skargi umierajcych nie zdoaj go zachwia. Jeeli rycerz jego pad, on staje w szeregach towarzyszy i sam jeden rzuca si w burz bitwy. Nawet gdy krew z ran jego broczy, nie wydaje 011 jku, nie okazuje znaku blu, bo tylko rado lub wojenny zapa z piersi mu gos wyrywaj.

Powany i spokojny, kroczy ko za zwokami wojownika, ktrego nosi. Ale gra w nim odwaga, budzi si jego duma wrd dwikw trb tryumfu. W zotym munsztuku, ze wietnemi lejcami, zdobny purpurowym czaprakiem uroczycie postpuje pikny andaluzyjczyk, wysoko niesie gow, pogodne ma oko; bo wawrzynowy wieniec i jemu si naley, on wie, e z panem ziemi zawar przymierze.

Ko nietylko jest sprzymierzecem czowieka na wojnie, jest 011 jego przyjacielem i pomocnikiem w czasie pokoju. Kiedy po skoczonej wojnie powrci z rycerzem do ojczyzny, zrzuca z siebie rynsztunek a cignie cierpliwie pug, lub wz peen snopw. Nosi 011 11a swym grzbiecie podrnika poprzez strome cieki grskich krain, wrd pl lodowych Syberyi

51

i rozlegych stepw Ameryki. Towarzyszy Arabowi, jak 011 skromnemu w potrzebach, przebywa z nim palce pustynie, dwiga cay jego majtek, bawi si z jego dziemi i wraz z niemi wypoczywa pod jednym dachem. Ko pozostaje zawsze wytrwaym a cierpliwym pracownikiem, dzielnym i niestrudzonym pielgrzymem, rczym biegunem, szczerym i miaym bohaterem, wiernym towarzyszem broni, nie znajcym podstpw i zoci. Czowiekowi danem jest, aeby uszlachetni konia, uczyni go zwierzciem domowem, pojtnem i dla celw swoich podatnem. Gdzie za ko pozbawiony jest zwizku z czowiekiem, tam on swobodnie bka si, jak np. po stepach Tataryi i Syberyi, tam jest maym, kosmatym, dzikim synem natury, ktry trwoliwie przebiega stepy wraz ze swymi towarzyszami.

Tylko kaprys tyrana, zo i samolubstwo niszcz odwag, a budz chytro w szlachetnym koniu; wtedy wyczerpuj si jego siy i zjawia si przedwczesna staro. Tylko okrutnik nie ma wzgldw na stary wiek konia i niepomny jest na dzielne niegdy czyny ognistego rumaka, ktry zwycia w bitwach, ktry rd swj od czasw Mahometa wywodzi; zamilky teraz dla niego pochwalne hymny i zwidy laurowe wiece. Biedne zwierz, okropne mczarnie oczekuj ci na staro jako nagroda trudw!... Boki jego od ostrg pokryte s bliznami, uda mu obrzmiay, zesztywniay mu nogi od natonej pracy, kopyta ma poszarpane gwodziami, a usta utraciy si od wdzide, przy pomocy ktrych twarda rka nim kierowaa. Staro zamienia go w ndzny szkielet, zgas ogie Jego oczu, a gowa od znuenia chyli si ku ziemi.

4*

A jednak nie dano mu spoczynku; on ju teraz nie znajduje dla siebie zachty w przyjaciel.skieni obcowaniu ze swym jedzcem, lecz szorstka rka wprzga go do cikiego wozu i biczem straszne zadaje razy. W ciemnej stajni, osutej pajczyn, zaledwie zdoa on ze zbutwiaego obu spoy liche poywienie. Jedynie mier wyzwoli go od tych cierpie.

WYPRACOWANIE Z LEKTURY.

K o . (Opis estetyczny).

D y s p o z y c j a . *

i

Wstp: rebi ju zapowiada cielesne i umysowre przymioty, ktre ukazuj na przysze jego przeznaczenie.

Przejcie: Posta jego i budowa (opis) powouj go na towarzyszu i pomocnika czowieka:

1. Jako arabski biegun, bierze ko udzia w polowaniu na lwa.

2. Na wojnie okazuje si odwanym, wytrwaym i wywiczonym (rumak bojo wyj.

3. Ko od parady: Przy karecie miejskiej, przy obrzdzie pogrzebowym, Przy wozie tryumfalnym.

4. Zwierz pocigowe: przy wozie rolnika, przy pugu.

Przejcie: Poniewa czowiek potrzebuje pomocy konia, wic zwierz to wymaga ludzkiej opieki, aeby mogo rozwin potrzebn si i pikno.

Zakoczenie: Nieche wiec czowiek nie zapomina, co jest winien koniowi i niech nie bdzie okrutnym oraz twardym w zachowaniu si wzgldem najwierniejszego swego pomocnika.

W e . (Opis naukowy).

1. Stanowisko w systemie Zoologii: Gromada trzecia, gady.

2. Budowa ciaa: Wyduona, bez czonkw; istniej szcztki koci barkowej; kolumna krgowa ze 100300 krgw; oczy bez powiek, pokryte bon; uszy ukryte; jzyk rozdwojony, wysu-walny, cho zwierz ust i nie otwiera; jedno tylko puco wykstacone, drugie zmarniae.

3. Pokrycie ciaa: Skra przyodziana rogowatemi uskami; leni si: na wolnoci 45 razy w lecie: w niewoli raz na rok; stara skra jest ciemna lecz przezroczysta, nowa soczysta i ma ywsz barw.

4. Wielko. 5. Wiek: Niektre zaledwie 10 lat yj, inne 2030,

a nawet 50 lat wieku dochodz. 6. Zdolnoci i wadze: Zmysy nie s bystre, zwasz

cza przed czasem lenienia si; wchu i smaku zdaj si nie posiada. Jzyk, bdcy w nieustannym ruchu, stanowi narzd dotyku, a przy poykaniu ywnoci zwierz go wsuwa w pochw.

- 54 -

7. Sposb ycia: Ruchy maju szybkie; wsparszy si na tylnej czci ciaa, mog sta pionowo; niektre wya na drzewa, inne pywaj dobrze. W ogle s leniwe; gdy maj uksi, cigaj przedtem gow w ty i napadaj nagle. Znosz jaja, nie troszczc si prawie o swe dzieci.

8. Poywienie jest wycznie zwierzce; najmniejsze poeraj owady i robaki; wiksze: aby, myszy, zajce, koty, ptaki; najwiksze rzucaj si na tygrysa, wou, konia; poywieniem ww wodnych s ryby i miczaki. ykanie pokarmu odbywa si powoli; pira, wosy i uski nie zostaj strawione, trawi si jednak koci.

U. Miejsce pobytu: W krzakach, pod korzeniami drzew, w szczelinach murw i ska, w kupach kamieni, w norach ziemnych, zwykle w pobliu wody.

10. Rozsiedlenie: Najobficiej w krajach gorcych, zwaszcza w Ameryce poudniowej; na dalekiej pnocy brakuje ich zupenie.

Oglny wzr dyspozycyi dla opisw zwierzt.

(Opis naukowy).

Wstp ni). Ko w porwnaniu ze soniem lub niedwie-

dziem odznacza si piknymi ksztatami oraz nadobnym umiarem budowy ciaa. Wl sprawia ca sw postaci wraenie zwierzcia niezgrabnego, ociaego i powolnego. Kukuka jest na pozr podobna do krogulca i t. d.

f

55

I. Posta zwierzcia.

1 . - C i a o : a) Wielko zwaszcza wysoko i dugo: w sto

pach, metrach lub w porwnaniu z innemi zwierztami.

b) Zewntrzne czci ciaa (gowa, kadub, szyja, koczyny, wymiary czci ciaa, pokrycie zwierzcia i t. d.).

r) Wewntrzne czci ciaa, (kociec, narzdy oddychania, trawienia i t. d.).

d ) Odmiany lub podgat.unki zwierzcia, jeeli w ogle istniej.

2. Duchowo (psychiczne wadze, ktre znamy u zwierzt wyszych, np. pami, wyobrania i t. d Tu take nale przyrodzone uzdolnienia zwierzt i ich charakter; agodno, nieposkromiona dziko, chytro i t. d.).

*

II. Zycie zwierzcia.

1. Ojczyzna: Kraj i pas klimatyczny; ld czy woda, gry, doliny, drzewa, nory i t. d.

2. Poywienie. 3. Sen (zimowy), fflos, ruchy zwierzcia i t. d. 4. W i e k , do jakiego zwierz zwykle dochodzi.

III. Stosunek zwierzcia do czowieka.

1. Uytek, jaki czowiek ma ze zwierzcia (za ycia, po mierci). * 3 |j

2. Szkody, ktre zwierz ludziom wyrzdza. 3. Sposoby, jakimi czowiek zapewnia sobie korzy

ze zwierzecia: 4.

a) Poytki (owy, hodowla i t. d.). 1) Unikanie szkd, jakie dane zwierz wyrzdza

4. Historya zwierzcia (odkd znane jest w Europie, kto je wprowadzi i t. d.).

Zakoczenie np. Kozica jest jedyn antylop w Europie i jeeli czowiek nie wemie jej pod sw opiek, to w niedalekim czasie moe ona z atwoci przej do liczby zwierzt zaginionych i t. d.

mf

D b .

Wrd krajowych drzew lenych pierwsze miejsce naley si wspaniaemu dbowi, ktry czy w sobie pikno, si i poytek. On to na budow domw dostarcza nam mocnych jak skay belek a mieszkania przyozdabia uytecznymi sprztami. Wszystkie ludy szanoway to drzewo a w staroytnoci bogom je nawet powicano. W Europie znamy rne gatunki dbw. Db zimowy albo kamienny ma kor brunatn, bruzdowan, ktra jednake na modszych gaziach jest biaawa i gadka. Kwiat jego pojawia si dopiero w kocu Maja; odzie rosn gronami na krtkich szy-pukach, po trzy do dwunastu sztuk obok siebie, a dojrzewaj w Listopadzie. Drzewo jego jest czerwonawe i ze wszystkich europejskich drzew najmocniejsze oraz najtrwalsze. Innym gatunkiem jest db letni. Licie jego i kwiaty s o kilka tygodni wczeniejsze, owoce bardziej odosobnione, na duszych sypukach, a ju

we Wrzeniu i Padzierniku dojrzewaj. Kora z wierzchu bywa czarniawa, czstokro biaym meszkiem pokryta, drzewo ma on bielsze ni pierwszy gatunek; ale z wiekiem staje si czarniawe. Korzenie dbw sigaj daleko i szeroko w ziemi, przez co drzewa owe zachowuj mocn i pewn postaw. Pie ich ronie prosto a dochodzi niekiedy bardzo znacznej wysokoci. Konary s zwykle nader silne, rozrastaj si szeroko i pod wielkimi ktami w stosunku do pnia. Licie s due, znacznie powycinane, rosn pkami, maj;}, barw ciemno-zielon, po ktrej zdaleka ju mona pozna dbowe lasy. Owoceodzie s okrge i maj smak bardzo cierpki. Najlepiej udaj si dby .w wysoko pooonych, niebardzo wilgotnych lasach. Ich mocne parowanie sprawia, e pioruny czsto w nie bij. Dby rosn bardzo powoli, dochodz jednake nadzwyczajnie pnego wieku. Poniej dwustu do trzystu lat nie osigaj zupenego rozwoju. Wiek ich dochodzi lat piciuset, a s przykady dbw, liczcych niezawodnie lat tysic. Najwaniejszym poytkiem z dbu jest drzewo. Poniewa ono jest twarde i gniciu stawia naleyty opr, wic go uywaj gwnie w budownictwie na pale mostw, na walce w mynach i t: d. Wyrabiaj te z tego drzewa bardzo trwae i pikne domowe sprzty. Jeeli drzewo wnet po ciciu woy si w wod i tam przez trzy lata moknie, wtedy nie pka ani si nie rozpada. Kora, ktra jest cierpka i zawiera w sobie cigajce pierwiastki, suy do garbowania skr; w tym celu jednake z wiksz jeszcze korzyci mona uywa trocin dbowych. odzie dostarczaj dobrego pokarmu dla trzody chlewnej. Owad, zwany galaswk debiankow, za-

kuwa pokadekiem swojem gazie i licie dbowe, w skutek czego powstaj, na nich narole czyli dbianki, uywane do wyrabiania atramentu. W dawnych czasach nagradzano wiecami z lici dbowych tych mw, ktrzy si ojczyznie dobrze zasuyli.

*

Oglny wzr dyspozycyi dla opisw rolin. *

Wstp, np. Kt nie zna fioka, skromnej ozdoby naszych lasw i ogrodw? Wszake sta 011 si godem jednej z najpikniejszych cnt ludzkich!

[. Posta roliny.

1. Opis roliny ze wzgldu na inne roliny, to jest. wyznaczenie jej miejsca w systemie botanicznym.

2. Wykoczenie opisu przez podanie wszystkiego tego, co w powyszem uwzgldni si nie dao: korze, pie,[gazie, licie, kwiaty, owoce i t d.

II. ycie roliny.

1. Ojczyzna: Czci wiata, kraje, klimat, jako gleby; rolina krajowa lub zagraniczna, aklima-tyzowana i t. d.; yje pojedynczo lub towarzysko.

59 4 #

2. Sposb jej rozmnaania si: Kiekowanie, wzrastanie, zakwitanie, owocowanie. wszystko o z n a c z o n e p o d u g c z a s u ; j a k i e z m i a n y i z j a wiska towarzysz, tym faktom.

III. Stosunek roliny.

1. Do innych rolin. Czy bierze od nich cie, lub poywienie (pasorzytnicze)/ lub im to sama daje.

2. Do zwierzt. Czy suy zwierztom za mieszkanie, poywienie i ktrym; jest dla nich poyteczn

- lub szkodliwa. c

2 Do czowieka: a ) Wpyw jej na niego: czy jest rodkiem zadowol-

nienia jego zmysw z powodu barwy, woni i t. d. lub rodkiem poywienia, lekarstwem, trucizn, materyaem opaowym, suy do wyrobu tkanin na ubranie. Materya dla rnych rzemios (ciela, stolarz, tokarz, farbiarz i t. d.).

b) Jego wpyw na ni: moe j sprowadzono z obcych krajw, aby hodowa na miejscu, przez co staa si przedmiotem gospodarstwa rolnego, handlu, przemysu i t. d.

Zakoczenie, np. Jest nadzieja, e przy ulepszonej hodowli rolina ta moe nam zastpi np. trawy pastewne, ktre, jak wiadomo, nie wszdzie si u u as udaj.

60

Obraz letniego poranku.

Zrazu wszdzie jest pusto, cicho, jakby w chaosie przed stworzeniem wiata; mga zimna i wilgotna.

Na skraju nieba rbek wiata si zjawia. Rozszerza si, rozciga. Wystpuj wzgrza i drzewa, ukazuj si szczyty

wie i domw. Mga opada w doliny, cienie uchodz w lasy. Ponad wodami wida pary. Wietrzyk falami

wzrusza.

Przedmioty ziemi staj si coraz wyraniejsze. Wrd gazi drzew ycie si budzi. Ksiyc ju poblad. Ziemia w barwach wystpuje. Purpurowa czerwie oblewa oboki, wschd nieba

pali si zdaje. Wszystko w zocie. Soce wybiega, jego promie szczyty gr krasi. Blask jego odbija w rosie ki. Otwary si

korony kwiatw, owad si roi poczyna. Ludzie spiesz do pracy, trzody na pastwisko

zdaj, ruchliwe ycie panuje wszdy.

Wieczr letni.

Dzie ma.si ku schykowi, ognista kula soca schodzi za lasy, cichy zachodni wiatr powiewa i wo tysica kwiatw przynosi. Znueni rolnicy opuszczaj pola, pasterz ryczc trzod zagania do domu, po

drodze tocz si wozy ciko adowne sianem. Po polach i ogrodach daj si widzie gromadki osb, ktre uywaj przechadzki, po dziennym upale szukaj wytchnienia w chodzie wieczoru. Cay krajobraz, a zwaszcza powierzchnia rzeki, czerwieni si od zmierzclmego brzasku, ktry si rozla po zachodzie i jak pomienne morze otacza ognist, w poowie ju tylko widzialn tarcz soca. Wierzchoki wzg-rzy, rozoonych nad rzek i w czci lasami pokrytych. przepysznie pozaca znikajce sonce. I na szczyt wiey kocielnej pada jeszcze ostatni soneczny promie, lni, poyskuje wietnie. Blask trwa przez chwil jeszcze,staje si sabszym, coraz sabszym i oto niknie zupenie, bo soce zaszo, znikno za lasem. Pod wzgrzem spokojne sioo ledwie szarzeje.

Odwracam wzrok od zachodu, spogldam w dolin i na cichy strumie, ktry si u stp mych toczy. Po droynach i polach ludzi niema; tylko tui owdzie jaki pieszy samotnik poda, a prne czno koysze si u przeciwlegego brzegu rzeki. Na szybkich skrzydach leci noc i jej zasona coraz bardziej zaciemnia okolic. Zaiiiemia ruch czynnego dnia, drgajca pie sowika, ciche wierkanie wierszcza, guchy szum tal rzeki przerywaj uroczyst cisz, ktra ca przyrod zalega. .

Wieczorne myli w lecie. Dyspozycya.

I. C pikniejszego i milszego by moe, jeli nie te ciepe letnie wieczory, ktrych nieraz uywamy z tak serdeczn rozkosz?

II. Co sprawia, e czowiek doznaje wtedy przyjemnoci? - /, \

1. Brzask zachodzcego soca, ktry swa zot siatk ponad lasem i grami rozpina; soce przesya ostatni umiech poegnania.

2. Uroczysta cisza dokoa. Zwierzta poszukuj schronienia, kwiaty nawet zamykaj swe korony. Od wioski tylko brzmi dzwon na Anio paski" i jego kojca melodya przerywa cisz.

3. agodny chodek orzewia czowieka po dziennym skwarze, nim pokrzepione i kwiaty wo wydaj ze siebie.

III. Jakie wspomnienia i uczucia budzi letni wieczr? 1. Oby ycie moje na schyku mogo by tak

pogodne i spokojne, jak ten letni wieczr! Oby wspomnienia szlachetnych czynw tak upikszay wieczr mego ycia, jak te niebieskie blaski zdobi teraz niebo na zachodzie.

2. Ze zmrokiem wieczornym kady zda do domu. Jeeli jaki wdrowiec bdzi jeszcze, to jednak wspomnienie lub pikne marzenie przenosi go do ojczyzny.

3. Jest-li na tej piknej ziemi jedyna nasza ojczyzna?..

Lato.

D y s p o z y c y a .

Wstp: Lato jest najbogatsz por roku; jego dostatki nuij na cay rok wystarczy.

63

1. Pocztek najduszych dni; jasne nocy; wzmaganie si upaw, pomimo ubywania dnia, ktrego soce potrzebuje, aeby ziemia wyzwolia z siebie ciepo.

2. Atmosfera. Dni pogodne i ddyste nastpuj kolejno; znaczenie burzy; gradobicie.

3. Roliny. Zakwitanie zboa; kobierce k (siano-cie); niwa; owoce dojrzewaj, i poczynaj si zabarwia; las odznacza si gstoci i cieni-stoci.

4. Zwierzta. Zajc igra ze swemi dziemi: sarny; lis. Pisklta ptasie z gniazd uchodz, ucz si lata i piewa; aby, jaszczurki, owady (chrzszcze, motyle, pszczoy, mrwki).

5. Czowiek. Natona praca rolnika: ogrodnik (sprzeda jarzyn i owocw); pasterz (pasanie koni w nocy na pastwisku); mieszczanin (wycieczki na wie, letnie mieszkania, podre) dzieci (zabawy pod goem niebem, kpiel, wakacye).

Zakoczenie: Przyroda daje w lecie wielkie bogactwo uciech, co niema miejsca w adnej innej porze roku; wynagradza ona pracowitego czowieka i pobudza go do nowej dziaalnoci.

Jesie. 1> y s p o z y c y a.

Wstp: Obumieranie przyrody, ktra dopia swego celu. wydawszy owoce.

64 <

1. Po 23 Wrzenia dni staj si krtsze, nocy dusze; ciepo si zmniejsza; chodne wieczory.

2. Atmosfer napeniaj*) mgy wilgotne, ktre rozprasza wschodzce soce, a w kocu dnia sprowadza je znowu mrok wieczorny. Deszcze spadaj czsto; ale bywaj take dni pogodne.

3. Rolinno. Licie widn: delikatniejsze roliny zamieraj; wielkie jesienne kwiaty w ogrodach (malwy, astry, soneczniki); trawy powiej; cierniska; rnobarwno lasu; na ziemi chrzszcz. usche licie.

4. wiat zwierzt. Ptaki wdrowne odlatuj; bydo nie jest zadowolnione z pastwiska i zmierza ku oborze. Owady gin: rzadko ju trafia si motyl; muchy s sabe i omdlae. Pajki zacielaj pola sw przdz, ktr czstokro wiatr w powietrzu unosi.

5. Czowiek. Kopanie kartofli: zbieranie owocw w sadzie. Doynki. Zbierka gazi w lesie; puszczanie latawca, gwna zabawka dzieci.

Zakoczenie: Najgwniejsz czynnoci czowieka w jesieni jest gromadzenie zapasw na zim, aeby mona byo przeby t przykr por roku.

Z i m a .

Znikny dni pogody, jakby je wiatr unis; zostao po nich tylko wspomnienie, jakby obraz sennego marzenia, i oko naprno ju szuka rozkosznych widokw natury. Wyniose drzewa, nadobne krzewy stoj

65

odarte ze swych ozdb; srebrno-biay szron naniza si na ich gazie i posia je byszczcym pyem. Staw, na ktrym niedawno lniy si przy socu ruchliwe fale, sil skrpowao zimno i opiecztowao go w twardej powoce. Modzie goni po tej krysztaowej posadzce, zbiega si gromadkami i wnet si rozstrzela na wszystkie strony. Tam znowu oto z grzbietu spadzistej gry wrd wybuchw miechu inna gromadka malcw pdzi na zamanie karku.

Dzie chyli si ku wieczorowi, szary mrok zapada wszdy. Z okien chat poyskuj wiateka a promienie ich padaj na ciche wiejskie drogi i poty.

Okoo ciepego komina zbiera si rodzinne kko, snuje si ciekawa opowie o starych czasach lub i niedawnych wypadkach, a moe kto z ksiki odczytuje zajmujc history, czy te ssiad albo przyjaciel domu rozpowiada przygody swojej modoci.

Zima nie jest pozbawiona przyjemnoci. Podczas gdy przyroda zdaje si drzema, ludzie szerzej i serdeczniej obcuj ze sob, a w ten sposb wypeniaj brak wieoci i wesela, ktry znamionuje pospn zim.

Obraz zimowy. i

Czy zima jest por roku bez adnych powabw? Przyjrzyjmy si jednemu z tych obrazw, kt-

v cli ona dostarcza. C to za obraz? Obraz zimowy. Na pierwszym planie po prawej rce mamy czyciutkie lodowe zwierciado jeziora, a po niem przebiega kilku chopcw na ywach. Jake-wybornie oni si bawi!

Wskazwki. 5

I)waj oto pdz obok siebie w ruchu penym zgod*1 ^ ' pod ich stopami drga i brzmi przezroczysty kry^ttl ; a biae, powyginane linie znacz drog, ktr*l ()U1 przebyli. Trzeci jeszcze si nie puci w za^' . ' uskrzydla sobie, e tak powiem, ywami nogi, # |)ies jego leg na lodzie i oczekuje na popisy swego ml()i ( pana. Okoo jeziora biegnie gociniec, niegieir* *)0~ kryty, jak i caa okolica, ale jest on ubity i wydej^ '^j^' co nam si tu kae domyla bardzo ywego i'1 r komunikacyjnego. Po gocicu pdz sanki, ziil'1^ guite w dwa dzielne kare konie, dzwonki si ' " gaj, parskaj karosze, z nozdrzy ich kby IM1^ unosz si w gr. Na lewo mamy gsty las wieH

67

stacza, pozaca jaskrawym blaskiem biae paszczyzny, a naprzeciw niego wybieg ju oto ze wschodu blado-tawy ksiyc.

Z i m a .

Powszechnie uwaa si zim za najnieprzyjem-niejsz por roku. Ubogi z trwoga jej oczekuje, chory z niepokojem, a mao jest takich, ktrzyby si z przybycia jej cieszyli.

Soce pno wschodzi a wczenie zachodzi, krtkie za dni pozbawione s blasku z powodu mgy i chmur ciemnych. Ale chocia dni s nawet pogodniejsze, to i wtedy promienie soca ukonie padaj na ziemi, sabo j ogrzewajc. Jeeli nie dm burzliwe wichry, to zimny Aviatr zachodni wywouje wszdzie odrtwienie i skrzepo. Ziemia pokrywa si niegiem a rzeki lodem; na gaziach i konarach drzew wisi nieg lub szron, a z dachw domw spadaj ku doowi dugie sople lodu.

Mrozem z warzone, zamieraj roliny; znikaj ozdoby ki pl. Drzewa ogoocone wygldaj smutnie, a ostre wiatry zdzieraj z nich resztki suchych lici. Opustoszay ogrody; pod kupami suchych lici spoczywaj bardziej wraliwe na zimno roliny, powoka ze somy otacza puie delikatniejszych drzew owocowych. Zamilky piewne chry ptakw; owady skryy si w gbokie jamy i w sen popady. Polne i lene zwierzta zasny w nie zimowym: zwierzyna tylko bka si tu i owdzie. Niektre ptaki, zwykle tak miujce ycie swobody, jak kruki i wrony, poszukuj

5*

.

69 -

i mi wo z siebie wydaje. Ptaszki w lesie i po ogrodach wesoe pieni wypiewuj, buduj sobie gniazdka. Na boniu owieczka skacze, a pasterz przygrywa na fujarce. Rolnik uprawia niw i ziarno w ni zasiewa. Cho praca jego cika, cho potem on si oblewa, krzepi go jednak nadzieja, e niwo za trudy zapaci. Dzieci z izb powychodziy, bawi si w cieniu drzew i na kwiecistej ce. Zrywaj kwiaty, ktre im wiosna daje, wija z nicli pikne wiece. Bg nas wiosn obdarzy, przepysznie przyozdobi ziemi, kwiaty barwne rozwin, niebo bkitem przyodzia, pola zielonoci przystroi, drzewa w zielone licie ubra. Kochajmy Boga, ktry da ludziom wiosn!

Wiosna.

I) y s |) o i, y e y a. *

Wstp: Wiosny oczekuje si z tsknot; przekadamy j nad inne pory roku.

1. Cni staj si dusze; soce wyej na niebie wieci i lepiej ogrzewa; bkit nieba; deszcze wiosenne.

2. Skutki ciepa wiosenego: Ld i niegi taj; ziemia pulchnieje.

S. wiat rolinny budzi si do ycia (ki. niwy, las, ogrd).

4. Zmiany w wiecie zwierzcym: Zwierzta budz si ze snu zimowego, powrt ptakw przelotnych, wrzawa ab, pluskanie ryb. pojawienie si owadw.

oto mieszka ludzkich, aeby okoo nich znale poywienie.

Spoczywa caa przyroda; ale czowiek umie walczy ze srogoci zimy. Zamieszkuje 011 ciep izb i w niej si pracy oddaje. Gospodarz pracuje koo domu, w stajni i stodole, gospodyni z dziewkami przy kdzieli przdzie. Ale myliwy i w zimie wyrusza do lasu. Na wieo spadym niegu ponowy odnajduje 011 tropy zwierzyny i ciga j, mimo dokuczliwego zimna. *

Zima pokazuje nam, e ziemskie rzeczy s zui-kome, jednake nie jest ona pozbawiona przyjemnoci. Mianowicie te ycie w miecie przedstawia duo uciech w owej porze. Wesoe towarzystwo i odczytywanie zajmujcych ksiek stanowi rozrywk ludzi dorosych, podczas gdy dzieci uywaj lizgawki na ywach lub saneczkach, buduj sobie fortec ze niegu i koo niej staczaj walki za pomoc kul niegowych. Atoli najwiksz uciech przynosi im wilia Boego Narodzenia, kiedy otrzymuj wspaniae podarunki od rodzicw. Jednake zaledwie nowy rok si rozpocz, a ju dni s dusze i wszystko tskni do zbliajcej si wiosny.

W i o s n a .

Przybya pikna wiosna i niesie nam swe uciechy! Ju jasne soce lepiej ogrzewa odmodzon ziemi. Niebo si w bkitn przybrao szat. Drzewa przywdziewaj strj zielony i darz nas dobroczynnym cieniem. Moda trawa okrya ki. Fioek zakwita

70

o. Czynnoci czowieka: Rolnik, pasterz, ogrodnik, myliwy, rybak; rzemielnik (budowanie domw).

Zakoczenie: Oglna rado i powszechna praca (zabawy dzieci, krzepienie si chorych i ubogich, podre, wyjazdy na letnie mieszkania).

W i o s n a .

W pocztkach Marca jest jeszcze zwykle bardzo zimno, jeszcze nieg osania pola, a wod rzek i jezior pokrywa grube zwierciado lodu. Ale poniewa soce codziennie wikszy uk na niebie opisuje, wic nieznacznie ogrzewa si powietrze coraz wicej i wreszcie ciepe jego powiewy wypowiadaj walk mrozom. Wprawdzie sroy si jeszcze stara zima w swem biaem futrze i czsto wieczorami wpada na ziemi, aeby poata te dziury, ktre w poudnie wypalio soce; jednake dziury s coraz wiksze i zima musi w achmanach z ziemi uchodzi. Rzeki te uwalniaj si z lodowych wizw. Ale kiedy niegi oraz lody w wod si przemieniaj, wzbieraj strumienie i jeziora, a powd zalewa nizkie okolice. I to niewiele znaczy, bo sia promieni sonecznych wzmaga si nieustannie i silny wiatr powstaje jednoczenie, a przeto woda tam, gdzie spyn nie moe, rycho wyparowa musi. Zieleniejce zboa, wyzwolone zpod niegu, prdko wytwarzaj sobie silne korzonki i rczo garn si w gr ku wiatu, ktre na sklepieniu nieba poyska. Nieuprawione pola, zrazu mikkie jeszcze od niegowej wody, ktra w nie wsikna, nabieraj staoci i t-

71

goci, a wtedy rolnik przybywa tutaj z pugiem i bron, podobnie te ogrodnik spieszy dla tej samej przyczyny do ogrodu z rydlem i grabiami. Z ciepym wiatrem zaraz przyby na niw i skowronek, prawie e uprzedzi on wiosn, jako jej zwiastun. Zwolna przybywaj i inne wdrowne ptaki: pliszki, drozdy, szpaki, bociany: jaskki: sowik poczyna wnet wygasza swoje pikne pieni, jakkolwiek nocy bywaj zimne. Wszystko to ptastwo zastaje stoy nakryte, bo chrzszcze, muchy, komary, robaki wszdzie s ju w obfitoci, a aby i jaszczurki z kryjwek swych powyaziy. W ulach te peno ycia, ruchu; za ma chwil i pszczoy wylec na prac. Bo w drzewach rano kr soki, tworz si pki, ktre niebawem rozpkn w licie i kwiaty. Ju staje li przy liciu, kwiat obok kwiatu, a gdy spojrzymy po kach, po pastwiskach, peno tu biaych, tych, niebieskich kwiatkw. Jaskry, lwie zby, stokrotki, niezapominajki, fioki i t. d. oddzielnie lub kpkami rosn. Teraz pomyla sobie owczarz: czas ju stado owiec na pasz wypdzi. Ork, bronowanie i siewy wiosenne ukoczono, a kartofle te zasadzono. Zwolna przemija zmienny kwiecie; przewiay wiosenne wichry, pootrz-say biay kwiat wini i jaboni, nastaj teraz dni istotnie ciepe. Maj si rozgoci i wieczy wkoo wiejskie chaty zieleni sadw. Uprawa pl i ogrodw skoczona; bydo wypasa si na tusty cli pastwiskach. P t a s t w o k r z t a s i p i l n i e o k o o b u d o w y g n i a z d l u b jajka znosi zaczyna. Peno jest wszdzie radoci i y c i a , n i k t b y j u n i e p a m i t a o z i m i e , g d y b y j e j j e s z c z e o s t a t n i e m r o z y n o c n e n i e p r z y p o m i n a y . A l e i one si kocz; przeszed Pankracy, Serwacy i Bonifacy,

a ogrodnik pozostawia ju na noc bez przykrycia nawet delikatniejsze roliny.

Z kadym dniem odkrywamy coraz nowre wdziki: rnobarwne motyle spiesz w zawody do kwiatw, do lici wraz z brzczcemi pszczkami, z chrzszczami. Niwy poyskuj w penej zieleni, a uszczliwiony rolnik z radoci na nie spoglda. Jake szczliwe s teraz i dzieci wrd swoich zabaw po zielonych trawnikach, na wietle sonecznem! Jeeli deszcz wiosenny spdza je czasem do domu, nie smuc one si tein wcale, bo i dzieci wiedz, e deszcz taki jest dobrodziejstwem, e wzrostu uycza tak dobrze ziarnu, jak dziecku.

Wiosna.

D y s p o z y c y a .

1. W cigu roku maj miejsce cige zmiany tak w yciu przyrody jak i czowieka, a kada pora roku ma swoje dobre strony. Najprzyjemniejsz atoli jest wiosna.

2. Zwiastunami wiosny s: Znikanie niegu po polach oraz tajenie p>dw na wodach; piewy skowronka; wyrastanie zpod ziemi zielonych kiekw (nieguka zakwita); pogodne dni soneczne przeplataj si niekiedy dniami nienych zamieci.

3. Czas pojawienia si wiosny przypada 21 Marca a trwanie jej rozciga si. do 21 Czerwca; wiosna przeto nastpuje po zimie a poprzedza lato; waciwre jej pojawienie si jest wtedy,

gdy przyroda y poczyna; wiosna jest por wzrastania i rozwoju.

4. Cechy wiosny i jej preebieg: Pogoda i ciepo; soce wznosi si wyej na niebie, dni s dusze; burze i dobroczynny deszcz uyniaj ziemi; rolinno rwie si do ycia, ziemi okrywa zielono, drzewa i zioa zakwitaj, a wo ich rozchodzi si w powietrzu: powracaj ptaki wdrowne i piewem swym napeniaj lasy, ogrody, pola; zwierzyna przebiega wawo lasy i pola; po kwiatach roj si owady; zwierzta wodne igraj wrd fal czystych; zboa na niwach szybko podrastaj; gdy wiosna mija, wyksztacone owoce zapowiadaj nadejcie lata.

">. Przyjemnoci wiosny dla czowieka: Raduje ona zmysy, zwaszcza oko piknoci kwiatw i zieleni, ucho piewem ptastwa, wch woni, dotyk ciepem oraz agodnem powietrzem; dostarcza oywczych pokarmw: wzywa do przechadzki; rozwesela i dodaje si; zachwyca nas i uszczliwia.

(j. Wiosna podobna jest do modoci, ktra take szybko przemija, a w modzieczym sercu obudz cnotliwe uczucia i postanowienia.

Burza. *1 (Opis estetyczny).

|

Burza jest jednem z najpotniejszych, najwspanialszych, ale zarazem i najstraszliwszych zjawisk

74 5

w przyrodzie. Ognisty promie byskawicy, wijc si wem, przelata z niesychan szybkoci przez czarne gry chmur, ktre upadkiem swoim zagraaj ziemi. Czasami byskawica jest duga, jak gdyby niebo z ziemi czya. Znikna, a potem w grnych sferach oceanu chmur trzask si rozlega, omot przeraliwy, huk rozgony, grzmot i ryk, ktry w przetworach powietrznych powoli milknie i znika.

Bya taka pogodna cisza, niebo janiao, panowaa szczcie ycia w przyrodzie o samym ranku. Peno zielonoci i kwiatw, piewu i ruchu. Zdaje si, e stworzenie jaki pikny, uroczysty dzie obchodzi, w ktrym czowiek z caej duszy rozumem i uczuciem bierze udzia. Niezmierzony okiem bkit eteru cignie si jak wielka przezroczysta niwa. Ale oto pojawiaj si jakie gstsze chmurki nad widnokrgiem, wznosz si coraz wyej, spywaj si ze sob, tworz niby acuchy gr, rnorodnie uksztatowanych, szarawych, ciemnych, a miejscami jasno ubarwionych. One jak opona przejmuj promienie soca; pogodny dzie traci sw jasno; robi si pospnie, ciemnawo.

W ciemnej chmurze bysno i nagle chmura owietlia si ogniem. Zrazusaby grzmot, grzmi coraz goniej, im bardziej zblia si burza. Powietrze jest parne, duszne. Na dalekim skraju widnokrgu chmury zdaj si opada na ziemi. Nagle pojawia si wicher; dmie i szumi; kby pyu unosi w gr; na jeziorach i strumieniach pobudza fale; woda si zapienia, a szczyty drzew chyl si w prawo i w lewo. Zwierzta i ptaki uchodz, szukaj kryjwek przed blizk burz. I czowiek si lka. On pyta: Kog bdzie razi ten pomienny piorun, niszczcy ycie w mgnieniu

pm

75

oka? Na czyj siedzib on spadnie, spali j i w popi obrci? Czy nie nastpi oberwanie chmury, nawanica wszystko niszczca powd? Czy grad nie spustoszy owocw pracy na polach? Idzie tu o ycie, o zdrowie, o dobytek. Czy one si dadz ocali, czy zostan zniszczone? Na te pytania nikt odpowiedzie nie, zdoa.

Bij serca ywych stworze: dr skay; wcieke fale wd o brzegi uderzaj. Byskawice przelatuj jedna za drug, a w lad za niemi grzmot si rozlega. Spadaj grube krople deszczu; wnet woda strumieniami z chmur si leje. Znikn spokj w dolinach i lasach, wygnay go huki grzmotw i szalone wichry.

Ale, o szczcie, burza bez szkody przemina, posza w inne strony, niosc tam trwog i swe dobrodziejstwa. Promienne i jasne soce wypywa po burzy na niebo. Straszna wojna zmienia si w radosny pokj, umiech przyrody bysn. wie zielonoci poyskuje las i niwy; deszcz obmy do czysta z pyu roliny; chr ptakw w gaju brzmi rano i wesoo pieniami; z hymnem wzlatuje w gr skowronek; powietrze si odwieyo: pier ju swobodniej moe oddycha; oywcze tchnienie wstpio w ycie przyrody. O jake dobroczynn jest burza!

B u r z a .

1. W powietrzu duszno, przyparek; wal si czarne chmury; przelatuj byskawice, a w dali sycha grzmot.

2. Trwao krtka; silny wiatr i deszcz, niekiedy grad. 1

u 3. Por burz bywa zwykle lato po dniacli upalnych,

rzadko kiedy zima; najgwatowniej sroy si burza pod zwrotnikami.

4. Podobiestwo burzy do bitwy, kiedy cieraj. si dwie nieprzyjacielskie armie.

5. Burza zawdzicza swoje pochodzenie elektrycznoci chmur, wyzwalajcej si w postaci byskawicy. Trzaskajcy oskot iskry, pochodzcej z machiny elektrycznej przejawia si w byskawicy na wielk skal, jako grzmot; grzmoty syszymy pniej, ni spostrzegamy byskawice, poniewa gos biegnie z niniejsz prdkoci, anieli wiato.

6. Szkodliwo burzy z powodu piorunw uderzajcych w budynki, a niekiedy zabijajcych ludzi i zwierzta; spustoszenie sprawione przez grady (okna mieszka, pola, ogrody). Wynalazek gromochronu, dokonany przez amerykanina Pe-niamina Franklina.

7. Poytki burzy: Oczyszczenie i odwieenie powietrza. - . *

8. Majestatyczna groza zbliajcej si burzy szalejcej; mie zjawisko tczy. Pikne poetyczne przedstawienie burzy w Panu Tadeuszu" Mickiewicza i w Eneidzie" Wirgiliusza.

Pomysy do estetycznego opisu burzy. Przyparek i ciko powietrza. Ociao ludzi.

Widnicie rolin. Gucha cisza w przyrodzie. Niebo

77

si zaciemnia. Soce znika. Powstaje wiatr, miota kurzaw, porywa licie i gazki. Ruch wody w strumieniu lub jeziorze. Zwierzta (ktre?) uchodz, Ludzie daremnie usiuj powstrzyma sw obaw. Ciemno wzrasta. Grzmot rozlega si w oddaleniu. Naraz sycha trzask w pobliu, echo go powtarza. Kadego grzmotu zwiastunem jest byskawica. Ogniste zygzaki przebiegaj niebo i olniewaj czowieka. Niekiedy ciemno straszliwie si rozjania. Ogromny szum deszczu. Wiatr przepdza wszdzie chmury. Nagle niebo poczyna si wypogadza, wida ju zdaa jego bkit i tcza si pojawia. Spadaj ostatnie krople deszczu. Gry, pola i ogrody poyskuj od obfitej rosy, ktr wiatr strzsa. Trawy, kwiaty, drzewa odyy na nowo. Rado ptastwa. Trzody zwierzt domowych spiesz na pasz. Ruch i brzk owadw. Podrnik puszcza si dalej w drog. Wieniak powraca do pracy. Wszystko odyo. Przyjemna wo rozchodzi si dokoa z ogrodw, k i pl.

Burza. A

(Obszerniejszy opis).

Wstp: Oprcz pary wodnej, unosz si z ziemi w powietrze jeszcze inne wyziewy. Kt nie zna charakterystycznego, krztuszcego wyziewu ze spalonej siarki? Dym te ze spalonego papieru lub wiec i nafty uchodzi w powietrze. Rwnie kady wie, e dym. wychodzcy z kominw nie z samych czstek wody si skada. Ot te i tym podobne wyziewy zbieraj si w powietrzu

- 78

w chmury i od czasu do czasu wytwarzaj zjawiska, ktre mog lkliwych przeraa. Do rzdu takich zjawisk naley wanie burza.

' 2 * A. Przed burz. '

Mamy upalny dzie letni, w Lipcu lub Sierpniu: soce piecze, nie uczuwa si najmniejszego chodnego powiewu; ten brak wiatru, ta cisza sprawiaj duszno i parno powietrza.

Niebo jest wprawdzie bez chmur, a jednak nie jest ono zupenie jasne i bkitne, jaka przezroczysta, biao-szarawa mga zamiewa je nieco.

Drzewa i krzewy stoj nieruchome, wszystkie w ogle roliny zwiesiy na d powide licie, s one spragnione. Ptak fruwa cicho; bydo spokojnie lego w cieniu lub szalonym pdem puszcza si przez pastwisko; pies baka si z pochylon gow i ze spuszczonym ogonem, czasami zrywa wierzchoki trawy i poyka; lene zwierzta poszukuj ochody i cieniu pod zielonem sklepieniem lici; pajki przerywaj nitki swych rozpitych siatek; pszcz, much i komarw niema pod goem niebem, a w izbie muchy drcz czowieka dotkliwiej ni zwykle.

Czowiek pracuje wprawdzie na niwie w pocie czoa, lecz wolno mu idzie robota, badawczem okiem spoglda czasami w niebo, gdy sobie miarkuje, e si na co niezwykego zanosi.

Ale oto maa chmurka ciemnej barwy ni std ni zowd pojawia si nad widnokrgiem, z pocztku wznosi ona si powoli, bo aden powiew wiatru jej nie

- 79

unosi, rozszerza si, zaokrgla i ronie zwolna. Rolnik zachca robotnikw i pobudza, aby si spieszyli, wic wawo ciskaj snopy na wz, a wz wartko pdzi do stodoy.

I dobrze robi, bo chmurka ronie teraz zadziwiajco prdko: niebawem na caym zachodzie robi si ciemno a nowe chmury cigle si jeszcze gromadz, Ptak spieszy do gniazda, pies wazi do swej budy, krowa na pastwisku podnosi do gry gow i ryczy niespokojnie.

Teraz rozlega si daleko guchy grzmot, jak gdyby krglowe kule pdziy po jakiej wydronej od spodu drodze; konie strzyg uszyma, schodz si. zestawiajc swe gowy. Powstaje wiatr, licie szeleszcz i szemrz, a tu i owdzie padnie kropa deszczu; znowu zagrzmiao, teraz ju nieco bliej; silniejszy wiatr powia, gazie gn si i szumi; wanie ostatni wz zboa penym kusem do wsi dojeda. Wiatr si wzmaga, porywa garci pyu, licie i w dziwnym tacu je skrca, unoszc do gry; krople deszczu spadaj ju gciej, grzmot si. nieustannie zblia,, robi si ciemno; ale oto byskawica przelatuje, potem cisza, nareszcie huk: burza przybya.

11. W czasie burzy.

Ciemn noc chmur owieca chwilami jaskrawe wiato byskawic, ogniste we przerzynaj powietrze, grzmoty hucz jeden za drugim, deszcz coraz bardziej si wzmaga, gste jego krople bij gsto; ju lej, scz si strumieniami: z dachw wali woda na drogi;

80

cieki si ni przepeniaj; wszdzie pozamykane drzwi i okna, dym sie nie wznosi z kominw; gdzie spojrze, nie wida czowieka ani zwierzcia, tylko jaskka pena niepokoju podleciaa do zamknitych drzwi chaty, nieboga spnia si, adna litociwa rka nie dopuci jej do gniazda uwitego w sieni wieniaka; wic przemoka chroni si w dymniku lub zasiada na erdce pod dachem.

Coraz wicej i wicej byskawic, coraz potniejsze wr grzmoty; wiatr dmie gwatownie i nowe napdza chmury, deszcz nieustannie leje potokami, ktre pionowo z chmur si scz, zalewajc ziemi. Jest chwila, gdy janieje nieustajca byskawica, a jednoczenie towarzyszy jej straszny przecigy trzask gromu. ' !

Bya to chwila najgorsza, stanowcza; byskawica jest jeszcze silna, lecz coraz ju rzadsza, grzmot pojawia si w duszych przestankach, deszcz nie pada tak gsto, tylko wiatr szumi i dmie silnie, bo on musi wz burzy jeszcze cign dalej; na niebie ukazuj si ju jasne szlaki; w oknach tu i owdzie twarz ludzka si pojawia. Byskawice i grzmoty ustaj; ale raz jeszcze deszcz si wzmaga, jakby chcia ostatnich swych si dowiadczy; potem nastaje cisza i pogoda. Chmury przecigny, a pojawio si znowu jasne wiato soneczne. Ludzie otwieraj drzwi i okna, bo burza ju mina.

% . m

C. Po burzy.

Ptaki opuszczaj gniazda, skacz z gazi na ga, wypiewujc wesoe piosnki; pszczka pracuje na

kwiatach; pajk naprawia siatk, podart przez burz; muchy i komary igraj w promieniach soca; owieczki plsaj po zielonej darni; bydo wypdzono znowu na pastwisko; trawa i licie janiej tak wie zielonoci, jak gdyby dopiero y zaczy, bo deszcz zmy z nich pyy i wszelk nieczysto, a krople wody wisz jeszcze na brzegach listkw, perl si w trawie; powietrze jest chodne i balsamiczne, niebo czyste, pogodne, soce grzeje tak mio, wiatr powiewa tak przyjemnie; wszystko odyo i przywdziao strj godowy; czowiek przebiega teraz pola i ogrody, cieszy si, e burza tylko dobroczynne skutki sprawia.

Opis Wisy.

Wstp: Rzeka to niewielka; wiele innych rzek w Europie przewysza j pod wzgldem dugoci, szerokoci i obfitoci wody. Ale rzeka ta ma dla nas najwiksze znaczenie, jako krajowa; przedstawia nam si te najpikniej.

Ekspozycya odnosi si do: I. Samej e Wisy, a mianowicie:

1) Do jej rde i grnego biegu. 2) Do biegu redniego. 3) Do biegu dolnego i ujcia. 4) Do jej dugoci, szerokoci i gbokoci

(spawno). II. Znaczenie Wisy dla miejscowoci, przez ktre

ona pynie, i to: 1) Ze wzgldu na sarn Wis. 2) Ze wzgldu na jej dopywy.

Wskazwki. 6

Zakoczenie: Uregulowanie koryta Wisy uczyni t rzek jedn z naj gwniej szych arteryj komunikacyjnych.

Opis charakteru niewieciucha.

Pomysy.

1. Lka si wszelkiego fizyczuego wysiku. 2. Odznacza si przesadna obawa wpyww po

wietrza. 3. Troskliwie przyodziewa si w zbyt ciepe

ubranie. 4. Miuje spokj i zmysowe przyjemnoci. 5. Obawia si nadzwyczajnie wszelkiego fizycz

nego blu. 6. Jest wic czowiekiem nieudolnym w dziaa

niu, zamiast by czynnym i energicznym.

Opis charakteru czowieka prawego.

\

Pomysy. ^

. Jego myli: 1) Pogldy swe i dnoci czerpie ze rde

prawdy.

83

2) Strzee si jednostronnych chwilowych usposobie i nie znosi nic, czego nie usprawiedliwia rozum.

3) Serce swoje w kadej chwili moe odkry i wyjawi jego tajemnice, a nigdy si w niem nie znajdzie nic takiego, czegoby si potrzebowa wstydzi.

II. Jego mowa: 1) Wszystko wypowiada tak. jak to widzi w zwier

ciadle prawdy. 2) Dalekim jest od tego, aeby przez ch przy

podobania si ludziom wygasza co innego, ni myli.

3) Choby nikt nie podziela jego pogldw, on je wygasza, poniewa jest przekonany o ich p