15Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESURoczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 2

Mieczys³aw Adamowicz

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

SIECI WSPÓ£PRACY, GRONA I TERYTORIALNE SYSTEMYPRODUKCYJNE JAKO KONCEPCJA ROZWOJU OBSZARÓW

WIEJSKICH

NETWORKS, CLUSTERS AND TERRITORIAL PRODUCTION SYSTEMSAS A CONCEPT FOR RURAL AREAS DEVELOPMENT

S³owa kluczowe: dystrykt przemys³owy, grono, klaster, terytorialny system produkcyjny,rozwój wsiKey words: industrial district, cluster, territorial production systems, rural development

Synopsis. Tworzenie dystryktów przemys³owych, klastrów, gron, sieci i terytorialnych systemów wspó³pracywprowadzaj¹c równoleg³e do zjawisk konkurencji formy wspó³pracy i wspó³dzia³ania przyczynia siê do tworzeniakapita³u spo³ecznego i mo¿e byæ traktowane jako sposób pobudzania rozwoju obszarów wiejskich.

WstêpNiezale¿nie od kryteriów wyró¿niania obszary wiejskie stanowi¹ przestrzeñ mniej zaludnion¹ i

s³abiej rozwiniêt¹ pod wzglêdem gospodarczym ni¿ miasta. Zajmuj¹c oko³o 90% terytorium kraju,na którym zamieszkuje niespe³na 40% ludno�ci reprezentuj¹ problemy rozwojowe bêd¹ce przed-miotem zainteresowania ró¿nych dziedzin nauki, polityki gospodarczej i polityki spo³ecznej. Wskali kraju objête s¹ te¿ polityk¹ regionaln¹, której czê�æ intraregionalna mo¿e byæ silnie zró¿nico-wana. To zró¿nicowanie jest przedmiotem szczególnego zainteresowania w³adz lokalnych, któremaj¹ pe³n¹ autonomiê w okre�laniu kierunków i polityki rozwoju oraz zadanie sprawnego admini-strowania i zarz¹dzania rozwojem lokalnym. Okre�lone terytorium charakteryzuje siê konkretn¹struktur¹ przedmiotow¹ i podmiotow¹ gospodarki, która tworzy z³o¿ony system powi¹zañ i inte-rakcji wewnêtrznych i zewnêtrznych, zale¿ny od struktury instytucjonalnej, uznawanych warto�cii kultury. W modelu pañstwa demokratycznego opartego na zasadach gospodarki rynkowej,indywidualne podmioty gospodaruj¹ce � gospodarstwa domowe i przedsiêbiorstwa, ale tak¿eorganizacje publiczne i pozarz¹dowe nie nastawione na zysk, rywalizuj¹ o korzy�ci ekonomicznena rynkach lokalnych i zewnêtrznych. Sprawno�æ mechanizmu funkcjonowania spo³eczno-ekono-micznych uk³adów lokalnych czy regionalnych i osi¹gane efekty przez poszczególne podmiotygospodaruj¹ce zale¿¹ nie tylko od konkurencji i zdolno�ci wygrywania rywalizacji, ale tak¿e odwspó³dzia³ania i wspó³pracy. Pogodzenie obiektywnie wystêpuj¹cej konkurencji miêdzy podmio-tami z potrzeb¹ wspó³dzia³ania i wspó³pracy jest mo¿liwe przy obecno�ci w uk³adach lokalnychorganizacji zdolnych pe³niæ funkcje koordynacyjne i kontrolne. Zdolno�æ i umiejêtno�æ wspó³-pracy stanowi podstawê niematerialnej formy kapita³u jak¹ jest kapita³ spo³eczny, a formamizapewniaj¹cymi realizacjê tej wspó³pracy s¹ m.in. sieci wspó³pracy i kooperacji, sieci obywatel-skiego zaanga¿owania, dystrykty lub grona (klastry) przemys³owe, terytorialne systemy produk-cyjne czy instytucje po�rednicz¹ce i wspieraj¹ce przedsiêbiorczo�æ takie jak inkubatory innowacji,centra innowacyjno�ci, parki naukowe itp. Opracowanie ma na celu przedstawienie koncepcjiterytorialnych systemów produkcyjnych i jej zastosowanie dla rozwoju obszarów wiejskich.

Istota i charakter rozwoju wsi w skali lokalnejPrzestrzeñ przyrodnicza, gospodarcza i spo³eczna stwarza mniej lub bardziej dogodne warunki

dla osiedlania siê ludno�ci i prowadzenia dzia³alno�ci gospodarczej. Te niejednorodne cechy

16 M. Adamowicz

otoczenia i naturalne sk³onno�ci ludzi do ¿ycia i dzia³ania w zbiorowo�ci kreuj¹ zró¿nicowanewarunki lokalizacji i wp³ywaj¹ na powstawanie o�rodków i regionów szybszego rozwoju, któreprzyci¹gaj¹ ludzi i przedsiêbiorstwa z regionów s³abiej rozwiniêtych. Rozwój �rodowisk i o�rodkówdogodniejszego ¿ycia i prowadzenia dzia³alno�ci gospodarczej mo¿e byæ wzmagany przez odpo-wiedni¹ politykê regionaln¹ i lokaln¹ kreowan¹ przez w³adze krajowe, regionalne i lokalne.

Istnieje wiele teorii wyja�niaj¹cych podstawy, czynniki i bariery rozwoju regionalnego i lokal-nego. Tradycyjne teorie lokalizacji dzia³alno�ci gospodarczej zwraca³y uwagê na czynniki zasobo-we oraz korzy�ci i koszty aglomeracji czy rynki zbytu, które decydowa³y o kszta³towaniu siê o�rod-ków centralnych czy przestrzennym rozmieszczeniu produkcji. Koncepcja biegunów wzrostu orazmodele potencja³u i grawitacji wyja�nia³y zjawiska przyci¹gania i skupiania siê przemys³u i innychdzia³alno�ci gospodarczych w o�rodkach, rdzeniach czy biegunach wzrostu, a zjawisko rozprze-strzeniania siê ich wp³ywu na otoczenie ujawnia³o siê skutkami zmian w przestrzeni g³ównie wpostaci polaryzacji.

Wiele ze wskazanych koncepcji ogranicza³o siê do okre�lenia stanu gospodarki w przestrzeni,jej struktury, czynników i skutków powstania o�rodków silniej rozwiniêtych i ró¿nicowania siêprzestrzeni. Nie wyja�niaj¹ one bezpo�rednio, maj¹cych kluczowe znaczenie, zjawisk wzrostu irozwoju regionów i uk³adów lokalnych. Problematyka wzrostu regionów i ró¿nicowania dynamikirozwojowej oraz sposobów oddzia³ywania na regionalne procesy rozwojowe, zw³aszcza pod k¹-tem ograniczenia dysproporcji rozwojowych, doganiania i konwergencji regionalnej jest przedmio-tem zainteresowania wspó³czesnych nauk ekonomicznych i regionalnych, w którym kluczowemiejsce zajmuje postêp technologiczny, wiedza i innowacje oraz zadania i procesy zwi¹zane zwykorzystaniem tych czynników sprawczych do poprawy ogólnego poziomu dobrobytu ludno-�ci. Podnoszenie ogólnego poziomu dobrobytu mieszkañców uzale¿nione jest zawsze od wzrostugospodarczego i stanu �rodowiska oraz kszta³towania siê stosunków spo³ecznych na okre�lonymterytorium. Zapewnienie równowagi celów ekonomicznych, spo³ecznych i �rodowiskowych ukie-runkowanych na rozwój w d³ugim horyzoncie czasu oznacza oparcie funkcjonowania uk³adówlokalnych i regionalnych na zasadzie rozwoju trwa³ego i zrównowa¿onego.

Rozwój regionalny i lokalny ma charakter wielop³aszczyznowy i wyra¿a siê w poprawie wska�-ników wzrostu gospodarczego, jak te¿ mo¿e byæ mierzony kryteriami spo³ecznymi albo te¿ jako-�ciowymi parametrami poziomu ¿ycia mieszkañców. Rozwój ten polega na racjonalnym wykorzy-staniu zarówno wewnêtrznych czynników, jak te¿ zewnêtrznych uwarunkowañ i czynników rozwojudanego terytorium. Rozwój regionalny czy lokalny jest procesem spo³ecznym polegaj¹cym nauaktywnianiu spo³eczno�ci danego terytorium, wykorzystaniu w³asnych zasobów i �rodków ze-wnêtrznych oraz rozwijaniu wspó³pracy miêdzy jednostkami tworz¹cymi dan¹ spo³eczno�æ i danyuk³ad gospodarczy.

Obszary wiejskie charakteryzuj¹ siê rozproszeniem osadnictwa, ma³¹ gêsto�ci¹ zaludnienia,dominacj¹ przestrzennych form gospodarowania, g³ównie rolnictwa i le�nictwa, tradycyjn¹ struk-tur¹ gospodarki z niewielkim udzia³em przemys³u i us³ug wystêpuj¹cych g³ównie w formie ma³ychi �rednich przedsiêbiorstw. Obszary wiejskie, to dominacja specyficznych form kultury i wystêpo-wania silnych wiêzi spo³ecznych oraz du¿e uzale¿nienie warunków produkcji i ¿ycia od �rodowiskaprzyrodniczego. Te specyficzne cechy stwarzaj¹ okre�lone uwarunkowania rozwojowe, ró¿ni¹ce jeznacznie od obszarów miejskich, gdzie wa¿n¹ rolê odgrywa blisko�æ przestrzenna podmiotówgospodarczych, bogactwo rodzajów i form wytwórczo�ci, z³o¿ona struktura gospodarcza, spo³ecz-na i kulturowa oraz wielofunkcyjno�æ gospodarcza i spo³eczna. Obszary wiejskie nie stwarzaj¹dobrych warunków do koncentracji dzia³alno�ci, a w systemach uk³adów przestrzennych wyka-zuj¹ cechy peryferyjno�ci, pe³ni¹c funkcje s³u¿ebne wobec wiêkszych dynamicznych o�rodkówgospodarczych rozwijaj¹ siê wolniej. Poziom rozwoju tych obszarów zale¿y od stopnia przekszta³-cenia i dynamiki zmian tradycyjnej struktury gospodarczej i spo³ecznej, od wykszta³towania siêpozarolniczych funkcji i zdolno�ci ich zaoferowania nabywcom zewnêtrznym i zdolno�ci koopero-wania z o�rodkami centralnymi z obszarami bardziej rozwiniêtymi, st¹d dla rozwoju obszarów wiej-skich istotne znaczenie maj¹ te koncepcje, które u³atwiaj¹ przep³yw wiedzy, technologii, dyfuzjêinnowacji, adaptacjê i dostosowanie do zmieniaj¹cych siê uwarunkowañ oraz wspieraj¹ ró¿neformy wspó³pracy i kooperacji.

17Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

Rozwój wsi w uk³adach lokalnych i regionalnych obejmuje z³o¿one procesy, na które nak³adaj¹siê ró¿ne cele i partykularne interesy wielu podmiotów gospodarczych. Istot¹ rozwoju jest osi¹-gniêcie zgodno�ci miêdzy celami indywidualnymi a ogólnym celem rozwoju jednostki terytorial-nej. Poniewa¿ w proces rozwoju zaanga¿owani s¹ ró¿ni aktorzy spo³eczno�ci lokalnej czy regional-nej, których cele mog¹ mieæ charakter konkurencyjny czy przeciwstawny wa¿n¹ rolê w tym procesiespe³nia samorz¹d terytorialny, który mo¿e koordynowaæ dzia³alno�æ poszczególnych grup pod-miotów i aktywizowaæ do dzia³ania ca³¹ spo³eczno�æ tworz¹c funkcjonalno-przestrzenne sieci wspó³-pracy i interakcji.

Marshallowskie i w³oskie okrêgi przemys³oweRozwój gospodarczy w skali lokalnej i regionalnej przy wykorzystaniu wewnêtrznych si³ i

czynników rozwoju sta³ siê przedmiotem badañ ró¿nych dyscyplin naukowych. Oprócz geografiiekonomicznej, studiów regionalnych i przestrzennych t¹ problematyk¹ zainteresowa³a siê tak¿eekonomia, socjologia i zarz¹dzanie. W wyniku tego zainteresowania powsta³o wiele koncepcji iujêæ teoretycznych zbli¿onych do siebie, ale na�wietlaj¹cych zagadnienie z ró¿nych punktówwidzenia. Wszystkie one maj¹ wspólny przedmiot badañ oraz wspólne podstawy i elementy, takiejak: podkre�lenie roli koncentracji dzia³alno�ci w przestrzeni, specjalizacji i elastyczno�ci produkcji,powi¹zañ sieciowych oraz ró¿nych form wspó³pracy miêdzy przedsiêbiorstwami i instytucjami, roliwiedzy i innowacji, kapita³u ludzkiego i spo³ecznego oraz otoczenia kulturowego.

Pierwsz¹ wa¿n¹ podbudowê teoretyczn¹ dla takiego rozumienia rozwoju w uk³adach prze-strzennych stworzy³ jeszcze w latach dwudziestych XX wieku Marshall, proponuj¹c koncepcjê�okrêgu przemys³owego�. Ten ekonomista zauwa¿y³, ¿e zachodz¹ wyra�ne procesy koncentracjiga³êzi przemys³u w dogodnych miejscach w przestrzeni [Marshall 1925]. Zw³aszcza w miastachpowstawa³y skupiska firm z ró¿nych sektorów pokrewnych, szczególnie ma³ych, wyspecjalizowa-nych warsztatów rzemie�lniczych oferuj¹cych ró¿ne produkty, wokó³ których funkcjonuj¹ ró¿negorodzaju instytucje us³ugowe tworz¹ce specyficzne �rodowisko lokalne, które charakteryzuj¹ siêszybkim rozwojem. W tych �rodowiskach lokalnych Marshall zauwa¿y³ wystêpowanie tzw. �efek-tów zewnêtrznych� pozytywnie oddzia³ywuj¹cych na rozwój regionu w postaci tzw. korzy�ci skalii aglomeracji. W okrêgach (dystryktach) przemys³owych, obserwowanych g³ównie w Anglii przy-biera³y one formê specyficznej atmosfery przemys³owej promuj¹cej etos pracy, przedsiêbiorczo�æi okre�lone zachowania i zwyczaje, efekty rozlewania siê wiedzy i umiejêtno�ci na lokalnym rynkupracy, rozwoju pokrewnych i kompleksowych ga³êzi wytwórczo�ci, ³atwiejszego dostêpu do spe-cjalistycznej wiedzy i specjalistycznego sprzêtu, wyspecjalizowanego rynku pracy itp. Na powo-dzenie tych okrêgów przemys³owych wp³ywa³y czynniki zarówno natury ekonomicznej, jak te¿socjologicznej i antropologicznej. Funkcjonowanie dystryktów przemys³owych opiera³o siê naobowi¹zuj¹cych warto�ciach spo³ecznych oraz stabilnej wspólnocie lokalnej.

Na podstawie koncepcji Marshalla w latach osiemdziesi¹tych rozwinê³y siê badania nad nowy-mi dystryktami przemys³owymi, których rozwój zaobserwowano g³ównie na obszarach �rodko-wych W³och (Emilia � Ramagna). Badania Becottioniego i innych wykaza³y, ¿e niektóre regionyw³oskie charakteryzuj¹ siê skoncentrowanym wystêpowaniem wyspecjalizowanych w pewnejdziedzinie ma³ych i �rednich firm, czêsto komplementarnych wobec siebie powi¹zanych ró¿nymirelacjami, rodzinnymi i handlowymi, które silnie ze sob¹ wspó³pracuj¹ [Pietrzyk 2000]. Tworzona wten sposób sieæ wspó³pracy opiera siê na wiêzach rodzinnych, tradycjach historycznych, nor-mach spo³ecznych i kulturowych. Funkcjonuj¹ce w obrêbie dystryktu wyspecjalizowane firmy s¹elastyczne i otwarte na szybko zmieniaj¹cy siê popyt rynku lokalnego i globalnego. Podstaw¹wystêpuj¹cych wiêzi i interakcji jest wzajemne zaufanie.

Drobne przedsiêbiorstwa by³y zdolne skoncentrowaæ siê na inwestowaniu w wiedzê i umiejêt-no�ci dotycz¹ce wytwarzania konkretnej fazy produkcji lub dziedziny kompetencji i tworzy³yporozumienia i alianse albo sieci wspó³pracy z ró¿nymi firmami, kreuj¹c w ten sposób du¿¹ zdol-no�æ zaspokajania szerszego, bardziej kompleksowego popytu. Du¿a koncentracja tych ma³ychfirm zachêca³a inne firmy do rozwijania us³ug specjalistycznych, wdra¿ania innowacji, co z id¹c¹ naogó³ w parze popraw¹ infrastruktury tworzy³o, mimo rozdrobnienia firm, zewnêtrzne efekty skali,które pozwala³y na konkurowanie z wiêkszymi przedsiêbiorstwami.

18 M. Adamowicz

Zas³ug¹ Marshalla by³o wykazanie korzy�ci zewnêtrznych wynikaj¹cych z aglomeracji firmpowi¹zanych kooperacja pionow¹, a jednocze�nie konkuruj¹cych w ramach tych samych sekto-rów. Korzy�ci zewnêtrzne wynikaj¹ce z aglomeracji przybiera³y formy wiêkszej specjalizacji, wy-¿szych kompetencji, efektów skali produkcji, lepszej informacji i komunikacji, lepszego dostêpu dowykwalifikowanych kadr i inne [Gancarczyk, Gancarczyk 2002]. Korzy�ci jakie zaobserwowanoprzy rozwoju dystryktów przemys³owych we W³oszech by³y w znacznej czê�ci podobne do tych,na które wskazywa³ Marshall, regiony w³oskie jednak¿e mia³y tê przewagê, ¿e agresywnie wcho-dzi³y na rynki zewnêtrzne, szybko modernizowa³y swoj¹ dzia³alno�æ, prowadzi³y wspólny marke-ting i dzia³alno�æ eksportow¹. Wa¿nym czynnikiem ich sukcesu jest nie tylko wspó³praca miêdzyfirmami, ale te¿ wspó³praca firm z lokalnymi w³adzami publicznymi, które usilnie wspieraj¹ rozwójgospodarki regionu. Firmy rozwijaj¹c bardziej z³o¿one formy kooperacji osi¹gaj¹ mo¿liwo�æ spe-cjalizacji i skali produkcji. Wspó³praca i blisko�æ przestrzenna oraz ruchliwo�æ zatrudnionych pro-wadz¹ do wysokiej innowacyjno�ci.

Sukces w³oskich okrêgów przemys³owych, które rozwija³y siê g³ównie na obszarach wiejskichwzbudzi³y du¿e zainteresowanie zarówno naukowców, jak i polityków zajmuj¹cych siê rozwojemobszarów wiejskich zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. W drugiej po³owie latosiemdziesi¹tych rz¹dy niektórych pañstw i samorz¹dy regionalne �wiadomie zaczê³y wprowadzaæpolitykê wspierania kooperacji, aliansów i sieci wspó³pracy miêdzy podmiotami gospodarczymi iró¿nymi organizacjami dzia³aj¹cymi na rzecz rozwoju lokalnego.

Sieci wspó³pracySukces rozwojowy w³oskich okrêgów przemys³owych stanowi³ przes³ankê do praktycznego

wspierania tej koncepcji wspó³pracy miêdzy firmami w programach rozwoju, zw³aszcza obszarówwiejskich i s³abiej rozwiniêtych w Danii, Stanach Zjednoczonych i innych krajach.

Trzyletni projekt wprowadzony w 1989 roku w Danii obejmowa³ intensywny program szkolenialudzi okre�lanych brokerami (po�rednikami, agentami) w celu tworzenia sieci wspó³pracy zw³aszczama³ych i �rednich przedsiêbiorstw, a nastêpnie stopniowego finansowego wspierania dzia³añ wsferze tworzenia koncepcji, planowania i wdra¿ania programu. Popierano zw³aszcza takie dzia³alno�cisieciowe, jak: wspólny marketing, produkcja, inwestowanie w innowacje i rozstrzyganie problemów,prowadzenie prac badawczych i rozwojowych oraz skup i obrót produktami [Rosenfeld 2001].

Poza szkoleniami i finansowym wsparciem ró¿nych form aktywno�ci przeprowadzono szerok¹kampaniê informacyjn¹ w mediach. W tworzeniu sieci wspó³pracy wykorzystano do�wiadczeniaw³oskich dystryktów przemys³owych, amerykañskich programów wspierania innowacji i ma³egobiznesu oraz krajowe do�wiadczenia spó³dzielczo�ci, a tak¿e wspó³pracê z wyspecjalizowanymiinstytucjami, o�rodkami rz¹dowymi, organizacjami pozarz¹dowymi i innymi formami samorz¹du,które wspólnie tworzy³y sieæ i udziela³y w niej niezbêdnych us³ug.

Strategie rozwoju wspó³pracy miêdzy firmami zosta³y zaadaptowane w Stanach Zjednoczo-nych, gdzie sta³y siê istotnym podej�ciem do rozwoju, zw³aszcza s³abiej rozwiniêtych obszarówwiejskich. Tutaj tak¿e istotnym czynnikiem przewodnim tej koncepcji by³y tradycyjne wspó³dzia³a-nia w formach spó³dzielczych. Tworzenie sieci wspó³pracy na obszarach wiejskich dotyczy³o nietylko dzia³añ zwi¹zanych z rolnictwem, ale ró¿nymi sektorami gospodarki wykorzystuj¹cymi zw³aszczalokalne surowce i zasoby. Cech¹ amerykañskich programów budowy sieci wspó³pracy by³o nie-wielkie wsparcie finansowe ze strony programów rz¹dowych, a podkre�lenie efektywnej przedsiê-biorczo�ci we wspó³dzia³aniu z ró¿nymi fundacjami i instytucjami. Prowadzenie wielu lokalnych iregionalnych sieci sta³o siê przes³ank¹ do zainicjowania w 1993 roku programu pod nazw¹ USNET,wspierania sieci modernizowania przemys³u i adaptacji nowych technologii obejmuj¹cych 12stanów w USA. Chocia¿ nie by³a to inicjatywa skierowana na obszary wiejskie, w rzeczywisto�ciwiêkszo�æ z przyjêtych projektów realizowana by³a na wsi.

Wiejskie sieci wspó³pracy rozwoju zw³aszcza w Stanach Zjednoczonych mia³y dwie charaktery-styczne cechy wyró¿niaj¹ce je od sieci powstaj¹cych w miastach. Po pierwsze reprezentowa³y onekoncepcje tzw. �miêkkiego� podej�cia odró¿niaj¹ce je od �twardych�, czyli trudnych problemówrozwojowych spo³eczno�ci miejskich. Ta �miêkko�æ� wyra¿a³a siê w rozprzestrzenianiu sieci na wiêk-szym obszarze, skupieniu wiêkszej liczby uczestników sieci, mniejszym nacisku na efekty finansowe,

19Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

a wiêkszym zwracaniu uwagi na charakter i jako�æ wspó³pracy. Oznacza to, ¿e wiejskie sieci wspó³pra-cy wyrasta³y g³ównie nie z chêci pomna¿ania zysku, ale z potrzeby zapobiegania degradacji czywyst¹pieniu sytuacji kryzysowych. W tych tzw. miêkkich sieciach przedsiêbiorstwa równie¿ kieruj¹siê zyskiem, ale niekoniecznie zysk jest g³ównym motorem dzia³ania. Wa¿ne jest wspólne dzia³anie zinnymi podmiotami, dostêp do informacji, obni¿ka kosztów, dostêp do nowych technologii i rynków.Miêkkie sieci powstaj¹ce w Stanach Zjednoczonych na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych obejmowa-³y przeciêtnie 30 ró¿nego rodzaju organizacji. Liczba organizacji tworz¹cych tzw. twarde sieci wspó³-pracy, maj¹ce bardziej formalny zakres, nastawione na zysk by³a na ogó³ mniejsza i rzadko dochodzi³ado kilkunastu. Miêkkie sieci nie wymagaj¹ce sztywnych regu³ wspó³pracy, sta³ych formalnych struk-tur zarz¹dzania i bezwzglêdnej lojalno�ci maj¹ wiêksze szanse na przetrwanie i kontynuacjê dzia³aniana obszarach wiejskich ni¿ twarde formy dzia³alno�ci i wspó³pracy.

Formy, zakres i efekty funkcjonowania wiejskich sieci wspó³pracy w Stanach Zjednoczonychró¿ni¹ siê znacznie, gdy¿ na terenie tego wielkiego kraju wystêpuje wielkie zró¿nicowanie warun-ków oraz problemów rozwojowych. Przeprowadzone oceny funkcjonowania sieci wspó³pracy po-zwalaj¹ na pewne stwierdzenia natury ogólnej [Rosenfeld 2001]:� rozwój sieci wspó³pracy wzmocni³ pozycjê i spo³eczne znaczenie ma³ych i �rednich przedsiê-

biorstw na obszarach wiejskich, nawet w stosunkowo dobrze rozwiniêtych i uprzemys³owio-nych regionach kraju.

� istotn¹ cech¹ wiejskich sieci wspó³pracy jest integrowanie rozproszonych zasobów, tak bywspólnie osi¹gn¹æ korzystne efekty skali produkcji; to osi¹gane jest przez tworzenie efektyw-nego systemu przep³ywu informacji oraz dostêpu do innowacji, specjalistycznych us³ug orazdoradztwo; oznacza to, ¿e funkcjonowanie w sieci obni¿a koszty jednostkowe i mo¿e zapewniæosi¹gniêcie korzystniejszych cen na wytwarzane produkty; wzmacnia siê si³a przetargowa ipozycja konkurencyjna podmiotów uczestnicz¹cych w sieci,

� sieci wspó³pracy stanowi¹ dobry start dla dalszych przedsiêwziêæ i rozwoju ró¿nych pozarolni-czych funkcji na obszarach wiejskich, us³ug turystycznych, przetwórstwa rolniczego, prze-twórstwa drewna i innych; sieci stwarzaj¹ wiêc podstawy do rozwoju pozarolniczej przedsiê-biorczo�ci na obszarach wiejskich zwi¹zanej z ich podstawowymi zasobami naturalnymi irzeczowymi,

� programy wspó³pracy w wiejskich sieciach stwarzaj¹ szansê uczestniczenia ma³ych i �rednichprzedsiêbiorstw na rynkach globalnych, dostêp do informacji, stworzenie nowoczesnych sys-temów komunikacji, sprawne komunikowanie, wspóln¹ sprzeda¿, u³atwione wchodzenie nanowe rynki itp.,

� sieci u³atwiaj¹ dostêp do nowych technologii, usprawniaj¹ wdra¿anie innowacji i gotowychsystemów jako�ci; podnosi siê ogólna sprawno�æ i efektywno�æ systemów produkcji i dystry-bucji towarów,

� dzia³alno�æ wiejskich podmiotów gospodarczych cechuje siê na ogó³ i ma³¹ skal¹ i du¿ymzró¿nicowaniem dzia³alno�ci. Sieci wspó³pracy umo¿liwiaj¹ stowarzyszanie siê poszczególnychpodmiotów w grupy zainteresowane osi¹ganiem okre�lonych celów, nawet bez powo³ywaniaformalnych stowarzyszeñ i instytucji. Wszystkie sieci wspó³pracy stwarzaj¹ wiêc swoistegorodzaju samorz¹d osób wykonuj¹cych nowe zawody i funkcje.Powi¹zania sieciowe s¹ na ogó³ zwi¹zane z okre�lon¹ przestrzeni¹ geograficzn¹, chocia¿ mog¹

istnieæ tak¿e sieci ponadregionalne. Czêsto�æ i intensywno�æ powi¹zañ sieciowych wewn¹trz re-gionu ma podstawowe znaczenie dla konkurencyjno�ci regionu i funkcjonuj¹cych w jego obrêbiepodmiotów gospodarczych. Powi¹zania sieciowe zapewniaj¹ce wystêpowanie ró¿nego rodzajurelacji (pionowych i poziomych) tworz¹ ³añcuchy dodanej warto�ci u³o¿one w okre�lonej sekwen-cji oraz konstelacje (koalicje) tworzenia warto�ci, w których powi¹zania mog¹ nie podlegaæ jedno-kierunkowej sekwencji. To wymaga wzajemnego zaufania, wspó³dzia³ania i solidarno�ci, któreprzejawiaj¹ siê w postaci kapita³u spo³ecznego. Stworzona przez Colemana i Putmana koncepcjakapita³u spo³ecznego wspólnot regionalnych i obywatelskich, charakteryzuj¹cych siê wysokimpoziomem wzajemnego zaufania, normami zaanga¿owania na rzecz dobra publicznego i gêst¹sieci¹ stowarzyszeñ publicznych, sprzyja wzrostowi gospodarczemu regionu i przynosi korzy�cifirmom uczestnicz¹cym w sieciach wspó³pracy. W krajach pozaeuropejskich nieformalne formy

20 M. Adamowicz

powi¹zañ w sieciach, tworz¹c kapita³ dzia³alno�ci na rzecz dobra wspólnego, zastêpowane s¹czêsto bardziej pragmatycznymi i bardziej formalnymi formami kooperacji ekonomicznej i aliansamistrategicznymi zawieranymi dla osi¹gania wspólnego interesu [Putmann 1995, Coleman 1998].

Korzy�ci tworzenia gron i lokalnych systemów produkcyjnychZwrócenie uwagi na rozwój gron i lokalnych systemów produkcyjnych wynika miêdzy innymi z

korzy�ci jakie one mog¹ przynie�æ dla rozwoju okre�lonych regionów czy uk³adów lokalnych. Kon-cepcja ta ma zastosowanie zarówno w kreowaniu konkurencyjno�ci miêdzynarodowej, jak i w skalilokalnej, tym samym dotyczy ró¿nych dziedzin gospodarki, w tym rolnictwa i agrobiznesu, którestanowi¹ podstawowy trzon gospodarki wiejskiej i wszelkich uk³adów lokalnych i regionalnych.

Wydaje siê, ¿e koncepcje dystryktów, uk³adów sieciowych, klastrów i lokalnych (terytorial-nych) systemów produkcyjnych mog¹ mieæ szerokie zastosowanie do rozwoju rolnictwa i obsza-rów wiejskich. Rozwój tych koncepcji wi¹¿e siê ze skupieniem na okre�lonym obszarze firm produk-cyjnych i us³ugowych, instytucji i organizacji wspomagaj¹cych oraz rozwoju form wspó³pracy iwspó³dzia³ania miêdzy nimi, tworzeniem nowych form kapita³u spo³ecznego, podnoszeniem zdol-no�ci innowacyjnych, podwy¿szaniem poziomu konkurencyjno�ci i osi¹ganiem korzystnych para-metrów rozwoju ekonomiczno-spo³ecznego. Istniej¹ce i organizowane spó³dzielnie oraz grupy pro-ducenckie na wsi s¹ jednak dopiero zacz¹tkiem tworzenia form lokalnych systemów produkcyjnych.Niezbêdne jest wielostronne dzia³anie i odpowiednia polityka wspierania rozwoju tej koncepcji.Wa¿n¹ rolê mog¹ w tym wzglêdzie odgrywaæ samorz¹dowe w³adze terytorialne (regionalne ilokalne), samorz¹d zawodowy, organizacje pozarz¹dowe oraz sfera naukowo-badawcza.

W niektórych regionach kraju powsta³y zacz¹tki lokalnych systemów produkcyjnych w takichbran¿ach, jak: sadownictwo, warzywnictwo czy mleczarstwo. Pomocna w rozwijaniu koncepcjilokalnych systemów produkcyjnych mo¿e byæ analiza ³añcuchów produkcyjnych (³añcuchówdostaw), w których wszystkie organizacje gospodarcze dzia³aj¹ce na danym terytorium, niezale¿-nie jakie s¹, organizacje publiczne, przedsiêbiorstwa, samorz¹dy gospodarcze i pojedyncze pod-mioty realizuj¹ce swoj¹ misjê i swoje cele przez obs³ugê nabywców, klientów, dostawców, udzia-³owców i innych interesariuszy. Dzia³anie danej organizacji zale¿y od dzia³ania innych organizacji,które tworz¹ ³añcuch produkcyjny. £añcuch taki mo¿na organizowaæ, mo¿na te¿ nim zarz¹dzaæ.Istot¹ ³añcucha dostaw jest wspó³praca miêdzy organizacjami tworz¹cymi ten ³añcuch, a konku-rencja przenosi siê na sferê zewnêtrzn¹. Konkurencja wzmaga siê miêdzy ³añcuchami dostaw.Jednym z warunków powstania i rozwoju terytorialnych systemów produkcyjnych w rolnictwiejest znaczna koncentracja podmiotów zajmuj¹cych siê produkcj¹ podobnych lub komplementar-nych produktów (np. producentów owoców, warzyw, przetwórstwa itp.) W wielu regionach krajuwystêpuje ponadprzeciêtna koncentracja produkcji niektórych produktów rolnych.

Obok koncentracji podmiotów gospodarczych specjalizuj¹cych siê w produkcji podobnych lubkomplementarnych produktów niezbêdnym warunkiem rozwoju terytorialnych systemów produkcyj-nych jest istnienie wzajemnych relacji powi¹zañ pomiêdzy trzema kluczowymi grupami aktorów lokalne-go systemu gospodarczego: przedsiêbiorstwami, �wiatem nauki (uniwersytety i instytucje naukowo-badawcze) oraz w³adzami rz¹dowymi i samorz¹dowymi szczebla regionalnego lub lokalnego.

Bardzo wa¿n¹ p³aszczyzn¹ interakcji w systemach powinna byæ wspó³praca instytucji naukowychz podmiotami gospodarczymi, tj. gospodarstwami rolnymi oraz firmami przetwórstwa spo¿ywczego.Jednostki naukowe i naukowo-badawcze powinny byæ cennym �ród³em innowacji w zakresie postêpubiologicznego, technicznego i organizacyjnego wprowadzanego w podmiotach gospodarczych.

Wspó³praca z w³adzami rz¹dowymi oraz samorz¹dowymi powinna polegaæ na komunikowaniuproblemów dotycz¹cych funkcjonowania systemów przez ich uczestników oraz na podejmowaniudzia³añ wspieraj¹cych ich rozwój. Na szczeblu centralnym polega to g³ównie na tworzeniu ramprawnych, stymuluj¹cych grupow¹ przedsiêbiorczo�æ. Jednak wa¿niejsz¹ rolê do odegrania wprocesie powstawania i rozwoju gron maj¹ w³adze samorz¹dowe na szczeblu wojewódzkim, powia-towym i gminnym. Ich zadaniem jest podejmowanie dzia³añ usuwaj¹cych bariery konkurencji,organizowanie forum spotkañ potencjalnych uczestników grona, wspieranie prac badawczo-roz-wojowych nad technologiami zwi¹zanymi z obszarem funkcjonowania systemu oraz organizowa-nie wyspecjalizowanych programów o�wiatowych i szkoleniowych.

21Sieci wspó³pracy, grona i terytorialne systemy produkcyjne jako koncepcja ...

Terytorialne systemy produkcyjne nie mog¹ siê trwale ukszta³towaæ, je¿eli nie ma woli i umiejêt-no�ci wspó³pracy. Nie wystarczy sama koncentracja przestrzenna przedsiêbiorstw, bowiem rozwójsystemów zale¿y od zdolno�ci lokalnych aktorów do organizowania relacji partnerskich, od umie-jêtno�ci zarz¹dzania uk³adem: kooperacja � konkurencja.

LiteraturaA Governor�s Guide to Cluster-Based Economic Development 2002: Washington.Brodzicki T., Szulika S. 2002: Koncepcje klastrów a konkurencyjno�æ przedsiêbiorstw. Organizacja i Kierowa-

nie Nr 4 (110), Warszawa.Christopulos D.C., Kukliñski A. 2001: Globalization, Experiences and Prospects. Friedrich Ebert Etiffung

and The Polish Association for the Club of Rome. Warshaw.Coleman J.S. 1998: Social Capital In the creating of human capital. American Yournal of Sociologists 94.Gancarczyk J., Gancarczyk M. 2002: Konkurencyjno�æ skupisk przemys³u (clusters) � od korzy�ci zewnêtrz-

nych do korzy�ci w sieci. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2-3, s. 78, 86.Grycuk A. 2003: Koncepcja gron w teorii i praktyce zarz¹dzania. Organizacja i Kierowanie Nr 3 (113) s. 3-16.Kukliñski (red). 2001: Globalization. Experiences and Prospects, Fridrich Ebert Stittung, Warszawa.Rosenfeld M.A. 1925: Principles of Economics, London Macmillan.Marshall P. 1925: Principles of Economics. London Mc Millan.Olejniczak K. 2003: �Apetyt na grona?� Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce

rozwoju regionalnego. Studia Regionalne i Lokalne Nr 2(12) s.55-76.Pietrzyk I. 2000: Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pañstwach cz³onkowskich. PWN, Warsza-

wa, s. 44-45.Porter M. 1998: Clusters and the New Economics of Competition. Harward Business Review, listopad-grudzieñ.Porter M.E. 1990: The Cooperative Adventage of Nations. Free Press, Nowy Jork.Porter M.E. 2001: �Porter o konkurencyjno�ci�. PWE Warszawa, s. 248-261.Putmann P. 1995: Demokracja w dzia³aniu. Znak, Kraków.Rosenfeld S. 2001: Networks and Clusters: The Yin and Yang Rural Development [Jn:] Smart Firms In Small

Town. The Aspen Institute State Policy Programmes s. 103-119.Szymoniuk B. 2003: �Klastry wiejskie na Lubelszczy�nie � praktyka grupowej przedsiêbiorczo�ci. Organizacja

i Kierowanie Nr 2(12) s. 113-124.

SummaryThe aim of the paper is to present different concepts of territorial production systems including such as

Marschalls and new industrial districts, cooperation networks, clusters etc. which could be applied in ruraldevelopment programmes. The key elements of local clusters are presented. Advantages for actors operating interritorial production systems are discussed.

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Mieczy³aw AdamowiczSzko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

ul. Nowoursynowska16602-787 Warszawa

tel. (0 22) 593 00 00e-mail: mieczyslaw_adamowicz@sggw.pl