„Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy. … · 2019. 10. 24. · 2 Platon, Teajtet...

* Kierownik Zakładu Filozofii Publicznej i Filozofii Prawa, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; [email protected]

Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna Tom 6 • 2017 • Numer 1 • s. 97-108 •DOI: 10.14746/fped.2017.6.1.6

www.filozofiapubliczna.amu.edu.pl • ISSN 2299-1875 Creative Commons BY-NC-ND 4.0

„Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy. Emancypacyjny i upodmiotawiający wymiar obywatelskiego humanizmu1

Piotr W. Juchacz

Civitas mensura – the citizen as the measure of all things. Emancipatory and empowering dimension of the civic humanism

Abstract: The consideration of emancipatory and empowering dimen-sion of civic humanism is the chief concern of the article. In the first part there are recalled classical Protagorean sources of Euro-pean humanism with a special attention to its civic dimension. In the second part I analyse points 3 and 4 of The Amsterdam Dec-laration 2002 dedicated to the democratic political system. In the last part I propose and develop a thesis that co-participation of cit-izens in exercising of all three powers in deliberative democratic system – the legislative power (participation in the law-making processes), the executive (participation in creation and realisation of public policies) and the judicial (participation in the system of exercising justice as lay judges) - constitutes the foundation of con-temporary humanism as civic activity. Keywords: humanism, critical citizens, deliberative democracy, citizens participation, civic humanism

1 Artykułpowstałwramachrealizacjiprojektu„Demokratycznalegitymizacjawpływuorzeczeńsądowychnasystemtworzeniapra-wa”,Nr2015/19/B/HS5/03114,finansowanegoześrodkówNarodowe-go Centrum Nauki.

98 | Piotr W. Juchacz |

Narodziny humanizmu: Protagoras – „homo mensura” jako „civitas mensura”

HumanizmnarodziłsięwantycznejGrecji,naateńskiejagorze,wżywymdialogupomiędzyobywatelamiwspólniezastanawiającymisięnadsposobemurządzeniaswegoświa-taspołeczno-politycznego.JednymznajznamienitszychjegoprzedstawicielibyłProtagoraszAbdery(480-411p.n.e.),autorsłynnejmaksymyzgodniezktórą„miarąwszystkichrzeczyjestczłowiek;istniejących,żesą,inieistniejących,żeniesą”2. Należypodkreślić,żeprotagorejskamaksymaodnosisiędodwóchkomplementarnychwymiarów:indywidualnegoispo-łecznego.Itotendrugiwłaśnieszczególnieinteresujemniewniniejszychrozważaniach.JaninaGajdawksiążceSofiści takwyjaśniawzajemnąrelacjęobuwymiarów:

„[...]Protagorasowaformułahomo-mensura przenosi jego koncepcjęteoriopoznawcząnagruntspołeczny,wyrażającspołecznąkoncepcjępoznania,polegającąnatym,iżobokpoznaniaindywidualnegoistniejepoznaniewspólne,przekazywaneprzezludzizapomocąjęzyka.Wynikiemspołecznegopoznaniajestspołecznaakceptacja.Miarąwięcrzeczy,którepoznajeogółobywateli–społeczeń-stwo,jestpaństwo.Formułahomo-mensuraprzekształ-casięwformułęcivitas-mensura.Oakceptacjispołecznejdecyduje zgoda obywateli – umowa (nomos)”3.

Protagoraszastępujemyśleniemitycznerozumnym dys-kursem filozoficznym,stosującymuzasadnienialitylkonaludzkiejmierzeoparte,którytodyskursjestwłaściwąfor-mąwyrazuwnowejrzeczywistościspołeczno-politycznej,jakapowstajewrazznarodzinamiiukonstytuowaniemsiędemokratycznejateńskiejpolis.Albowiem–jakpiękniepisałMarekJanSiemek–chociażzarówno

„myślącyimówiącylogosgreckiejfilozofii[...],jakipolis zaswejeszczegłębszeźródłowspólnemająmythos, tępierwotnąmocniegdyśscalającąludzkiświatzponad-ludzkimładembogówiherosów,tojednakmoctabez-powrotnieznikłazsamegożycia[...].Wspólnenarodzinyfilozoficznejracjonalnościipolitycznej,alboobywatelskiejformyuspołecznieniamająwięcswojemiejscegdzieś

2 Platon, Teajtet152a,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1959.3 J.Gajda,Sofiści,WiedzaPowszechna,Warszawa1989,s.104.

| 99| „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy

wtakim[...]przejściuodmitycznego,bosko-naturalne-goładuprawiekówdosystemuswoiścieludzkich,tj.spo-łeczno-kulturowychpojęć,normiregułporządkującychświat”4.

Protagoraszastępujemyśleniemitycznerozumnymdys-kursemfilozoficznym,któregoambicją–jakpisałJean--Pierre Vernant w niezapomnianych Źródłach myśli greckiej

„jestdotarciedoprawdywdrodzeindywidualnieprowa-dzonychinawarstwiającychwiedzębadań,gdziekażdyzbijaargumentypoprzedników,przeciwstawiającimswewłasneracje,skłonnezewzględunaswójracjonalnycha-raktersamepoddaćsiępoddyskusję”5.

OczywiściewprzypadkuProtagorasataprawdamacha-rakterindywidualnyispołeczny,zgodnieztezą,żetoczło-wiekjestmiarąwszystkichrzeczy.Trzebajednakwyjaśnić,żetennowydyskursniemożebyćutożsamianyzjakimśRozumemwogóle,czyteżjakąśobejmującawszystkietypynamysłuRacjonalnością,albowiem–oddajmyrazjeszczegłosVernantowi–

„GrecyniewynaleźliRozumujakokategoriiwyłączneji uniwersalnej, lecz pewien typ rozumu, taki mianowicie, któregoinstrumentemjestjęzykiktórypozwalaoddzia-ływaćnaludzi,anieprzekształcaćprzyrodę,azatemrozum polityczny[...]”6.

Gdzieżwięctenprocessiędokonuje?Otóżmaonmiej-scewłaśniewtrakcieżywejrozmowy,wtoczonymnaateń-skiej agorze dia-logosie,owymlogosiepodwójnym,wktórymjedenobywatelzdrugimobywatelemprzekuwająpartykula-ryzm Protagorejskiej homo mensura,konstruującwewspólnejdeliberacjiowązbiorowąprawdęcivitas mensura,stanowią-cąpunktodniesieniadlategoczymjest‘prawda’wdanymzwiązkupolitycznym.JakzgodniezrelacjąSokratesapowia-dałProtagoras:„Bojakiekolwiekbyrzeczydanepaństwozasprawiedliweipiękneuważało,takimiteżonedlaniego

4 M.J.Siemek,„Logosipolis.Nowoczesnośćwobecantycznychwzorcówspołecznegorozumu”,Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej,T.42,1997,s.182.

5 J.-P.Vernant,Źródła myśli greckiej,przeł.J.Szacki,Wydaw-nictwosłowo/obrazterytoria,Gdańsk1996,s.19.

6 Ibidem, ss. 14-15.


będą,jakdługopaństwowniewierzy”7. Ten dialogiczny pro-cesbudowaniaznaczeńmanawskrośdemokratycznycha-rakterwtymsensie,żejestzawszepubliczny,itopublicznywdwóchwymiarach:popierwsze,prowadzonyjestwmiejscupublicznym,którymjestnajczęściejznajdującysięwcentrummiastarynekiotaczającegobudynki,ipodrugie,jestotwartynaudziałwszystkichzainteresowanychobywateli.Albowiem,jaktrafniezauważaCynthiaFarrar,wujęciuProtagorasa„człowiekjestkształtowanyprzezspołeczeństwo,aspołeczeń-stwojestkształtowaneprzezczłowieka”8.Idodaje,żewedługProtagorasa„życiepozapolisbyłobynietylkonadzwyczajniepewne,leczniewpełniludzkie”9.Toteżzmianawmyśle-niu,jakiejdokonujeProtagoras,poleganauświadomieniuobywatelomnietylkoprzekonania,którejużiwcześniejbyłoobecnewmyśligreckiej,żeczłowiekmożerozwijaćsięiżyćtylkowewspólnociezinnymiludźmi,aleprzedewszystkimtego„żetożyciepowinnobyćpolityczne,wtymotosensie,żewymagaaktywnejpolitycznejinterakcjipomiędzywszyst-kimi obywatelami”10.Cowięcej,tawspółpracajestnietylkopożądana,aleidlawszystkichobywatelimożliwa,jakobra-zowoukazujetoopowiedzianyprzezProtagorasasłynnymitogenezieświata,roduludzkiegoinarodzinachpolityczności,wktóregokluczowymmomenciesofistawskazujenarównewyposażeniekażdegoczłowiekaweWstyd(Aidos) i Poczucie prawa (Dike)11.Każdyobywatelmożerozwijaćswojezdolno-ści,wstopniudlaniegoosiągalnym.

EllenMeiksinsWoodiNealWoodtrafnieujmująrewolu-cyjneznaczeniedokonańsofisty:„Jegopogląd,wedługktó-regonormymoralnesąkonwencjamiwytworzonymiprzezmądrośćzbiorowąwspólnoty,wpołączeniuzjegostano-wiskiem,żecnotapolitycznajestuniwersalna,żenawetnajzwyklejszyobywatelmożeimusipartycypowaćwcno-tachkoniecznychdożyciapolis,wskazujążedemokracja

7 Platon, Teajtet 167c,przeł.W.Witwicki. 8 C.Farrar,The Origins of Democratic Thought. The Invention

of Politics in Classical Athens, Cambridge University Press, Cam-bridge1988,s.91.

9 Ibidem, s. 97. 10 Ibidem,s.98.11 Platon, Protagoras322c,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa

1958.


jestnajbardziejżywotnąistabilnąformąpolis. To w demo-kratycznej polisnormywspólnotyreprezentująnajbar-dziejbezpośredniwyrazzbiorowejmądrościiuczestnictwawszystkich ludzi w cnocie politycznej, to taka poliswłaśnienajbardziejzbliżasiędospołecznegokonsensusu,którynadajezasadommoralnympraktycznąuniwersalność,czylijedynąmożliwąuniwersalność”12.

HumanizmProtagorejskiprzejawiasiętedynajpełniejwaktywnościobywatelskiejjednostek,wewspólnymkre-owaniuotaczającejichrzeczywistościspołeczno-politycznej,wewspólnejdeliberacjinadtreściąpodstawowychnormmoralnychobowiązującychwdanejpolis.Sądzę,żetowła-śniedotakiegoobywatelskiegohumanizmuProtagorasa,stawiającegoprzednamijakoobywatelamizadanieaktyw-negouczestnictwawdebaciepublicznej,winniśmydzisiajwszczególnościnawiązywać,pamiętajączarównootym,żedemokracjajestustrojemnajbardziejsprzyjającymroz-wojowiludzkiegopotencjału,jakiotym,żedemokracjajestnaszymosiągnięciem,któreniejestnamdaneraznazawsze,leczjestnaszymcodziennymwspólnymzadaniem.

Demokracja i prawa człowieka w „Deklaracji amsterdamskiej z 2002 roku”Wdniachod3do6lipca2002rokuwmiejscowościNoord-wijkerhoutwHolandiiodbyłsięŚwiatowyKongresHuma-nistycznyzorganizowanyzokazjipięćdziesięcioleciaInternational Humanist and Ethical Union13,podczasktó-regoodnowionoogłoszonąpięćdziesiątlatwcześniejdekla-racjępodstawowychzasad,naktórychopierasięhumanizm.TenodnowionyzbiórzasadzostałnazakończenieKongre-suuchwalonyprzezjego300uczestnikówiznanyjestodtądjako Deklaracja amsterdamska z 2002 roku.

Chciałbymprzytoczyćpunkty3i4tejżeDeklaracji odno-szącesiębezpośredniodointeresującegomniewtychroz-ważaniachzwiązkuhumanizmuzdemokracją:

12 E.MeiksinsWoodandN.Wood,Class Ideology and Ancient Political Theory. Socrates, Plato, and Aristotle in Social Context, Basil Blackwell,Oxford1978,s.93.

13 Zob.stronęinternetowąInternationalHumanistandEthicalUnion:http://iheu.org/ .


„3. Humanizm wspiera demokrację i prawa czło-wieka.Dążyondozapewnienianajpełniejszegorozwojukażdejjednostki.Humanizmstwierdza,żedemokracjairozwójsąrzeczaminajistotniejszymi.Zasadydemo-kracjiiprawczłowiekamogąbyćstosowanewrelacjachmiędzyludzkichiniesąograniczonejedyniedometodrządowych.4. Humanizm uznaje, że wolność osobistą należy połączyć z odpowiedzialnością społeczną. Huma-nizmodważasiębudowaćświatnabazieideiwolnejjednostkiodpowiedzialnejzaświatiuznajenaszązależnośćiodpowiedzialnośćzanaturę.Humanizmjestniedogmatyczny,nienarzucanikomużadnegocredo.Humanizmopowiadasięzaedukacjąwolnąodindok-trynacji”14.

Chciałbymzwrócićuwagęrównieżnamottokongresu,którebrzmiało:„Wszyscyróżni–wszyscyrówni:Prawaczłowieka,różnorodność,humanizm”15.Mottotowskazujenadokonującysięwpięćdziesięcioletnimokresiepomiędzywydaniem pierwszej i drugiej deklaracji amsterdamskiej wzrostznaczeniaprawczłowieka,coznajdujeodzwierciedle-nie w korekcie jej tekstu. Albowiem o ile w pierwszej dekla-racjiamsterdamskiejz1952rokuniebyłowprostmowyoprawachczłowieka,otylewtekściedeklaracjiz2003rokuwpunkcietrzecimprawaczłowiekapojawiająsięażdwu-krotnie,zakażdymrazemwpołączniuzdemokracją,cowskazujenabardzowyraźnąewolucjęjęzykaiideałówhumanistycznychjakiedokonałysięwtymczasie.

Warteodnotowaniajestrównieżuwrażliwienienalosinnychistotznajdująceodzwierciedleniewdodaniudotek-studeklaracjiz2003rokusłów„iuznajenaszązależnośćodiodpowiedzialnośćzaświatnatury/przyrody”16,które-gotoodniesieniawogóleniebyłowdeklaracjisprzedpięć-dziesięciulat.

14 The Amsterdam Declaration 2002,zob.nastronie:http://iheu.org/humanism/the-amsterdam-declaration/;zob.polskiprzekład:Deklaracja amsterdamska z 2002 roku,przeł.D.Ropuszyński,zob.nastronie:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.

15 Cytatzastroną:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.16 Punkt czwarty w The Amsterdam Declaration 2002, op. cit.,

przeł.P.W.Juchacz.


Uznanie w Deklaracji amsterdamskiej z 2002 roku ustro-judemokratycznegoiprawczłowiekazapodstawowezasa-dyhumanizmuprowadzinasdopostawieniapytania,cóżtowpraktyceoznacza,jakmożnateogólnesformułowa-niaprzełożyćnajęzykcodziennychaktywnościobywateli.Wkolejnymparagrafiepostaramsięwskazaćodpowiedźnate pytania.

Teza: Humanizm oznacza branie udziału przez oby-wateli w sprawowaniu wszystkich trzech głównych władz w państwie demokratycznym

ZgodniezeznanąteząMonteskiusza,władzawpaństwiedemokratycznymwinnabyćpodzielonanawładzęustawo-dawczą,wykonawcząisądowniczą,takbykażdaznichfunkcjonowaławmiaręautonomicznie,zachowującwszak-żerównowagęzpozostałymidwiema.WszakżewXXIwie-kutatezajestzbytelitarystyczna.Wstanowiącymzapleczeteoretycznemoichrozważańnurciebadawczymokreśla-nym mianem teorii demokracji deliberatywnej rozwijane jestprzekonanieokoniecznościzdemokratyzowaniaproce-sówpolitycznychwceluzwiększeniaichpublicznejlegity-mizacji.Corazczęściejiszerzejmówisięotym,żeobywatelewinniwspółuczestniczyćwsprawowaniuwszystkichtrzechpodstawowychwładzwpaństwiedemokratycznym.

Wtymkontekściechciałbympostawićtezę,żepartycypa-cjaobywateliwewszystkichtrzechwładzachwdemokracji,awięcwustawodawczejpoprzezbranieudziałuwproce-sieprawotwórczym,wwykonawczejpoprzezbranieudzia-łuwprocesachtworzeniairealizacjipolitykpublicznychorazwsądowniczejpoprzezbranieudziałuwsprawowaniuwymiarusprawiedliwości,stanowiprzejawwspółczesnegoobywatelskiego humanizmu.

Wtymkontekścieantyhumanizmemsąwszystkietedzia-łania,któreuprzedmiatawiająobywateliiwykluczająichzprocesówpartycypacjipolitycznejniezależnieodtegoczyczynisiętopodneoliberalnymihasłamiskutecznościrzą-dzenia,czyautokratycznymihasłamiobronyprzedzagroże-niamiterroryzmem.Wszelkieograniczaniepodmiotowościobywateli stanowi przejaw antyhumanizmu i tym samym zagrażaludzkiejwolnościizdolnościdorozwoju.


Istniejewięcpilnakoniecznośćtakiejprzebudowyinstytu-cjonalnejustrojudemokratycznego,któratenżewspółudziałobywateliwpełniumożliwi.Takiezmianysąnietylkomożli-we,aleinanaszychoczachjużsiędokonują.Wartowskazaćchociażbypojednymprzykładziedlakażdejzwładz.

I tak w 2006 roku wprowadzono do polskiego systemu demokratycznegoinstytucjęwysłuchaniapublicznegowSej-mieRP.Udziałwwysłuchaniu–poprzezzaprezentowanieswojejopiniiizłożeniejejdłuższejwersjidoprotokołu–możewziąćkażdydorosłyobywatelRzeczpospolitejwłączającsiętymsamymwdziałaniawładzyustawodawczejpoprzezwpływnaprocestworzeniaprawa17.

Przykładdrugidotyczywładzywykonawczej.Stanowiągocorazpopularniejszewostatnichlatachbudżetyobywatel-skie:przedstawiciele–najczęściejlokalnejwładzywykonaw-czej–dzieląsięswojąwładząrozdziałuśrodkówfinansowychpozwalającobywatelomzdecydowaćnacoprzeznaczyćwyzna-czonekwotypieniędzy.Wtensposóbpowstałojużwielecen-nychinicjatywspołecznychizrealizowanowielepomysłów18.

Wreszcieprzykładtrzeci,zapewnenajtrudniejszy,gdyżdotyczywładzysądowniczej.Obywateleuczestnicząwniejpełniącfunkcjęławnika.Decyzjeławnikasąbardzoistot-ne,gdyżorzekającposiadaongłosrównysędziemuzawo-dowemu.Wtymprzypadkuniestetymamydoczynieniaod27latzprocesemograniczaniaudziałuobywateliwspra-wowaniuwymiarusprawiedliwości,pomimoiżjestongwa-rantowanykonstytucyjnie(art.182)19.Dośćrzec,żeoile

17 Zob.szerzej:P.W.Juchacz,Deliberatywna filozofia publiczna. Analiza instytucji wysłuchania publicznego w Sejmie Rzeczpospolitej Polskiej z perspektywy systemowego podejścia do demokracji delibe-ratywnej,WydawnictwoNaukoweIFUAM,Poznań2015.

18 Zob.np.stronęinternetowąPoznańskiegoBudżetuObywatel-skiego:https://budzet.um.poznan.pl/info/.Innysposóbstanowiąpró-bywprowadzaniauznanychnaświeciemetodkonsultacjiobywateli.SpektakularnyprzykładstanowiłpierwszywPolscesondażdelibe-ratywny przeprowadzony w listopadzie 2009 roku. Zob. A. Przybyl-skaandA.Siu,„LongLastingEffectsoftheFirstdeliberativePollinPoland”,w:S.Coleman,A.Przybylska,Y.Sintomer(Eds.),Deli-beration and democracy: Innovative Processes and Institutions, Peter LangEdition,FrankfurtamMain2015,ss.109-126.

19 Art.182Konstytucjibrzmi„Udziałobywateliwsprawowaniuwymiarusprawiedliwościokreślaustawa”.


jeszczewdrugiejpołowielatdziewięćdziesiątychXXwie-kufunkcjęławnikapełniłoblisko55.000obywateli,otylepodczasdopierocozakończonejkadencjiwlatach2012-2015byłoichniespełna14.000(13.933)20.Niestetynależypodkreślić,żetrudnościteniestanowiąpolskiejspecyfiki.PodczasmiędzynarodowejkonferencjiEuropeanNetworkofAssociationsofLayJudges,któramiałamiejscewbie-żącymrokuwGdańsku21przedstawicielewielupaństwwskazywalinadziałaniawładzpodejmowanewkierunkuograniczeniaudziałuobywateliwsprawowaniuwymiarusprawiedliwości.

Zdrugiejstronymożnapodaćprzykładypowrotudowcze-śniejzlikwidowanegoudziałuobywateliworzekaniu,czegonajnowszyszerokodyskutowanyprzykładstanowiwprowa-dzenie – po szerokiej dyskusji publicznej – w maju 2009 roku instytucjisędziówspołecznych(Saiban-in) w sprawach kar-nychdojapońskiegosystemuprawnego22. Na fundamentalne dlaustrojudemokratycznegoznaczenieudziałuobywateliworzekaniuwsprawachkarnychzwracałjużuwagęAle-xis de Tocqueville w swoim monumentalnym dziele O demo-kracji w Ameryce,gdziestwierdził,żedopierozapewnienietakiegożudziału„faktycznekierowaniespołeczeństwemoddajewręcerządzonych”23.Idodawał

„Prawdziwąrękojmiąprawpolitycznychjestprawokarne.Panemspołeczeństwajestwięcwgruncierze-czyczłowiek,którysądziprzestępstwa.Otóżinstytucja

20 Zob.szerzej:P.W.Juchacz,„TrzytezyosędziachspołecznychiichudzialewsprawowaniuwymiarusprawiedliwościwPolsce”,Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom 5 (2016), Nr 1, ss.155-168.

21 14maja2016rokuwDworzeArtusawGdańskupodczasotwar-ciaMiędzynarodowakonferencjaEuropean Day of Lay Judges 2016 odbyłasięwdniach13-15maja2016rokuwGdańsku.Jejorgani-zatoramibyliEuropeanNetworkofAssociationsofLayJudgesorazpolskieStowarzyszenieKrajowaRadaSędziówSpołecznych.

22 Zob.D.Vanoverbeke,Juries in the Japanese Legal System: The Continuing Struggle for Citizen Participation and Democracy, Rout-ledge,London2015;L.W.Kiss,„RevivingtheCriminalJuryinJapan”,in:NeilVidmar(Ed.),World Jury System, Oxford University Press, Oxford 2000, ss. 353-379.

23 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce,przeł.B.Janicka,M.Król,Znak,Kraków1996,Tom1,s.278.


sąduprzysięgłychwprowadzanafotelsędziowskisamnaród[…].Oddajewięcfaktycznerządywręcespołe-czeństwa[…]”24.

WartowięcrozpocząćwPolscepoważnądebatępublicznąpoświęconątransformacjiwładzysądowniczejpoprzezzwięk-szeniewniejudziałuczynnikaobywatelskiego.Zperspekty-wyfilozofiipolitycznejkluczowejestspełnieniewtejdebaciewymogu wzajemnego podawania uzasadnień (to charakte-rystycznywymógdefinicyjnydemokracjideliberatywnej)25. Wymógtendotyczyzarównowybranychprzedstawicieli,jakiobywateli,zaśwobuprzypadkachopróczrelacjipio-nowej (przedstawiciele – obywatele, obywatele – przedsta-wiciele),równieżrelacjipoziomej(obywatele–obywatele,przedstawiciele–przedstawiciele).Deliberacjajestprocesemzwrotnymiwymagaoduczestniczącychwniejosóbinterak-cji.Jestonamożliwadlatego,żeobywatele

„postrzegająsięwzajemnie,jakoposiadającychzdolno-ścideliberatywne,tzn.zdolnościpotrzebnedlawzięciaudziałuwpublicznejwymianieargumentóworazpostę-powania stosownie do wyniku takiej publicznej argumen-tacji”26.

Należyzauważyć,żepodawaneuzasadnieniapowinny miećpostaćuzasadnień publicznych,czylitakich,które„powinnyodwoływaćsiędozasad,którychjednostki–[jakowolneirówneosoby]–dążącedoznalezieniauczciwychwarunkówwspółpracyniemogąrozumnieodrzucić”27.

Nazakończeniepowtórzmywięcrazjeszcze:zwięk-szeniepublicznejlegitymizacjiwszystkichtrzechwładzwpaństwiedemokratycznymwymagawprowadzeniazmianinstytucjonalnychpromującychiumożliwiającychwspół-udziałobywateliwichsprawowaniu.Albowiemtowła-śnietapartycypacjaobywateliwewładzyustawodawczej

24 Ibidem,s.278.25 A.Gutmann,D.Thompson,Why Deliberative Democracy?, Princ-

eton University Press, Princeton 2004, s. 3. 26 J.Cohen,„DeliberationandDemocraticLegitimacy”,w:A.Ham-

lin, Ph. Pettit (Eds.), The Good Polity. Normative Analysis of the State, BasilBlackwell,Oxford1989,s.21.

27 A.Gutmann,D.Thompson,Why Deliberative Democracy?, op. cit. s. 3.


poprzezbranieudziałuwprocesieprawotwórczym,wyko-nawczejpoprzezbranieudziałuwprocesachtworzeniairealizacjipolitykpublicznychorazsądowniczejpoprzezbranieudziałuwsprawowaniuwymiarusprawiedliwo-ści,stanowićbędzierealizacjęwżyciupolitycznymwspół-czesnego obywatelskiego humanizmu,któryrównocześniepełniolbrzymiąrolęemancypacyjnąiupodmiotawiającązwykłegoobywatela,jakoaktywnegowspółtwórcęrzeczy-wistościspołeczno-politycznej,wktórejżyje.Takiobywatelstajesię–byużyćterminuPippyNorris–‘obywatelemkry-tycznym’28,podmiotemprocesówdemokratycznychzacho-dzącychwjegozwiązkupolitycznym.

BibliografiaCohen,J.,„DeliberationandDemocraticLegitimacy”,w:A.Ham-

lin, Ph. Pettit (Eds.), The Good Polity. Normative Analysis of the State,BasilBlackwell,Oxford1989,ss.17-34.

Deklaracja amsterdamska z 2002 roku,przeł.D.Ropuszyński,nastronie:http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1231.

Farrar,C.,The Origins of Democratic Thought. The Invention of Politics in Classical Athens, Cambridge University Press, Cambridge1988.

Gajda,J.,Sofiści,WiedzaPowszechna,Warszawa1989.Gutmann,A.andD.Thompson,Why Deliberative Democracy?,

Princeton University Press, Princeton 2004.InternationalHumanistandEthicalUnion,stronainternetowa:

http://iheu.org/.Juchacz,P.W.,Deliberatywna filozofia publiczna. Analiza instytu-

cji wysłuchania publicznego w Sejmie Rzeczpospolitej Polskiej z perspektywy systemowego podejścia do demokracji delibera-tywnej,WydawnictwoNaukoweIFUAM,Poznań2015.

Juchacz,P.W.,„TrzytezyosędziachspołecznychiichudzialewsprawowaniuwymiarusprawiedliwościwPolsce”,Filozo-fia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom 5 (2016), Nr 1, ss.155-168.

Kiss,L.W.,„RevivingtheCriminalJuryinJapan”,in:N.Vid-mar (Ed.), World Jury System, Oxford University Press, Oxford 2000, pp. 353-379.

28 Zob.P.Norris,„Introduction:thegrowthofcriticalcitizens?”,w:P.Norris,Critical Citizens. Global Support for Democratic Gov-ernment, Oxford University Press, Oxford 1999, ss. 1-27.


KonstytucjaRzeczpospolitejPolskiej,nastronie:http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm.

MeiksinsWood,E.andN.Wood,Class Ideology and Ancient Polit-ical Theory. Socrates, Plato, and Aristotle in Social Context, BasilBlackwell,Oxford1978.

NorrisP.,„Introduction:thegrowthofcriticalcitizens?”,w:P.Nor-ris, Critical Citizens. Global Support for Democratic Government, Oxford University Press, Oxford 1999, ss. 1-27.

Platon, Protagoras,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1958.Platon, Teajtet,przeł.W.Witwicki,PWN,Warszawa1959.PoznańskiBudżetObywatelski,nastronie:https://budzet.um.

poznan.pl/info/. Przybylska,A.andA.Siu,„LongLastingEffectsoftheFirstdelib-

erativePollinPoland”,w:S.Coleman,A.Przybylska,Y.Sin-tomer (Eds.), Deliberation and democracy: Innovative Processes and Institutions,PeterLangEdition,FrankfurtamMain2015,ss. 109-126.

Siemek,M.J.,„Logosipolis.Nowoczesnośćwobecantycznychwzorcówspołecznegorozumu”,Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej,T.42(1997),s.181-194.

The Amsterdam Declaration 2002,nastronie:http://iheu.org/humanism/the-amsterdam-declaration/.

Tocqueville, A., de, O demokracji w Ameryce,przeł.B.Janicka,M.Król,Tom1,Znak,Kraków1996.

Vanoverbeke,D.,Juries in the Japanese Legal System: The Con-tinuing Struggle for Citizen Participation and Democracy, Rout-ledge,London2015.

Vernant,J.-P.,Źródła myśli greckiej,przeł.J.Szacki,Wydawnic-twosłowo/obrazterytoria,Gdańsk1996.

„Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy. … · 2019. 10. 24. · 2 Platon, Teajtet...

Documents

Transcript of „Civitas mensura” – obywatel miarą wszechrzeczy. … · 2019. 10. 24. · 2 Platon, Teajtet...