„Powojenne migracje, przemieszczenia, wysiedlenia,

deportacje i ekspatriacje ludności polskiej ze Wschodu.

Problemy polityczne, społeczne, kulturowe, moralne i statystyczne

związane z wymuszoną dyslokacją grup społecznych.”

„Was wołam - Polskie Matki,

ostatni kęs czarnego, gorzkiego chleba

dzieciom swoim w męce konania z głodu oddające.

Ból Wasz - niezmierzony

i serca rozdarte i oczy, którym łez brakło.

W Was była polskość i mowa ojczysta

i wiara przodków naszych.

Nikt nie opisze, nikt nie wypowie,

nikt bezmiaru Waszego cierpienia nie pojmie.”

Dariusz Matecki

„Powojenne migracje, przemieszczenia, wysiedlenia,

deportacje i ekspatriacje ludności polskiej ze Wschodu.

Problemy polityczne, społeczne, kulturowe, moralne i

statystyczne związane z wymuszoną dyslokacją grup

społecznych.”

Autor : Dariusz Matecki

- 2 -

„Was wołam - Polskie Matki,

ostatni kęs czarnego, gorzkiego chleba

dzieciom swoim w męce konania z głodu oddające.

Ból Wasz - niezmierzony

i serca rozdarte i oczy, którym łez brakło.

W Was była polskość i mowa ojczysta

i wiara przodków naszych.

Nikt nie opisze, nikt nie wypowie,

nikt bezmiaru Waszego cierpienia nie pojmie.”1

1 Fragment „Apelu Poległych”.

- 3 - SPIS TREŚCI:

I. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 4

II. Geneza problemu ................................................................................................... 7

1. Geneza sytuacji polsko-rosyjskiej na przełomie lat 1767 - 1939,

pierwsze wywózki ....................................................................................... 7

2. Sytuacja Polaków na ziemiach zajętych przez ZSRR.................................... 11

3. Deportacje ludności polskiej na Sybir w czasie okupacji radzieckiej ............ 15

3.1. Deportacje w latach 1939-1941....................................... 15

3.2. Przebieg deportacji ......................................................... 21

4. Sprawa zbrodni katyńskiej .......................................................................... 27

III. Powroty ludności polskiej ze wschodu w latach 1944-1947 ................................... 31

1. Powroty wraz z armią .................................................................................. 31

2. Powroty w ramach repatriacji ...................................................................... 41

3. Przyjmowanie osadników – droga powrotu .................................................. 48

4. Przemieszczenia ludności w statystyce ......................................................... 53

5. Przemieszczenia ludności polskiej z Ukrainy w latach 1944-1947 ................ 55

6. Przemieszczenia ludności polskiej z Białorusi w latach 1944-1947 .............. 59

7. Przemieszczenia ludności polskiej z Litwy w latach 1944-1947 ................... 63

8. Przemieszczenia ludności polskiej z pozostałych terenów ZSRR

w latach 1944-1947 ..................................................................................... 70

9. Repatriacja przejściowa w latach 1948-1954 ................................................ 78

10. Osadnictwo na terenach Ziem Odzyskanych ................................................ 79

IV. Powroty ludności polskiej z ZSRR w latach 1955-1959 ........................................ 88

1. Przesiedlenia jako wynik umów polsko-radzieckich ..................................... 88

2. Przebieg repatriacji i osadnictwo.................................................................. 90

3. Przesiedlenia w ujęciu statystycznym i geograficznym ................................. 95

4. Podsumowanie ............................................................................................ 97

V. Repatriacja ludności polskiej po 1960 roku. Repatriacja w dniu dzisiejszym ..... 100

1. Repatriacja w latach 1960-1989 ................................................................... 100

2. Repatriacja po 1989 roku ............................................................................. 101

VI. Moralne i psychiczne następstwa deportacji. ........................................................ 114

VII. Wspomnienia Sybiraków ....................................................................................... 117

VIII. Zakończenie ........................................................................................................... 133

IX. Bibliografia 137

- 4 -

I. UWAGI WSTĘPNE:

Celem mojej pracy jest przybliżenie szeroko pojętych przemieszczeń, wysiedleń,

deportacji i ekspatriacji Polaków z terenów Związku Radzieckiego, związanych z powojenną

historią naszego państwa i całościowe opracowanie tego niewątpliwie bardzo ważnego, a

zarazem tragicznego dla historii naszego narodu zjawiska, któremu przed rokiem 1989

poświęcało się bardzo mało uwagi. Wysiedlenia ludności cywilnej w wyniku wojen, bądź

działań politycznych są jednym z przejawów jawnej niesprawiedliwości świata i nie liczenia

się z uczuciami i życiem ludzi. Wielcy politycy niestety nie zdają sobie sprawy, że takie

“wyrywanie” ludzi z ich rodzinnych posiadłości, w których mieszkali niekiedy przez całe

swoje życie, jest osobistą tragedią każdego wysiedlonego i jego rodziny. Niezmierzone

cierpienia towarzyszyły przymusowym opuszczeniom własnych domostw, pozostawianiem

dorobku swego życia i wyruszaniem w nieznane. Takie traumatyczne wydarzenia głęboko

zapadają w pamięć ludziom, którzy w nich uczestniczą, pozostawiając w ludzkiej psychice na

zawsze trwały, negatywny ślad.

Jak w każdej pracy pisemnej, we wstępie należy wytłumaczyć temat opisywanego

zagadnienia. Zatem przedstawione zostaną losy Polaków w okresie od roku 1944 do czasów

nam współczesnych, którzy po II wojnie światowej różnymi sposobami powrócili na łono

ojczyzny: bądź to poprzez powrót z armią, bądź deportację z terenów II Rzeczpospolitej

zajętych przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich na teren nowo tworzonego

państwa polskiego, bądź w różnym czasie zostali objęci repatriacją, bądź w jeszcze inny

sposób. Oczywiście obszernie postaram się wytłumaczyć genezę pobytu naszych rodaków w

najróżniejszych zakątkach ZSRR – od Kazachstanu po geograficzną Syberię, czyli przytoczę

historię tragicznych w skutkach wysiedleń stosowanych przez Rosjan.

Pojęcia zawarte w temacie wytłumaczę na podstawie Encyklopedii PWN2 i Słownika

wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych3:

„Migracje: [łac. migratio ‘przesiedlenie’] demogr. ruch ludności, którego celem jest

zmiana czasowa lub na stałe miejsca pobytu; główne formy: emigracja, imigracja,

reemigracja, repatriacja.”

„Deportacja - zesłanie, przymusowe, połączone z ograniczeniem wolności,

2 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 2004. 3 Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, pierwsze wydanie w

Internecie.

- 5 -

przesiedlenie osób do innego

rejonu kraju lub usunięcie ich poza granice państwa, głównie ze względów

politycznych, na podstawie decyzji władz administracyjnych; dodatkowe narzędzie

represji wobec więźniów kryminalnych i politycznych.”

„Repatriacja - powrót do ojczyzny osób, które wskutek różnych okoliczności

(wojna, prześladowania) znalazły się czasowo poza jej granicami (jeńcy wojenni,

więźniowie obozów koncentracyjnych, deportowani, wysiedleni, uchodźcy,

ewakuowani); repatriacja jest zazwyczaj uregulowana umowami dwustronnymi.”

„Ekspatriacja – dobrowolne opuszczenie kraju, zerwanie z ojczyzną; przymusowe

wydalenie kogoś z ojczyzny; wygnanie, banicja.”

Należy zauważyć znaczącą różnicę pomiędzy pojęciami „przesiedlenie”, a „repatriacja”.

Pierwsze oznacza przemieszczenie ludności zamieszkującej dany obszar, a dopiero termin

„repatriacja” używa się w stosunku do osób, które na mocy umów międzynarodowych

powracają na miejsce swojego zamieszkania, bądź do państwa, w którym mieszkali.

Konstrukcja pracy to cztery rozdziały poprzedzone genezą problemu wysiedleń i

przedstawieniem sytuacji ludności zamieszkującej tereny, z których wracali do Polski.

Rozdziały te to:

I. Uwagi wstępne.

II. Geneza problemu.

III. Powroty ludności polskiej ze wschodu w latach 1944 – 1947.

IV. Powroty ludności polskiej z ZSRR w latach 1955 – 1959.

V. Repatriacja ludności polskiej po 1960 roku. Repatriacja w dniu dzisiejszym.

VI. Zakończenie.

Jestem mieszkańcem Szczecina i z tego względu szczególnie interesowała mnie

historia Pomorza Zachodniego – tak zwanych „Ziem Odzyskanych”, na które tuż po wojnie

przesiedlono najwięcej ludności polskiej, ale również ukraińskiej i żydowskiej, dlatego na

podstawie tych terenów najlepiej da się przedstawić problemy kulturowe, polityczne,

społeczne, moralne i statystyczne Polaków, którzy wracając do ojczyzny zastali nowego

oprawcę – władzę komunistyczną.

Wykorzystałem w swojej pracy następującą literaturę:

„Przesiedlenia ludności w Europie 1915 – 1959”, Jan Czerniakiewicz, Monika

- 6 -

Czerniakiewicz, Warszawa 2005

r.

„Polska i Polacy po II wojnie światowej (1945 – 1989), Antoni Czubiński, Poznań

1998 r.

„Dzieci Jałty – Exodus ludności polskiej z Wileńszczyzny w latach 1944 –

1947”, Alicja Paczoska, Toruń 2003 r.

„Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR 1939 – 1945,

Przegląd piśmiennictwa”, pod redakcją Tadeusza Walichowskiego, PWN,

Warszawa 1989 r.

„Osadnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim, mity i rzeczywistość”, pod

redakcją Kazimierza Kozłowskiego, Szczecin 2003 r.

„Repatriacje i migracje ludności pogranicza w XX wieku”, pod redakcją Marka

Kietlińskiego i Wojciecha Śleszyńskiego, Białystok 2004 r.

„Polacy w Kazachstanie”, Artur Kijas, Poznań 1993

„Ludność polska w Związku Radzieckim, w czasie II wojny światowej”, Piotr

Żaroń, PWN, Warszawa 1990

Rozmowy i wywiady z Sybirakami przeprowadzone przeze mnie.

oraz wiele innych bardzo pomocnych pozycji, które odnotowałem w bibliografii.

Należy jeszcze wytłumaczyć dwa bardzo ważne w tej pracy pojęcia, a mianowicie:

„Syberia” i „Sybirak”. Pierwsze jest terminem geograficznym przedstawiającym część

terytorium dawnego ZSRR, obejmujące nizinę Zachodniosyberyjską i Północnosyberyjską,

Wyżynę Środkowosyberyjską, a także góry: Ałtaj, Czerskiego, Kołymskie, Sajany i inne.

Sybirak natomiast jest określeniem specyficznym dla języka polskiego, oznacza nie tyle

mieszkańca Syberii, co osobę przymusowo, wbrew własnej woli, z powodów politycznych

zesłaną na daleką Syberię. Trzeba także wspomnieć, że Sybiracy pojęcie „Syberia”

utożsamiają nie tylko z geograficzną Syberią, ale również z Uralem, Kazachstanem oraz

północną częścią europejskiej Rosji. Pojęcie to, ludziom którzy powrócili z zesłania na

zawsze kojarzyć się będzie ze zniewoleniem i cierpieniem.

- 7 -

II. GENEZA PROBLEMU.

„Przymusowe przesiedlenia masowe lub indywidualne, jak również deportacje osób

podlegających ochronie z terytorium okupowanego na terytorium Mocarstwa okupacyjnego

lub na terytorium jakiegokolwiek innego Państwa okupowanego lub nieokupowanego są

wzbronione, bez względu na powody”4.

1. Geneza sytuacji polsko – rosyjskiej na przełomie lat, pierwsze wywózki.

Na początku należy wyraźnie podkreślić, że podawane w pracy wartości statystyczne

dotyczące przesiedleń Polaków na wschód są szacunkowe. Dokładne dane są niemożliwe do

osiągnięcia, ponieważ bardzo wiele dokumentów dotyczących tych wydarzeń zostało

zniszczonych. Bardzo często Rosjanie nie prowadzili rejestracji osób wysiedlanych. Wielu

Polaków umarło z wycieńczenia, głodu, chorób, zimna zanim dotarło na miejsce zsyłki, wielu

umarłych nie doczekało się nawet godnego pochówku, ich śmierć nie była nigdzie

odnotowana. Chociażby sam ten fakt wskazuje na bezduszność władz rosyjskich w stosunku

do życia ludzkiego.

Deportacje Polaków w głąb Rosji nie miały miejsca jedynie w czasach II wojny

światowej, co uświadamia fakt, że w Rosji nie tylko komuniści wysyłali tysiące ludzi na

katorgę Syberii, ale zapoczątkowały to już wcześniejsze władze. Proceder ten rozpoczął się

już w XVIII wieku, a szczególnie nasilany był po upadkach zrywów niepodległościowych, w

których ciemiężony naród stawał do walki przeciwko zaborcy rosyjskiemu.

Pierwszymi Polakami, którzy nazwani zostali „Sybirakami” byli czterej senatorowie I

Rzeczpospolitej: Kajetan Sołtyk (krakowski biskup), Józef Załuski (biskup kijowski),

Wacław Rzewuski (hetman polny koronny) i jego syn Seweryn Rzewuski (starosta doliński).

Byli to przywódcy patriotycznej opozycji podczas obrad Sejmu w Warszawie (5 X 1767 –

1 III 1768). Nawoływali oni do nie uznania wojsk rosyjskich jako sojuszniczych. Za niemym

przyzwoleniem Stanisława Augusta zostali przez wojska rosyjskie wywiezieni w głąb Rosji i

tam internowani. Pomimo tego, iż nie zostali zesłali na tereny szeroko rozumianego Sybiru (a

„jedynie do Kaługi”), to zostali oni nazwali pierwszymi „Sybirakami”, ponieważ od tego

momentu władze rosyjskie będą szeroko praktykować te okrutne działania w stosunku do

buntujących się Polaków. Była to pierwsza wywózka pod przymusem obywateli

4 IV Konwencja Genewska o Ochronie Osób Cywilnych podczas Wojny, Art. 49, 1 VIII 1949