59-91.pdf

7/21/2019 59-91.pdf

1/33

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Czstochowie

Kultura Fizyczna 2013, t. XII, nr 1

Mirosaw PONCZEK*

Pocztki i rozwj polskiej kultury fizycznejna Grnym lsku do 1945 roku

Streszczenie

W pracy przedstawiono genezi rozwj polskiej kultury fizycznej na Grnym lsku do 1945 r.Znaczcy udzia w rozwoju polskiej kultury fizycznej na Grnym lsku wnioso TowarzystwoGimnastyczne Sok. Pierwsze gniazda Sokoa na tym terenie zostay zaoone w ostatniejdekadzie XIX w. Towarzystwo prowadzio m.in. dziaalno niepodlegociow, patriotyczn, napolu aktywnoci fizycznej, kulturalni owiatow.

W okresie midzywojennym na Grnym

lsku nast

pi

dalszy rozwj kultury fizycznej.Obok dziaalnoci Towarzystwa Gimnastycznego Sok powstaway polskie towarzystwa, orga-

nizacje i kluby prowadzce dziaalno sportow, a take pracna polu wychowania fizycznego,rekreacji fizycznej i turystyki oraz przysposobienia wojskowego. Na obszarze Grnego lskaprowadziy dziaalnostruktury administracyjne Polskich Zwizkw Sportowych. Po wybuchuII wojny wiatowej i wkroczeniu wojsk niemieckich na Grny lsk dziaalnospoecznoci pol-skiej na polu kultury fizycznej zostaa zakazana przez wadze okupacyjne.

Sowa kluczowe:wychowanie fizyczne, sport, Grny lsk, II Rzeczpospolita

I. Towarzystwo Gimnastyczne Sok

Pierwsze organizacje kultury fizycznej na lsku powstay z pocztkiem

XIX w. (byy to stowarzyszenia pruskie, pojawiajce siokoo 80 lat wczeniejod tego rodzaju organizacji proweniencji polskiej). W interesie Prus nie leao

popieranie kultury fizycznej pastwa, ktre rozebrane zostao pod koniec XVIIIstulecia przez Rosj, Prusy i Austri.

W dniu 13 padziernika 1895 r. Jzef Tucholski (mieszkaniec Poznania) za-oyw Bytomiu gniazdo polskiego Sokoa. Bya to pierwsza tego typu struk-

* Prof. dr hab. Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach, Katedra Humanistycznych

Podstaw Kultury Fizycznej.

7/21/2019 59-91.pdf

2/33

60 Mirosaw PONCZEK

tura Towarzystwa Gimnastycznego (TG) na Grnym lsku. W okresie organi-zowania signiazdo liczyo od 20 do 25 czonkw, a jego prezesem zostaStani-saw Sztykowski. W cigu trzech miesicy liczba czonkw wzrosa do 56,a w poowie nastpnego roku wynosia ju70 osb1. Fakt ten wiadczyo atrak-cyjnoci ruchu sokolego, o duym zapotrzebowaniu ludnoci lskiej na tego ty-

pu organizacj. Ochotnicy wstpujcy do Towarzystwa Gimnastycznego rekru-towali siprzede wszystkim spord rzemielnikw i robotnikw fabrycznych.Dziaajcy cigle jako emisariusz Sokoa, Jzef Tucholski wraz z Aleksan-drem Lewandowskim 15 marca 1896 r. zaoygniazdo w Katowicach. W dwalata pniej podobne gniazdo Sokoa powstao w Rybniku (23 lutego), gdzie

pionierami dziaalnoci organizacyjnej byli: Florian Piecha, pierwszy prezesgniazda, oraz Jzef Chudoba powstaniec z 1863 r., naczelnik Sokow ryb-nickich. Przy wydatnej pomocy Jzefa Tucholskiego powoano take do ycia 15 maja 1896 r. gniazdo Sokoa w Rodzieniu. Prezesem gniazda SokolstwaPolskiego w Katowicach by na przeomie ostatnich stuleci czoowy dziaacznarodowy, zwizany pniej z chrzecijaskdemokracj, Wojciech Korfanty2oraz Piotr Plewniak

3.

Rok 1901 przynisze soborganizacjkolejnych struktur: gniazda Soko-a w Krlewskiej Hucie 21 listopada (Tytus Jaszkowski, Jan Wieczorek), orazgniazda w Lipinach 22 grudnia (Franciszek Kowol, Karol Plewiski). Do tegoroku adne z gniazd lskich nie przystpio do Zwizku Sokow Polskichw Pastwie Niemieckim. lski Sok postpiw tym wzgldzie inaczej niTowarzystwo Gimnastyczne w Wielkopolsce. Oczywicie faktu powyszego nienaley rozpatrywa w kategoriach niechci grnolskich struktur sokolich doWielkopolskiego Zwizku Sokolego. Przyczyn tego stanu rzeczy naley szukaraczej w polityce germanizacyjnej pastwa polskiego. Wanie na Grnym l-sku organizacja Sokola, propagujca ruch gimnastyczno-sportowy, uczcaszczeglnego umiowania jzyka, historii oraz polskiej pieni narodowej, bya

1 W. Wieczorek,Ruch Sokoli na Grnym lsku w latach 18951914, [w:] Towarzystwo Gimna-styczne Sok na Grnym lsku, pod red. H. Przybylskiego i J. lyskiego, Katowice1986; Towarzystwo Gimnastyczne Sok w procesie unarodowienia Grnolzakw na prze-omie XIX i XX wieku, [w:] Wybrane zagadnienia kultury fizycznej na lsku i w Zagbiu D-browskim, pod red. H. Przybylskiego, Katowice 1984, s. 1213; H. Rechowicz, Polska kultura

fizyczna na lsku Grnym i Cieszyskim, Katowice 1991, s. 1819.2 Zob. M. Ponczek, Wojciech Korfanty, Sok, kwiecie, maj, czerwiec 1992, nr 2/9, s. 3, oraz

tego,Katowickie gniazda Sokoa, Katowicki Informator Kulturalny 1986, nr 9, s. 5556;tego, Towarzystwo Gimnastyczne Sok. Zarys aktualnego stanu bada na przykadzieGrnego lska, dzkie Zeszyty Historyczne 1987, z. 1/9, s. 157158, i tego, O stanie ba-da nad dziejami Sokoa na Grnym lsku, [w:] Towarzystwo Gimnastyczne Sok naGrnym lsku, s. 135136.

3 Piotr Plewniak (18771964), [w:] M. Ponczek,Ludzie Sokoa w subie Polsce na Grnymlsku, [w:]Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 100 lat Towarzystwa Gimnastycznego Sokw Zakopanem, pod red. A. opaty, Krakw 2004, s. 130132.

7/21/2019 59-91.pdf

3/33

Pocztki i rozwj polskiej kultury fizycznej 61

naraona najbardziej na bezwzgldny terror oraz antypolskdziaalnoadmini-stracji pruskiej. Przy najmniejszym nawet cieniu podejrzenia, towarzystwa soko-

le mogy byuznane specjalnym wyrokiem sdu pruskiego za politycznei tym samym oficjalnie rozwizane. Prawdjest take i to, e z inicjatywprzy-czenia tych gniazd do zwizku nie wystpia administracja centralna ani te

przedstawiciele sokolich gniazd lskich4. Pewnym usprawiedliwieniem takiejsytuacji bybrak na Grnym lsku dowiadczonych dziaaczy i rodzimej inteli-gencji. W 1901 r. do Zwizku Sokow Polskich w Pastwie Niemieckim przy-stpiy tylko, uznane wtedy za legalne, dwa gniazda w Bytomiu i Rodzieniu.

Jak wspomina Anna Ryfowa w pracy DziaalnoSokoa polskiego w za-

borze pruskim i wrd wychodstwa w Niemczech (18841914), Zwizek Soko-w Polskich w Pastwie Niemieckim pod koniec 1901 r. wystpiz propo-zycjutworzenia osobnego okrgu dla trzech gniazd lskich, powierzajc reali-zacj przedsiwzicia Jzefowi Tucholskiemu5. W oficjalnym pimie z dnia22 grudnia tego roku pisaon do Poznania: [] stosujc sido rozporzdzeniaSzanownego Wydziau, urzdzamy w przysz niedziel, to jest 29 grudnia,zjazd prezesw i naczelnikw do Bytomia w celu utworzenia okrgu. Okrg b-dzie skada si z gniazd: Bytom, Wrocaw, Krlewska Huta i Lipiny; gniazdKatowice i Rybnik nie mona chwilowo brapod uwag. Jest jednakowona-szym staraniem, aby tam ycie na nowo wzbudzi[]6. Tak wic ostateczniew grudniu 1901 r. powstaOkrg VI lski Sokoa. W momencie zorganizo-wania liczy on 214 czonkw. Liczb czonkw przytaczam za kronikarzemdziejw Sokoa dzielnicy lskiej, Wincentym Ogrodziskim, ktry podatak-e skad pierwszego Zarzdu Okrgu: prezes Jzef Tucholski, zastpca prezesa

Tytus Jaszkowski7, naczelnik Andrzej Demarczyk, zastpca naczelnika

Kazimierz Rak, sekretarz Jzef Krzyanowski8.Od 26 padziernika 1908 r., na mocy specjalnej uchway Wydziau Okrgo-

wego, postanowiono przyjmowado gniazd lskiego Sokoa kobiety, oczy-wicie tam, gdzie istniay ku temu odpowiednie warunki kadrowe i sprztowe.Tu przed wybuchem I wojny wiatowej Okrg VI lski liczy 24 gniazdaz okoo 490 czonkami9. Prowadzce oywiondziaalnopolitycznoraz spor-towo-owiatowTowarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku zosta-o na pocztku XX wieku opanowane przez endecj (NarodowDemokracj).

4 M. Ponczek, UdziaSokow wielkopolskich w rozwoju organizacyjnym Towarzystwa Gim-nastycznego Sok na Grnym lsku (18951914), Z Dziejw Ruchu Modzieowego1988/1989, nr 12/13, s. 2022.

5 A. Ryfowa, DziaalnoSokoa polskiego w zaborze pruskim wrd wychodstwa w Niem-czech 18841914, Warszawa Pozna1976, s. 4849.

6 Cyt. za A. Ryfowa, dz. cyt., s. 49.7 Tytus Jaszkowski (18701963), [w:] M. Ponczek,Ludzie Sokoa, s. 126127.8 W. Ogrodziski,Dzieje Dzielnicy lskiej, s. 65 i n.9 Tame, s. 8589.

7/21/2019 59-91.pdf

4/33

62 Mirosaw PONCZEK

W konsekwencji miejscowy polski obz zosta rozbity na dwa zwalczajce siskrzyda: ugodowe Katolika i narodowo-radykalne Wojciecha Korfantego10.Dlatego uwaam, ido rangi istotnego problemu badawczego powinny bypod-niesione istotne zwizki midzy dziaalnociendecji i chadecji, dotyczce po-czyna organizatorskich Sokolstwa Polskiego, szczeglnie na wschodnim po-graniczu niemieckim, z przeomu XIX i XX stulecia. Zalenoci powysze mo-gyby stanowi ciekawe to do wykazania nie tylko emocjonalnych powizawielu grnolskich dziaaczy niepodlegociowych z Sokoem. Uwagi te do-tycz nie tylko tak znanych postaci jak Wojciech Korfanty, ale take JzefaDreyzy, Maksymiliana Wilimowskiego, Edmunda Grabianowskiego, Augustyna

widra11

, Albina Koczura, Alojzego Budnioka, Jana Jakuba Kowalczyka czyKarola Kolika12.

Jak zauwaa w swej rozprawie doktorskiej Bogusawa Grusiewicz, wybuchI wojny wiatowej unieruchomina pewien czas gniazda lskie, powodujc ichcakowitdezorganizacj. Byo to wynikiem trzech jednoczenie dziaajcych

przyczyn: masowego poboru do wojska czonkw Sokoa, zakadania gniazdna wychodstwie (Zwizek Sokow Jecw-Polakw we Francji w 1916 r.),uczestnictwo Sokow na frontach oraz polach bitewnych I wojny wiatowej19141918

13.

Oceniajc pierwszy i zarazem zasadniczy okres dziaalnoci Sokoa gr-nolskiego do 1914 r., naley stwierdziza Wincentym Ogrodziskim, ispo-eczny ruch Sokolstwa Polskiego na ziemi lskiej wynikaze stale zwikszaj-cej si liczby dziaaczy rodzimych14. Impuls do podjcia dziaalnoci przyszed

jednak z zewntrz. aden z organizatorw lskich nie mia za wyjtkiemWojciecha Korfantego cech jednostki wybitnej, chociaw sprzyjajcych wa-runkach mogli takimi by Jzef Tucholski, Jzef Dreyza i Tytus Jaszkowski.Oczywicie byy i bdy w pracy organizacyjnej, na przykad may udziarobot-nikw w szeregach Sokolstwa lskiego oraz, mimo wszystko, zbyt sabe prze-ciwdziaanie wstpowaniu modziey polskiej do niemieckich turnvereinw15.

10 F. Hawranek (red.),Dzieje Grnego lska w latach 18161947, Opole 1981, s. 217218.11 M. Ponczek,Dopisek do biografii Augustyna widra z Sokoa grnolskiego, Zeszyty Me-

todyczno-Naukowe, nr 15, Katowice 2005, s. 165175.12 Por. tene, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, s. 6. Zob. tetego,Lu-

dzie Sokoa w subie Polsce na Grnym lsku, [w:] 110 lat Towarzystwa GimnastycznegoSok w Zakopanem, s. 125132.

13 M. Szczerbiski , Dziaalno Sokolstwa Polskiego na obczynie w latach 18871918 (pracadoktorska), WSWF, Krakw 1982, s. 97 i n.; tego, Zarys dziaalnoci Zwizku SokowJecw-Polakw we Francji w latach I wojnywiatowej, Zaranie lskie 1978, z. 2, s. 271289.

14 W. Ogrodziski, Dzieje dzielnicy lskiej Sokoa, Katowice 1937, s. 105114. Por. T. Po-widzki, Sok Wielkopolski w deniu do niepodlegoci. Z dziejw Zwizku Sokow Pol-skich w Pastwie Niemieckim, Pozna1934, s. 14 i n.

15 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, ycie i Myl 1988, nr 12,s. 4447.

7/21/2019 59-91.pdf

5/33


W listopadzie 1918 r. w tworzonych na lsku Radach Ludowych bd-cych komrkami organizacyjnymi Komisariatu Rad Ludowych dla Grnego l-ska, podlegych Naczelnej Radzie Ludowej w Poznaniu uczestniczyli Sokoli.Zaostrzenie siwalki narodowej na tym terenie, nasilenie sirwnieeksceswantypolskich ze strony bojwek niemieckich, spowodowao tworzenie organiza-cji zabezpieczajcych wiece, zebrania i manifestacje ludnoci polskiej. 16 pa-dziernika 1918 r. w Katowicach-Zau odbyo sizebranie Grona Techniczne-go Okrgu VI lskiego Sokoa, w skadzie: naczelnik okrgu Jzef Dreyza,naczelnik druyn modzieowych, maszynista Jan Przybyek, naczelnik gniaz-da Bogucice, lusarz Henryk Mkinia, naczelnik gniazda Brzeziny, grnik

Jerzy Krl, naczelnik gniazda Gliwice Stanisaw Mastalerz, druhowie z gniaz-da Piekary Jan Baron i Wincenty Renka

16. Na zebraniu tym utworzono Strae

Obywatelskie, ktre po zdekonspirowaniu z inicjatywy Jzefa Dreyzy, prze-

ksztacone zostay (12 grudnia) w legalnie dziaajce Zwizki Wojackich Pola-kw. Czonkami ich mogli by tylko onierze narodowoci polskiej. Pierwsze

prby zbrojnego przeciwstawienia si, podjte przez ludnopolskna Grnymlsku w latach 19181919, wyszy zatem z Sokoa. Inicjatorami tych poczy-nabyli wczeni naczelnicy gniazd Sokoa. Podstawkadry powstaej p-niej Polskiej Organizacji Wojskowej stanowili take Sokoli. Z powodu niemalezupenego braku oficerw wrd Polakw-Grnolzakw, stanowiska komen-dantw POW obejmowali przewanie czonkowie Sokoa. I tak funkcje pierw-szych komendantw okrgw penili wtedy Sokoli: Adam Gaka okrg I

powiat bytomski, Adam Postrach okrg II powiat katowicki, Jan Pyka okrg III powiat zabrzaski, Janusz Hager okrg IV powiat gliwicki, Wa-dysaw Wrblewski okrg V powiat toszecki, Jan Zajer okrg VI powiattarnogrski, Jzef Gniatczyski okrg VII powiat lubliniecki, Alojzy Fizia okrg VIII powiat pszczyski, Jzef Bua okrg IX powiat rybnicki, AlfonsZgrzebniok okrg X powiat kozielski, Jan Wyglda okrg XI powiat ra-ciborski, Kazimierz Leciejski okrg XII powiat strzelecki, Teodor Kulik okrg XIII powiat opolski17.

Utworzony w Sosnowcu w czerwcu 1919 r. Gwny Komitet Opieki nadUchodcami dziaarwniew oparciu o grnolskich Sokow (Wiktor Po-lak, Augustyn wider, Jan Mrozek)18. Przykadem patriotyczno-charytatywnej

postawy bya m.in. dziaalnodelegatki Komisariatu Plebiscytowego w Byto-miu, Sokolicy druhny Marii Szukalskiej, ktra zorganizowaa w KrlewskiejHucie (dzisiejszym Chorzowie) Polski Czerwony Krzy. Kierowaa nim przezcay okres powsta i plebiscytu. Braa take udziaw akcjach sprowadzania doSosnowca broni i amunicji z Niemiec. Naley wspomnie, iprzy KomisariaciePlebiscytowym dla Grnego lska dziaa Wydzia Wychowania Fizycznego,

16 Tene,Katowickie gniazda Sokoa, s. 5556.17 Tene, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, s. 78.18 Tame s. 8.

7/21/2019 59-91.pdf

6/33

64 Mirosaw PONCZEK

ktrego wsporganizatorami byli m.in. znani lscy Sokoli: Augustyn wideri Jzef Dreyza

19. Jak pisze we Wspomnieniach sportowychRudolf Wacek, in-

spektorem sportu w tym wydziale byznany lski dziaacz ruchu sportowego,zwolennik idei sokolej Alojzy Budniok

20. Byon wedug relacji autora pamit-

nika [] prawrkWojciecha Korfantego, a take kierownika Referatu WF dra Maksymiliana Wilimowskiego

21.

W okresie midzywojennym sport na podzielonym lsku stasiwic swe-go rodzaju sprawpolityczn. Niemcy bowiem wykorzystywali swoje zwyci-stwa na boiskach do podkrelenia wyszoci sportu germaskiego nad sowia-skim, a take w ten sposb oddziaywali na nastroje mniejszoci niemieckiej

w wojewdztwie lskim. W rozwoju polskiej kultury fizycznej na Grnym l-sku oraz w deniach ludu polskiego do zachowania m.in. poprzez tkulturwiadomoci narodowej i samodzielnego bytu narodowego niepoledni rolodegrazwizek Sokoa polskiego.

Okres powsta i plebiscytu skoncentrowaprace Sokoa na sprawach or-ganizacyjnych, szczeglnie w zakresie szkolenia i wiczewojskowych. Dopie-ro po ustaleniu granic i podziale Grnego lska organizacja rozpocza powoliswdziaalnopodstawow. Stanowia jprzede wszystkim gimnastyka przy-rzdowa oraz praca owiatowa. Powstay take sokole kluby sportowe. W latach19351937 istniao ogem 150 sokolich sekcji sportowych, w tym lekkoatlety-ka uprawiana bya w 65 gniazdach lskich (1165 czonkw), gry sportowe w 42(919 czonkw), narciarstwo w 12 gniazdach (285 czonkw). Istniay te4 sek-cje cikoatletyczne, 3 akrobatyczne, 2 bokserskie, 2 ywiarskie, 3 tenisa ziem-nego i 1 tenisa stoowego oraz 4 strzeleckie (razem ponad 1000 czonkw),9 gniazd posiadao wasne sokolnie, czyli przystosowane do uprawiania powy-szych dyscyplin sportowych sale wraz ze sprztem. O ile w 1929 r. Sok l-ski liczy112 gniazd w 13 okrgach, z liczb6510 czonkw, to w 1937 r. po-siadaich 114 z tsamliczbokrgw, ale z 9355 druhami. W roku nastpnymdzielnica lska Sokoa powikszya sio kolejne sekcje: pywack, siatkw-ki, kolarsk i zapasw. Na rozgrywanych w Pradze mistrzostwach wiata

19 Tene, Glosa do pocztkw dziaalnoci Jzefa Greyzy w grnolskim Sokole (19011914),[w:] Z dziejw TG Sok w Polsce w 135 rocznic powstania, pod red. W.J. Cynarskiegoi K. Obodyskiego, Rzeszw 2004., s. 54-60. Zob. dodatkowo tego,Z dziaalnoci Sokowgrnolskich w okresie I wojnywiatowej oraz powstalskich i plebiscytu, Prace NaukoweWSP w Czstochowie, seria Kultura Fizyczna 1997, z. 1, s. 4950 i n.

20 Budniok Alojzy (18961942), [w:] B. Tuszyski, Ksiga sportowcw polskich ofiar II wojnywiatowej 19391945, Warszawa 1999, s. 32; A. Steuer,Rola Polskiego Komisariatu Plebiscy-towego w rozwoju sportu i kultury fizycznej na Grnym lsku, [w:]Powstanialskie i plebi-scyt z perspektywy 60-lecia, Opole 1981, passim, i M. Ponczek, Przyczynek do studiw nad

miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojskowego w dziaalnoci niektrych polskichorganizacji paramilitarno-wojskowych na Grnym lsku w okresie midzywojennym, Rocz-nik Naukowy 1996, nr 24, AWF Katowice, s. 8182.

21 Cyt. za R. Wacek, Wspomnienia sportowe, Opole 1948, s. 7576.

7/21/2019 59-91.pdf

7/33


w gimnastyce w reprezentacji Polski znalazy si midzy innymi zawodniczkilskiego Sokoa: Kostkwna, Majowska, Osadnikwna, Wajswna, Bregua,losarek, Oradela i ladek. Gimnastyczka Majowska z Sokoa w Katowicachzdobya na tych mistrzostwach zoty medal. Kadego roku organizowano takegimnastyczne mistrzostwa lskich Sokow. W 1938 r. zawody gimnastyczneodbyy si w Katowicach. Pierwsze miejsce zaj w nich Sok z Rybnika,drugie z Katowic, a trzecie z Szarleja

22.

Towarzystwo Gimnastyczne Sok na lsku prowadzio take intensywnprac szkoleniow, przygotowywao kadry do prowadzenia zaj wychowaniafizycznego i gimnastyki. W tym celu organizowano kursy dzielnicowe i central-

ne dla instruktorw (te ostatnie w orodku na Bielanach w Warszawie). Due za-sugi organizacyjne w krzewieniu sportu w Sokole lskim pooyli tacy jegodziaacze, jak: Jzef Dreyza, Alfred Hamburger, Tomasz Kowalczyk oraz Win-centy Spaltenstein

23.

Konkludujc, nie sposb pomin wkadu Sokoa grnolskiego lat18951939 w proces ksztatowania wiadomoci narodowej i poczucia patrioty-zmu, zarwno w pnym okresie rozbiorowym, jak i w trakcie odzyskaniai rozwoju pastwowoci polskiej w latach II Rzeczypospolitej. Istotny jest te

bez wtpienia wkad tej organizacji do genezy polskiego ruchu sportowego Gr-nego lska, ktry rywalizowa od koca lat dziewidziesitych XIX stuleciado skutecznie z majcym wczeniejsz tradycj trenerstwem i sportemniemieckim

24. wiadectwem bya chociaby wydana w styczniu 1922 r. odezwa

dzielnicy lskiej Sokoa zatytuowana U progu nowego ycia25. Autorzy do-kumentu opublikowanego w pierwszym numerze katowickiego Sokoa na l-sku pisali wwczas: [] decyzja genewska z 20 padziernika 1921 r., prze-ciwszy swlinie granicznlskkrainna dwie czci, rozoya take naszlskorganizacj sokolna dwie poowy. Sokolstwo nasze w przyszym Wo-

jewdztwie lskim, ktre niebawem ma rozpoczswj prawny ywot, oddy-cha zacznie peni ycia i wolnoci politycznej Inaczej, niestety, ma sisprawa z naszymi druynami sokolimi po tamtej stronie ziemi lskiej. Wrcznowu do tej czci wadze niemieckie, a wraz z nimi razem zapewne wszczte

22 Por. B. Cimaa, A. Stauer,Miejsce i rola Sokoa w latach powstalskich i plebiscytu, [w:]Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku,pod red. H. Przybylskiego i J. ly-skiego, Katowice 1986, s. 4365.

23 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku. Zarys dziejw, s. 11,oraz H. Rechowicz,Zasugi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fizycznej na Grnymlsku (do 1939 r.), [w]Z dziejw kultury fizycznej na Grnym lsku i w Zagbiu, Katowice1990, s. 5256 i in.

24 Z dziejw polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Grnym lsku, pod red. MirosawaPonczka Zeszyty Metodyczno-Naukowe, nr 18, wyd. AWF, Katowice 2005, s. 1315.

25 M. Ponczek, Sok na lsku 19221939 prba materiau publicystycznego, [w:] Wybraneproblemy z najnowszych dziejw kultury fizycznej w Polsce po 1918 roku, pod red. E. Maolep-szego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka, Czstochowa 1997, s. 87106.

7/21/2019 59-91.pdf

8/33

66 Mirosaw PONCZEK

zostanusiowania elaznej pici []26. Obawy te nie byy pozbawione pod-staw, o czym przekonano siw okresie przed najazdem na Polskwe wrzeniu1939 r. oraz w czasie wojny obronnej

27.

Liczba rewizjonistycznych deklaracji politykw i wysokich urzdnikwniemieckich wzrosa, szczeglnie z chwilopuszczenia przez oddziay sojuszni-cze ostatniej strefy okupacyjnej w Nadrenii (30 czerwca 1930 r.). Minister ziem

okupowanych w rzdzie Rzeszy Gotfried Treviranus, podczas zjazdu rewizjo-nistycznych organizacji w Berlinie, 10 sierpnia tego roku, powiedzia m.in.:[] Mylimy o tym, pod jakim niegodziwym naciskiem Wilson byzmuszonydo nienaturalnego odcicia Prus Wschodnich, na jak dziwnpozycj skazany

zosta niemiecki Gdask. Przyszo ssiada polskiego, ktry sw potg pa-stwowzawdzicza w niemaej mierze krwi niemieckiej, moe bydopiero wte-dy zorganizowana, kiedy Polska i Niemcy nie bdtrzymane w wiecznym nie-

pokoju przez niesprawiedliwe wyznaczone granice []28

. Podobnie wypowie-

dziasinieco pniej prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg, oraz przedsta-wiciel soldateski niemieckiej Hans von Seeckt. Zakwestionowali oni status

prawno-pastwowy Grnego lska, szczeglnie przyczenie znacznej jegoczci w 1922 r. do Polski. Ostatecznie dojcie Adolfa Hitlera do wadzy w 1933 r.oywio tylko skrajnie nacjonalistyczne siy mniejszoci niemieckiej na Grnymlsku do prowokacyjnych dziaa. Znalazo to take swj wyraz w kulturze fi-zycznej, szczeglnie w sporcie. Jak donosia katowicka Polonia z dnia5 czerwca 1938 r., druyny niemieckie rozgrywajce spotkanie pikarskie z pol-skimi druynami z Grnego lska koczyy mecze okrzykiem: Sieg Heili podnosiy rce w hitlerowskim pozdrowieniu. Szczeglnie w latach trzydzie-stych wzmgsina lsku ruch na rzecz organizowania niemieckich stowarzy-szesportowych. Przeciwstawiasitym zjawiskom Sok lski, dajc temuwyraz podczas VIII Zlotu Sokolstwa Polskiego w Katowicach, w czerwcu 1937 r.

29

Edward Kubalski, prezes okrgu I dzielnicy krakowskiej Sokoa, w Wiado-mociach Zlotowych z tego samego roku, tak oto oceniaorganizacyjne przed-siwzicia swoich lskich kolegw: [] To jeden z tych wielkich i cichychwysikw w zmaganiu siz ociennymi zapdami, pokojowa forma tej odwiecz-nej walki, jaknard polski prowadzi bez przerwy o sw cao i bezpiecze-stwo granic []

30.

26 Cyt. za M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, s. 89.27 Tame.28 Cyt. za M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok..., passim.29 M. Ponczek,Kocikatolicki a Sok na Grnym lsku 19221939, Wychowanie Fizycz-

ne i Sport 1993, nr 4, s. 191196.30 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok..., s. 910, por. B. Woltmann,Polska kultura

fizyczna na wschodnim pograniczu niemieckim (19191939), Pozna1980, s. 73 i n.

7/21/2019 59-91.pdf

9/33


Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku w okresie midzy-wojennym (19221939)

31 prowadzio take oywion dziaalno kulturalno-

owiatow. Na uwagzasuguje wspieranie propagandowe i finansowe idei bu-dowy gmachu Muzeum lskiego w Katowicach oraz pastwowego Archiwumi Biblioteki Sejmowej, organizowanie kursw jzyka polskiego, animowanie ru-chu piewaczego i teatrw amatorskich (Towarzystwo Przyjaci Teatru Pol-skiego). Propagowano take rodzim twrczo sokol. Dorobkiem literackimwyrniasiAugustyn wider, samorodny poeta lski, sekretarz dzielnicy l-skiej Sokoa, czonek redakcji Ordzia Sokolego. Popularyzowaon w swo-ich utworach takie cechy charakteru, jak: hart ducha i ciaa, odwag, zaradno,

mstwo, wytrwaow deniu do celu, karno, zdyscyplinowanie, patriotyzm.Take publicystyka widra w Ordziu Sokolim nacechowana bya dydakty-zmem obywatelsko-patriotycznym, propagujcym sokol ide wrd szerokichrzesz spoeczestwa lskiego32.

Interesujcym przedsiwziciem organizacyjno-popularyzatorskim byorwniezakadanie przy gniazdach wasnych bibliotek sokolich. Do staych uro-czystoci i obchodzonych rocznic naleay wieczory ku czci patrona ruchu soko-lego Tadeusza Kociuszki, wybuchu powstania listopadowego i ustanowieniaKonstytucji 3 maja. Ze szczeglnym jednak pietyzmem witowano rocznicodzyskania niepodlegoci przez Polsk, powstalskich oraz przyczenia l-ska do Macierzy. Kada tego typu impreza wzbogacana bya programem spor-towo-artystycznym i owiatowym, przygotowywanym przez poszczeglnegniazda, okrgi czy dzielnice. Nie przesza tebez echa 250 rocznica przejazdu

przez ziemilskwojsk krla Jana III Sobieskiego na odsiecz Wiednia. Zor-ganizowana w Katowicach przez Przewodnictwo dzielnicy lskiej Sokoa 25 listopada 1933 r. uroczysta akademia miaa interesujcy program z prze-mwieniem wiceprezesa Wincentego Spaltensteina oraz z wystpami sporto-

31 Zob. Zwizek Towarzystw Gimnastycznych Sok. Dzielnica lska stowarzyszenie spor-

towe i spoeczno-wychowawcze czce wychowanie fizyczne, oparte przede wszystkim nawiczeniach gimnastycznych z dziaalnocikulturalno-owiatow. Cyt. za:Polskie organiza-cje spoeczno-polityczne na Grnym lsku w latach 19181939, Leksykon lski, t. 4, z. 1,Katowice 1988, s. 7980. Prezesami dzielnicy lskiej Sokoa byli: Stanisaw Kobyliski(19221923), Jzef Dreyza (19231932), Tomasz Kowalczyk (19321939). Funkcjnaczelni-kw dzielnicowych penili wwczas: Alfred Hamburger (19221932), Henryk Boryczka (19321939). Organem prasowym Sokoa bySokna lsku wydawany od 1922 do 1939 r. w Kato-wicach. Poprzednikiem tego pisma byo Ordzie Sokoa, wydawane w pocztku lat 20. XX w.w Bytomiu (redaktorem odpowiedzialnym pisma Augustyn wider), za redaktorem tech-nicznym Jzef Dreyza). W autonomicznym wojewdztwie lskim redaktorem odpowie-dzialnym Sokoa na lsku, wydawanego w Katowicach, bynajpierw w okresie 19221928Albin Koczur, a od 1928 do 1937 r. Karol Kolik. Natomiast w latach 19381939 funkcjre-daktorw odpowiedzialnych pisma penili Karol Kolik i Jan Jakub Kowalczyk. Por. M. Pon-czek, M. Szczerbiski,Z dziejw prasy sportowej na Grnym lsku i w Zagbiu (19201986),Katowice 1988, s. 45.

32 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku. Zarys dziejw, s. 11.

7/21/2019 59-91.pdf

10/33

68 Mirosaw PONCZEK

wymi i artystycznymi33

. Dzielnica lska Sokoa prowadzia rwnie pracuwiadamiajc o zgubnych skutkach naduywania alkoholu przez modzie,o obowizku czystoci moralnej druhw czonkw zwizku34.

Nawizujc do ostatecznego podziau Grnego lska w 1922 r., dokonanozmian strukturalno-organizacyjnych dzielnicy lskiej Sokoa, tworzc nast-

pujce okrgi: I piekarsko-nowobytomski, II katowicki, III krlewsko--hucki, IV tarnogrski, V lubliniecki, VI miko owski, VII mysowicki,VIII rybnicki, IX wodzisawski, X pszczyski. Najbardziej znanymi dzia-aczami Sokoa lskiego w okresie midzywojennym byli: prezesi dzielnicylskiej Jzef Dreyza i Tomasz Kowalczyk35, wiceprezesi Karol Kolik

i Wincenty Spaltenstain, naczelnik Alfred Humburger, sekretarze Jzef wi-taa, Andrzej Zontek, Jan Brzeskot i Zygmunt Wjcik, zastpcy naczelnikaokrgu, ewentualnie delegaci Naczelnictwa do Przewodnictwa Dzielnicy Pa-we Jarczyk36, Jerzy Krl, Juliusz Szydo, Jzef Wesoy. Kapelanem diecezjal-nym dzielnicy lskiej Sokoa byks. Jan Brandys z Chorzowa II37.

W latach dwudziestych Sok znajdowasipod znacznym wpywem LigiNarodowej. Jej czonkowie byli czsto animatorami, organizatorami i przywd-cami wielu gniazd zwizku, decydowali o takim czy innym jego ksztacie,utrzymaniu wizi gniazd lskich z innymi dzielnicami czy regionami kraju,

przede wszystkim z Galicjoraz Wielkopolsk. Na lsku jednake ywe byytradycje katolickie, dlatego teSok bypopularny w rodowiskach zwiza-nych z oddziaywaniem i politykchrzecijaskiej demokracji. Jeszcze jesieni1925 r. w numerze 1011 Sokoa na lsku, w artykule Sokolstwo a milita-ryzm, pitnowano przedkadanie przysposobienia obronnego nad wychowaniefizyczne i ideowo-moralne w dziaalnoci organizacji. Pewne prdy polityczne[] chc stworzy z nas wojsko, sportowcw czy copodobnego, a samo wfspychajna sam koniec. Nie jestem wcale przeciwnikiem wyszkolenia wojsko-wego pisaautor A. Zontek ograniczygo trzeba jednak do tego wyszkole-nia, ktre jest niezbdne dla kadego obywatela tak, jak to pisaonegdaj E. Ku-

balski w numerze 5 Przegldu Sokolego z 1922 r. Militaryzm jako taki niejest naszym zadaniem. Celem sokolstwa byo i pozostanie na zawsze pene wy-chowanie, w szczeglnoci pod wzgldem fizycznym i moralnym38.

33 Tame, s. 12.34 Tame.35 Ludzie Sokoa w subie Polsce na Grnym lsku, [w:]KrakwZakopane 1113 czerwca

2004 r. Krajowy Zlot Sokolstwa Polskiego. 110 lat TG Sok w Zakopanem, Krakw 2004,s. 125132.

36 M. Ponczek,Dziaalnoniepodlegociowa i sokola Pawa Jarczyka na Grnym lsku, Ze-szyty Metodyczno-Naukowe 1993, nr 4, wyd. AWF, Katowice, s. 113122.

37 Tame, k. 8. Por. M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, s. 13.38 Cyt. za M. Ponczek, jw., s. 13.

7/21/2019 59-91.pdf

11/33


Ten sam autor w numerze czerwcowym, w roku zamachu majowego, pisawSokole na lsku: Musimy teraz zdasobie spraw, dokd dymy, jakie snasze drogi, by nie zboczyz obranego kierunku, realizujc program na caej li-nii. Musimy sobie take uzmysowinasze posannictwo w wychowaniu fizycz-nym, dostosowago do obecnych warunkw i pooenia politycznego pastwa[]. Jzef Dreyza, w tym samym wydaniu pisma, odwanie skonstatowa, irok 1926 wyrzdzi Polsce najwiksz krzywd, wprowadzajc rozdwojeniei rozdwiki w narodzie oraz wojsku. Sokoli i kardynalna cnota, posuch i kar-no! Sok stazawsze na stray niepokalanej czystoci ducha i ciaa narodui granic Rzeczypospolitej, dochowania wiary hasem sokolim, praworzdnoci

i witoci zoonej przysigi. Czuj duch sokoli!39

Ostatecznie w owiadczeniuczerwcowym z 1926 r. dzielnica lska Sokoa opowiedziaa siza obrona-du i porzdku w pastwie. Wezwaa sokol bra do rozwagi, posuszestwa

przysidze i niedziaania na wasnrk40.Mimo oficjalnych deklaracji i wypowiedzi czoowych przedstawicieli

zwizku ruch sokoli pozostawa pod organizacyjnymi i ideologicznymi wpy-wami zarwno endecji, chadecji, a nawet Narodowej Partii Robotniczej. Rol

jednak nadrzdn, nadzorujc, odgrywaa Narodowa Demokracja41.Z chwilugruntowania sirzdw sanacji Towarzystwa Gimnastyczne wraz

z caym obozem narodowym przeszy do tzw. pasywnej opozycji, ktra utrzy-mywaa siado wrzenia 1939 r. Jak pisze Bogusaw Grusiewicz: [] zda-rzajce si ekscesy Sokoa z praworzdnymi organizacjami dotyczyy prze-wanie jego zatargw z sanacyjnym Strzelcem. Na lsku, midzy wojewodMichaem Grayskim a stronnictwami opozycyjnymi dochodzio do wyranejkonfrontacji. Uwidocznio si to w Sejmie lskim. Dziki swej polityce Gra-yski byprzyczynrozamu zarwno w szeregach chadecji, jak i PPS. Spowo-dowao to w rezultacie odsunicie wszystkich organizacji, niemajcych progra-mu prosanacyjnego, od wpywu na ycie polityczne w tym regionie kraju [].Taka polityka nie sprzyjaa spoeczestwu polskiemu na lsku. Pomagaa odra-dzaniu siwrogich Polsce niemieckich sinacjonalistycznych.

Sok na lsku widziagroce Polsce niebezpieczestwo ze strony Nie-miec. Druhowie Sokoli protestowali przeciwko germaskim zakusom na rdzen-nie polskie ziemie, szczeglnie tu na ziemi grnolskiej. W Odezwie Prezesa

Zwizku Sokolstwa Polskiego pk. dypl. F. Arciszewskiego, wydanej w stycz-niu 1937 r., wyranie podkrelono zwizek tej piastowskiej dzielnicy z Macie-rz. [] 15 lipca 1937 r. czytamy w dokumencie koczy siokres przej-ciowy i Grny lsk pozostanie bez kontroli midzynarodowej pod wycznopiek Polski []. Wraca wic ziemia Piastw, ju cakiem ostatecznie bez

39 Sokna Grnym lsku 1926, nr 6, s. 3.40 Tame s. 34.41 M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku. Zarys dziejw, s. 14.

7/21/2019 59-91.pdf

12/33

70 Mirosaw PONCZEK

zastrzee, do Polski []42. Groce Polsce niebezpieczestwo ze strony Nie-miec w latach midzywojennych nie byo pozbawione podstaw. Przekonao sio tym spoeczestwo II Rzeczypospolitej 1 wrzenia. Oceniajc zwizki Soko-a grnolskiego z geografia polityczn Polski Niepodlegej, naley stwier-dzi, i w okresie midzywojennym obejmujcym w polskiej czci Grnegolska lata 19221939 nie zatraci on swego narodowo-chrzecijaskiego cha-rakteru. Starasibywierny pryncypialnym zaoeniom ideowym towarzystwa,ktre od 1895 r. podstaw swej dziaalnoci uczynio walk o polsko, jzyki kulturnarodow, o zorganizowany system kultury fizycznej43.

II. Sport i wybrane formy kultury fizycznej na Grnym lskuw latach II Rzeczypospolitej (19221939)

1

W okresie midzywojennym patronaty sportowe Polskiego Komisariatu Ple-biscytowego i Naczelnej Rady Ludowej na Grnym lsku44 [] zastpionezostay mecenatem wadz miejskich (ich czonkowie zasiadali w zarzdach po-wstajcych klubw sportowych KS Pogo Katowice, KS Poniatowski Go-dula, Nowomiejskim Klubie Tenisowym). Dotyczyo to rwnie mecenatu

przemysowego(zapocztkowanego przez kopalniGiesche w Janowie nad

Towarzystwem Pywackim 23 Giszowiec-Nikiszowiec, kontynuowanegoprzez Polskie Kopalnie Skarbowe nad FederacjTowarzystw Gimnastyczno-Sportowych). Do tej federacji naleao 9 kzakadowych. Odnosio sito takedo mecenatu kocielnego (od 1925 i 1926 r. w Stowarzyszeniach ModzieyPolskiej, organizacji zaoonej wczeniej przez ks. Wawrzyca Puchera (18711941), proboszcza z Dbrwki Maej) i mecenatu partiipolitycznych (PolskiejPartii Socjalistycznej nad Stowarzyszeniem Kulturalno-Owiatowym Mo-dziey Robotniczej Sia oraz Narodowej Partii Robotniczej nad ZwizkiemModziey Polskiej Jedno)45. Mecenaty wadz miejskich Katowic, ko-

42 Por. tame, s. 15, oraz relacjPawa Chrszcza, dziaacza grnolskiego Sokoa z 1986 r.

[w:] Skadnica Akt Zakadu Historii Fizycznej Katedra Humanistycznych Podstaw Kultury Fi-zycznej AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach.

43 Por. M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne na Grnym lsku. Zarys dziejw, s. 15; tego,Znaczenie niektrych rde kocielnych dla czciowego odtwarzania historii Sokoa (nalsku, Ziemi Pszczyskiej i dzkiej), [w:] Z dziejw Towarzystw Gimnastycznych Sok,pod red. Z. Pawluczuka, s. 270273.

44 Przed I wojn wiatow na lsku nie istniay jeszcze polskie kluby sportowe. Por. M. Pon-czek,Pocztki sportu na Grnym lsku do zakoczenia I wojnywiatowej, [w:] Studia i mate-riay do wiczei seminariw dla studentw AWF. Historia i organizacja kultury fizycznej , podred. L. Gondka, Gdask 1996, s. 2223.

45 Cyt. za A. Steuer, Sport na Grnym lsku 18961996, Katowice 1997, s. 18. Wczeniejw 1920 r. w Bytomiu, dziaacze Sokoa (z Edmundem Grabianowskim) zaoyli Towarzy-

7/21/2019 59-91.pdf

13/33


cielny i partii politycznych, przyczyniy siw latach midzywojennych II Rze-czypospolitej do zajcia przez wojewdztwo lskie czoowego miejsca w spo-rcie (po Warszawie)

46.

Niemieckie organizacje sportowe (w tym piki nonej) po wkroczeniu napolski lsk Zwizku Byych Powstacw (boisko KS Diana Katowice)rozwizay si (wiosn1923 r.). Kluby niemieckie (zwaszcza pikarskie) spo-lszczyy sibdtezmieniay swoje nazwy. W rezultacie poczyy siz Gr-nolskim Okrgowym Zwizkiem Piki Nonej. Na przeomie 1923 i 1924 r.nastpia odbudowa futbolu w powiecie tarnogrskim (KS lsk TarnowskieGry, Ruch Radzionkw, Odra Miasteczko lskie), pszczyskim (KS Na-

przd obecnie AKS Mikow, Pogo Ornontowice, Orze Mokre)i w rybnickim (KS Naprzd, 23 Rydutowy, Concordia Knurw, 23Czerwionka)

47. W 1924 r. (przed VIII Letnimi Igrzyskami Olimpijskimi w Pa-

ryu) Amatorski Klub Sportowy (z Krlewskiej Huty) zdobyPuchar Plebiscy-towy, a Emil Grlitz (bramkarz (1FC Katowice) otrzymanominacjdo pol-skiej kadry olimpijskiej. W igrzyskach paryskich nie wystpi. Bybramkarzemrezerwowym

48. Casus Grlitza jak podaje Antoni Steuer wyzwoliu niemieckich

dziaaczy sportowych chprzejcia katowickiej centrali pikarskiej w swoje rce.Kres temu pooy prezes GOZPN Stanisaw Flieger. Wstrzyma on tendencjmniejszoci niemieckiej do kontrolowania opat skarbowych w zwizku49.

Z innego rda wynikao, e Policyjny Klub Sportowy (powstay w 1924 r.)posiada jedyny w Katowicach stadion z krytymi trybunami. Szermierze tegoklubu (Antoni Sobik, Rajmund Karwicki, Teodor Zaczyk) byli reprezentantami

Polski (w pniejszym okresie nawet olimpijczykami)50. W kwietniu 1923 r.(podczas otwarcia boiska KS Jedno Michakowice) zorganizowano turniejfutbolowy z udziaem m.in. KS Wawel Krakw, Pogo Katowice, ZgodaBrzeziny, Orze Jzefowiec i KS Huta Laura51. Zapanicy grnolscy(m.in. Ryszard Bayca, Jan Gauszka, Leon Mazurek) byli mistrzami Polskiw latach 19251926

52. W boksie wyrniay sikluby lskie, m.in. Bokserski Klub

Sportowy Katowice, 06 Mysowice, Slavia Ruda lska i Ruch Chorzw53.

stwo Sportowe Polonia. W 1922 r. klub ten zosta zlikwidowany przez Niemcw. Por.W. elekiewicz,Historia polskiego hokeja, Krynica Zdrj 2006, s. 312.

46 Tame.47 A. Steuer, op. cit., s. 20. Zob. teP. Czado,Pocztki piki nonej w Katowicach, [w:] M. Pon-

czek (red.), Z dziejw polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Grnym lsku w XIX i XXwieku, Zeszyty Metodyczno-Naukowe nr 18, AWF Katowice 2005, s. 5354.

48 Por. A. Steuer, XXII Kultura fizyczna, s. 544.49 Tame.50 H. Rechowicz, Sport na Grnym lsku..., s. 143.51 Sportowiec Zagbia 1923, passim.52 Rwnie w pniejszym okresie 19271928 (R. Baeja), w latach 19271934 J. Gauszka

i H. Ganzera (19271931). Zob. A. Steuer, Sport na Grnym lsku..., s. 23.53 Czoowi lscy piciarze Jan Grny, Stanisaw Piat w pniejszym okresie (pod koniec lat

20. i w latach 30.) byli mistrzami Polski. Grny bra udzia w mistrzostwach Europy (1930)

7/21/2019 59-91.pdf

14/33

72 Mirosaw PONCZEK

W polskiej czci lska popularna bya lekkoatletyka. Do 1924 r. w Grno-lskim Zwizku LA i Palanta zrzeszonych byo 30 klubw. W 1925 r. powstaw Katowicach Polski Zwizek Palanta i Gier Ruchowych (od 1926 r. dziaaonw ramach nowej oglnopolskiej centrali sportowej pod nazwZwizku Pol-skich Zwizkw Sportowych w Warszawie)54. Coraz wicej zwolennikw wrdgrnolskiej modziey zyskiwaa (od 1922 r.) pika rczna. T dyscyplinsportu, zwanprzez Polakw szczypiorniakiem, sprowadziy na lsk niemiec-kie organizacje turnerskie. Pika rczna (do 1926 r.) najlepiej rozwijaa siw re-

jonie Tarnowskich Gr55

. Od 1 wrzenia 1925 r. w Pastwowym SeminariumNauczycielskim Mskim w Tarnowskich Grach rozpocz prac Wadysaw

Babirecki absolwent Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w War-szawie (dzisiaj AWF), znany w polskiej czci Grnego lska popularyzator tejdyscypliny sportu56.

Poziom wyczynowy w wojewdztwie lskim prezentoway take sportywodne: Ruttowitzer Schwimmen Verein 1912 Katowice; Towarzystwo Pywac-kie 23 Giszowiec-Nikiszowiec oraz sekcja ydowskiego Klubu SportowegoHakoah Bielsko. Byy one (od 1923 r). czonkami Krakowskiego OkrgowegoZwizku Pywackiego. Od 1926 r. w Katowicach dziaa samodzielnie lskiOkrgowy Zwizek Pywacki (z 8 sekcjami i klubami pywackimi)57. Najbar-dziej znan lsk pywaczk w tym czasie bya Rozalia Kajzer-Piesiur, ktra

bdc czonkiniTowarzystwa Pywackiego 23 Giszowiec-Nikiszowiec, zdo-bya tytumistrzyni Polski w 1925 i 1926 r.58Na lsku rozwijao sirwniekajakarstwo. Przykadem tego moe byfakt, ipierwszym klubem kajakowymw Polsce by zaoony w 1924 r. w Mysowiach Klub Skadakowcw i Kaja-kowcw Helkas

59. Ta sama uwaga dotyczymoe kolarstwa. W 1923 r. po-

wsta Zwizek Cyklistw i Motocyklistw Wojewdztwa lskiego, ktryw 1924 r. zrzesza 14 towarzystw. Od 1922 r. lska centrala kolarska weszaw skad Polskiego Zwizku Towarzystwa Kolarskiego60.

W polskiej czci lska prowadzidziaalno (od 1925 r.) Klub Motocy-klowy (z siedzibw Katowicach)61. Od 1926 r. w stolicy wojewdztwa lskie-go funkcjonowaa tepierwsza strzelecka jednostka sportowa (w Polsce) dzikiaktywnoci Jana Hlonda, Jana Fliegera, ks. Franciszka cigay, Karola Kolika,

i w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie (1928), a Pi at uczestniczy w mistrzo-stwach Europy (w 1934, 1937 i 1939 r.).

54 A. Steuer, dz. cyt., s. 26.55 Tame. Zob. teA. Zach, Pocztki piki rcznej na lsku, [w:] Z najnowszej historii kultury

fizycznej w Polsce, t. 5, pod red. B. Woltmanna, Gorzw Wlkp. 2002, s. 149150.56 Por. A. Zach, dz. cyt., s. 150.57 A. Steuer, dz. cyt., s. 31.58 Por. H. Rechowicz, Sport na Grnym lsku..., s. 172.59 A. Steuer, dz. cyt., s. 32.60 Tame.61 Tame, s. 33.

7/21/2019 59-91.pdf

15/33


Jana Widucha i Jana Czaplickiego. Od 1925 r. funkcjonowaw Katowicach tak-e Harcerski Klub Narciarski62. W tym samym roku powstaa te sekcja lawn--tenisa (usytuowana przy KS Pogo Katowice)63. Od 1922 r. (przy katowickiejPogoni) istniaa sekcja bokserska oraz sekcje lekkoatletyczna, futbolowa,

pywacka i piki rcznej64. W 1924 r. w Katowicach utworzony zostaprzez Sta-nisawa Nogaja Klub Sportowy Urzdnikw Kolejowych i Celnych. Od tego ro-ku dziaateKS Rodzie Katowice i Zwizek Szachistw. Dwa lata wcze-niej (od 1922 r.) widoczny byw Katowicach rwnieKS Db (dawniej Ei-che)

65. W latach 19221926 uwidocznia si wic aktywno organizacyjna

rnorodnych klubw i towarzystw sportowych, rozwijajcych sekcje futbolo-

we, bokserskie, zapanicze, lekkoatletyczne, pywackie, kolarskie, motocyklo-we, strzeleckie i tenisowe. Wojewdztwo lskie zaczo liczysiw rywaliza-cji sportowej na obszarze II Rzeczypospolitej.

Tradycje paramilitarno-wojskowe kultury fizycznej na Grnym lsku okre-su midzywojennego sigaj dziaalnoci Wydziau Kulturalno-OwiatowegoPolskiego Komisariatu Plebiscytowego (z siedzibw Bytomiu), a pniej Wy-dziau Wychowania Fizycznego (z Maksymilianem Wilimowskim, JzefemDreyz, Pawem Jarczykiem, Augustynem widerskim i Alojzym Budniokiemna czele)

66. W wojewdztwie lskim rozwindziaalnoZwizek Harcerstwa

Polskiego, Zwizek Strzelecki Strzelec, Zwizek Towarzystw Gimnastycz-nych Sok w Polsce. Dziaa te Zwizek Powstacw lskich, ZwizekModziey Wiejskiej, Zwizek Osadnikw Wojskowych, Zwizek OchotniczychStray Poarnych oraz Katolickie Zjednoczenie Stowarzysze Modziey Pol-skiej i Komitet Spoeczny Przysposobienia Wojskowego dla Obrony Kraju67.

Na podzielonym lsku w (latach 19221939) kultura fizyczna bya nie-rzadko narzdziem polityki. Niemcy wykorzystywali swoje zwycistwa na bo-iskach i na arenach sportowych do podkrelenia przewagi nad Polakami. Ode-zwa dzielnicy lskiej Sokoa z 1922 r. wiadczya o tym, e obawy te nie by-y pozbawione podstaw68. Dzielnica lska Sokoa w kocu 1923 r. liczya 10

62 Tame, s. 36.63 Tame, s. 38.64 H. Rechowicz, Sport na Grnym lsku..., s. 154.65 Tame, s. 40.66 M. Ponczek,Przyczynek do studiw nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojsko-

wego w dziaalnoci niektrych polskich organizacji paramilitarno-wojskowych na Grnymlsku w okresie midzywojennym, Rocznik Naukowy, nr 24 (AWF), Katowice 1996, s. 8182.

67 Archiwum Akt Nowych. Federacja Polskich Zwizkw Obrocw Ojczyzny, sygn. 140/1 oraz251-258 i 321-300, k. 64.

68 M. Ponczek, Sok na lsku 19221933 prba syntezy materiau publicystycznego, [w:]Wybrane problemy z najnowszych dziejw kultury fizycznej w Polsce (po 1918 roku), pod red.

E. Maolepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka, Czstochowa 1997, s. 9597. Por. M. Ponczek,Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku..., s. 89. Por. tego, TG Sok naGrnym lsku..., s. 910.

7/21/2019 59-91.pdf

16/33

74 Mirosaw PONCZEK

okrgw, 128 gniazd i 7649 czonkw w tym 6501 mczyzn i 1148 kobiet(z tego wiczcych 2017 mczyzn, 831 kobiet i 3354 modziey)69. Prezesemlskiej centrali sokolej byw tym czasie Jzef Dreyza, wiceprezesem TomaszKowalczyk, a naczelnikiem Alfred Hamburger. W Sokole uprawiano gw-nie gimnastyk(rwniegry sportowe, zabawy ruchowe, kolarstwo, szermierk,zapasy, sporty zimowe, lekkoatletyk, pywanie). W wojewdztwie lskimw dziedzinie kultury fizycznej (do 1926 r.) widoczny byZwizek HarcerstwaPolskiego. W Katowicach dziaa od 1922 r. inspektorat harcerski. W marcu1924 r. harcerstwo lskie podzielone zostao na chorgiew mski esk(przyszkoach powszechnych aktywnoprzejawiao 12 druyn, zaprzy gimnazjach 6,

a w szkoach rzemielniczych 14, natomiast w miejskich 7)70

. Zaowocowao topowstaniem, z inicjatywy Gustawa Rokity, Harcerskiego Klubu Sportowego.

Utworzono teHarcerski Klub Narciarski71.Du popularnoci wrd modziey lskiej skupionej wok Kocioa

rzymskokatolickiego cieszya si kultura fizyczna. Uprawiana bya w ramachdziaalnoci Katolickich StowarzyszeModziey Mskiej i Katolickich Stowa-rzysze Modziey eskiej (w polskiej czci lska skupiona zostaa w ra-mach oglnopolskiej katolickiej centrali wystpujcej pod nazwZjednoczeniaStowarzysze Modziey Polskiej zwanej inaczej Zjednoczeniem ModzieyPolskiej)

72. Modziekatolicka zrzeszona w polskiej czci lska (od 1920 r.)

w lskim Zwizku Modziey Polskiej liczya okoo 3,3 tys. czonkw. Rozwi-jaa si dziki naczelnikom sportowym (m.in. K. Krawczykowi z KrlewskiejHuty, F. Swobodzie z Katowic, J. Knapikowi z Mysowic, W. Madeji z Ko-chowic, J. Gombicy z Tarnowskich Gr, W. Kani z Mikoowa i M. Czaplic-kiemu z Rybnika). Aktywnie angaowaa si w organizacj zawodw sporto-wych i urzdzanie wycieczek oraz budow wasnych boisk (w ramach obcho-dw Dni Modziey)73. Dane dotyczce diecezji lskiej z 1926 r. wskazywayna to, iw katolickich organizacjach modziey mskiej polskiej czci lska

byy 22 kka owiatowe, 11 religijnych, 33 piewacze, 60 sportowych, 10 abs-tynenckich, 9 zawodowych, 6 muzycznych i 3 robt rcznych (zorganizowano

69 H. Rechowicz,Polska kultura fizyczna na lsku..., s. 113.70 Aktywnoprzejawiay rwniegromady zuchowe, ktrych byo raptem 4. Dane za H. Recho-

wicz,Polska kultura fizyczna na lsku..., s. 118119.71 Tame, s. 120121.72 Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (dalej: AAKat.). Protokoy i sprawozdania lskie-

go Zwizku Modziey Polskiej, bez sygn., bez pag.; M. Ponczek, Kultura fizyczna w polskichkatolickich organizacjach modzieowych II Rzeczypospolitej, Katowice 1997, s. 8996. Zob.tego, Glosa rdowa o miejscu kultury fizycznej w polskich i niemieckich organizacjach mo-dzieowych Grnego lska w II Rzeczypospolitej, [w:]Z dziejw polskiej i niemieckiej kulturyfizycznej na Grnym lsku w XIX i XX wieku..., s. 125137.

73 AAKat. Spis Stowarzysze lskiego Zwizku Modziey Polskiej, bez sygn., b. pag. Zob.M. Ponczek,Kultura fizyczna w polskich Katolickich organizacjach modzieowych..., s. 8990.

7/21/2019 59-91.pdf

17/33


te 227 wycieczek)74. Istnienie 60 kek sportowych w diecezji katowickiejwiadczyo o rosncej roli szeroko pojtej kultury fizycznej w rodowisku mo-dzieowym Kocioa rzymskokatolickiego na Grnym lsku.

W wojewdztwie lskim (od 1924 r.) dziaay Stowarzyszenia Kulturalno--Owiatowe Modziey Robotniczej oraz okrgi i gniazda TG Sok i oddziayTowarzystwa Uniwersytetu Robotniczego

75 (bdce pod wpywem polityczno-

ideologicznym Polskiej Partii Socjalistycznej). W Zawodziu (obecnej dzielnicy

Katowic od 1922 r.) rozpoczo statutowaktywnoStowarzyszenie ModzieyRobotniczej Sia (dziaajce m.in. w ramach sekcji gimnastycznych, paramili-tarno-sportowych, szachowych i krajoznawczych)

76. W cieniu Narodowej Partii

Robotniczej rozpoczynadziaalnoZwizek Modziey Pracujcej Jedno(od1923 r.). Kultura fizyczna stanowia w pracy organizacyjnej tego stowarzyszenialiczcy sielement aktywnoci77.

W maju 1926 r. marszaek Jzef Pisudski przej ponownie wadzw II Rzeczypospolitej. W polskiej czci lska zaczto odtd zwracabaczniej-sz uwag na konieczno ksztatowania tyzny fizycznej spoeczestwa(szczeglnie w aspektach utylitarno-obronnych). wiadczya o tym m.in. publi-cystyka miesicznika dzielnicy lskiej Sokoa Sokna lsku. Zmianasytuacji politycznej w Polsce (spowodowana wydarzeniami politycznymi 1926 r.)

staa siprzyczynistotnych przewartociowawrd spoecznoci polskiej l-ska. Zwrot polityczny 1926 r., a wraz z nim dojcie do wadzy krgw wojsko-wych (zwizanych z Jzefem Pisudskim) spowodoway, e odtd sprawy doty-czce kultury fizycznej (szeroko pojmowanego wychowania fizycznego) zalene

byy bardziej od sprawujcej wadzsanacji oraz sympatyzujcego z niobozulegionowego

78. Kultura fizyczna staa siodtd narzdziem wychowania obywa-

telskiego i patriotycznego Polakw79

(co znajdzie swj wyraz w prowadzonej

polityce pastwa polskiego po roku 192680 do wybuchu II wojny wiatowejwcznie). Dodajmy, e od 1926 r. w wojewdztwie lskim uksztatowa si

pastwowy mecenat sportowy. Reprezentowago WUWFiPF. Instytucjtkie-

74 AAK. Spis stowarzysze ZMP (1926) bez sygn., bez pag., M. Ponczek, Glosa rdowa,

s. 125126.75 H. Rechowicz,Polska kultura fizyczna na lsku..., s. 129130.76 Tame, s. 130.77 Tame, s. 135.78 M. Ponczek, Sok na lsku 19221939..., s. 9697. Por. E. Dugajczyk, Sanacja lska

(19261939). Zarys dziejw politycznych, Katowice 1983, s. 83 i n., oraz B. Grusiewicz, Dzia-

alnoTowarzystwa Gimnastycznego Sok na Grnym lsku w latach 19181939, (pracadoktorska) AWF Krakw 1981, s. 179180 i n.

79 Zob. D. Dudek, Jzef Pisudski wobec kultury fizycznej (19101935), Krakw 2004, s. 3950oraz 5166 i 6789.

80 L. Szymaski,Kultura fizyczna w polityce II Rzeczypospolitej, Wrocaw 1995, s. 727 oraz 6988 i 8996.

7/21/2019 59-91.pdf

18/33

76 Mirosaw PONCZEK

rowawojewoda lski MichaGrayski81. Z kolei lskiej Radzie Sportowejprzewodniczy dr Tadeusz Saloni. Naley te zgodzi si z tez, i demokra-tyczny w swej formie model kultury fizycznej umoliwiadziaalnoi funkcjo-nowanie pozostaych mecenatw sportowych (miejskiego, przemysowego, ko-cielnego i partii politycznych). Najbardziej jednak aktywn form kultury fi-zycznej stanowi (w tym okresie i na wspomnianym obszarze) sport (przedewszystkim pika nona, boks, zapasy, strzelectwo, tenis, pywanie, pika rczna,lekkoatletyka, czciowo sporty motorowe, kolarstwo i kajakarstwo).

W upowszechnianiu poszczeglnych dyscyplin sportowych (rozwijanych

w klubach) du rol (od 1922 do 1926 r.) odegra mecenat wadz miejskich

oraz mecenat przemysowy i kocielny. Zauwaalne lady kultury fizycznej(chow wyranie mniejszym stopniu niw klubach sportowych) widoczne byyw dziaalnoci niektrych organizacji spoecznych (m.in. modzieowych). Durolna tym polu odegrao TG Sok oraz niektre organizacje paramilitarnei kombatanckie, wreszcie harcerstwo i stowarzyszenia skupione wokKocioarzymskokatolickiego, w pewnym stopniu rwnie partii politycznych (przedewszystkim PPS i Narodowej Partii Robotniczej).

Zwrot polityczny roku 1926 zwizany z ponownym przejciem wadzy przezmarszaka Jzefa Pisudskiego wpyn stymulujco na rozwj polskiej kulturyfizycznej w II Rzeczypospolitej. Staa siona bardziej widoczna take i na pol-skim lsku. W rozwoju midzywojennego sportu szkolnego wojewdztwa l-skiego zasuyli sinauczyciele wychowania fizycznego Wadysaw Babirecki(z Tarnowskich Gr), Franciszek Huczarek, Stefan Kisieliski, Janusz Szeliga-uawski, Cecylia Malczykwna (z Katowic), Henryk Szymoski (z Chorzowa),PaweKrawczyk (z Pszczyny). W latach szkolnych 1926/1927 i 1934/1935 sportzorganizowany by w 8 midzyszkolnych klubach sportowych. Posiaday oneswoje siedziby w Katowicach, Chorzowie, Rudzie lskiej, Tarnowskich G-rach, Pszczynie, Cieszynie i Bielsku

82. Od 1927 r. Zwizek Piki Nonej prze-

mianowany zostaw lski Okrgowy Zwizek Piki Nonej (dalej: l. OZPN).W 1938 r. powstaAutonomiczny Podokrg Robotniczych Klubw SportowychWojewdztwa lskiego. W 1938 r. lska centrala futbolowa liczya ponad 300klubw

83. Klubami, ktre gray w ekstraklasie lub teszczyciy sireprezentan-

tami Polski, byy: Naprzd Lipiny, Db Katowice, lsk witochowice,

AKS Chorzw, Policyjny KS Pogo Katowice i 1 FC Katowice. Z klubwtych wywodzio sikilku olimpijczykw (Ewald Dytko Db Katowice, repre-zentant Polski, uczestnik XI Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w 1936 r.

i mistrzostw wiata w 1938 r.; Hubert Godlsk witochowice, reprezentantPolski z 1936 r.; Teodor Peterek lsk witochowice, reprezentant Polski,

81 H. Rechowicz, Wojewoda lski MichaGrayski, Krakw 1988, passim; A. Steuer, Sport naGrnym lsku..., s. 1819.

82 A. Steuer, Sport na Grnym lsku 18961996, Katowice 1997, s. 19.83 W 1925 r. byo ich 101.

7/21/2019 59-91.pdf

19/33


uczestnik igrzysk berliskich; Ryszard Piec Naprzd Lipiny, reprezentantPolski, olimpijczyk z 1936 r.; Gerard Wodarz

84 Ruch Chorzw, reprezentant

Polski i olimpijczyk z 1936 r.85

Przyczynili si oni do zajcia przez Polskw 1936 r. 4 miejsca podczas XI Letnich Igrzysk Olimpijskich w Berlinie

86.

Polski Zwizek Cikiej Atletyki (z siedzibw Katowicach) zapewniudanestarty lskim zapanikom i ciarowcom na arenie midzynarodowej (od 1927 r. zapanikom w mistrzostwach Europy; od 1937 r. sztangistom w pierwszychmidzynarodowych meczach ciarowcw)87. W mistrzostwach Europy w zapa-sach uczestniczyli nadto (z wojewdztwa lskiego) Jan Breitkopf, RyszardDworak, Teodor Krysmalski, PaweRuda, Henryk Staniczek. W mistrzostwach

Europy ciarowcw wzili udziadodatkowo Ernest Frychel i Wilhelm Maka.Do czoowych sztangistw Polski naleeli lzacy: Jzef Russek, Wilhelm Au-gustyn, Stefan Niedziela, Ludwik i Franciszek Stylc oraz Jan Kopton88.

Sportowcy wojewdztwa lskiego (po 1926 r.) odnotowali ponadregionalneosignicia w sportach wodnych, przede wszystkim w pywaniu. Helmut Barysz(zawodnik Pogoni Katowice) i Joachim Karliczek (EKS Katowice) wyst-

pili podczas igrzysk berliskich 1936 r., a Rozalia Kajzer-Piesiur (sportsmenka

84 W 100-lecie Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego i 75-lecie Polskiego Komitetu Olim-pijskiego, pod red. J. Lipca, Krakw 1994, s. 144145. Zob. te J. Waloszek, Udzia sportow-cw z Grnego lska w igrzyskach olimpijskich i w pikarskiej reprezentacji Polski w okresie

midzywojennym, [w:]Logos i etos polskiego olimpizmu..., passim.85 Dodajmy nadto, e reprezentantami Polski podczas pikarskich mistrzostw wiata (1938) bylilzacy Ewald Dytko, Wilhelm Gra, Leonard Pitek, Ryszard Piec, Erwin Nyc, Gerard Wo-darz, Ernest Wilimowski. Por. D. Smolorz, P. Czado, J. Waloszek, G. Bbnik, W. astowiecki,Grnolzacy w polskiej i niemieckiej reprezentacji narodowej w pice nonej wczoraj i dzi.Sport i polityka na Grnym lsku w XX wieku, Gliwice-Opole 2000, s. 21 i n.

86 Zob. A. Steuer, dz. cyt., s. 2022 oraz W. Klimontowicz, Ruch olimpijski na terenie lskai Zagbia. Leksykon Olimpijczycy 19241994, Katowice 1996, passim. Ruch Chorzw zdo-bypiciokrotnie tytumistrza Polski w pice nonej (1934, 1935, 1936, 1938). W latach mi-dzywojennych w ekstraklasie futbolowej wystpoway jeszcze cztery kluby sportowe DbKatowice, 1FC Katowice i lsk witochowice, AKS Chorzw.

87 Por. A. Steuer,Dziejelskiej atletyki na Grnym lsku 18781945, Katowice 1986, passim.Dodajmy w tym miejscu, e w okresie 19301939 prezesem lskiej i oglnopolskiej centralicikiej atletyki byprezydent Katowic, dr Adam Kocur. Zapanik Ryszard Bayca by2-krot-nym uczestnikiem mistrzostw Europy w 1927 i w 1931 r. 5-krotnym reprezentantem Polski

19271933, rwnieuczestnikiem IX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w 1928 r.(zob. dodatkowo M. Ponczek, Sportowcy z wojewdztwa lskiego w polskiej reprezentacjiolimpijskiej okresu midzywojennego, [w:]Z najnowszych dziejw kultury fizycznej i turystyki,pod red. H. Rechowicza, Katowice 1994, s. 39);zapanik Jan Gauszka (z Sokoa Katowice)by 9-krotnym reprezentantem Polski 19271937, uczestnikiem mistrzostw Europy w 1927 r.(4 miejsce) oraz olimpijczykiem z Amsterdamu 1928; zapanik Leon Mazurek by mi-strzem Polski w 1925 r. oraz olimpijczykiem z Amsterdamu (1928); Henryk Ganzera zapa-

nik (z Sokoa Katowice) uczestnikiem IX Letnich Igrzysk w Amsterdamie (1928); 5--krotnie zdobytytumistrza Polski 19271931.

88 A. Steuer, Sport na Grnym lsku..., s. 23.

7/21/2019 59-91.pdf

20/33

78 Mirosaw PONCZEK

Towarzystwa Pywackiego 23 Giszowiec-Nikiszowiec) bya reprezentantkPolski w mistrzostwach Europy (1927) oraz uczestniczkzawodw olimpijskichw Berlinie (1936). Piciokrotnie zwyciya w mistrzostwach Polski w 1927 r.,trzykrotnie w 1928 r. i jeden raz w 1929 r. Do polskiej czowki pywackiej na-leeli Magdalena Jarkulisz, Oskar Hallor, Adam i Zofia Szczepascy, Jan J-drysek, Ewald Heidrich, Rudolf Mrz i Wilhelm Bregua. Wyrniajcymi sidziaaczami (w pywaniu) byli: Feliks Berlik, Karol Skupin, Leon Kazimierczaki Stefan Jakiewicz89.

W wojewdztwie lskim popularne byo kolarstwo. W 1934 r. ZwizekCyklistw Wojewdztwa lskiego przemianowany zostaw lski Okrgowy

Zwizek Kolarski. Sekcje rowerowe rozwijay siprzy Policyjnym Klubie Spor-towym w Katowicach, w KS Db Katowice, w KS Kopalnia Pokj NowyBytom i w KS Slavia Ruda lska90. Widoczne byy take sporty motorowe.Od 1931 r. dziaa tam lsko-Dbrowski Okrg Polskiego Zwizku Motocy-klowego. Dziaalno statutow zaktywizoway kluby i sekcje StowarzyszeniaRobotniczych Klubw Sportowych. Utrzymyway one kontakt i wsppracz innymi robotniczymi stowarzyszeniami i zwizkami sportowymi w kraju i zagranic. Robotnicze Kluby Sportowe (RKS) dziaay m.in. w Katowicach, Cho-rzowie, Radzionkowie, Nowym Bytomiu, Kochowicach, Szarleju, witocho-wicach, Hajdukach Wielkich i Bytkowie

91.

Wraz z wybudowaniem sztucznego toru ywiarskiego w Katowicach (1930)coraz bardziej rozwijajcsidyscyplinsportoww polskiej czci lska sta-wasihokej na lodzie (lski Okrgowy Zwizek Hokeja na Lodzie zrzeszaod1931 r. 6 klubw). lzak Lucjan Kulej oraz pochodzcy ze lska Zaolzia-skiego Mieczysaw Kasprzycki byli polskimi olimpijczykami w tej dyscypliniesportu (1936)

92. Pierwszy klub hokeja na trawie powstaw Katowicach (1927

1928). Przy Zwizku Nauczycielstwa Polskiego w Siemianowicach utworzonyzosta(1934) KS Ognisko (wszedon w skad Polskiego Zwizku Hokeja naTrawie). Klub ten w latach 1927 i 1930 bymistrzem Polski (piciu jego czon-kw wystpio w midzypastwowym meczu z Czechosowacjw 1929 r.)93.

W wojewdztwie lskim (do 1939 r.) rozwijaa si rwnie lekkoatletyka.Uprawiana bya gwnie w Zwizku Strzeleckim Strzelec, TowarzystwieGimnastycznym Sok i w Katolickich Stowarzyszeniach Modziey Mskiej

i eskiej94, jak tew klubach lskiego Okrgowego Zwizku Lekkoatletycz-

89 Tame, s. 31.90 Tame, s. 33.91 Tame, k. 2425.92 Tame. APKat, lski Okrgowy Zwizek Hokeja na Lodzie, sygn. 115, k. 10. Zob. dodatkowo

Zimowe Igrzyska Olimpijskie 19241988, Zabrze 1991 r., s. 2026.93 Por. A. Steuer, Sport na Grnym lsku..., s. 37.94 M. Ponczek,Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach modzieowych II Rzeczy-

pospolitej, Katowice 1997, s. 89 i k.;DziaalnoKatolickich StowarzyszeModziey Mskiej

7/21/2019 59-91.pdf

21/33


nego95

. W 1937 r. na obszarze polskiego lska dziaao 37 klubw lekkoatle-tycznych. Gimnastyka towarzyszya sportowi na lsku do wybuchu II wojnywiatowej. Dziao si to dziki sekcjom gimnastycznym Sokoa dziaajcychna lasku. W 1934 r. w Budapeszcie Klara Sieroska zdobya w wiczeniach na

porczach zoty medal. Gimnastyczki z Sokoa byy uczestniczkami XI Let-nich Igrzysk Olimpijskich (1936). Zdobyy one w berliskich zawodach szstemiejsce

96. Wrd mczyzn osignicia sportowe w gimnastyce lat midzywo-

jennych odnotowali: Wilhelm Bregua, PaweGaca, Bernard Gryszka i WilhelmSzlosarek

97. Rozwijao sirwniestrzelectwo. Bractwa kurkowe z tego regionu

wziy udziaw IV Oglnopolskim Kongresie Kurkowym Bractw Strzeleckich

w Polsce (na strzelnicy w parku Kociuszki w Katowicach). Now strzelnicwybudowano na basenie Buglowizna (w okresie 19371938)

98. Od 1938 r. przy

Chorgwi lskiej ZHP w Katowicach dziaaKlub Strzelecko-uczniczy.W 1930 r. utworzone zostao w Katowicach lskie Towarzystwo ywiar-

skie. Znanymi ywiarzami lskimi byli w tym czasie m.in. Edyta Popowicz,Artur i PaweBreslauerowie, Stefania i Erwin Klausowie, Walter Grobert, ErnaSchreibert. Stefania i Erwin Klausowie zajli 4 miejsce podczas mistrzostw Eu-ropy juniorw (1938) i 5 miejsce w mistrzostwach Europy seniorw99. Szer-

mierze Antoni Sobik, Teodor Zaczyk oraz Jerzy Snopek naleeli do czowkitej dyscypliny sportu w Polsce. Istniejca w latach dwudziestych XX w. sekcjatenisa ziemnego przeksztacona zostaa w 1935 r. w Klub Tenisowy Pogo(Katowice). W 1929 r. utworzono Zrzeszenie lskich Stowarzysze Teniso-wych, ktre zostao (w 1931 r.) przeksztacone w lski Okrgowy Lawn-Tenisowy (zrzeszajcy w 1939 r. 19 klubw). W 1938 r. zwizek ten w trakciePucharu Davisa byorganizatorem meczu PolskaDania (na kortach Klubu Te-nisowego Pogo). Tenis stoowy uprawiany byprzewanie w oddziaach Ka-tolickich Stowarzysze Modziey Mskiej oraz w ydowskich i niemieckichklubach sportowych. Od 1931 do 1939 r. oddzialski Okrgowego Zwizku

i eskiej w dziedzinie kultury fizycznej na Grnym lsku w II Rzeczypospolitej Polskiej, [w:]Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. 3, pod red. B. Woltmanna. Polskie Towarzy-

stwo Naukowe Kultury Fizycznej. Sekcja Historii Kultury Fizycznej. Instytut Wychowania Fi-

zycznego Poznaskiej AWF w Gorzowie Wlkp., Gorzw Wlkp. 1998, s. 6667. Zob. teH. Rechowicz, Sport na Grnym lsku do 1939 roku, Katowice 1997, s. 162163.

95 H. Rechowicz, Sport na Grnym lsku..., s. 163.96 Byy to zawodniczki Sokoa Zae (Katowice): A. Cichocka, S. Krupowa, M. Majowska,

W. Noskiewiczwna, J. Skirliska i J. Wojciechowska. Zob. J. Gaj, K. Hdzelek, dz. cyt.,s. 148149.

97 Na kolejnych mistrzostwach wiata (1938) polskie gimnastyczki zdobyy brzowy medal. Por.J. Gaj, K. Hdzelek, dz. cyt., s. 148 i n. Zob. teB. Woltmann, J. Gaj, Sport w Polsce 19191939, Gorzw Wlkp. 1997, passim.

98 Tame, s. 35. Por. teAPKat. Zwizek Strzelecki lsk. Sprawozdanie Zarzdu KomendyPodokrgowego Zwizku Strzeleckiego za lata 19371939, sygn. r. k. 132.

99 Tame, s. 3637. Z. Guszek,Polscy olimpijczycy. Leksykon 19241972, Warszawa 1976, passim.

7/21/2019 59-91.pdf

22/33

80 Mirosaw PONCZEK

Table-Tenisa organizowazawody okrgowe w ramach mistrzostw tej dyscypli-ny sportowej

100.

W wojewdztwie lskim popularne byy take bryd, szachy i krglar-stwo

101. Ta sama uwaga dotyczy rwnienarciarstwa. Harcerski Klub Narciarski

w Katowicach przyczy siw 1927 r. do sekcji narciarskiej Polskiego Towa-rzystwa Tatrzaskiego w Katowicach. Strukura ta daa (w 1928 r.) pocztek l-skiemu Klubowi Narciarskiemu. W 1930 r. zrzeszaon 909 czonkw (bynaj-wiksz tego rodzaju jednostk na terenie II Rzeczypospolite)j102. Podczas IVZimowych Igrzysk Olimpijskich w Garmisch-Partenkirchen (1936) wystpiTeodor Weinschenk oraz Jan Czepczor (z koa lskiego Klubu Narciarskiego

w Jaworzynce). W rok pniej (1937) jako pierwszy lzak zdobyon mi-strzostwo Polski w narciarstwie (w biegu na 50 km). W 1939 r. bytebrzowymmedalist w biegu patrolowym podczas mistrzostw wiata w Zakopanem (wrazz pochodzcymi rwnieze lska Janem Haratykiem i Janem Wawrzaczem).

Sport na lsku (w jego polskiej czci 19271939) rozwija si intensyw-nie. Stanowion najatrakcyjniejsz formkultury fizycznej. Przycigado niejmodzie zarwno polsk, jak i proweniencji niemieckiej oraz czciowo y-dowskiej. Wspomnianemu kultywowaniu sportu towarzyszyrwnie (w woje-wdztwie lskim) instytucjonalny rozwj olimpizmu. Przykadem tego byoutworzenie w 1928 r. Podkomitetu Olimpijskiego na lsku (z drem TadeuszemSalonim prezesem lskiej Rady Sportowej w latach 19271930 jako prze-wodniczcym). W czerwcu 1936 r. ukonstytuowao sigremium RegionalnegoKomitetu Olimpijskiego w Katowicach (z Michaem Grayskim wojewodlskim, bpem lskim Stanisawem Adamskim, gen. Jzefem Zajcem dowo-dzcym dywizjlsk, Karolem Grzesikiem marszakiem Sejmu lskiego

jako czonkami Komitetu Honorowego)103. Regionalnemu Komitetowi Olimpij-skiemu w Katowicach przewodniczy prezydent Katowic dr Adam Kocur.Komitet upowszechniaw spoeczestwie lskim ideolimpijsk. Wspieratematerialnie start sportowcw (z wojewdztwa lskiego) w igrzyskach berli-skich 1936 r.

104

Znaczcy rozgos w skali midzynarodowej (w latach trzydziestych XXwieku) przyniosa kariera wczesnego pikarza i reprezentanta Polski lzakaErnesta Wilimowskiego. By on bohaterem legendarnego meczu mistrzostw

wiata we Francji (1938) BrazyliaPolska. W przegranym wwczas przez Pol-sk w dramatycznych okolicznociach spotkaniu 6 : 5, E. Wilimowski zdoby

100A. Steuer, dz. cyt., s. 38.101Tame, s. 3839.102Tame, s. 36.103Zob. M. Ponczek, Regionalny Komitet Olimpijczykw w Katowicach (1936), [w:] Wybrane

problemy z najnowszych dziejw kultury fizycznej w Polsce (po 1918 roku), pod red. E. Mao-lepszego, A. Nowakowskiego i M. Ponczka. WSP, Czstochowa 1997, s. 107113.

104Tame, s. 115.

7/21/2019 59-91.pdf

23/33


4 bramki105

. Naleaobok Brazylijczyka Leonidasa do najlepszych pikarzy tychzawodw. E. Wilimowski w polskiej reprezentacji futbolowej wystpi22 razy,zdobywajc 21 bramek.

W ramach dzielnicy lskiej Sokoa w latach 19351937 dziaao ogem150 sokolich sekcji sportowych. Lekkoatletyka bya widoczna w 60 gniazdachSokoa (1165 czonkw). Gry sportowe uprawiano w 42 sekcjach (919 czon-kw), narciarstwo w 12 gniazdach (285 czonkw). Istniay te4 sekcje ciko-atletyczne, 3 akrobatyczne, 2 bokserskie, 2 ywiarskie, 3 tenisa ziemnegoi 1 tenisa stoowego oraz 4 strzeleckie (razem ponad 1000 czonkw). 9 gniazdlskiego Sokoa posiadao wasne sokolnie, przystosowane do uprawiania

rnych dyscyplin sportowych106

. O ile w 1929 r. Sok grnolski liczy112gniazd w 13 okrgach z liczb6510 czonkw, to w 1937 r. posiadaich 114 z tsamliczbokrgw, ale z 9355 druhami. W 1938 r. dzielnica lska Soko-a powikszya sio kolejne sekcje pywack, siatkwki, kolarski zapasw.Sok na lsku w latach 30. XX w. prowadziintensywnpracszkoleniow.Przygotowakadry do prowadzenia zajz wychowania fizycznego i gimnasty-ki. W tym celu organizowano kursy dzielnicowe i centralne dla instruktorw

(centralne w orodku na Bielanach w Warszawie). Due zasugi organizacyjne wSokole lskim na tym polu pooyli dziaacze Jzef Dreyza, Alfred Ham-

burger, Tomasz Kowalczyk i Wincenty Spaltenstein107

.

Od 1927 r. (kiedy harcerstwem lskim zaopiekowasiwojewoda lski drMichaGrayski) zaznaczysirozwj ZHP (chorgiew harcerek liczya okoo940 osb, a chorgiew mska ponad 4000 chopcw). W latach trzydziestychXX stulecia (w 1936 r.) mska chorgiew harcerzy obja na lsku okoo 12 250modziey108. Sport oraz gry i zabawy ruchowe byy liczcymi sikomponentamikultury fizycznej w aktywnoci lskich harcerek i harcerzy lat midzywojen-nych (szczeglnie od 1927 do 1939 r.)

109.

105E. Wilimowski, zarwno przez polskich, jak i niemieckich znawcw futbolu zaliczany bydoczoowych napastnikw europejskich. W reprezentacji Niemiec wystpowali jeszcze w latachmidzywojennych lzacy Kurt Hanke (1932), Richard Malik (19321933) i Reinhard Scha-letzki (1939) oraz w latach II wojny wiatowej Richard Kubus (1939), Ernest Plener (1940).Zob. dodatkowo lscy pikarze w reprezentacji Niemiec, Gazeta Wyborcza (Katowice-Bielsko-Biaa), 31 grudnia 2003, nr 303, s. 22. Por. te A. Gowarzewski (red.), Encyklopediapikarska FUJI. Dzieje reprezentacji Polski(1), Katowice 1991, passim i D. Smolorz, P. Cza-do, J. Waloszek, G. Bbnik, W. astowiecki, dz. cyt., s. 1419.

106M. Ponczek, Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku. Zarys dziejw (18951939), Katowice 1987, s. 910.

107Tame, s. 1011. Por. H. Rechowicz, Zasugi Wincentego Spaltensteina w rozwoju kultury fi-zycznej na Grnym lsku, s. 5177.

108Zob. H. Rechowicz,Polska kultura fizyczna, Katowice 1991, s. 118120.109Por. M. Ponczek, Koci katolicki a Sok (19221939), Wychowanie Fizyczne i Sport

1993, nr 4, s. 193196.

7/21/2019 59-91.pdf

24/33

82 Mirosaw PONCZEK

W upowszechnianiu kultury fizycznej harcerstwo i Sokoa wspieraa kuriadiecezjalna w Katowicach (z bpem Stanisawem Adamskim na czele, interesuj-cym siteorganizacjami modzieowymi i sportem)110. W II poowie lat dwu-dziestych XX w. (szczeglnie od 1927 r.) lski Zwizek Modziey Polskiej(jako modzieowa centrala katolicka) z parafialnymi, dekanalnymi i diecezjal-nymi oddziaami Katolickich Stowarzysze Modziey Mskiej i KatolickichStowarzysze Modziey eskiej upowszechnia szeroko pojt kultur fi-zyczn m.in. wychowanie fizyczne i sport. W 1934 r. w diecezji lskiejII Rzeczypospolitej uprawiano rne sporty i formy wychowania fizycznego(6376 chopcw z czego wf 602, wiolarstwo 14, gry sportowe 1596, pa-

lant 296, lekkoatletyka 358, tenis stoowy 1758 i narciarstwo 1758)111

.Niewielkie lady kultury fizycznej dotyczce dziaalnoci niemieckich organi-zacji katolickich w diecezji lskiej II Rzeczypospolitej wystpoway spora-dycznie. Dotyczyo to Katholischer Deutsche Jungenband Ritter Treu (Kato-lickiego Niemieckiego Zwizku Modziey Riga, istniejcego do 1934 r.) orazKatholischer Verband Fr Die Weibliche Jugend (czyli Katolickiego Zwizkudla Modziey eskiej, utworzonego w 1932 r.) w skadzie Misji WewntrznejAkcji Katolickiej diecezji katowickiej (5 towarzystw z Helene Beger, jako prze-

wodniczcna czele do 1928 r.)112.Dziaalnow dziedzinie szeroko pojmowanej kultury fizycznej w polskiej

czci lska (do 1939 r.) prowadzirwnieZwizek Hallerczykw113, ZwizekPowstacw lskich, Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej oraz Legionlski Federacji Polskich Zwizkw Obrony Ojczyzny114. Dziaalno ta doty-czya popularyzacji strzelectwa oraz elementw wychowania fizycznego i nie-ktrych dyscyplin sportowych (w obywatelskim przygotowaniu paramilitarno-

wojskowym szczeglnie od 1933 r., gdy Adolf Hitler objwadzw Niem-czech)

115. Niewielkdziaalnow dziedzinie kultury fizycznej prowadziy wiej-

110Tame.111M. Ponczek,Z dziaalnoci Katolickich StowarzyszeModziey Mskiej ieskiej w dziedzinie

kultury fizycznej na Grnym lsku w II Rzeczypospolitej, [w:]Z najnowszej historii kultury fi-zycznej w Polsce, t. 3, pod red. B. Woltmanna, Gorzw Wlkp. 1998, s. 6667. Por. AAKat.,

Sprawozdanie z dziaalnoci Katolickiego Stowarzyszenia Modziey Mskiej za rok 1934, bezsygn. i pag. Zob. teM. Ponczek, Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach mo-dzieowych II Rzeczypospolitej, Katowice 1997, s. 8995; tego, Glosardowa o miejscu kul-tury fizycznej w polskich i niemieckich katolickich organizacjach modzieowych Grnego l-ska w II Rzeczypospolitej, [w:] Z dziejw polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Grnym

lsku z XIX i XX wieku, pod red. M. Ponczka, Zeszyty Metodyczno-Naukowe, t. 18, AWF,Katowice 2005, s. 125136.

112Por. M. Ponczek, Glosa..., s. 130131.113APKat., Stowarzyszenia. Zwizek Hallerczykw 1939, sygn. 14, k. 1.114M. Ponczek,Przyczynek do studiw nad miejscem kultury fizycznej i przysposobienia wojsko-

wego w dziaalnoci niektrych polskich organizacji paramilitarno-wojskowch na Grnym l-sku, s. 8384.

115Tame, s. 8485. Zob. teAkt. Stowarzyszenia Zwizek Strzelecki Strzelec..., sygn. 12, k. 45.

7/21/2019 59-91.pdf

25/33


skie organizacje modzieowe. Nie ma ich nawet w wykazach rdowych przy-toczonych przez badacza przedmiotu Eligiusza Maolepszego. Jeli s, to do-tyczone kZwizku Modziey Ludowej (9 kz 350 osobami)116.

W okresie 19271939 w polskiej czci lska na obszarze II Rzeczypospo-litej Polskiej, najintensywniej ze wszystkich dostpnych form kultury fizycznejrozwija si sport (gimnastyka, pika nona, cika i lekka atletyka, pywanie,

boks, szermierka, czciowo rwnie narciarstwo, hokej na lodzie i na trawie,tenis ziemny oraz tenis stoowy, strzelectwo). W ksztatowaniu sportu w tym re-gionie ziem polskich zaangaowane by podmioty (mecenaty): pastwowy,okrgowych zwizkw sportowych, organizacji modzieowych, Kocioa rzym-

skokatolickiego, mniejszoci niemieckiej i prywatny. Formy kultury fizycznejkultywowane byy w niektrych organizacjach modego pokolenia (najwyraniejw Katolickich Stowarzyszeniach Modziey Mskiej i eskiej) oraz w organi-zacjach paramilitarno-sportowych (TG Sok, Zwizku Strzeleckim Strze-lec, Zwizku Hallerczykw, Zwizku Powstacw lskich i lskim LegionieFederacji Polskich Zwizkw Obrocw Ojczyzny). Dziaalnopopularyzator-sko-propagandow prowadzono rwnie w niektrych lskich organizacjachi instancjach szeroko pojmowanej kultury fizycznej (m.in. w Radzie Sportowej

Wojewdztwa lskiego, lskim Okrgowym Zwizku Piki Nonej, lskimZwizku Modziey Polskiej i TG Sok oraz w Podokrgu Olimpijskimi w Regionalnym Komitecie Olimpijskim w Katowicach). Uaktywni si takemiejski, pastwowy, przemysowy i kocielny mecenat sportowy.

2

Wychowanie fizyczne istniao (jako przedmiot obowizkowy) we wszyst-kich szkoach rednich i zawodowych (w pierwszych programach wystpowaoono pod nazw gimnastyki, a pniej wicze cielesnych)117. Naukw pierw-szym polskim roku szkolnym na Grnym lsku 5 wrzenia 1922 r. rozpoczydzieci objte obowizkiem szkolnym w placwkach wojewdztwa lskiego (naterenie dzisiejszego Chorzowa byo ich 29, w tym 16 w Krlewskiej Hucie,7 w Hajdukach Wielkich, 3 w dzielnicy Chorzw i po 1 w Nowych Hajdu-

kach, Maciejkowicach i Szarlocicu)118. W pocztkowym okresie w ramachwiczecielesnych w szkoach powszechnych prowadzono gry, zabawy i gim-

116 Por. E. Maolepszy, Kultura fizyczna w dziaalnoci wiejskich organizacji modzieowych

II Rzeczypospolitej, Czstochowa 2004, s. 2425 oraz 3233.117L. Nowak, Wychowanie fizyczne i sport w pastwowym szkolnictwie oglnoksztaccym w Pol-

sce w latach 19181939, Pozna1996, s. 123160; H. Pietrzak, Warunki prowadzenia i rozwo-ju szkolnego wychowania fizycznego w wojewdztwie lskim w okresie 19221939, [w:]Pod-

stawowe problemy badawcze w naukach kultury fizycznej, pod red. J. Raczka, Katowice 1991,

s. 165166.118 A. Glimos-Nadgrska, Zarys monograficzny chorzowskich szk powszechnych (19221939),

Toru2006, s. 89.

7/21/2019 59-91.pdf

26/33

84 Mirosaw PONCZEK

nastyk. wiczenia porzdkowe suyy gwnie wspomaganiu dyscypliny pod-czas zaj(w prowadzonych wiczeniach fizycznych wykorzystywano wydanyw 1918 r. w Warszawie popularny podrcznik J. Gebethnerwny i A Filipowi-cza, Gimnastyka metodyczna dla szkpocztkowych)119. W II Rzeczypospolitejw programie nauczania siedmioletniej szkoy powszechnej III stopnia z lat 20.liczba godzin gimnastyki w klasach od I do II wynosia 3 godziny lekcyjne,a w klasach od IV do VII 2 godziny (uczniowie w roku szkolnym w klasach od

I do VII realizowali cznie 17 jednostek lekcyjnych gimnastyki).W szkoach rednich program nauczania wicze cielesnych, na przykad

w 5-letnim gimnazjum pastwowym wyszym opierasina siedmioletniej

szkole powszechnej lub na 3-letnim gimnazjum niszym. Od 1922 r. wszedw ycie projekt Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznegow formie tzw. ustawy o szkolnictwie rednim oglnoksztaccym120. Programwicze cielesnych (z 1922 r.) zawiera szeroki zasb materiau wiczebnegoi szczegowe instrukcje jego realizacji. Urzeczywistnienie tego programu napo-tykao na wiele trudnoci, zwizanych gwnie z brakiem kwalifikowanej kadry,

bazy i rodkw finansowych, hamujcych rozwj tego przedmiotu.Po utworzeniu Urzdu Wojewdzkiego lskiego (UWl.) Wydzia

Owiecenia Naczelnej Rady Ludowej przeksztaci si w Wydzia OwieceniaPublicznego UWl. Wadzszkoln1 instancji pozostaway w czci grnol-skiej Powiatowy Urzd Szkolny (kierowany przez inspektora szkolnego po-wiatowego), a w czci cieszyskiej wojewdztwa Rada Szkolna Powiatowa(z inspektorem szkolnym na czele). Odmiennonazwy tego rodzaju [...] wyni-kaa z rnych drg rozwojowych dwch partii wojewdztwa lskiego nale-cych dotd do Polski [...]121. W polskiej czci Grnego lska liczba nauczycieliw szkoach powszechnych wynosia okoo 3 tys., a uczniw okoo 193 tys.122wi-czenia cielesne realizowane byy (do roku 1926) w wymiarze waciwym dla

pozostaych wojewdztw II Rzeczypospolitej, to znaczy w skali 2 lub 3 godzinlekcyjnych (w zalenoci od poziomu i rodzaju szk).

Poziom nauczania wy-

chowania fizycznego w szkoach wojewdztwa lskiego (do 1926 r.) bywy-szy na lsku Cieszyskim123. Region ten miajubowiem za sob(przed cezu-rroku 1922) ponad trzyletni, a pniej dziewicioletni okres integracji.

W polskiej czci Grnego lska (w roku szkolnym 1926/1927) wiczenia

fizyczne kontynuowao 12 325 modziey, za zwolnionych od nich byo 349

119L. Nowak, dz. cyt., s. 125.120Tame, s. 129.121 A. Glimos-Nadgrska, Szkolnictwo i owiata pozaszkolna, [w:] Wojewdztwo lskie (1922

1939)..., s. 469470.122Tame, s. 474475.123H. Pietrzak, Wybrane problemy szkolnej kultury fizycznej wojewdztwa lskiego w latach

19221939, [w:] Z dziejw kultury fizycznej na lsku i w Zagbiu Dbrowskim, pod red.H. Rechowicza, Katowice 1989, s. 6566.

7/21/2019 59-91.pdf

27/33


dziewczt i chopcw124. W 1929 r. w czterech okrgach szkolnych Katowic na89 szkpowszechnych lekcje wychowania fizycznego (gimnastyki i tzw. wi-czecielesnych) realizowane byy tylko w 17 (przewanie przez nauczyciela bezfachowego przygotowania)

125. O ile w latach 19341935 na obszarze II Rzeczy-

pospolitej byo od 1046 do 1100 sal gimnastycznych oraz od 535 do 852 boiskgimnastycznych

126, to w wojewdztwie lskim (w 689 szkoach powszechnych)

uytkowano tylko 37 sal gimnastycznych i 212 boisk.Wedug zaoe reformy szkolnej ministra Wacawa Jdrzejewicza (ogo-

szonej ustawsejmowz 11 marca 1932 r.) w szkolnictwie powszechnym (I, IIi III stopnia) oraz rednim (gimnazjalnym i licealnym) realizowano w tygodniu

obligatoryjnie 2 godziny wf plus 2 godziny zabaw, gier i wicze polowych.Oprcz tego w programach szkolnych obowizywaa gimnastyka rdlekcyjna(codziennie 10 min.)

127.W roku szkolnym 19341935 w wojewdztwie lskim

na 17 pastwowych gimnazjw oglnoksztaccych 15 posiadao sale gim-nastyczne. Wikszo gimnazjw komunalnych i szk zawodowych posiadaasale gimnastyczne. Z 6 seminariw nauczycielskich jedynie pszczyskie byo

bez sali gimnastycznej. W padzierniku 1935 r. na 765 szkwoj. lskiego wasnymi salami gimnastycznymi dysponowao zaledwie 64 (44 sale przypadyna szkoy powszechne, 17 na rednie oglnoksztacce, a 3 na szkoy zawodo-we)

128. Ta niekorzystna tendencja szkolnej bazy sportowej utrzymywaa si

w polskiej czci lska do wrzenia 1939 r.

III. Sport polski w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej

w rejencji katowickiej w wietle udokumentowanych faktw

Po wcieleniu byego wojewdztwa lskiego do Rzeszy (prowincja grno-lska, rejencja katowicka) sportowcy polscy ze lska rozpoczli dziaalnokonspiracyjn, nie rezygnujc z czynnego uprawiania sportu. Nie doczekatego

jednak pionier pikarstwa lskiego, Alojzy Budniok, ktry zginw nocy z 5 na6 wrzenia 1939 r. To samo dotyczyo m.in. Jzefa Kowola, byego prezesaAKS Chorzw, ktry zginz rk gestapo w lipcu 1940 r. Podobny los spotkaStanisawa Fliegera, w latach 19251932 prezesa lskiego OkrgowegoZwizku Piki Nonej, aresztowanego przez gestapo, a nastpnie zmarego z wy-

czerpania 2 sierpnia 1941 r. Niemcy przeprowadzili w pierwszych miesicachokupacji okoo 60 egzekucji, w ktrych zgino ponad 2 tysice osb, w tymwielu bezimiennych sportowcw polskich, m.in. czonkw Sokoa na lsku129.

124H. Rechowicz,Polska kultura fizyczna na lsku Grnym i Cieszyskim do 1939 roku, s. 6667.125May Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 304.126H. Rechowicz,Polska kultura fizyczna..., s. 67.127L. Nowak, dz. cyt., s. 2223 i n.128Tame.129M. Ponczek,Z przeszoci polskiej piki nonej na Grnym lsku (19431944), Studia Histo-

ryczne, z. 2, s. 126127. Zob. tego, The Upper Silesia Falcons in the period of World War

7/21/2019 59-91.pdf

28/33

86 Mirosaw PONCZEK

We wrzeniu 1939 r.130, zarzdzeniem z 26 padziernika wadz hitlerow-skich, Zagbie Dbrowskie, z byym wojewdztwem lskim i zachodnimi po-wiatami byego wojewdztwa maopolskiego, zostao siwcielone do III Rze-szy. Weszy w skad powstaej rejencji katowickiej Obwodu Grnego lska(Gau Oberschlesien), a od 1 stycznia 1940 r. ssiadujce rejencje katowicka orazopolska [...] stay siczciami skadowymi prowincji grnolskiej ze stolicw Katowicach

131. Wadze hitlerowskie zgadzay si, aby lzacy traktowani te-

raz byli jako spolszczony odam narodu niemieckiego. Niemcy akceptowaliudzia lskich zawodnikw w futbolowych oficjalnych rozgrywkach i mi-strzowskich pucharach

132. Pikarze sosnowieccy nie zgodzili sina udziaw na-

zistowskim ruchu sportowym. Tak stao sina przykad z futbolistami przedwo-jennego AKS Niwka. Zaoyli oni w mieszkaniu Antoniego Szczypiskiego(czonka lokalnej siatki Armii Krajowej) klub pod nazwNiweczanka (1942).By on zakonspirowany. Klub niegdy zaoony przez K. Berowskiego,W. Fajkisza, Z. Nowakowskiego, M. Stelmacha i H. Zikowskiego, w latachokupacji hitlerowskiej funkcjonowa dziki staraniom A. Szczypiskiegoi A. Krysiaka oraz F. Skalbmierskiego i W. Juszczaka

133.

Polscy pikarze, mieszkacy Sosnowca, uczestniczyli w latach 19431944w tajnych rozgrywkach futbolowych o mistrzostwo Zagbia Dbrowskiego.Mecze rozgrywano w przernym sprzcie. Obok bowiem przedwojennych bu-tw pikarskich, teniswek (tak zwanych pepegw), byy teprzysowiowe kalo-sze. Gra w nich L. Szlauer, pikarz Niweczanki. Matka jednego z pikarzyniweckich (M. Fajkoszowa) szya kostiumy dla futbolistw134. W 1943 r.w okresie letnim na polach Upadowej, Niweczanka pokonaa Uni Sosno-wiec 2 : 1 (bramki dla zwycizcw strzelili: M. uczyski i M. Ryba). Pikarzez Niwki wystpili w skadzie: M. Saternus, J. Hernas, P. Paduch, H. Derela,E. Bk, T. Jonkosz. M. uczyski, M. Ryba (pniejszy w czasach PRL gen.

II, the Nazi Occupation and the first years after W W II, [in:]From the Most Recent History of

Physical Culture in Poland, Vol. 9, (Physical culture in Poland between 1945 and 2009, editedby L. Nowak and R. Urban), Gorzw Wlkp. 2010, p. 1328.

130Okupacyjna prasa niemiecka (1939), m.in. Dziennik Urzdowy Miasta Sosnowca, podkrela-a, i [] wszelkie istniejce na terenie miasta i okolicy organizacje podlegajce prawuo obowizkach zawodowych i stowarzyszeniowych powinny natychmiast powstrzymasiodwszelkiej dziaalnoci. Jedynie istniejce zwizki Stray Poarnych mog prowadzi dziaal-now zakresie koniecznym []. Cyt. za M. Ponczek,Kultura fizyczna w myli narodowej,demokratyczno-mieszczaskiej i chopskiej lat wojny i okupacji hitlerowskiej, Rocznik Na-ukowy 2007, t. 7, s. 199200.

131Cyt. za M. Ponczek, A. Fryc,Dzieje piki nonej mczyzn w Sosnowcu, Sosnowiec 2006, s. 43.132P. Czado, B.T. Wieliski, Szwaczka sprua swastyki... Futbol na lsku w 1945 r., Gazeta

Wyborcza (Katowice) 2005, nr 27, s. 1415.133Z dziejw piki nonej w Zagbiu Dbrowskim podczas II wojnywiatowej, Sosnowiec 1992, s. 522.134M. Ponczek, Kostiumy szya matka Fajkiszowa, Pika Nona na Stadionach Polski i wiata

1986, nr 17, s. 8.

7/21/2019 59-91.pdf

29/33


WP, prezes PZPN), A. Wilczek, A. Boro, J. Puszyk135. W roku 1944 futboliciz Niwki powtrzyli swe osignicie. Ponownie pokonali pikarzy sosnowieckiejUnii" na boisku przy al. Mireckiego w stosunku 3 : 0; bramki zdobyli wwczas:

Ples, Fajkisz i Szlauer. Grawtedy teKazimierz Pietranek, wczesny kapitanUnii, take Zygmunt Kozdro z tej druyny. Mecz sdziowa Kuc136.W Unii grali wtedy m.in.: Strzemiski, Winiewski, Pako, Gakowski, Zy-chla, Dudek, Siech, Skwara, Cerek.

W gettach Bdzina i Sosnowca ginli podczas II wojny witowej rwniezagbiowscy futbolici, obywatele polscy pochodzenia ydowskiego, m.in. He-rec oraz Gutman, take Szteren z Bdzina. ydowscy zawodnicy uprawiali sport

w Sosnowcu na przykad z ydowskiej partyzantki Cwi Duski (trenujcy boks),pikarze Lipek Minc i Kalman Tencer, rwnieTenwurcel, Diamand, Ksenha-endler, Glicensztajn i bracia Kouchowie. Z broniw rku polegw walce na te-renie sosnowieckiego getta Katz (Hakoach). Z Niwki ginli bezimienni ki-

bice ydowscy i polscy137.Polski ruch pikarski lat wojny i okupacji hitlerowskiej wedle Karola Rod-

ka z Klimontowa (dzielnicy Sosnowca) bymanifestacjpolskoci138. Pikarzetego okresu byli partyzantami sportu139. Odznaczali siniezwykym bohater-stwem. Za uprawianie polskiego sportu grozia bowiem utrata ycia140.W II Korpusie Polskim walczcym podczas II wojny wiatowej we Woszechzauwaymona byo lzakw uprzednio zdemobilizowanych, ktrzy prze-szli z Wehrmachtu (jako lzacy polscy do Wojska Polskiego). Byli wrdnich m. in. znani lscy pikarze: Ewald Cebula, Edmund Giemza, Herbert Ku-lawik

141.

Bibliografia

A. rda

I. rda archiwalne

1. Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach

2. Archiwum Akt Nowych. Federacja Polskich Zwizkw Obrocw Ojczyzny

3. Archiwum Pastwowe w Katowicach. Urzd Wojewdzki lski

135Tame, s. 14.136Relacja Kazimierza Pietranka z pocztku lat 80. XX w. (zapis wasny).137Relacja Antoniego Szczypiskiego z pocztku lat 80. XX wieku (zapis wasny).138M. Ponczek,Playing football in the Sosnowiec area during the period of Word War II(1943

1944), Studies in Physical Culture and Tourism 2002, vol. 9, p. 87.139Tene,Z dziejw piki nonej w Zagbiu Dbrowskim podczas II wojny wiatowej, Sosnowiec

1992, s. 1617.140Tame, s. 17.141Tene,Z przeszoci piki nonej..., s. 258.

7/21/2019 59-91.pdf

30/33

88 Mirosaw PONCZEK

II. rda drukowane

May Rocznik Statystyczny 1939, Warszawa 1939.

III. Prasa

Gazeta Wyborcza 2003

Sok 1992Sokna Grnym lsku 1926Sportowiec Zagbia 1923Zaranie lskie 1978ycie i Myl 1988

B. Literatura

Budniok Alojzy (18961942), [w:] B. Tuszyski, Ksiga sportowcw polskichofiar II wojnywiatowej 19391945, Warszawa 1999.

Cimaa B., Stauer A.,Miejsce i rola Sokoa w latach powstalskich i plebi-scytu, [w:] Towarzystwo Gimnastyczne Sok na Grnym lsku, pod red.H. Przybylskiego i J. lyskiego, Katowice 1986, s. 4365.

Czado P.,Pocztki piki nonej w Katowicach, [w:] M. Ponczek (red.),Z dziejwpolskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Grnym lsku w XIX i XX wieku,Zeszyty Metodyczno-Naukowe, nr 18, AWF, Katowice 2005.

Dudek D.,Jzef Pisudski wobec kultury fizycznej (19101935), Krakw 2004.

Hawranek F. (red.),Dzieje Grnego lska w latach 18161947, Opole 1981.Glimos-Nadgrska A., Zarys monograficzny chorzowskich szkpowszechnych(19221939), Toru2006.

Guszek Z.,Polscy olimpijczycy. Leksykon 19241972, Warszawa 1976.Grusiewicz B., DziaalnoTowarzystwa Gimnastycznego Sok na Grnym

lsku w latach 19181939, (praca doktorska) AWF Krakw 1981.Klimontowicz W.,Ruch olimpijski na terenie lska i Zagbia. Leksykon Olim-

pijczycy 19241994, Katowice 1996.

Maolepszy E., Kultura fizyczna w dziaalnoci wiejskich organizacji modzie-owych II Rzeczypospolitej, Czstochowa 2004.

Nowak L., Wychowanie fizyczne i sport w pastwowym szkolnictwie oglno-ksztaccym w Polsce w latach 19181939, Pozna1996.

Ogrodziski W.,Dzieje dzielnicy lskiej Sokoa, Katowice 1937.Pietrzak H., Warunki prowadzenia i rozwoju szkolnego wychowania fizycznego

w wojewdztwie lskim w okresie 19221939, [w:] Podstawowe problemybadawcze w naukach kultury fizycznej, pod red. Joachima Raczka, Katowice

1991.

Pietrzak H., Wybraneproblemy szkolnej kultury fizycznej wojewdztwa lskie-go w latach 19221939, [w:] Z dziejw kultury fizycznej na lsku i w Za-gbiu Dbrowskim, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1989.

7/21/2019 59-91.pdf

31/33


Ponczek M.,Dopisek do biografii Augustyna widra z Sokoa grnolskiego,[w:] Zeszyty Metodyczno-Naukowe, nr 15, Katowice 2005, s. 165175.

Ponczek M., Dziaalno niepodlegociowa i sokola Pawa Jarczyka na Gr-nym lsku, Zeszyty Metodyczno-Naukowe, nr 4, wyd. AWF, Katowice1993, s. 113122.

Ponczek M., Fryc A., Dzieje piki nonej mczyzn w Sosnowcu, Sosnowiec2006.

Ponczek M., Glosa do pocztkw dziaalnoci Jzefa Greyzy w grnolskimSokole (19011914), [w:]Z dziejw TG Sok w Polsce w 135 rocznic

powstania, pod red. W. J. Cynarskiego i K. Obodyskiego, Rzeszw 2004,

s. 5460.Ponczek M., Glosa rdowa o miejscu kultury fizycznej w polskich i niemiec-

kich katolickich organizacjach modzieowych Grnego lska w II Rzeczy-pospolitej, [w:]Z dziejw polskiej i niemieckiej kultury fizycznej na Grnym

lsku z XIX i XX wieku, pod red. M. Ponczka, Zeszyty Metodyczno-Naukowe, t. 18, AWF, Katowice 2005, s. 125136.

Ponczek M., Kocikatolicki a Sok na Grnym lsku 19221939, Wy-chowanie Fizyczne i Sport 1993, nr 4, s. 191196.

Ponczek M., Kultura fizyczna w polskich katolickich organizacjach modzieo-wych II Rzeczypospolitej, Katowice 1997.

Ponczek M.,Kultura fizyczna w myli narodowej, demokratyczno-mieszczaskieji chopskiej lat wojny i okupacji hitlerowskiej, Rocznik Naukowy 2007, t. 7.

Ponczek M.,Ludzie Sokoa w subie Polsce na Grnym lsku, [w:] 110 lat To-warzystwa Gimnastycznego Sok w Zakopanem, Krakw 2004, s. 125132.

Ponczek M.,Playing football in the Sosnowiec area during the period of Word

War II(19431944), Studies in Physical Culture and Tourism 2002, vol. 9.

Ponczek M.,Pocztki sportu na Grnym lsku do zakoczenia I wojny wiato-wej, [w:] Studia i materiay do wicze i seminariw dla studentw AWF.

Historia i organizacja kultury fizycznej, pod red. L. Gondka, Gdask 1996,

s. 2223.

Ponczek M.,Przyczynek do studiw nad miejscem kultury fizycznej i przysposo-

bienia wojskowego w dziaalnoci niektrych polskich organizacji paramili-tarno-wojskowych na Grnym lsku w okresie midzywojennym, Rocznik

Naukowy, nr 24, AWF, Katowice 1996.Ponczek M., Regionalny Komitet Olimpijc

59-91.pdf

Documents

Transcript of 59-91.pdf