H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

ANDRZEJ MURAWSKI

AKCJUM 31 p.n.e. scan - zawisza

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2003

ŚMIERĆ DYKTATORA

Bitwa pod Akcjum stała się w historii starożytnego Rzymu klamrą spinającą dwie diametralnie różne formy ustrojowe — republikę oraz cesarstwo. To starcie zbrojne było również końcowym akordem kilkunastoletniego okresu bratobójczych wojen domowych, które stanowiły tło agonii systemu repub­likańskiego. Początek tych ostatecznych zmagań, niezależnie od przyjmowanych ustaleń czasowych, wiąże się nieodłącznie z osobą Gajusza Juliusza Cezara.

Ten wybitny wódz, polityk, a także i kochanek, będąc już u szczytu sławy wypowiedział kiedyś prorocze słowa. Stwier­dził, że „nie tyle w jego własnym, ile w państwa interesie leży jego [tj. Cezara — przyp. red.] ocalenie; on już od dawna nasycił się potęgą i sławą po brzegi. Jeżeli jednak jemu coś złego się stanie, państwo nie zazna spokoju i zostanie narażone na nowe wojny domowe, będąc w gorszych jeszcze warun­kach"1. Czy za twierdzeniem tym krył się egocentryzm ufnego w swą siłę polityka, czy też była to realna ocena sytuacji? Odpowiedź przyniosły Rzymianom wydarzenia za­początkowane tragedią id marcowych 44 r.2

1 S u e t o n i u s , Divus Julius (w: De vita Caesarum), 86 (dalej: Su et., Div. Julius).

2 Dzień id marcowych przypadał na 15 dobę marca. W tekście wszystkie daty roczne, o ile nie zaznaczono inaczej, odnoszą się do okresu przed naszą erą.

4 5

O sile Cezara stanowiła jego armia, majątek i wielka sława. Nadzór nad wojskiem zapewnił sobie zdobywając stanowisko konsula na rok 59. Zgodnie z tradycją dwóch konsulów wybieranych przez uprawnionych do głosowania obywateli rzymskich sprawowało przez rok władzę wykonawczą w pań­stwie i dowództwo nad armią. Po wygaśnięciu kadencji dostojnicy ci jako prokonsulowie obejmowali namiestnictwo wyznaczonych przez senat prowincji. Jednak począwszy od I wojny punickiej, toczonej w latach 264-241, agresywna polityka zagraniczna zapewniała Rzymowi wiele nowych, ciągle rosnących zdobyczy terytorialnych. Ziemie podbitych państw lub tereny plemienne stawały się nowymi prowincjami, a ich wielkość przerastała możliwości administracyjne zdobyw­ców. Kłopotom tym zaradził Lucjusz Korneliusz Sulla, który sprawując władzę dyktatorską w latach 82-79, zwiększył z sześciu do ośmiu zastęp urzędników sądowych i wojskowych zwanych pretorami (pmetores). Od tego czasu pretorzy po zakończonej rocznej kadencji również obejmowali namiest­nictwo. Jednak ogólna liczba prokonsulów i propretorów odpowiadająca dziesięciu prowincjom, jakimi dysponował Rzym w okresie sullańskim, okazała się rychło niewystar­czająca, toteż ratunkiem stało się przedłużanie władzy nad prowincjami nawet do trzech lat.

W takiej sytuacji Cezar będąc prokonsulem przejął w 58 r. namiestnictwo nad terenami znanymi jako Galia Narbońska (Gallia Narbonensis) i Galia Przedalpejska {Gallia Cisalpina). Sprawowanie urzędów publicznych było w republikańskim Rzymie bezpłatne. Z jednej strony stwarzało to pozory bezinteresowności rządzących, z drugiej natomiast stanowiło utrudnienie dla ubogich polityków plebejskich, którzy nie mogli pokryć kosztów kampanii przedwyborczej oraz wydat­ków związanych z utrzymaniem opłacanych stronników w se­nacie. Poniesione nakłady zwracały się jednak szybko w mo­mencie objęcia władzy nad prowincją i stacjonującą w niej armią.

Bardziej zachłanni, jak na przykład Gajusz Werres, namiest­nik Sycylii w latach 73-71, dokonywali grabieży oraz nadużyć ingerując w skup i dostawy zboża przeznaczonego na rynek metropolii, pobierając łapówki za tendencyjne wyroki sądowe lub wchodząc w spekulacyjne konszachty z publikanami — dzierżawcami podatków, którzy pośredniczyli pomiędzy ludnością a administracją w ściąganiu należnych kwot. Inni namiestnicy wykorzystując stan wojennego zagrożenia granic podległych im prowincji lub nawet antyrzymskie bunty, prowadzili zwycięskie kampanie, natomiast okupy, nakładane kontrybucje i bogactwa plądrowanych miast stawały się zaczątkiem ogromnych fortun. Nie uszczuplały ich nawet sumy przekazywane do skarbu państwa ani dary dla legionis­tów, mające wynagrodzić trudy wojenne.

Armie rzymskie obowiązujące w prowincjach mogły być nie tylko środkiem zdobycia majątku. Dla ambitnego namiest­nika stanowiły one element politycznego nacisku wobec Italii. Zrozumiał to dobrze senat, który, obawiając się kandydatury Cezara na stanowisko konsula 59 r., zawczasu wyznaczył obu przyszłym konsulom zakres działania obej­mujący jedynie zarząd dróg i lasów metropolii. Cezar bowiem, będąc wrogiem stronnictwa optymatów reprezen­tującego interesy oligarchii senatorskiej, doprowadził do nawiązania porozumienia pomiędzy Gnejuszem Pompejuszem „Wielkim" a najbogatszym obywatelem rzymskim, Markiem Licyniuszem Krassusem. Porozumienie to, zwane trium-wiratem, dzięki fortunie i wojennej chwale jego sygnatariuszy miało zapewnić realizację ich planów politycznych: dzięki paktowi Cezar stał się pewny otrzymania konsulatu, natomiast Pompejusz po zwycięskich zmaganiach z królem Pontu Mitrydatesem zamierzał, wykorzystując wsparcie triumwirów, wymusić na senacie zatwierdzenie swej decyzji utworzenia nowych prowincji — Bitynii i Pontu oraz Syrii. Ponadto chciał także otrzymać ziemię uprawną dla obdarowania nią weteranów swojej armii.

Ich dążenia ziściły się. Cezar poparty przez plebejski ruch popularów objął konsulat wraz z Markiem Kalpu-rniuszem Bibulusem. Będąc już urzędującym funkcjona­riuszem państwa zatwierdził wnioski Pompejusza oraz wy­mógł na senatorach przydzielenie sobie namiestnictwa na pięć lat. Precedens ów ułatwił mu powtórzenie tego manewru w większym jeszcze zakresie: oto w 56 r. doszło do spotkania triumwirów w miejscowości Luka. Wynikiem obrad było reaktywowanie rozluźnionego już mocno związku trzech polityków. Poza tym, wykorzystując obecność przy­byłych z Rzymu senatorów, przedłużono formalnie namie­stnictwo Cezara nad Galią na dalsze pięć lat oraz na taki sam okres przydzielono Pompejuszowi i Krassusowi, jako konsulom 55 r., zarząd niezmiernie bogatych prowincji: pierwszemu — Hiszpanii, drugiemu — Syrii.

Tak więc ponownie samowola polityków wzięła górę nad republikańskimi prawami i obyczajami. Nie bez znaczenia był też fakt, iż obrady lukańskie toczyły się już na terytorium podległej Cezarowi Galii Przedalpejskiej, toteż senatorowie asystujący konferującym triumwirom znajdowali się pod psychiczną presją cezariańskich legionów zimujących w rejonie niedalekiej miejscowości Narbo.

Ostatecznie, wbrew wszelkim zwyczajom, Cezar sprawował namiestnictwo Galii nieprzerwanie przez dziesięć lat. W tym czasie, pilnie obserwując zmagania polityczne toczące się w Rzymie pomiędzy jego dwoma sojusznikami a zachowaw­czym senatem, prowadził zbrojne kampanie na ogromną skalę. Wykorzystując skłócenie plemion zamieszkujących tereny zwane przez Rzymian Galią Zaalpejską {Gallia Transal-pina) lub też Galią Długowłosą {Gallia Comata), a rozciągające się aż po Ren, ambitny namiestnik w ciągu dwóch lat począwszy od przyjęcia urzędu podbił te ziemie, pokonując także celtyckie ludy Helwetów oraz germańskie oddziały Ariowista, wodza Swebów. Cezar na czele swych legionów, jak również przy pomocy posiłkowej jazdy galijskiej wy­

stawionej przez pokonane plemiona, zaatakował ludy Belgów zamieszkujące w dorzeczu Renu, Marny i Sekwany. Następnie, podczas wiosennej kampanii 55 r., pokonał germańskie ple­miona Uzypetów i Tankterów, po czym w trakcie ekspedycji karnej sforsował Ren siejąc popłoch wśród innych ludów Germanii. Niesyty chwały i zgromadzonych bogactw po­prowadził w latach 55 i 54 dwie wyprawy do Brytanii. I chociaż pokonanie oraz zhołdowanie króla Kassywelaunusa, który dowodził zjednoczonymi wojskami plemion wyspiar­skich, miało charakter czysto symboliczny, to jednak ekspedy­cje te rozszerzyły strefę zainteresowań terytorialnych Rzymu.

W okresie tym znaczenie Cezara jako polityka wzrosło niewspółmiernie. Stał na czele ogromnej armii, rozbudowanej, zresztą bez zgody senatu, dzięki zapleczu, jakie stanowiła właściwa domena jego namiestnictwa — spokojna i w pełni zromanizowana Galia Przedalpejska, gdzie dokonywał dodat­kowego werbunku formując na własną rękę cztery legiony. Koszt ich zaciągu i utrzymania miał być pokryty ze skarbu państwa, co zobowiązali się zapewnić po spotkaniu w Lukce pozostali triumwirowie. W czasie całej wojny galijskiej w dyspozycji Cezara było łącznie trzynaście legionów. Więź armii cezariańskiej z jej dowódcą zacieśniła się w licznych bojach. Odwaga oraz geniusz strategiczny Cezara, wspólne ryzyko i niewygody życia obozowego sprawiły, że legioniści uwielbiali swego wodza. Jednak na te wzajemne uwarun­kowania wpływ miały także czynniki ekonomiczne.

Reforma wojskowa przeprowadzona w 107 r. przez konsula Gajusza Mariusza zmieniła profil armii rzymskiej. Dotych­czasowy model wojska obywatelskiego, powoływanego doraź­nie na podstawie zróżnicowanego cenzusu majątkowego, przestał spełniać pokładane w nim oczekiwania, co wiązało się ze wzmożoną zaborczością polityki rzymskiej. Dlatego Mariusz stworzył zawodowe wojsko będące instrumentem państwa w jego agresywnych poczynaniach. Zamiana obronnej funkcji wojska na ofensywną uwidaczniała się w nowych

zasadach organizacyjnych sił zbrojnych. Przyjmując do długoter­minowej, szesnastoletniej służby ochotników o pochodzeniu plebejskim, armia oferowała pełny ekwipunek i stały żołd w wysokości pięciu asów dziennie. Zunifikowano uzbrojenie oddziałów, systematyzując również podziały taktyczne, podstawą których miała być kohorta. Legion, liczący w czasach Mariusza około czterech tysięcy żołnierzy, dzielił się na dziesięć kohort.

Cezar dysponując taką armią orientował się doskonale w potrzebach i aspiracjach swych legionistów, dla których stały zarobek oraz możność partycypacji w podziale łupów wojennych były główną motywacją zaciągnięcia się do służby. Dlatego też zdobywszy władzę wódz bez zgody senatu podwoił żołd do dziesięciu asów dziennie. Ponadto, wzorem swych poprzedników, którymi byli powszechnie uznani dowódcy — Sulla i Pompejusz „Wielki", Cezar zabiegał o uchwalenie w senacie nadań gruntów uprawnych dla kończących służbę żołnierzy. Tego rodzaju darowizna stanowiła dla legionistów ukoronowanie długoletnich trudów wojennych, będąc jedno­cześnie zachętą dla innych, chcących pójść w ich ślady. Toteż wodzowie przywiązywali do uzyskania gruntów wielką wagę: Sulla osadził około 100 tys. swoich ludzi na działkach uprawnych, Pompejusz natomiast, wykorzystując potęgę trium-wiratu, uzyskał nadania ziemi dla prawie 40 tys. weteranów.

Sowicie opłacane i mobilizowane do walki perspektywą spokojnej „emerytury" legiony stawały się powolnym narzę­dziem w rękach swych dowódców. Ufni w ich hojność żołnierze walczyli z każdym wskazanym przeciwnikiem, nie wstrzymując się nawet przed przelaniem krwi współobywateli. Tym samym otwarta została droga do wykorzystywania armii w wewnętrznych rozgrywkach politycznych Rzymu. Sława i kariera męża stanu bardziej uwarunkowane były siłą oręża niż zdolnościami oratorskimi czy wszechstronną wiedzą histo­ryczną lub prawniczą.

Również Cezarowi nie dane było uniknąć tego rodzaju sytuacji. Sława i majątek zdobyte podczas kampanii galijskich

9

oraz potęga wynikająca z siły jego legionów przyczyniły wodzowi wrogów w senacie, który wykorzystując faktyczny rozpad triumwiratu przeciągnął na swoją stronę Pompejusza. „Kości są rzucone" — rzekł Cezar 10 stycznia 49 r. prze­kraczając na czele armii rzekę Rubikon, stanowiącą granicę pomiędzy Galią Przedalpejską a Italią3. Rozpoczęta w ten sposób wojna domowa zakończyła się całkowitą klęską zwolenników senatu, a jej kolejne etapy wyznaczane były bitwami pod Herdą w Hiszpanii, Dyrrachium w Macedonii czy też Farsalos w Tesalii. Zapowiedzią zwycięstwa w tych krwawych zmaganiach był przyjazd Cezara do Aleksandrii w Egipcie, gdzie doradcy króla Ptolemeusza XIV Dionizosa dostarczyli przybyszowi jako dowód przyjaźni głowę podstęp­nie uprzednio zabitego Pompejusza.

W ciągu dwóch następnych lat szala zwycięstwa zdecydo­wanie przechyliła się na stronę Cezara. Sukcesy w bitwach pod Tapsus, gdzie 6 kwietnia 46 r. pokonał zjednoczone armie króla numidyjskiego Juby i zwolenników senatu, oraz pod Munda, gdzie 17 marca 45 r. pobił synów Pompejusza, zakończyły ostatecznie wojnę domową. Nastał pokój, a wraz z nim zawrotna kariera polityczna zwycięzcy.

W skali nie spotykanej dotąd w republikańskim Rzymie udało się Cezarowi skupić w swych rękach większość znaczą­cych funkcji publicznych. Przerażony senat oraz wyborcze zgromadzenia obsypały triumfatora zaszczytami. W 46 r. obrany został po raz trzeci konsulem, przyjmując władzę na pięć kolejnych lat. W następnym roku na wniosek zgromadzeń zwanych komicjami centurialnymi konsulat jego został prze­dłużony do lat dziesięciu. Zasmakowawszy powierzonej mu w 49 r. dyktatury, która była nadzwyczajnym urzędem przyznawanym — na czas nie dłuższy niż sześć miesięcy — w chwilach zagrożenia bezpieczeństwa republiki, zwycięzca z Galii ponownie przyjął tę funkcję, nadaną mu w 48 r. na okres aż dwunastu miesięcy. Po bitwie pod Tapsus, gdy

3 S u e t., Dii: Julius, 32.

10 11

wygasała już wojna domowa, Cezarowi znowu powierzono władzę dyktatorską — tym razem na przeciąg lat dziesięciu, jako urząd corocznie odnawiany. Apogeum nastąpiło 14 lutego 44 r., gdy przyznano mu dożywotnią dyktaturę (dictator in perpetuum), łamiąc tym samym odwieczne tradycje repub­likańskiego Rzymu.

Jednocześnie Cezar otrzymał wiele innych funkcji oraz przywilejów podkreślających istniejące w praktyce jego jedy-nowładztwo. Objął trzyletnie urzędowanie jako funkcjonariusz nadzorujący obyczaje publiczne (praefectura morum). Upraw­nienia związane z tym stanowiskiem, równoznaczne z kom­petencjami innego poważnego urzędnika, którym był cenzor, umożliwiały ingerencję w formowanie personalnego składu senatu. W tym czasie Cezar dzięki uzyskanej władzy ob­darowywał tytułami prokonsula i propretora ludzi nie sprawu­jących uprzednio funkcji konsularnych i pretorskich, które w myśl prawa były elementami niemożliwymi do pominięcia na drodze wiodącej do najwyższych stanowisk w hierarchii urzędniczej. Dyktator objął też dożywotnią władzę trybuńską (tribunicia potestas) oraz nadane mu jeszcze w 63 r. stanowisko najwyższego kapłana nadzorującego wszystkie kulty rzymskie (pontifex mcaimus); otrzymał także przydomek „ojca ojczyzny" {pater patriae) oraz tytuł imperatora, przyznany tylko zwycięs­kim wodzom okrzykniętym tak przez ich wojska. Poza tym zaszczycono go prawem do stałego noszenia symboli trium­fatora, czyli wodza, którego sukcesy wojenne zostały formalnie uznane przez senat. Stawiano mu posągi i obsypywano atrybutami boskości. Wśród nich były nosze, na których zwyczajowo transportowano wizerunki bóstw podczas uroczys­tych igrzysk cyrkowych, oraz rydwan procesyjny, przeznaczo­ny dla istot o nieśmiertelnej naturze.

W okresie takiej adoracji nastąpił cios gwałtowny i nie­spodziewany. 15 marca 44 r., w dniu id marcowych, Cezar padł ofiarą zamachu dokonanego w budynku Kurii Pompejusza, gdzie miały się odbyć obrady senatu. Spisek był dziełem

kilkudziesięciu osób, samego mordu dokonało również liczne grono, zadając 23 rany na całym ciele dyktatora4. Zbrodnia wstrząsnęła Rzymem, chociaż ludzie witali ją z mieszanymi uczuciami. Jakie namiętności doprowadziły do realizacji tego okrutnego zamierzenia, w którym uczestniczyli ludzie mieniący się przyjaciółmi zgładzonego polityka? Wszak wśród zabójców znajdowali się Marek Juniusz Brutus, jego brat — Decymus, Lucjusz Tiliusz Cymber i wielu innych, którzy, będąc stron­nikami lub wręcz oficerami Cezara, datowali swoją z nim znajomość jeszcze z okresu wojen galijskich. Cóż skłoniło ich do przeciwstawienia się politycznemu patronowi?

Odpowiedź jest prozaiczna — u podstaw niechęci wobec dyktatora znajdowała się zawiść, niechęć do zmian zachodzą­cych z jego inicjatywy w społeczeństwie rzymskim, a także wrogość odsuniętych od władzy przedstawicieli rodów patryc-juszowskich. Ich zgładzony przeciwnik jawnie lekceważył skostniałą wprawdzie, lecz uświęconą wielowiekową tradycją strukturę władzy. Wprowadził do senatu trzystu nowych ludzi, a byli wśród nich również plebejscy oficerowie przybyli dopiero z wojny oraz reprezentanci arystokracji prowincjonal­nej. Ci ostatni, ku oburzeniu patrycjuszy, w kilkanaście lat po utracie niezawisłości politycznej swoich plemion otrzymali obywatelstwo rzymskie.

Cezar często okazywał wyniosłość wobec instytucji repub­likańskich. Przykładem tego była bulwersująca wyższe sfery stolicy postawa dyktatora witającego na siedząco przybyłych do niego z wiernopoddańczymi uchwałami senatorów. Jak zaświadczył opisujący te wydarzenia historyk rzymski, znie­waga wywołała śmiertelną nienawiść do jedynowładcy \

Niepokój wzbudzała również planowana przez Cezara wielka wyprawa wojenna. Jego zamierzenia przewyższały wszystko, czego dokonały dotąd legiony, bowiem celem

4 Tamże, 80; PI u t a r ć h u s, Cae.iar (w: Vitae parallelae), 66 (dalej: PI u t., Caesar).

5 S u e t., Div. Julius, 78.

12 13

15

16 17

ucztowali razem w duchu pojednania. Jednak już wówczas trwał, na razie cichy i bezkrwawy, lecz już zażarty wyścig do władzy. Marek Lepidus zastosował w nim stare, wypróbowane metody republikańskie, odwołując się do ludu stolicy. Ob­sadziwszy główne forum swoim wojskiem, Lepidus rozpoczął kampanię propagandową jawiąc się jako gwarant zobowiązań Cezara wobec plebsu. Podjudzając tłum poprzez swoich agentów oraz osobiście pomstując na zabójców w gromkich oracjach wygłaszanych z mównicy publicznej próbował wy­korzystać w swojej rozgrywce motyw zemsty za okrutnie zgładzonego przyjaciela. Był to jednak argument całkowicie chybiony — obca wojaczce biedota, zmęczeni licznymi kampaniami weterani czy też mający zbyt dużo do stracenia senatorowie nie chcieli zbrojnej konfrontacji. Wszyscy w Rzy­mie pragnęli pokoju.

Zgoła odmienną taktykę przyjął Antoniusz, któremu myśl o zajęciu miejsca Cezara u steru władzy państwowej również nie była obca. Ten pretendent był jednak o wiele lepszym politykiem, toteż nie odwoływał się do niestabilnego w swoich sympatiach pospólstwa, natomiast pierwszym jego krokiem bvło zajęcie skarbu państwa. Złożone tam kosztowności i pieniądze wartości blisko 700 milionów sesterców miały się stać głównym argumentem w dalszej walce politycznej. Jednocześnie, wykorzystując zamieszanie w pełnym żałoby domu Cezara, Antoniusz poprosił o wydanie mu w depozyt prywatnych pieniędzy dyktatora zagrożonych rabunkiem ze strony zamachowców. Zbolała wdowa, Kalpumia, przekazała konsulowi 25 milionów sesterców.

Tymczasem 20 marca odbył się w Rzymie pogrzeb Juliusza Cezara. Na tę zaplanowaną ze wspaniałym przepychem uroczystość ściągnęły z prowincji tłumy obywateli pragnących po raz ostatni oddać hołd tak znakomitemu wodzowi i poli­tykowi. Ceremonia odbiegła jednak od scenariusza, bowiem po pożegnalnej mowie wygłoszonej przez Antoniusza unie­siony żałością tłum porwał łoże ze zwłokami i lekceważąc

specjalnie w tym celu przygotowany za fundusze państwowe stos na Polu Marsowym, spalił je na prowizorycznym, „plebej-skim" stosie na forum. Był to niewątpliwie przejaw oddania pospólstwa, które doznało od Cezara wielu łask, nawet pośmiertnych, ponieważ w swoim testamencie, otwartym z przyzwolenia senatu, przekazał on do użytku publicznego ogrody nad Tybrem, a także polecił wypłacić każdemu obywatelowi niemałą kwotę 300 sesterców.

Testament miał jednocześnie duże znaczenie polityczne, ponieważ wprowadził na stołeczną arenę następcę i, jak można było przypuszczać, mściciela. Był nim mający wówczas zaledwie dziewiętnaście lat Gajusz Oktawiusz, syn Gajusza i Atii, będącej córką Julii, młodszej siostry Cezara. Owemu nie wszystkim jeszcze dobrze znanemu młodzieńcowi Cezar zapisał w spadku trzy czwarte swego majątku, a także zawarł w testamencie decyzję o adoptowaniu go i obdarzeniu wy­brańca nazwiskiem rodowym.

Pozostałą część dóbr dyktator zapisał dwóm wnukom po starszej siostrze — Lucjuszowi Pinariuszowi oraz Kwintusowi Pediuszowi. Łaski spłynęły także na wielu zabójców Cezara. Niektórzy z nich zostali wymienieni w zapisie jako prawni opiekunowie syna, jeśliby się pogrobowiec urodził, natomiast jednego z przywódców spisku, Decymusa Brutusa, wymieniono nawet wśród spadkobierców w drugiej linii'.

Kim był ów młody Gajusz Oktawiusz tak nagle zaszczycony wybraniem go przez Cezara na głównego kontynuatora swej linii politycznej? Urodzony 23 września 63 r., zawdzięczał hojność testamentu swojej szlachetności charakteru oraz zaradności życiowej, którymi to cechami ujął serce dyktatora. Przymioty te jednak nie pozostawały bez związku z jego losami, bowiem w czwartym roku życia pozbawiony w związ­ku ze śmiercią ojca męskiej opieki często musiał polegać tylko na sobie. Z drugiej natomiast strony dwie kobiety, które zdominowały swoim wpływem jego dziecinne lata, matka

1 S u e t ., Div. Julius, 83.

2 — Akcjum 31 p.n.c.

18 19

20 21

polityków, sprawujących funkcje państwowe w prowincjach uniezależniło się w praktyce od władzy centralnej, głównit dzięki będącym pod ich rozkazami legionom. Lepidus, nil mający dużych umiejętności politycznych, nabierał sił wśróć wojsk jako namiestnik Hiszpanii Bliższej oraz Galii Narboń skiej. Uczestnik zamachu na Cezara, a zarazem jego najbliż­szy przyjaciel, Marek Brutus, przygotowywał się do objęcii władzy nad Macedonią, gdzie stacjonowało sześć legionów natomiast wyznaczony do objęcia za trzy lata konsulati Lucjusz Munacjusz Plankus wraz ze swoim wojskiem staci jonował w centralnej Galii. Wszyscy oni formalnie podlegał władzy senatu, jednak podporządkowanie sobie armii prowin cjonalnych dawało im nadzieję na zdobycie jedynowładztwi wzorem Cezara. Jak oceniał sytuację najwybitniejszy z sena torów, Marek Tulliusz Cyceron, „każdy chce mieć władzi w Rzeczypospolitej, ile ma siły. Nic nie znaczy rozsądek umiar, prawo, obyczaj, obowiązek, opinia obywateli, osą< potomnych"2.

W miarę upływu tygodni dojrzewająca w Rzymie niechęt pomiędzy Antoniuszem a Oktawiuszem przybrała formy tal oczywiste, iż stało się dla wszystkich wiadome, że już wkrótcf może dojść do otwartej konfrontacji. Najbardziej niepokoił) to weteranów niechętnych wzajemnemu przelewowi krwi a zarazem zobowiązanych do wierności, należnej tak kon sulowi, jak i synowi swego dobroczyńcy. Dlatego też oni właśnie najsilniej namawiali zwaśnionych polityków do pojed nania. Antoniusz widząc, że jego popularność nie równoważ) czci okazywanej młodzieńcowi, przystał na powszechne próśb; i podczas spotkania na Kapitolu zawarł z nim ugodę.

Był to jednak tylko manewr taktyczny, ponieważ już wkrótct konsul sfingował zamach na swoją osobę oskarżając o I publicznie Oktawiusza. Schwytano nawet jakichś ludzi mają cych rzekomo podjąć się tego zbrodniczego czynu, jednak Antoniusz bojąc się kompromitacji nie zezwolił na oficjalne

2 Ci c e r o, Ad Marcum Brulum 1, 10.

ich przesłuchanie. W takiej sytuacji niewinność oskarżonego o knowania syna Cezara była oczywista, toteż wkrótce niedoszła „ofiara" zamachu odstąpiła od oskarżeń.

Wobec niepowodzenia spisku Antoniusz postawił wszystko na jedną kartę — zgodnie z jego własnym wnioskiem senat przyznał mu jako prokonsularne namiestnictwo teren Galii Przedalpejskiej, natomiast do odległej Macedonii skierowano Marka Brutusa. Nie chcąc jednak utracić znajdujących się tam legionów Antoniusz postanowił ściągnąć je do wyznaczonej sobie prowincji. W tym celu zarządzono przeprawę tych wojsk przez Adriatyk do portu w Brundyzjum, skąd miały przemaszerować przez Italię do Galii. Nawet chwilowa obec­ność tej armii z pobliżu Rzymu stwarzała śmiertelne zagrożenie dla przeciwników politycznych ambitnego konsula, dlatego Oktawiusz również postanowił zebrać siły zbrojne, aby już tylko samą obecnością ostudzić zapał swego oponenta. W tym celu powtórzył plan Antoniusza sprzed kilku miesięcy polega­jący na skaptowaniu weteranów cezariańskich osadzonych w żyznej Kampanii. Zabrawszy ze sobą resztki pieniędzy udał się wkrótce w drogę w towarzystwie przyjaciół.

W czasie podróży ten młody, lecz ujawniający duże zdolności polityk, odbył wiele spotkań z legionistami swego przybranego ojca. Odwołując się do ich wdzięczności wzglę­dem byłego wodza, to znów obiecując każdemu po 500 denarów, którą to sumę w istocie na miejscu wypłacano zainteresowanym, zwoływał tych w wielu bojach doświad­czonych żołnierzy do obrony swojej zagrożonej przez An­toniusza osoby, jak i do pomsty za skrytobójczy mord na Cezarze. Szybko też zwerbował trzy tysiące ludzi z legionów VII i VIII, po czym na czele tej prywatnej armii ruszył w stronę stolicy. Zostawiając żołnierzy zgodnie ze starą tradycją poza murami miasta, w asyście przyjaciół wszedł do Rzymu, gdzie jednak czekała go niepomyślna wiadomość — przeciwnik zbliżał się już także, wiodąc jednak wojska o wiele większe, w sile czterech legionów. Oktawiusz widząc,

22 23

iż lękliwy senat i plebs stołeczny nie stanowią dla niego wystarczającego wsparcia, opuścił Rzym podejmując marsz do Etrurii, gdzie spodziewał się dokonać naboru weteranów z tamtejszej kolonii.

Kilka dni później, jakby podążając jego tropem, przybył do stolicy Antoniusz. Obezwładniony strachem senat zebrał się 28 listopada na posiedzeniu, podczas którego — zgodnie z wolą konsula — miano ogłosić Oktawiusza wrogiem luda co dawało podstawę do zbrojnego przeciw niemu wystąpienia Obrady zostały jednak przerwane niespodziewanym doniesie­niem — oto w wojsku konsularnym wybuchł bunt spowodo­wany znacznym opóźnieniem wypłat żołdu oraz niedawnymi surowymi represjami, jakim poddano żołnierzy, dopatrując się wśród nich agentów cezariańskich. W efekcie jeden z czterech legionów zajął siłą pobliskie miasteczko Alba Longa, natomiasl drugi otwarcie przeszedł na stronę Oktawiusza.

Dopiero wieczorem wznowiono debatę senacką. Istotnym jej punktem był przydział namiestnictw prowincji — najważ­niejsze z nich, tak ze względu na stacjonujące w nich armie, jak i należne metropolii podatki, przypadły zaufanym ludziom Antoniusza. On sam natomiast, zgodnie ze swymi staraniami, przejął Galię Przedalpejską, do której też zaraz wymaszerowal na czele pozostałej przy nim części wojsk. Pośpiech ów wiązał się z odległym już tylko o kilkanaście dni wygaśnięciem kadencji konsularnej.

W Rzymie zapanowała ulga — wojska obydwu antagonis­tów znajdowały się w północnej Italii i wszystko wskazywało na to, że właśnie tam dokonają między sobą krwawego rozrachunku nie narażając na niebezpieczeństwo życia i mienia mieszkańców stolicy. W obecnej sytuacji obaj wodzowie byli już niepotrzebni senatowi, a nawet stali na przeszkodzie w przywróceniu złotego okresu świetności republiki. Antoniusz poparł wprawdzie zamach na Cezara, teraz jednak podążał w jego ślady skupiwszy w swych rękach nadmierną władzę, czego potwierdzeniem była przeforsowana przezeń ustawa

zgromadzenia ludowego przyznająca mu namiestnictwo Galii Przedalpejskiej aż na pięć lat. Natomiast Oktawiusz, uważany powszechnie za niedoświadczonego w polityce, coraz częściej wymykał się spod kontroli starających się kierować nim senatorów, a zwłaszcza Cycerona. Co więcej, myślą przewod-niąjego działań było dokonanie pomsty za śmierć przybranego ojca, co z kolei było całkowicie sprzeczne z ogólną linią polityczną senatu.

Jednak w chwili obecnej większą groźbę dla konserwatystów stanowił Antoniusz. W jednym z listów Cyceron niezmiernie trafnie ocenił rozwój sytuacji: „Nie wątpię, że zanosi się na wojnę. Nasi spiskowcy zachowali się dzielnie, ale z dziecinną nierozwagą, bo któż nie widzi, że zostawili dziedzica [chodzi właśnie o Antoniusza — przyp- red.] gotowego do objęcia spadku po tyranie?"3.

Dlatego też konsul stał się obiektem nagonki. Oto gdy zjawił się on w Galii Przedalpejskiej, dotychczasowy jej namiestnik, Decymus Brutus, odmówił przekazania urzędu, a nie mając dosyć sił zbrojnych, obwarował się w miejscowości Mutina. Dla senatu był to stosowny precedens do rozpoczęcia frontalnego ataku — 9 grudnia Cyceron przybył do stolicy ze swej posiadłości w rodzinnym mieście Arpinum. Natychmiast też rozpoczął agitację wrogą Antoniuszowi. W płomiennych mowach zagrzewał do wojny namiestników prowincji, lud rzymski oraz senat, który w efekcie tej akcji propagandowej 20 grudnia zalegalizował zarówno bunt Decymusa Brutusa wobec konsula, jak i prywatną mobilizację przeprowadzoną przez Oktawiusza.

Na początku stycznia 43 r., już po objęciu urzędu przez nowych konsulów — Gajusza Wibiusza Pansę i Aulusa Hircjusza, niezmordowany Cyceron przeforsował w senacie ustawę, na mocy której nadano Oktawiuszowi władzę pretor-ską. Tym samym zebrane przez niego prywatnym sumptem wojsko weteranów stało się oficjalną armią rzymską opłacaną

3 T e n ż e , Att. 14, 21, 3.

24 25

z kasy państwowej. Co prawda nie udało się zapalczywemu senatorowi zatwierdzić projektu ogłoszenia Antoniusza wro­giem ludu rzymskiego, co byłoby jednoznaczne z wypowie­dzeniem wojny, lecz już 7 stycznia Oktawiusz mając zaledwit 20 lat przejął formalnie dowództwo nad swoimi oddziałami sposobiąc się do walki z oblegającym Mutinę prokonsulem.

Wprawdzie senat zadecydował, aby do Antoniusza wysłać poselstwo pokojowe, jednak w tym czasie, nie czekając ni wynik przetargów, do Oktawiusza dołączył konsul Hircjus z wojskiem, a wkrótce następne posiłki miał przyprowadzić Wibiusz Pansa. Pod koniec stycznia negocjacje z Antoniuszem załamały się wobec wygórowanych zdaniem senatu warunków prokonsula, który zażądał namiestnictwa Galii Zaalpejskiej ni okres pięciu lat w zamian za zrzeczenie się Galii Przedalpej-skiej; domagał się też nadziału dla żołnierzy swych sześciu legionów. W takiej sytuacji stwierdzono w stolicy stan rokoszu (tumultus) — w przeciwieństwie do proponowanego przez Cycerona stanu wojennego (bellum). Była to powściągliwość zrozumiała, albowiem znajdując się w Italii siły zbrojne wierne senackiemu stronnictwu republikańskiemu były zbył szczupłe dla podzwignięcia ciężaru wojny, a także nie wierzono w szczere oddanie Oktawiusza dla sprawy antycezariańskiej.

Jednak stacjonujące dookoła Mutiny armie wstrzymywał} się jeszcze z podjęciem bratobójczych walk. Trwały natomiast w dalszym ciągu zmagania polityczne. W drugiej połowie lutego do Rzymu dotarła wstrząsająca nowina o śmierci jednego z uczestników id marcowych, obecnego namiestnika Azji, Gajusza Treboniusza. Zabili go żołnierze Publiusza Korneliusza Dolabelli, który, mieniąc się dotąd zwolennikiem ugrupowania senackiego, otrzymał właśnie jako prokonsul namiestnictwo Syrii i podążając ku swojej prowincji wtargnął zbrojnie do Smyrny, gdzie przebywał Treboniusz. Ciało zamachowca zostało sprofanowane — jego odciętą głowę legioniści kopali po ulicach miasta. Dla senatu stało się oczywiste, że Dolabella nie zdecydowałby się na ten krok bez

porozumienia z Antoniuszem, przeto syryjskiego namiestnika rychło ogłoszono wrogiem ludu rzymskiego.

W takiej sytuacji przygotowania ruszyły z nową mocą — w Italii po długiej przerwie wprowadzono podatek wojenny ogłaszając jednocześnie pobór do armii, natomiast konsul Pansa wraz ze swoimi legionami dotarł do rejonu koncentracji wojsk. Wkrótce też doszło do pierwszych walk. 15 kwietnia Antoniusz poniósł klęskę pod Forum Gallorum (obecnie Castelfranco) tracąc dużą część swoich wojsk. W pięć dni później rozegrała się następna walka, już nie opodal oblężonej Mutiny. W bitwie tej obie strony poniosły duże straty, między innymi poległ konsul Hircjusz. Ostatecznie jednak Antoniusz zmuszony został do zarządzenia odwrotu —jego przetrzebione wojska pomaszerowały w stronę Galii Zaalpejskiej.

Stronnictwo senackie w stolicy triumfowało, bowiem nowy amator jedynowładztwa poniósł klęskę, a Decymus Brutus, zamachowiec symbolizujący republikańską niezawisłość, wy­dostał się z Mutiny. Radości z takiego obrotu sprawy nie mogła nawet przyćmić wiadomość o śmierci drugiego konsula tego roku, Pansy, który zmarł z ran odniesionych pod Forum Gallorum. Sukces stał się, jak to często bywa, przyczyną polaryzacji stanowisk — pewni siebie senatorzy nie po­trzebowali już Oktawiusza ani jego legionów. Z niedobitkami wojsk prokonsula mógł sobie doskonale poradzić stacjonujący z siedmioma legionami w Galii Narbońskiej jej namiestnik, Marek Lepidus. Na wschodzie Kasjusz ścigał Dolabellę, natomiast secesjonista Sekstus Pompejusz został uładzony zatwierdzonym przez senat zwrotem dóbr zarekwirowanych jego rodzinie przez Cezara oraz nominacją na dowódcę floty i sił przybrzeżnych.

Zwłaszcza owa nominacja była szczególnie trafnym posu­nięciem senatu, bowiem tym samym zalegalizowano prywatną armię i flotę, które sformował na Sycylii syn byłego triumwira, chcąc przy pomocy tych wojsk dochodzić swych praw siłą. W nowej sytuacji armia Sekstusa Pompejusza stała się

26 27

28 29

30 31

jedenastoma legionami, natomiast Antoniusz miał ich siedem naście oraz dodatkowo 10 tys. jazdy. Armie te działając razei mogłyby bez trudu zapanować nad całym Imperium Rzym skim. Natomiast w razie bitwy, o czym Oktawiusz wiedzii doskonale, szanse Antoniusza były o wiele większe... Zbyt duże, by wystawiać na ryzyko swój dopiero co uzyskani konsulat.

Ta niezaprzeczalna logika faktów zmusiła młodego polityki do zmiany taktyki jeszcze przed spotkaniem obu wojsli Z jego inicjatywy kolega w urzędzie, konsul Pediusz, anulow! ustawy określające Antoniusza i Lepidusa jako wrogów ludu! Teraz, nie będąc już formalnie wrogami ludu, konkurenci mogli swobodnie podjąć rozmowy. Narady trzech wodzów toczone pod bokiem ich legionów, trwały pełne trzy dni. Dli obu armii, jak i zapewne dla samych negocjatorów, był n okres pełen napięcia, lecz za to niezwykle owocny, bowiem rezultaty rozmów przekroczyły wszelkie oczekiwania. Ok­tawiusz, Antoniusz i Lepidus nawiązali porozumienie tworząc triumwirat — tym samym powstał monstrualny twór politycz­ny, który wstrząsnąć miał całym, nie spodziewającym sil jeszcze niczego państwem.

Tuż po zakończeniu obrad wodzowie ruszyli na czek swych wojsk ku stolicy. Przodem wysłano jednak do Rzymu zaufanych ludzi z poleceniem natychmiastowego zgładzenii głównych opozycjonistów ze stronnictwa zachowawczego Agenci zdołali jednak zabić tylko czterech senatorów. Pa zostali zdążyli ujść z miasta, ponieważ od kilku już dl na wieść o rozmowach toczących się między trzema wodzami nobile żyli w ciągłym pogotowiu, nie wiedząc czym za­owocuje ów związek.

Wkrótce do drżącego z niepokoju Rzymu przybyli trium wirowie. Wkraczali do miasta oddzielnie, każdy na czek legionu. Zaraz też Oktawiusz zrzekł się urzędu konsula, ni{ chcąc przerastać towarzyszy. Urząd ten dostał się człowiekowi powolnemu decyzjom nowych władców — stanowisko konsuli

zachowano zresztą jedynie dla pozoru kontynuacji republikań­skich zasad administracji, natomiast w praktyce wszelkie uprawnienia z nim związane miały się od tego momentu znaleźć w gestii triumwirów.

27 listopada 43 r. zgromadzenie ludowe zaakceptowało projekt ustawy zgłoszony przez uległego trzem wodzom urzędnika publicznego. W myśl obowiązujących od tego dnia postanowień nowy rząd nosił oficjalną nazwę: „Triumwirowie dla ustanowienia spraw Rzeczypospolitej". Każdy z jego członków otrzymał na pięć lat władzę równą konsularnej. Dokonano również podziału stref wpływów, na mocy którego Antoniusz jako domenę swojego jedynowładztwa otrzymał Galię, Lepidus — Hiszpanię, natomiast Oktawiusz — Sardynię, Sycylię i Afrykę. Przydział dla najmłodszego ze wspólników był iluzoryczny, ponieważ Sycylia w zasadzie znajdowała się we władzy Sekstusa Pompejusza, którego duża i operatywna flota blokowała przybrzeżne wody Italii utrudniając połączenie z pozostałymi zamorskimi prowincjami Oktawiusza.

Takie niebywałe wzmocnienie władzy jednostek było dopiero zapowiedzią wydarzeń, których istota stała się oczywista dla mieszkańców stolicy dopiero wieczorem tego dnia. Wówczas bowiem wywieszono na ulicach listy pro­skrypcyjne zawierające nazwiska osób uważanych za szcze­gólnie niebezpieczne dla państwa. Trzeba przyznać, że owe zbiorowe listy gończe były zmodernizowaną formą polowania na ludzi, ponieważ znane dotychczas Rzymowi proskrypcje miały charakter żywiołowy — każdy mógł zadenuncjować dowolnego człowieka, a podstawami licznych fałszywych oskarżeń często były zemsta albo zazdrość względem wrogów lub tylko zbyt bogatych sąsiadów. Teraz triumwirowie sami opracowali listę skazanych, albowiem na ciągle wywieszanych nowych listach znalazły się łącznie nazwiska 300 senatorów i 2000 ekwitów.

Chcąc zagwarantować sobie wyłapanie wszystkich po­szukiwanych triumwirowie wprowadzili system materialnego

32

Gajusz Juliusz Cezar

Kleopatra

Oktawian

Sekcja wiosłowa kartagińskiego pięciorzędowca z 250 r. p.n.e. Podziałka w stopach. Stopa — 0,288 m

Burta trójrzędowej galery (relief z V w. p.n.e.)...

.oraz cały okręt odwzorowany z monety punickiej ...i jej rekonstrukcja — z zewnątrz widoczni tylko wioślarze górnego rzędu, pozostali są skryci w kadłubie

Stanowisko siedzące dla sternika na patrolowym okręcie z Rodos (1 z ok. 200 r. p.n.e.)

34 35

wojsk było coraz gorsze — płynące z Italii konwoje ap-rowizacyjne stawały się łakomym kąskiem dla potężnej floty wojennej wroga dowodzonej przez Stacjusza Murkusa i Domic-jusza Ahenobarbusa. Łupem ich eskadr padł między innymi rozbity doszczętnie transport wiozący do Macedonii posiłki w sile dwóch legionów.

Dlatego też wkrótce, a był to już początek października, doszło z inicjatywy Antoniusza do pierwszej bitwy. Nie dała ona konkretnych wyników, mimo że oba wojska zdobyły nawzajem swoje obozy. W czasie walki osłabiony jeszcze Oktawian jedynie szczęśliwym trafem uniknął śmierci — gdy wrogowie dostali się w pobliże jego kwatery, znaleźli tam tylko lektykę, której użytkownik oddalił się w tym właśnie czasie, aby spróbować swych powracających powoli sił podczas pieszej inspekcji linii fortyfikacyjnych. Nie miał takiego szczęścia Kasjusz, który padł ofiarą swojej własnej imaginacji. Oto gdy w trakcie niekorzystnej w tym momencie dla siebie bitwy ujrzał on zbliżający się pędem oddział jazdy, nakłonił będącego z pobliżu niewolnika, aby ten zadał mu śmiertelny cios mieczem, ratując tym samym swego pana od hańby niewoli. Dopiero w następnej minucie okazało się, że jeźdźcy ci przybywali ze stanowisk Brutusa wraz z meldunkiem o powodzeniu odniesionym przez dru­giego wodza.

Po tej bitwie główny plan osamotnionego Brutusa polegał na przeczekaniu zimy, która, wobec skąpych zapasów żywnościowych armii Oktawiana i Antoniusza, byłaby dla jego wrogów zgubna. Ci jednak, zdając sobie sprawę z powagi sytuacji, rozpoczęli działania zaczepne budując kilka małych obiektów fortyfikacyjnych mających unie­możliwić Brutusowi łączność z bazą floty. Było to wyzwanie nie mogące pozostać bez odpowiedzi — 23 października doszło do drugiej, ostatecznej bitwy pod Filippi. Trium-wirowie odnieśli w niej pełny sukces, natomiast ich przeciw­nik salwował się ucieczką w asyście sporego oddziału.

36 37

wany absolutnym brakiem funduszy państwowych, z których można by wypłacić odszkodowanie przesiedleńcom.

Wybór Oktawiana do nadzoru tej właśnie akcji nie był przypadkowy. Antoniusz odżegnał się od tej funkcji i prosto z Macedonii udał się na wschód, aby zlustrować prowincje podległe do niedawna Kasjuszowi. Wiedział on bowiem doskonale, że na kierującym wywłaszczeniami koledze spocz­nie odium za trudne do uniknięcia uchybienia wobec wielo­tysięcznych tłumów przesiedlanych i weteranów. Wykorzys­tując ewentualny spadek prestiżu Oktawiana Antoniusz mógłby zjawić się w Italii jako mąż opatrznościowy, co, przy wyeli­minowaniu Lepidusa, uczyniłoby z przybywającego ze wscho­du polityka najsilniejszą osobę w całym państwie.

Animatorami rozpoczynającej się gry byli brat triumwira i zarazem konsul 41 r., Lucjusz Antoniusz, żona Marka Fulwia i jego polityczny emisariusz Maniusz. Wszyscy oni, odmiennymi wprawdzie drogami, prowadzili rozgrywkę zmie­rzającą do jednego celu, a ich pierwsze posunięcia były dosyć udane. Rychło wśród podburzanych przesiedleńców wybuchło niezadowolenie — wędrując do portów załadunku zbierali się coraz liczniej w stolicy natarczywie domagając się odszkodo­wań. Natomiast żołnierze, z natury rzeczy ludzie porywczy, dali posłuch podszeptom agentów, namawiających ich do zajmowania przemocą zbyt wolno rzekomo wywłaszczanych gospodarstw. W Italii zaczynały się pojawiać pierwsze oznaki chaosu, pogłębianego wydatnie przez Lucjusza Antoniusza, który na własną rękę werbując żołnierzy uzbierał niebagatelną armię w sile sześciu legionów. Do współpracy z nim skłaniali się również przyjaciele nieobecnego triumwira, dysponujący w Galii Przed- i Zaalpejskiej, jako namiestnicy tych prowincji, wojskami liczącymi prawie 15 legionów!

Wydawało się, że Oktawian, niedawny współzwycięzca spod Filippi, jest na straconej pozycji mając zaledwie cztery legiony. Wyczuwając niepewność sytuacji postanowił połączyć się z przebywającym w północnej Italii na czele swych wojsk

38 39

40 41

na pomoc Antoniusza. Wybrzeża Italii zostały bowiem znowu zaatakowane przez flotę Sekstusa Pompejusza. Było to co prawda bezpośrednim następstwem niemożności objęcia przez niego władzy nad Peloponezem, gdzie na mocy wcześniejszego porozumienia w Brundyzjum stacjonowały jeszcze oddziały antoniańskie, jednak obowiązek odparcia grabieżczych wypraw morskich rozbójników spoczął właśnie na Oktawianie. Ten zaś nie mając doświadczenia ani odpowiednich ku temu środków zdecydował się walczyć na morzu, w efekcie czego w dwóch bitwach stoczonych pod Kurne i w Cieśninie Messyńskiej poniósł druzgocące klęski. Czując, że dotychczasowe powodze­nie wymyka mu się z rąk, zwrócił się o pomoc do Antoniusza, który w tym czasie prowadził wojnę z Partami niepokojącymi jego strefę wpływów.

Rychło jednak stan rzeczy w Italii uległ radykalnej poprawie. Nadwątlone siły zbrojne młodego Cezara zostały wzmocnione posiłkami przybyłymi z Galii pod komendą Marka Wipsaniusza Agryppy oraz nową flotą budowaną właśnie nad Zatoką Neapolitańską. Dlatego też wiosną 37 r. wieść o przybywają­cym na wezwanie Antoniuszu budziła więcej niepokoju niż ulgi, zwłaszcza że triumwir płynął ku ojczyźnie na czele olbrzymiej floty wojennej liczącej aż 300 jednostek. Oktawiana zaczęła w związku z tym gnębić niepewność co do praw­dziwych zamierzeń kolegi, który równie dobrze mógł wyko­rzystać chwilowe niepowodzenie towarzysza i ku jego zgubie połączyć się ponownie w sycylijskim buntownikiem.

Dlatego też w Italii podjęto środki ostrożności — gdy Antoniusz zawinął ze swą armadą do portu w Brundyzjum, miasto znowu było obwarowane. Nie mogąc wyładować tam wojsk wódz popłynął do niedalekiego Tarentu. Tam też podążał już w tym czasie Oktawian, który nie będąc do końca pewnym posunięć Antoniusza liczył się z ko­niecznością osobistego zażegnania sporu wynikłego z nie­dopuszczenia potencjalnego antagonisty do Brundyzjum. Wszystko zapowiadało jednak wybuch nowego konfliktu

42 43

Sekstus Pompejusz stracił tu całą swoją flotę, w wyniku czego, nie mając już nadziei na zwycięstwo w wojnie, umknął z wyspy u wożąc do Azji na kilkunastu okrętach swój olbrzymi skarb. Trzy lata później został zabity w Milecie przez Marka Titiusza, jednego z wyższych dowódców Antoniusza.

Pompejusz nie był jedynym, który stracił wszystko w tej wojnie, bowiem los jego podzielił również triumwir Marek Lepidus. Był on raczej lepszym żołnierzem niż mężem stanu, lecz niepowodzenia dotychczasowych prób samodzielnych akcji politycznych nie nauczyły go niczego ani też nie zmniejszyły aspiracji do poszerzenia zakresu swojej władzy. Dlatego też, gdy wojska Lepidusa zaczęły odnosić sukcesy zajmując duże obszary Sycylii, on sam wystosował wobec walczącego na północy wyspy kolegi żądanie przekazania mu nadzoru nad całym tym obszarem. Pewność siebie triumwira wzrosła wraz z przejęciem pod swoje rozkazy ośmiu legionów Pompejusza, które po klęsce morskiej ich wodza poddały się bez walki. Dysponując teraz łącznie siłą 20 legionów, dorów­nującą prawie liczebnością wojskom Oktawiana, Lepidus stał się nieustępliwy, toteż jego partner, przybyły wkrótce na rozmowy, został bezpardonowo obrzucony pociskami i musiał spiesznie oddalić się do swojego obozu.

Jednak zamęt powstały wśród wojsk afrykańskich wskutek agitacji emisariuszy młodego Cezara oraz nie skrywanej niechęci do nowych współtowarzyszy spod znaków Pompeju­sza sprawił, że — oddział po oddziale — cała armia opuściła swojego wodza. Wzgardzonemu przez żołnierzy Lepidusowi nie pozostało nic innego, jak zawierzenie swego losu łaskawo­ści przeciwnika, który mu „na błagalne prośby zaledwie życie darował" 6. Byłemu triumwirowi pozostawiono jedynie godność najwyższego kapłana, po czym zesłano go na banicję do latyńskiej miejscowości Cyrceje, gdzie żył z dala od spraw państwowych aż do śmierci w 12 r.

6 S u e t o n i u s , Divus Augustus (w: De vita Caesarum), 16 (dalej: S u e t., Div. Augustus).

44 45

i bogactwa — spotkał ją w cylicyjskim mieście Tarsos, dokąd przybyła na spotkanie zgodnie z wolą tego nie znanego sobie jeszcze bliżej człowieka. Był nim Marek Antoniusz, który po zwycięstwie pod Filippi podróżował właśnie przez bogate ziemie wschodu zamierzając zlustrować te zarządzane do niedawna przez Kasjusza tereny. Głównym celem „porządków" było ściągnięcie od lokalnych władców wielkich kwot po­trzebnych do obdarowania zwycięskich legionów oczekujących właśnie w Italii na przydział wywłaszczonej ziemi. W tym też zamiarze dumny wódz wezwał na rozmowę byłą damę serca Juliusza Cezara — sława jej legendarnych skarbów królewskich dawno już wyszła poza mury Aleksandrii.

Władczyni Egiptu okazała się jednak doskonałą znawczynią nie tylko polityki, ale i męskich charakterów. Wartość szlachet­nych kamieni wzrasta dzięki stosownej oprawie, toteż Kleopat­ra zjawiła się w Tarsos wśród niepojętego dla prostej, rzymskiej duszy wschodniego przepychu — jej zdobiony złoceniami statek miał rozwinięte niezwykle kosztowne i niespotykane purpurowe żagle, wioślarze wprawiali w ruch swe drzewca pokryte warstwą srebra, a na rufie pod złotym baldachimem siedziała przebrana za Wenus królowa. Po obu jej stronach stali młodzieńcy udający Kupidynów, najpiękniejsze z niewol­nic przedstawiające Gracje i Nereidy znajdowały się na pokładzie, a wszystkiemu towarzyszyły wysokie tony fletów, których muzyka nadawała tempo wioślarzom7.

Oczekujący w glorii zwycięzcy Antoniusz sam wkrótce stał się zwyciężonym — bogactwo tej inscenizacji połączone z nieprzeciętną urodą młodej Egipcjanki odurzyły go i w efek­cie ów nieugięty wódz stracił dla niej serce. Rozpoczął się okres miłosnej idylli, której nie zmąciły nawet niepokojące wieści z Italii i znad wschodniej granicy. Gdy w oblężonej Peruzji poddawał się brat triumwira, a z Mezopotamii nad­ciągały wojska Partów prowadzone przez zbiegłego stronnika spiskowców marcowych, Labienusa, Antoniusz wraz ze swą

7 Plut., Antonius, 26.

46 47

wybranką podążał do Aleksandrii, gdzie czas upływał uf później na niekończących się ucztach, wycieczkach i połowaci ryb, będących ulubioną rozrywką mieszkańców delty Nilu. I

Jednak wiosną 40 r. sprawy państwowe wyglądały ni tyle źle, iż triumwir musiał szybko opuścić stolicę Egipt! bowiem Panowie dotarli już do sąsiedniej Fenicji, gdzi I obiegli nadmorską twierdzę Tyr. Ale doniesienia z Italii budziły większy niepokój Antoniusza — Oktawian pokd nawszy buntowników z Peruzji wzmocnił swą siłę i au torytet. Tam też udał się nowy wybranek Kleopatry. Dli królowej podróż ta miała jednak przykre skutki, poniewał wkrótce do Aleksandrii dotarła wieść o małżeństwie Marki z Oktawią.

Uregulowanie spraw w Italii zajęło Antoniuszowi dużej czasu i dopiero latem 37 r. odpłynął ze swoją nową żoną n^ wschód, do niepokojonych wojną partyjską prowincji. Oktawii spodziewała się już jednak dziecka, toteż w połowie drogi prosto z postoju na wyspie Korkyrze, mąż odesłał ją do Rzymu, gdzie wśród zacisza domowego mogła przygotować się do trudów porodu. W kilkanaście dni po pełnym tkliwości rozstaniu wódz przybył do Syrii, gdzie oczekiwała go stęsk­niona królowa Egiptu, którą powiadomił i sprowadził ni miejsce spotkania wysłany przodem oddany przyjaciel trium wira, Frontejusz Kapiton.

W tym krótkim okresie ponownej idylli, jaki dzielił Aa toniusza od planowanej wyprawy przeciw Partom, związek z Kleopatrą nabrał cech prawnych, bowiem tuż po przyjeździe monarchini wódz uznał formalnie swoje ojcostwo dwojga towarzyszących jej, trzyletnich wówczas dzieci. Maluchom nadano imiona Aleksander Helios (Słońce) i Kleopatra Selene (Księżyc). Jednocześnie Antoniusz obsypał swą egipską wy brankę darowiznami — wśród przekazanych jej szczodrze terytoriów były: Fenicja, Cypr, część Syrii, Arabia Nabatejska, część Cylicji oraz słynne z wyrobu balsamów tereny Judei Triumwir nie próbował nawet konsultować swych poczynań

z senatem lub Oktawianem — układ tarencki dawał mu we wschodnich rejonach państwa pełnię władzy.

Późną wiosną 36 r. królewska para rozstała się. Antoniusz na cele armii liczącej około 100 tys. ludzi ruszył w kierunku Partii. Walki w omiatanych wiatrami i śniegiem górach Iranu, nieudane oblężenie twierdzy Fraaspa, a przede wszystkim tragiczny w skutkach, okupiony 20 tys. ofiar odwrót do Armenii, złożyły się na kompletne fiasko wyprawy. Pogrążony w rozpaczy, załamany psychicznie wódz dotarł wreszcie wraz z mizernymi resztkami swej wielkiej jeszcze niedawno armii do śródziemnomorskich wybrzeży Fenicji. Tu też nastąpiło spotkanie z Kleopatrą, która przywiozła odzież i żołd dla wymęczonych wojsk.

Wieści o klęsce dotarły wkrótce do Rzymu, gdzie jednak zachowano je w tajemnicy podając do publicznej wiadomości bardziej optymistyczną wersję wypadków w Partii. Oktawian wyczuł jednak, że współzarządca imperium utracił dwa podstawowe atuty swej politycznej siły — armię i chwałę niezwyciężonego dowódcy. Takie zachwianie równowagi pomiędzy obydwoma partnerami mogło oznaczać rychły upadek jednego z nich.

Wkrótce z Italii wypłynął wielki konwój kierujący się wzdłuż greckich wybrzeży ku azjatyckim prowincjom Im­perium Rzymskiego. Na jednym ze statków płynęła Oktawia. Wiozła swemu mężowi nie tylko słowa pocieszenia, lecz także dary dla armii i sztabu mające złagodzić gorycz przegranej wojny. W ładowniach armady znajdowała się odzież, pieniądze, podarki dla oficerów, a także 2 tys. doskonale wyekwipowanych żołnierzy, którzy jako kohorta pretorianów mieli stanowić straż osobistą Antoniusza.

Oktawia otrzymała od brata pozwolenie na tę podróż, wydając je nie kierował się jednak chęcią uczynienia przyjem­ności strapionej siostrze, lecz traktował całą wyprawę jako sondaż sytuacji na wschodzie. Romans pomiędzy triumwirem a Kleopatrą nie był w Rzymie tajemnicą, dlatego też wizyta

48 49

która dowiedziawszy się o rejsie konwoju wiozącego jej rywalkę zniewoliła męża umiejętnie aranżowaną rozpaczą — zapadała w nagłą depresję, obsypywała Marka przejawami czułości lub też z dużą regularnością zalewała się łzami. W środowisku pałaco­wym szeptano — ale tak, by Antoniusz usłyszał — że królowa nie przeżyje ewentualnego rozstania i że wzburzona targnie się na swoje życie. Takie dowody miłości oraz oddania nie mogły nie wywrzeć wrażenia na Rzymianinie, który zdecydował się związać swe życie i fortunę z Aleksandrią.

Tymczasem frasunkom osobistym towarzyszył brak spek­takularnych sukcesów politycznych czy też militarnych mogą­cych przysłonić ogrom niedawnej klęski partyjskiej. Nie doszła do skutku planowana na rok 35 ponowna wyprawa wojenna i dopiero następnej wiosny Antoniusz wyruszył na wschód. Jednak nie czując się jeszcze na siłach, aby wtargnąć w granice gór irańskich, wódz skierował swe legiony w stronę Armenii, której król, Artawasdes, miał zostać ukarany za zdradę, jakiej dopuścił się w krytycznym momencie podczas poprzedniej wojny.

Obecna wyprawa osiągnęła zamierzony cel, jednak był to sukces żałosny — Antoniusz przyswoił sobie wiele cech orientalnych zatraciwszy tradycyjne przymioty oręża rzym­skiego, toteż armeńskiego monarchę pokonano nie na polu walki, lecz podstępem. Zwabiony w zasadzkę i zakuty w łań­cuchy Artawasdes rychło poddał swój kraj. Lecz wówczas, po owym niesławnym zwycięstwie, nastąpiło najgorsze. Oto syty chwały Antoniusz całkowicie i nieodwołalnie zerwał nikłe więzi łączące go z Rzymem urządzając triumf z odniesionej wiktorii nie w stolicy imperium, ale nad Nilem, w Aleksandrii. Rzymskie legiony maszerowały wśród wiwatujących obcoję­zycznych tłumów, a ich wódz odbierał honory stojąc u boku egipskiej monarchini! Ten precedens nie mógł zostać zlek­ceważony nad Tybrem.

Wkrótce Antoniusz przekroczył, mierzone miarą Rzymu granice przyzwoitości organizując w tym samym egipskim

4 — Akcjum 31 p.n.e.

50 51

przywrócenia republikańskiego systemu rządów gwarantują­cego senatorom pełnię władzy ustawodawczej. Alternatywą była zgoda na opuszczenie stolicy przez tych polityków, którzy pomimo owej kuszącej obietnicy nie byli skłonni odejść ze stronnictwa Antoniusza. Takie postawienie sprawy było nader sprytnym manewrem, zmusiło bowiem senatorów do zajęcia zdecydowanego stanowiska, tym bardziej że towarzyszący Oktawianowi legioniści posłużyli jako wi­doczna zapowiedź zaostrzenia kursu politycznego przez młodego Cezara.

Skutek orędzia był natychmiastowy — stolicę opuściło, udając się do swego przywódcy na wschód, około 300 senatorów oraz obydwaj konsulowie. Owa rotacja była jednak obustronna, ponieważ po pewnym czasie do Rzymu zaczęli przybywać ludzie z otoczenia Antoniusza zrażeni zarówno orientalnymi dziwactwami jego dworu, jak i wzrastającą stopniowo rolą Kleopatry. W tej grupie uchodźców znajdował się Munacjusz Plankus, któremu przyszło zmienić bieg historii. Człowiek ten przywiózł, jako prezent mający wyjednać mu łaskawość Oktawiana, wiadomość niebagatelnej wagi — jako świadek spisywania testamentu Marka Antoniusza był on jedną z nielicznych osób znających tajemnicę ostatniej woli wielkiego wodza. Dokument ten znajdował się, o czym nikt nie wiedział, w stolicy, złożony w świątyni Westy, gdzie przed zbyt wczesnym ujawnieniem chronił go immunitet sakralny. Oczywiście strzegące świątyni kapłanki nie zgodziły się na ujawnienie nieuprawnionym osobom treści zapisu. Oktawian wiedział jednak, że dokument ten był dla niego ostatnią szansą zdyskredytowania Antoniusza w oczach jego stronników, dlatego też zdobył się na krok ostateczny i zabrał dokument siłą. Treść testamentu odczytano w senacie wpra­wiając wszystkich słuchaczy w konsternację, bowiem dopiero wówczas ogół polityków poznał istotę ogromnych zapisów terytorialnych dla dzieci byłego triumwira. Ponadto Antoniusz w swej ostatniej woli życzył sobie, aby zwłoki jego i Kleopatry

52

Z DZIEJÓW FLOT WOJENNYCH

W 31 r. Morze Śródziemne było w praktyce wewnętrznym rzymskim akwenem. Co prawda na wschodnich wybrzeżach tego gigantycznego zbiornika wodnego funkcjonowały jeszcze samodzielne organizmy państwowe, były jednak one w różnym stopniu uzależnione od nadtybrzańskiej metropolii, a co najważniejsze — prawie żaden z nich nie był zdolny do wystawienia floty, która pod względem liczebnym, technicz­nym czy organizacyjnym mogłaby się mierzyć z armadami Rzymu. Postarajmy się prześledzić, jak wyglądały drogi rozwojowe tej floty, roztaczającej pieczę nad wodnymi szla­kami komunikacyjnymi antycznej Europy.

Genezy floty rzymskiej należy doszukiwać się pod murami legendarnej Troi. Bynajmniej nie dlatego, iż forsowana przez propagandystów Oktawiana już u schyłku jego życia legenda głosiła, że to właśnie trojański królewicz Eneasz, uciekłszy ze swego rodzinnego miasta zniszczonego po dziesięcioletnim oblężeniu, znalazł w słonecznej Italii nową ojczyznę, stając się założycielem państwa rzymskiego i domu julijskiego. Przyczyna jest inna — otóż homerycki opis wojny trojańskiej zawarty w Iliadzie, a także szczegóły techniczne i nawigacyjne z eposu żeglarskiego — Odysei, są w istocie dla historyków marynarki jednymi z pierwszych

54 55

żeglugi potrzebnych na przebycie trasy pomiędzy poszczegól­nymi portami.

Drzewca masztów nie były umocowane na stałe. Na czas bitwy zwyczajowo wyjmowano je z gniazd mocujących w kadłubie i, o ile pozwalała na to sytuacja, pozostawiano je wraz z takielunkiem na brzegu. Postępowanie takie wynikało ze względów taktycznych, bowiem w ten sposób ujmowano okrętowi, a tym samym i wioślarzom, dodatkowego obciążenia, pozbywano się zwojów żagli mogących w czasie bitwy paść pastwą płomieni, czyniono też miejsce na pokładzie dla nieskrępowanej walki. Jednocześnie okręty napędzane tylko wiosłami mogły w czasie bitwy swobodnie manewrować niezależnie od siły i kierunku wiatru.

Napędu wiosłowego używano podczas zmagań wojennych, ale także w czasie rejsów, gdy wiatr utrudniał zastosowanie żagli. Niestety, zdarzało się to często, ponieważ ożaglowanie rejowe, zwłaszcza w ówczesnym, rozwojowym dopiero sta­dium, było mało efektywne, umożliwiając pływanie jedynie przy wiatrach tylnych, wiejących od rufy (fordewind) i pełnych bocznych (bagsztag, półwiatr).

Jak dalece w zawiązku z tym zdolność bojowa floty zależała od napędu manualnego, świadczy fakt, że do klasyfikacji typów okrętów nie używano wymiarów konstruk­cyjnych jednostki czy też ilości lub rodzaju uzbrojenia okrętowego, lecz liczby wioślarzy. Ponieważ wielkość ta sama w sobie nie obrazuje należycie siły włożonej w napę­dzanie okrętu, dlatego też starożytni wprowadzili tak zwane określenie rzędowości jednostek pływających. Ter­minem tym określano liczbę wioślarzy wprawiających w ruch jedno lub kilka drzewc umieszczonych na jednej burcie w przekroju poprzecznym jednostki. I tak, dla przykładu, na najpopularniejszym rzymskim okręcie z okresu bitwy pod Akcjum, jakim był pięciorzędowiec (quinquerema), sekcja wiosłowa jednej burty składała się w pięciu wioślarzy poruszających dwa wiosła w grupach po dwóch i trzech

56

57

część wioślarzy, podczas gdy inni odpoczywali przed swoją zmianą2.

Stanowiska robocze wioślarzy zajmowały całą przestrzeń wewnętrzną kadłuba, dlatego dla pozostałych użytkowników jednostki nie pozostawało wiele miejsca. Na rufie mieścił się mały pokład nawigacyjny, na którym, poza dowódcą okrętu oraz oficerami nadzorującymi pracę wioseł i nielicznej grupy marynarzy pokładowych obsługujących żagle, prym wodziła najważniejsza właściwie osoba — sternik. Był on odpowie­dzialny nie tylko za doraźne manewry w czasie walki, lecz także za nawigację, która stanowiła sztukę dostępną tylko dla nielicznych. Okręt swój wprowadzał w cyrkulację za pomocą dwóch zsynchronizowanych wioseł sterowych umieszczonych po obu stronach kadłuba. Czasem w pracy tej wspomagał go wspomniany żagiel przedni — artemon. W efekcie jednostki przeciętnej wielkości, jak trzy- czy czterorzędowce mogły wykonać skręt o średnicy około 76 m, co przy bojowej prędkości 9 węzłów umożliwiało wykonanie cyrkulacji o 360° w ciągu zaledwie minuty.

Rufa będąca domeną sternika połączona była z pokładem dziobowym dzięki pomostowi biegnącemu wzdłuż okrętu nad głowami wioślarzy. Powierzchnia użytkowa na dziobie była trochę większa, ponieważ tutaj w czasie walki znajdował się oddział wojskowy. Podczas ataku czołowego żołnierze mogli kryć się przed pociskami za wyprofilowaną i wznoszącą się wysoko ponad pokład osłoną. Spełniała ona także funkcję falochronu oraz stanowiła element ozdobno-rozpoznawczy, gdyż na niej mieścił się zwyczajowo galeon będący od­powiednikiem cech osobowych patrona, którego nazwę nosił okręt. Dolna część osłony przechodziła w taran umieszczony w zasadniczym zarysie pod wodą i wystający swoim ostrzem daleko przed dziób okrętu. Pierwotnie taran był konstrukcją wyłącznie drewnianą, opierającą się na przedłużeniu stępki, jednak gdy w obawie przed tym rodzajem broni zaczęto

2 R. N e 1 s o n, P. N o r r i s, Warfleets ofAnńąuity, Sussex 1973, s. 6.

58

umacniać kadłuby grubymi belkami lub płytami metalu umieszczonymi na wysokości linii wodnej, ostroga również przeszła ewolucję — wzmocniono ją spiżem.

Okręty antyczne budowane były odmienną od współczesnych nam metodą. Obecnie prace stoczniowe rozpoczyna się od położenia stępki, na której wznosi się ożebrowanie pokrywane następnie płaszczyzną burt. W śródziemnomorskich warsz­tatach szkutniczych rozpoczynano natomiast budowę od zmon­towania sztywnego kadłuba z równo łączonych krawędziami desek sosnowych. Do montażu nie używano żadnych metalo­wych elementów łączących — belki i deski zwierano na wcisk za pomocą dokładnie wyciosanych drewnianych czopów i wpustów. Wtedy dopiero w gotowy już kadłub wstawiano rozpierające go wręgi. Po spuszczeniu okrętu na wodę drewno pęczniało wzmacniając tym samym połączenia. Konstrukcje takie nie były jednak nazbyt wytrzymałe, toteż zdarzało się czasem, iż w czasie kolizji, zwłaszcza w czasie bitwy, poruszone uderzeniem deski ścinały czopy i rozluźniony kadłub rozsypywał się na części ku przerażeniu załogi3.

Prowadzone w ten sposób prace stoczniowe trwały bardzo krótko i czasem w ciągu kilku zimowych miesięcy pokonana uprzednio flota odradzała się, by wraz z wiosną wszcząć ponownie działania bojowe. Najkrótszym odnotowanym cza­sem budowy był rekordowy okres 45 dni, jakie minęły od wydania decyzji o ścinaniu drzew na budulec do wodowania wyposażonych i uzbrojonych okrętów4.

W przeciwieństwie do statków transportowych nie trosz­czono się o ciągłą konserwację kadłubów okrętów wojennych, które jako jednostki lżejsze wyciągano po prostu na brzeg po zakończeniu letniego sezonu żeglugowego. Tam też dokony­wano bieżących napraw, ograniczając się jednak głównie do wymiany zniszczonych przez wilgoć elementów kadłuba. Mimo to żywotność okrętów była duża — przeciętnie wy-

3 L i v i u s, Ab Urbe condita libri, XXX, 39 (dalej: L i v., Ab Urbe eon.). 4 Tamże, XXVIII, 45.

59

trzymywały one w służbie 20-25 lat, aczkolwiek zdarzały się wyjątki, do których należał szesnastorzędowy okręt flagowy floty macedońskiej. W momencie, gdy po zakończeniu wojny przyholowano go jako zdobycz do Rzymu, liczył już przeszło sto lat, zachowując w pełni walory nawigacyjne.

W początkowym okresie swego istnienia nadtybrzańska metropolia utrzymując organizacyjną strukturę państwa-miasta {polis) walczyła głównie ze swoimi lądowymi sąsiadami o przejęcie hegemonii na Półwyspie Apenińskim. Nawet wtedy, gdy strefa wpływów republiki osiągnęła brzeg Morza Tyrreńskiego, sprawy obrony granic morskich traktowane były marginalnie, ponieważ jedynym przeciwnikiem, nie mogącym zresztą podważyć rzymskiej potęgi, byli piraci pustoszący sporadycznie nadbrzeżne miasta. Do obrony przed nimi formowano małe eskadry, które w zasadzie były flotami greckich kolonii rozsianych licznie w południowej Italii. Grecy ci dysponowali okrętami, mieli doświadczone załogi i dowódców, dla których tajniki nawigacji nie były obce, a jako naród morski ugruntowali już swoje tradycje żeglarskie.

Załogi tych okrętów stanowili ludzie wolni, którzy podej­mowali służbę dla niemałego zarobku wynoszącego 183 drachmy rocznie5. Werbunek wioślarzy mających szansę solidnego wynagrodzenia dawał z jednej strony możliwość stabilizacji życiowej dla elementów plebejskich, nie mogących z racji na niski status społeczny liczyć na karierę w armii, z drugiej zaś gwarantował ich chętną i efektywną pracę.

Sytuacja ta uległa zmianie wraz z postępującą zaborczością Rzymu. Gdy państwo to zaczęło opanowywać coraz roz-leglejsze tereny półwyspu, pojawiła się przed nim konie­czność posiadania stałej, regularnej floty wojennej. Częściowo zaczęto budować z funduszy państwowych własne okręty, których główną bazę stanowiły stołeczny port rzeczny oraz leżąca u ujścia Tybru kolonia Ostia. Były to jednak siły za małe, toteż wprowadzono obowiązek dostarczania

3 N e l s o n , N o r r i s, op. cit., s. 10.

60

— w razie zagrożenia wojennego — okrętów wraz z załogami przez sojusznicze państwa italskie, tworząc tym samym system nabrzeżnych nierzymskich miast-sprzymierzeńców morskich (socii navales). Oczywiście ludziom, których obciążono rygorem służby w marynarce, wypłacano żołd, Partycypowali oni też w podziale ogólnych zysków wojen­nych, jednak wszystkie przyznawane im kwoty były mniejsze od wypłat dla pełniących analogiczną służbę obywateli republiki.

W 264 r. wybuchła I wojna punicka, w której wrogiem Rzymu po raz pierwszy było państwo zamorskie — afrykańska Kartagina. Chcąc osiągnąć równowagę z dysponującym ogrom­ną flotą nieprzyjacielem Rzymianie, tak jak i w następnych dwóch wojnach punickich (lata 218-201 i 149-146), musieli powołać do wioseł olbrzymią liczbę ludzi. Czasem, gdy nie wystarczało ku temu środków finansowych w skarbcu, roz­pisywano pożyczkę narodową — zamożniejsi obywatele mając gwarancję państwa przekazywali flocie najętych przez siebie wioślarzy zapewniając im żołd i wyżywienie na okres miesiąca. Inną ewentualnością było kierowanie do wioseł młodych i silnych niewolników lub jeńców wojennych. Natomiast w wyjątkowo trudnych sytuacjach nadawano wolność wyselek­cjonowanym pod względem zdrowotnym niewolnikom, któ­rych, po wypłaceniu odszkodowań ich dotychczasowym właś­cicielom, kierowano do pracy przy wiosłach6.

Jednak niezależnie od sukcesów swojej floty Rzymianie zawsze chętnie powierzali prowadzenie wojen morskich w swoim interesie narodom o ugruntowanych tradycjach żeglarskich. Ich niezmiennymi na morzu sojusznikami byli mieszkańcy wyspy Rodos. Z racji samych już warunków bytowania dobrzy żeglarze — potrafili Rodyjczycy zyskownie sprzedać swoje usługi czarterując trójrzędowce za cenę 10 tys. drachm miesięcznie, przy czym w kwocie tej mieściły się'

6 Liv., Ab Urbe eon., XXVI, 35-36; XXXVI. 2; XLII, 31; XLIII, 12; Di o, Hist. Rom., XVI, 57. 42.

61

minimalne koszty utrzymania załóg w wysokości 6 tys. i 1,5 tys. za utrzymanie okrętów7. Transakcja taka dawała zatem Rodyjczykom 25% zysku, gwarantując jednak doświadczenie nawigacyjne i waleczność załogi. Wśród flot pomocniczych Rzymu biorących udział w licznych awanturach wojennych były także armady tyrana syrakuzańskiego Hierona, króla Pergamonu Eumenesa czy też monarchów egipskich.

Rzymianie zobowiązywali do współpracy także zwycię­żonych przeciwników. Po II wojnie punickiej okręty po­konanej Kartaginy współdziałały z flotą republiki w jej walce przeciw królowi macedońskiemu Filipowi V. Ten natomiast, przegrawszy wojnę, wspomagał swoimi jedno­stkami rzymskie eskadry w zmaganiach z monarchą syryjskim Antiochem. Z biegiem czasu Wieczne Miasto mogło sobie pozwolić na to, iż do boju wystawiano jedynie część potrzebnej floty. Do wymaganego stanu liczebnego uzu­pełniały ją jednostki sprzymierzone dołączające w czasie rejsu w kierunku nieprzyjaciela8.

Może się to wydawać dziwne, że ludzie przejmujący powoli kontrolę nad całym basenem śródziemnomorskim stronili od wody wyręczając się flotami najemnymi. Postępowanie takie wynikało jednak z wielkiej niechęci Rzymian do morza, uwarunkowanej głównie wierzeniami religijnymi oraz strachem przed niezrozumiałymi zjawiskami, takimi jak burze, błys­kawice czy też gradobicia. Religijność rzymska ze współczes­nego nam, racjonalnego punktu widzenia, graniczyła z zabo­bonem, przy czym była to cecha szczególnie charakterystyczna dla okresu wczesnej republiki, gdy surowość obyczajów, a w tym i praktyk wyznaniowych, szła w parze z zupełną niewiedzą w sferze zjawisk psycho- i geofizycznych.

Dlatego też we flocie rzymskiej podobnie jak w armii utrwalił się zwyczaj zasięgania przez dowódców rady u wróż­bitów zwanych haruspikami, którzy z lotu ptaków lub

7 Ne 1 son, Norris, op. cit., s. 10. 8 Li v., Ab Urbe eon., XXVI, 39; XLII, 48.

62

wnętrzności zwierząt ofiarnych wróżyli pomyślność wyprawy wojennej. Siłą motoryczną owej zabobonności walecznego przecież narodu był strach przed niewiadomym. W świadomo­ści Rzymian, czy szerzej — starożytnych, mogło być tym niewiadomym wszystko: dziwy fauny i flory czające się w głębinach, nie znany bliżej brzeg kryjący się za horyzontem czy też naelektryzowane powietrze. Jak dalece owa bojaźń znajdująca ujście w misteriach religijnych była silna wśród ludzi morza, świadczy fakt, że wybitny i doświadczony w wielu bojach dowódca, Sekstus Pompejusz, który walcząc w latach 45-35 z obrońcami cezariańskich koncepcji politycz­nych, stał się panem wód oblewających Sycylię, a jego flota uważana była za niepokonaną, przygotowując się do następnej kampanii zatopił w morzu ofiarę — obficie obładowanego złotem konia, prosząc, aby Neptun przyjmując ten dar | pozwolił mu utrzymać panowanie na morzu9.

Uczynek ten był znamienny, ponieważ w drugiej połowie I w. wiedza nawigacyjna, technologia budownictwa ok­rętowego czy też morska sztuka operacyjna osiągnęły taki poziom, iż walka lub podróżowanie na morzu stały się już czymś całkowicie normalnym, a dla współczesnych Pompe-juszowi coraz bardziej widoczny był fakt współzależno­ści pomiędzy sukcesem na wodzie a możliwościami nie bog ow, lecz wykwalifikowanych wioślarzy, sterników czy dowódców.

Uwarunkowania owego religijnego strachu przed morzem rzutowały także na zjawiska i poczynania mające wydźwięk optymistyczny. Oto w czasie II wojny macedońskiej prokon-sul Publiusz Sulpicjusz Galba doniósł z Grecji senatowi, że na rufie jednego z okrętów będącej w jego dyspozycji floty wyrósł wawrzyn'". Jak można przypuszczać, stało się to za przyczyną wiatru, który przeniósł nasiona rośliny, te zaś dostawszy się w wilgotne spoiny pomiędzy belkami kadłuba

9 F1 o r u s, Epitome do Tito Livio, IV, 8 (dalej: F1 o r u s, Epit.). ' 10 Tamże, II, 7.

63

— zaowocowały. Liście wawrzynu traktowane były jako symbol sławy i zwycięstwa, stąd też wiadomość o owym krzaku mogła być dla senatu przede wszystkim zwiastunem szczęśliwego zakończenia kampanii — tymczasem wezwani haruspikowie nakazali ludowi całodniowe modlitwy oraz ofiary dla wszystkich bogów, dopatrując się w tym wydarze­niu ich ingerencji.

Tak więc jakiekolwiek niewytłumaczalne zjawiska związane z morzem niezależnie od ich wymowy budziły strach i wzma­gały praktyki religijne. Złe samopoczucie Rzymian na morzu wynikało jednak również z ich braku wyobraźni przestrzennej, uniemożliwiającego określenie skutków wynikających z od­miennych zasad rządzących morzem i ziemią. Znamiennym przykładem takiego stanu rzeczy była nieostrożność, jakiej dopuścił się w czasie trwającej w 59 r. kampanii galijskiej doświadczony skądinąd dowódca — Juliusz Cezar. Zaatakował on atlantycką flotę plemienia Wenetów obsadziwszy swoimi legionistami ściągnięte z Morza Śródziemnego i całkowicie nieprzystosowane do oceanicznej żeglugi standardowe okręty rzymskie. Z operacyjnego punktu widzenia było to czyste szaleństwo i tak zapewne ocenili sytuację Weneci, ponieważ nie zachowując należytej czujności, a nawet lekceważąc wroga z powodu małych rozmiarów rzymskich okrętów, dali się mimo wszystko pokonać.

Przypuszczać należy, iż ów prawie samobójczy dla jego armady krok Cezara był rezultatem braku doświadczenia w walce morskiej, a zwłaszcza zmaganiach na szczególnie trudnym akwenie oceanicznym — wódz po prostu trans-ponował znane sobie ogólne prawidła na konkretną, specyfi­czną sytuację, wcale nie podlegającą zastosowanym zasadom. Przykład Cezara jest znamienny, bowiem wielu wodzów rzymskich otrzymując na mocy uchwały senatu przydział terenu działań wojennych na morzu i nie mając ku temu żadnego przygotowania podejmowało operacje równie nie­przemyślane, jak owa bitwa atlantycka, kończąc je jednak ze

64

skutkiem o wiele gorszym11. Działania takie trafnie scharak­teryzował już historyk rzymski, stwierdzając, iż Rzymianie „...im bardziej niedoświadczeni byli w sprawach prowadzenia wojny na morzu, z tym większą zapalczywością i odwagą przystępowali do walki. W dziedzinie znanej z doświadczenia wszyscy ludzie z reguły przeprowadzają dokładne obliczenia i wykazują pewnaj powściągliwość, chociaż sąd wytycza im jedną określoną drogę| Tymczasem w przypadku rzeczy nie wypróbowanych są nier zumnie śmiali i z nierozwagi rwą się do walki" n.

Zdając sobie sprawę z tych błędów organizatorzy i dowódcy rzymskiej armii woleli w sprawach morza polegać na bardziej! od swojego doświadczonych narodach. Konieczność tę należy uznać za oczywistą, ponieważ o ile błędy dowództwa czasem dawały się naprawić, o tyle strach wojska przed akcjami morskimi był trudny do przezwyciężenia, nawet jeszcze w czasach bitwy pod Akcjum. W zasadzie wszelkie od­biegające od normy stany aury traktowano jako przejaw ingerencji zagniewanych bogów, przy czym z o wiele większą trwogą traktowano zjawiska zachodzące na morzu niż na lądzie. Nawet tak naturalnemu dla Rzymian przypadkowi, jak śmierć z bronią w ręku, woleli się oni poddać czując grunt pod nogami. Dlatego też nie dziwiły nikogo fakty podobne tem ' gdy szykujący się do beznadziejnej walki z przeważający siłami wroga weterani legionowi zmusili sternika, by doW okrętem do brzegu, gdzie chcieli zginąć bez uszczerbku dl swojej wojskowej chwały 13.

Jak dalece istnienie tajemnych mocy kryjących się w słonyc wodach utożsamiano ze śmiertelnym niebezpieczeństwem groź

" Tamże, II, 2. Florus zwrócił uwagę na brak umiejętności manewrowyc we flocie rzymskiej, która mimo to podjęła w 260 r. bitwę z Kartagińczykain o Wyspy Liparyjskie; por. też m.in. D i o, His. Rom., IX, 39. 4 — klęski morska Lucjusza Waleriusza w Tarencie i XI, 43. 7 — straty Gajusa Klaudiusza koło Messany.

" Di o, His. Rom., Xl, 43. 17. 13 C a e s a r , Commentarii rerum gestarum belli dviii, III. 12 (dale|

C a e s a r, De bello civ.).

Rysunek powszechnej w użyciu lekkiej kotwicy obciążonej kamieniem..

...i jej ciężki model z ołowianym trzonem oraz ramionami łączonymi metalem

Ożaglowanie rejowe typu greckiego dla okrętów wojennych...

...rozprzowe dla dużych statków transportowych...

Egipski okręt Ramzesa III taranuje jednostkę kreteńską— 1190 r. p.n.e. Na szczycie masztu stanowisko łucznika (obraz współczesny)

Okręt grecki z IX w. p.n.e. (malowidło ceramiczne z Eleusis)

...i latyńskie dla małych jednostek | przybrzeżnych

Fenicki okręt wojenny z VII w. p.n.e. (obraz współczesny)

Okręty greckie z VI w. p.n.e. (malowidło ceramiczne) Jednoczesne użycie żagli i wioseł było rzadkością

I dopatrywać niedokładności greckiego artysty należy się tu

Okręt w akcji — taran przyozdobiony malowidłem imituje łeb drapieżniki

Okręt Pyteasza w drodze ku morzom Północy (obraz współczesny)

65

cym wśród nawałnic, sztormowych fal i „bezdennej" głębiny świadczy traktowanie morza jako swoistego cmentarza ludzi niechcianych. Gdy w 207 r. w latyńskiej miejscowości Fruzyno-na narodziło się zdeformowane dziecko, decyzją wróżbitów zamknięto je w drewnianej skrzyni i wypłynięto daleko od lądu, aby ładunek ten „...poza terenem rzymskim, z dala od zetknięcia z ziemią, zatopić w głębi morza". Podobnie postąpiono w 200 r. topiąc w morzu dwoje obojnaków — niemowlę i szesnastolat­ka14. Co ciekawsze praktyki takie, również w stosunku do skazańców i przeciwników politycznych, stosowano powszech­nie także w okresie cesarstwa15. Oczywiście wówczas wyrzuca­nie do morza poćwiartowanych lub zmasakrowanych ciał ofiar albo też masowe topienie nieszczęśników skutych łańcuchami miało znamiona rozmyślnego działania, jednak u podstaw takich egzekucji znajdowały się pozostałości owego pierwotnego strachu przed śmiercią czyhającą z dala od brzegu.

Niechęć do służby we flocie, a dotyczyło to zwłaszcza nie wioślarzy i marynarzy pokładowych, którzy nie mieli wyboru, lecz żołnierzy piechoty morskiej dysponujących alternatywą w postaci przydziału do legionów, mogła być przezwyciężona lub chociaż zrekompensowana wzrostem statusu społecznego, wynagrodzeniem proporcjonalnym do trudów służby okrętowej oraz możliwością awansu nie gorszą niż w armii. Realizacja tych postulatów była bardzo utrudniona — obsługa floty wywodziła się, tak u Rzymian jak i u sprzymierzeńców, z najniższych warstw społecznych, co deprecjonowało przebieg kariery. Ponadto charakter wojen morskich ograniczał zdecy­dowanie bodźce motywacyjne, jakimi były możliwość zarobku i awansu. Czynniki te wzrastały w miarę przypływu zagrożenia wojennego, oba jednak szczególnie mocno dotyczyły armii — większość konfliktów, w tym głównie wojny z plemionami italskimi o supremację na Półwyspie Apenińskim, wojny

14 Li v.. Ab Urbe eon., XXVII, 37; XXXI, 12. 15 J. J u n d z i ł ł , „Okrutne morze" w ujęciu Rzymian okresu cesarstwa,

„Meander" 1983, nr 7-8, s. 246-247.

5 — Akcjum 31 p.n.e.

66

w Hiszpanii czy też galijskie zmagania Juliusza Cezara były kampaniami lądowymi. Toczone w ich trakcie bitwy miały spektakularny przebieg, one też głównie przyczyniały zysków oraz chwały tak wojsku, jak i wodzom. Wystarczy tu wspo­mnieć, iż, czego nie robiono we flocie dla uniknięcia nadmier­nego obciążenia okrętów, oddziały wojsk lądowych woziły w taborach bagaż osobisty żołnierzy, kasy wojskowe oraz inne dobra będące często celem niezależnych od głównej bitwy zażartych ataków łupieżczych.

Możliwości takich nie mieli dowódcy floty, może poza specyficznym okresem II wojny punickiej, gdy eskadry stacjonujące na Sycylii podejmowały sporadyczne wyprawy mające na celu grabież wybrzeży afrykańskich. Nie dotyczyło to jednak innych garnizonów marynarki, a te pirackie rajdy, o ile mogły czasem przynieść zysk załogom, o tyle rzadko kiedy były powodem do chluby.

Bitwy morskie były zmaganiami anonimowych mas ludzkich zamkniętych w drewnianych skrzyniach kadłubów — nie było tu miejsca na przejawy bohaterstwa, owe indywidualne poje­dynki toczone tradycyjnie na oczach stojących naprzeciw siebie armii, czy też pełne erudycji mowy dowódców, którzy, jak chce annalistyka starożytna, wśród szczęku oręża wy­głaszali płomienne przemówienia zagrzewające żołnierzy do wysiłku. Rzeczywistość na morzu była bardziej prozaiczna — setki wioślarzy ginących w gniecionych taranami lub palonych okrętach nie widziały nawet przeciwnika! Ginęli dzierżąc w dłoniach drzewce wioseł zamiast mieczy, jak przystało Rzymianom.

Zespół tych czynników sprawiał, że flota była traktowana z rezerwą przez żołnierzy wojsk lądowych oraz ich dowódców, a stosunek ten promieniował także na ogół społeczeństwa i to nie tylko rzymskiego. W szczególny sposób ilustrowała to zjawisko wypowiedź Cycerona, który analizując w 66 r. sprawę powierzenia Gnejuszowi Pompejuszowi naczelnego dowództwa w toczącym się wówczas konflikcie z królem

67

Pontu Mitrydatesem zauważył, iż pojawienie się tego wodza rzymskiego w rejonie operacyjnym mogłoby podnieść na duchu sprzymierzeńców, pomimo że miał on przybyć jedynie jako prowadzący wojnę na morzu 16.

Do pierwszego jawnego antagonizmu floty i armii doszło w trakcie wiecu żołnierskiego po zdobyciu Nowej Kartageny w 209 r., przy czym istotą sporu reprezentantów tych dwóch formacji była ostra konkurencja o uzyskanie tzw. wieńca murowego (corona muralis) należnego żołnierzowi, który jako pierwszy wdarł się na obwarowania oblężonego miasta. Dowodzący wyprawą Publiusz Korneliusz Scypion, późniejszy pogromca Kartaginy, rozwiązał problem kompromisowo, co dowodziło przede wszystkim obawy przed zrażeniem sobie którejś formacji, zwłaszcza w czasie trwającej jeszcze kampanii wojennej.

Czasem jednak, gdy stanowisko dowódców było mniej sprawiedliwe, rozgoryczenie wojsk okrętowych lub wioślarzy przybierało formy bardziej skrajne, znajdując ujście w buntach lub zbiorowych dezercjach. I tak oto w 198 r. grupa żołnierzy rzymskiej piechoty morskiej przeszła nawet na stronę króla macedońskiego Filipa V „...w nadziei zaszczytniejszej służby wojskowej" ' 7 . Ponieważ flota macedońska była nieliczna, należy przypuszczać, że w tym przypadku dezerterom chodziło po prostu o zmianę rodzaju służby, czyli przejście do armii lądowej. Owa niestabilność wojsk okrętowych wynikała po części z faktu, iż w ich skład wchodzili ludzie spoza regular­nego naboru — wysłużeni weterani i ochotnicy nie wyznaczeni do służby wojskowej w danym roku. Jako tzw. dodatkowo zaprzysiężeni (coniurati) mieli duże aspiracje, lecz jednocześ­nie brak im było rygoru legionowego.

W takiej sytuacji konsolidacja rzymskich sił zbrojnych wynikająca z podniesienia rangi służby we flocie mogła być osiągnięta dwiema drogami. Pierwszą z nich był wzrost

16 C i c e r o, De imp. Cn. Pomp., 5. 17 L i v., Ab Urbe eon., XXXII, 3.

68

świadczeń finansowych względem marynarzy i piechoty morskiej, drugą — oddziaływanie psychologiczne, a tu w grę wchodziły autorytet i przykład osobisty dowódcy oraz charakterystyczne dla każdego Rzymianina oddanie dla sprawy i dobra honoru Rzeczypospolitej. Było to zjawisko szczególne. Otóż armia rzymska u swych prapoczątków była republikańską milicją obywatelską powoływaną doraźnie w chwilach zagrożenia państwa. Niezależnie od kolejnych reform wojskowych nie była to przez długi czas armia zawodowa w dosłownym tego słowa znaczeniu, toteż system motywacyjny w tym wojsku opierał się na zestawach kar i nagród, które nobilitowały odwagę, doświadczenie wojenne, I miłość ojczyzny czy też wierność przysiędze. Przestrzeganie tych cech w życiu osobistym i służbie warunkowało karierę oraz wzmacniało autorytet wojskowego wśród współtowarzy­szy broni. Stąd brały się przypadki ślepego posłuszeństwa wobec uwielbianych i darzonych zaufaniem wodzów rzym­skich, którzy znani byli zarówno z wielkiego kunsztu wojennego, jak i z dbałości o podkomendnych.

Na skutki takiego drenażu świadomości nie trzeba było długo czekać. Właśnie ów „kult jednostki" ułatwiał wodzom [ podporządkowywanie sobie niesfornych wojsk, tak na lądzie, jak i na morzu. Gdy sternik lekkiej jednostki zwiadowczej bal się wypłynąć swoim kruchym okręcikiem w środku nocy na wzburzone morze, znajdujący się na pokładzie Juliusz Cezar przełamał jego irracjonalny, spowodowany ciemnościami strach, równie bezzasadnym, lecz, jak się okazało, skutecznym argumentem: „Czego się boisz? Wieziesz Cezara!" I 8.

Nie trzeba było zresztą aż tej rangi wodza, aby opanowaniem lub odwagą dać przykład innym. Oto w czasie lądowania w Brytanii w 54 r., gdy wojsko zatrwożone walką toczącą się w wodzie podczas wysadzania desantu straciło animusz i nie garnęło się do opuszczania statków transportowych, chorąży {aąuilifer) skoczył za burtę krzycząc do towarzyszy

18 F l o r u s , Epit, IV, 2.

69

broni: „...przynajmniej ja wypełnię swój obowiązek wobec Rzeczypospolitej i naczelnego wodza" '9. Jak widać autorytet dowódcy, którym znowu był tutaj uwielbiany przez wojsko Juliusz Cezar, pobudzał żołnierzy do czynów niemal sa­mobójczych, ci zaś dzięki swej odwadze sami stawali się dla pozostałych legionistów przykładem godnym na­śladowania.

Ostatecznie, nie wyzbywszy się strachu przed morzem, piechota morska, marynarze i wioślarze stali się powolnym dowództwu organizmem, sprawnie działającą częścią składową rzymskiej machiny wojennej. Natomiast wodzowie uporawszy się z tym problemem mogli doskonalić swój kunszt taktyczny oraz będący do ich dyspozycji sprzęt bojowy.

Zastosowanie flot wojennych u zarania okresu historycz­nego było zgoła symboliczne. W czasach wojny trojańskiej okręty służyły głównie do transportu wojsk prowadzących na wrogim terytorium bitwy lądowe. Pierwszą prawdziwą bitwę morską historycy lokalizują w początkach dwunastego stulecia przed naszą erą. Jednak ówczesne pojedynki mor­skie miały jeszcze, jak wskazuje zachowana ikonografia, dosyć nieskomplikowany charakter, ograniczając się do wymiany ciosów pomiędzy małymi, liczącymi kilkunastu żołnierzy załogami. Dopiero w okresie klasycznym (VI-V w.) spotykamy się z wielkimi bitwami morskimi, w których uczestniczyły liczące nawet sto jednostek eskadry. Wraz z upływem czasu zaczęto również stosować nowe sposoby walki, prowadzące nie tylko do unieszkodliwienia wrogich załóg, lecz również do uszkodzenia lub zatopienia wal­czących okrętów.

Rozwój floty rzymskiej był bardzo spóźniony. W okresie, gdy młoda republika walczyła o uzyskanie hegemonii na półwyspie, bitwy morskie należały do rzadkości, natomiast jeżeli już je toczono, to miały one skromny charakter. W czasie

19 C a e s a r , Commentarii rerum gestarum belli Gallici, IV, 25 (dalej: C a e s a r, De bello Gall.).

70

konfliktu z miastem Ancjum Rzymianie rzucili do boju flotę liczącą zaledwie sześć okrętów, natomiast gdy w 348 r. senat zarządził wojnę z kolonistami greckimi zamieszkującymi południową Italię, to ograniczono się jedynie do demon­stracyjnego obsadzenia wybrzeża, na którym mogli lądować Grecy, albowiem „ani oni nie umieli wojować na lądzie, ani Rzymianie na wodzie"2 0.

Zapóźnienia te wynikały jednak ze złej organizacji marynar­ki oraz braku wprawy i stosownych wzorców. Już w czasie I wojny punickiej dowódcy flot republikańskich zaczęli wypracowywać własne założenia taktyczne, będące po części adaptacją greckiej myśli wojskowej, częściowo natomiast rezultatem własnych przemyśleń, a także wynalazków tech­nicznych.

Dążąc wzorem armad hellenistycznych do liczebnego wzmoc­nienia floty Rzymianie dostrzegali korzyści płynące z jej dużej ruchliwości. W myśl ówczesnej koncepcji bitwa morska miała być nie przypadkowym splotem potyczek pomiędzy okrętami nie mającymi wspólnie wytyczonego celu, lecz planową akcją, przeprowadzoną według woli walczących, z zastosowaniem sztuki wojennej, czyli mistrzowskiego ma­newrowania jednostką. Natomiast najważniejszym czynnikiem oceny sił floty powinna być jej liczebnść2I oraz ruchliwość. Statyczne pojedynki załóg wojskowych walczących na po­kładach stojących obok siebie okrętów należało w myśl założeń doświadczonych dowódców zmienić w zmagania ruchowe. Zwinna, lekka i obrotna flota, kierowana wiosłami przez sterników z taką wprawą, z jaką woźnica kwadrygi prowadzi swoje konie, powinna być wszechobecna, „w pew­nym sensie przypominająca obóz wojskowy", który, będąc twierdzą nie do zdobycia w każdej chwili może być zwinięty i przeniesiony na inne miejsce22.

20 Li v„ Ab Urbecotu, VII, 26. 21 Tamże, XXVIII, 30; XXIX, 26. 22 Florus, Epit., II, 2.

71

Z biegiem czasu, gdy armady poprzez wzrost liczebności stały się skomplikowanymi organizmami bojowymi, wzrosła też ilość czynników określających ich przydatność w czasie wojny. Interesujący wykład na ten temat wygłosił syryj­skiemu monarsze doświadczony grecki dowódca floty Poli-ksenidas. Jego zdaniem chcąc pokonać przeciwnika na morzu należało zadbać nie tylko o utrzymanie równowagi w uzbrojeniu oraz o szybkość i zwrotność swoich okrętów. Nie mniej ważnymi elementami były: różnorodność środków pomocniczych, a w tym statków transportowych i okrętów oblężniczych, zaopatrzenie floty w żywność, wodę pitną i sprzęt bojowy, nastroje sojuszników zamieszkujących brzegi akwenu bitewnego, nawigacyjna znajomość rejonu przyszłych zmagań2 3.

W myśl takich wykładni Rzymianie przygotowali się do prowadzenia wojen na morzu. Duża ruchliwość okrętów pozostawała istotnym czynnikiem w związku z niezmienną w całej epoce starożytnej popularnością manewru taranowania. Doprowadzono go zresztą do perfekcji — okręt atakujący nabierał rozpędu kierując się ostrogą w najsłabszy punkt przeciwnika, jakim była burta, przy czym tuż przed uderzeniem hamowano wiosłując wstecz, aby zbyt silnym uderzeniem nie uszkodzić własnej jednostki oraz uchronić się przed zaklesz­czeniem zbyt mocno wbitego tarana. Zwłaszcza ta druga możliwość była groźna, bowiem w przypadku zatonięcia atakowanego okrętu mógł on pociągnąć w głębiny złączonego z nim zwycięzcę.

Z biegiem czasu taktyka atakowania została udoskonalona. Ponieważ trudno było ustawić się do uderzenia w burtę, a wobec wzrostu liczebności flot boje morskie z reguły zaczynały się zwarciem czołowym dwóch szyków, toteż nowy manewr zwany diekplus przewidywał przepłynięcie jednostki atakującej pomiędzy dwoma posuwającymi się w przeciwnym kierunku okrętami wroga po uprzednim wciągnięciu własnych

23 Li v„ Ab Urbe eon., XXXVI, 43.

72

wioseł. Wobec minimalnych odstępów bezpieczeństwa za­chowywanych przez pływające w szyku jednostki szarża taka kończyła się nieodwołalnie zgruchotaniem wioseł jednej burty obu atakowanych okrętów — pozbawione napędu i unie­ruchomione stawały się one już dogodnym celem dla właś­ciwego taranowania lub abordażu.

Gdy przeciwnikami Rzymu stały się państwa zamorskie, rozszerzono zasady taktyczne uwzględniając dwa nowe czynniki — wydłużenie własnych i wrogich linii zaopat­rzenia oraz możliwość dostępu do czułego miejsca, jakim dla każdego nieprzyjaciela było jego własne zaplecze gos-podarczo-demograficzne. Dlatego też w czasie II wojny punickiej trzema najważniejszymi zadaniami postawionymi w 215 r. przed flotą rzymską stacjonującą na Sycylii były: pustoszenie kartagińskich brzegów Afryki, obrona wybrzeży Italii przed odwetowymi akcjami wroga, niszczenie kon­wojów nieprzyjacielskich wiozących zaopatrzenie dla armii Hannibala walczącej w tym czasie z legionami już na terenie republiki24.

Ataki na konwoje stały się od tego czasu stałym elementem wojen. Wobec znacznego oddalenia pól bitewnych od met­ropolii wzrosły obowiązki nie tylko dowożenia posiłków, lecz także dostaw uzbrojenia, odzieży, żywności czy nawet koni. Okręty wojenne nie nadawały się do tego rodzaju ładunków, ponieważ „żołnierski sprzęt przeszkadzał w pracy służbie okrętowej, gonitwa żeglarzy nie pozwalała żołnierzom przy­sposabiać broni2 5. Dlatego też do przewozów tych zaczęto używać nie uzbrojonych i nie nadających się do walki spotkaniowej na morzu statków transportowych. Konwoje, nie zawsze zresztą płynące z eskortą, stały się wskutek tego powolniejsze, straciły zdolność szybkiego manewrowania, a przeciwny wiatr mógł unieruchomić żaglowe statki dostaw­cze nawet na dłuższy czas. Atakowanie takich zespołów stało

Tamie, XXIV, 8. Tamże, XXII, 19.

73

się łatwiejsze, na co jednak zwrócili uwagę nie tylko Rzymianie.

Zauważył tę słabość król Perseusz podczas III wojny macedońskiej, toczonej w latach 171-167. Wkrótce też jego flota wyruszyła w długi rajd krążowniczy, którego najwięk­szym sukcesem było doszczętne rozbicie liczącego 35 statków konwoju wiozącego desant konnicy galijskiej do będącej w ogniu walki Macedonii. Część transportowców próbowała ratować się ucieczką ku niedalekiemu brzegowi, tam jednak dopadł je pościg — jeźdźców wybito, a konie unieruchomiono przecinając im ścięgna.

Dużą ewolucję przeszła taktyka „spalonej ziemi", którą stosowano na wrogich wybrzeżach. Początkowo były to na pół pirackie akcje podejmowane przez lokalnych dowódców garnizonów morskich. Ludzie ci, przeważnie rangi pretor-skiej, dysponowali dużą samodzielnością, nie musząc uzys­kiwać na planowane rozboje zgody senatu czy też konsula. Łupiono zatem głównie słabo zurbanizowane brzegi nie­przyjaciela pastwiąc się nad wsiami — niszczono zasiewy, palono zbiory, zabierano lub zabijano bydło, porywano ludność, sprzedając ją po powrocie do bazy w niewolę, co nie tylko pozbawiało wroga rąk do pracy i poborowych do armii, lecz także poprawiało sytuację materialną żołnierzy i marynarzy handlujących schwytanymi jeńcami na własny rachunek.

Z biegiem czasu desanty takie nabrały charakteru regular­nych akcji bojowych. Flota płynąc wzdłuż brzegu wysadzała co pewien dystans wojska, które dokonywały tym razem głębokiego już wypadu na wrogie tereny. Były to już jednak akcje szczebla armijnego, dowodzone przez konsulów. Zabie­rano na nie sprzęt oblężniczy umożliwiający zdobywanie obwarowanych miast. Często, w przypadku ośrodków nad­morskich, w oblężeniu współuczestniczyła flota, lub też, jeśli atakowane miasto znajdowało się dalej od morza, prowadzono do boju piechotę morską albo nawet uzbrojonych wioślarzy.

74

Sytuacja taka nastąpiła w 209 r. podczas walk w Hiszpanii, gdy dowodzący wyprawą Scypion kazał wyciągnąć okręty na brzeg, a ich załogi pchnął pod mury Tarrakony. Takie metody były jednak nisko oceniane przez antycznych komentatorów, którzy widzieli w tym „wioślarskim" wojsku powiększenie sil armii „jakby w jakiś sztuczny sposób" 2(\

Nowe zasady walki rodziły się często przypadkowo w to­ku wojny, nie będąc wynikiem długich sztabowych debat teoretycznych. Oto w 203 r., gdy flota republikańska złożona z okrętów wojennych oraz transportowców została zaatako­wana przez kartagińską armadę koło miasta Utyka, Rzymia­nie nie zawrócili swoich jednostek szturmujących właśnie mury tego afrykańskiego portu, lecz między własnymi okrętami a zbliżającym się wrogiem ustawili wszystkie transportowce, których było tyle, że utworzyły w poprzek zatoki drewniany mur o czterech rzędach głębokości. Statki połączono powiązanymi masztami i rejami, a na tak po­wstałym, zawieszonym nad wodą rusztowaniu położono deski tworząc wielką pływającą platformę bojową, na którą wprowadzono tysiąc wyselekcjonowanych żołnierzy z mnós­twem pocisków. W wolnej przestrzeni pomiędzy kadłubami ukryto wiele wywiadowczych, małych łodzi wiosłowych — chronione przed ostrzałem przez wiszącą nad nimi platformę, same wypływały w czasie rozgorzałej wkrótce bitwy i harcując wśród wrogich okrętów atakowały je śmiało. Obrona taka okazała się wielce skuteczna, ponieważ poziom naprędce zmontowanego pokładu bojowego wznosił się wysoko ponad burtami jednostek kartagińskich, umoż­liwiając tym samym swobodny ich ostrzał.

Jak widać inwencja Rzymian nie miała granic. Nie tylko wprowadzono nowe elementy taktyki morskiej lub wręcz łączono ją z zasadami walki lądowej, lecz także moder­nizowano sprzęt bojowy, który w niedługim czasie odbieg) wielce od greckich pierwowzorów. Pierwszym krokiem na tej

26 Tamże, XXVII, 19.

75

drodze było wydarzenie z okresu II wojny punickiej, kiedy to w ręce rzymskich wojsk wpadł nie uszkodzony okręt kartagiński wyrzucony przez falę na brzeg Cieśniny Mes-syńskiej dzielącej Italię od Sycylii, która wówczas była jeszcze we władaniu najeźdźców z Afryki. Zdobywszy jednostkę przetransportowano ją do stolicy, gdzie wkrótce cieśle na podstawie tego egzemplarza wzorcowego rozpoczęli seryjną produkcję nowej, doskonalszej generacji okrętów. Oczywiście była to jedynie adaptacja obcej myśli kon­strukcyjnej, pozwoliła ona jednak nadtybrzańskim szkutnikom nawiązać równorzędną konkurencję z „przemysłem zbro­jeniowym" Kartaginy. W niedługim zresztą czasie okręty te zostały uzupełnione całkiem rzymskim wynalazkiem, który zrewolucjonizował taktykę walki na wodzie. Rzymianie znani już byli wówczas w świecie śródziemnomorskim jako doskonali żołnierze, jednak głównym kłopotem do­wódców floty był fakt, iż wszelkich przymiotów swojego wojennego kunsztu nie mogli oni zademonstrować właśnie w bitwach okrętowych — podstawowym mankamentem przeniesienia w te specyficzne warunki zasad walki lądowej była trudność w przejściu oddziałów z własnego na nie­przyjacielski okręt. Zaradziło temu urządzenie zwane „kru­kiem" (corvus).

Istotą tego wynalazku był dodatkowy, niski maszt wznie­siony w dziobowej części okrętu. Liny przewleczone przez jego wierzchołek podnosiły ruchomy pomost szerokości 1,2 m i długości około 11 m, który dodatkowo mógł być obracany na dowolną burtę — lewą lub prawą. Położeniem wyjściowym do działania tego urządzenia była pozycja pionowa; w mo­mencie zbliżenia się do wrogiej jednostki kładkę tę opu­szczano, tak że swym końcem opadała na pokład atako­wanego przeciwnika wbijając się weń specjalnym kolcem, co uniemożliwiało zrzucenie pomostu przez obrońców oraz przytrzymywało okręt nieprzyjaciela na wypadek prób ucie­czki. Po kładce w mgnieniu oka na uchwyconą jednostkę

76

przebiegał oddział abordażowy, który mogąc rozwinąć tam swój zwykły szyk, pokonywał wrogą piechotę morską w szyb­kim tempie.

Po raz pierwszy corvus został zastosowany w 260 r. podczas bitwy koło przylądka Mylae. Dowódcy kartagińscy ufni w swe zdolności nawigacyjne, których brakowało powol­nej i niedoświadczonej flocie rzymskiej, zlekceważyli tajem­nicze konstrukcje wznoszące się na nieprzyjacielskich okrętach. Rychło jednak ich pewność siebie zamieniła się w przerażenie, gdy pomosty opadły przytrzymując Punijczyków, a i tak dominujące swą liczebnością rzymskie wojska okrętowe uczyniły z walki morskiej bitwę prawie lądową. Armada kartagińska została rozbita — część jednostek zdobyto, część uciekła w rozsypce do baz. Zwycięzca, konsul Gnejusz Duiliusz, odbył po powrocie do stolicy pierwszy w historii triumf po bitwie morskiej27.

Wkrótce też poczyniono następny krok w rozwoju techniki wojskowej wynajdując sposób chroniący przed taranowaniem. Oto na dziobach okrętów wojennych poczęto montować długie wysięgniki zakończone pojemnikami z materiałem łatwo palnym — smołą lub węglem drzewnym. W czasie walki podpalano owe naczynia, które stawały się niebezpieczne dla atakujących od czoła przeciwników grożąc wysypaniem pło­nącego ładunku na ich pokłady. Sternicy chcąc uniknąć takiego ryzyka skręcali w strachu odsłaniając burty własnych okrętów jako doskonały cel do taranowania. Często widząc ogień na wysięgnikach wrogowie w ogóle wycofywali się bez walki. Takie zastosowanie ognia stało się między innymi czynnikiem decydującym o powodzeniu Rzymian w bitwie koło przylądka Myonnesos, stoczonej w 190 r. podczas wojny syryjskiej prowadzonej z królem Antiochem i wspomagającymi go niektórymi państwami greckimi.

Z biegiem czasu Rzymianie zaczęli coraz bardziej upodab­niać zmagania morskie do bitew lądowych. Istotnym tego

27 F l o r u s , Epit., 11,2.

77

czynnikiem było wprowadzenie na okręty machin miotających — katapulty mogły ciskać w stronę nieprzyjacielskich flot ciężkie pociski kamienne, jak i pojemniki z materiałem zapalającym. Tego rodzaju uzbrojenie jednostek pływających wiązało się jednak głównie z nowym sposobem ich za­stosowania — walkami oblężniczymi wokół twierdz nadmor­skich. Tutaj ciężkie pociski mogły wspomagać szturmujących legionistów krusząc umocnienia lub wzniecając pożary w bro­niących się miastach.

Wykorzystywanie floty w pracach oblężniczych dało zresztą pole do popisu rzymskiemu geniuszowi inżynieryj­nemu. Chcąc zniwelować różnicę poziomu atakujących w stosunku do wysokości obwarowań, poczęto na okrętach wznosić wieże. Pierwotnie były to jednopoziomowe kon­strukcje mocno osłonięte grubymi belkami, chroniącymi znajdujących się na szczycie łuczników lub procarzy, prowa­dzących daleki ostrzał. Ten typ wieży stał się z biegiem czasu nieodłącznym elementem okrętów wojennych, także w czasie regularnych bitew morskich. Umieszczeni wysoko strzelcy mogli skutecznie razić wrogie załogi jeszcze przed zasadniczym atakiem przy użyciu tarana lub „kruka". Kon­strukcje te nie były przymocowane do pokładów na stałe, toteż w przypadku ich pożaru bądź w celu zmniejszenia ciężaru okrętu, a tym samym poprawieniu jego prędkości, można było zrzucić je do morza.

Jednak wieże stosowane w morskich walkach oblężniczych uległy dalszej rozbudowie. Chcąc zwiększyć ich wysokość, co jednocześnie naruszałoby stateczność okrętów grożąc im wywróceniem się, Rzymianie poczęli doraźnie łączyć ze sobą jednostki bojowe i na tak powstałych pływających platformach budowali wieże kilkupoziomowe, nierzadko posiadające także machiny do atakowania obleganych murów ciosami specjal­nego tarana. Takie katamarany zachowywały ruchliwość — napędzano je wiosłami zewnętrznych burt sczepionych ze sobą okrętów. Dzięki temu mogły atakować mury wszędzie

78

tam, gdzie w ich pobliże można było dopłynąć. Klasycznym przykładem takiej akcji było oblężenie Syrakuz prowadzone wiosną 213 r. przez prokonsula Marka Klaudiusza Marcellusa. Wzdłuż murów tej nadmorskiej twierdzy ustawił on wiele pływających wież oblężniczych, przy czym jedna z najwięk­szych wznosiła się na pomoście położonym wzdłuż połączo­nych ze sobą burtami pięciu pięciorzędowców28. W tym czasie stojące w drugiej linii okręty prowadziły ostrzał miasta z katapult uniemożliwiając obrońcom atakowanie machin oblężniczych.

Dwoma nowymi elementami uzbrojenia, które podniosły walory taktyczne floty rzymskiej, były liburna i harpca. Okręty liburnijskie (navis Liburnae) wywodziły się z wy­brzeża dalmatyńskiego, a nazwę swą zawdzięczały krainie, gdzie były powszechnie używane do rozboju morskiego. Rzymianie skopiowali ten rodzaj konstrukcji i w I w. wprowadzili liburnę do użytku w swojej flocie. Liburny były niezbyt dużymi dwurzędowcami, dysponującymi 60 wiosłami na każdej burcie i ogólną liczbą 120 wioślarzy. Okręty te nie miały pokładu, a jedynie wąski pomost łączący dziób z rufą. Charakterystycznym elementem tych jednostek była mała kabina umieszczona z tyłu okrętu, dająca sternikowi i ofice­rom schronienie przed lżejszymi pociskami. Długość liburn wynosiła około 36 m.

Okręty te ze względu na małe wymiary i dużą manewrowość stosowano głównie jako jednostki zwiadowcze, chociaż prze­kazy źródłowe informują także o ich udziale w bitwach wielkich flot. Oddział piechoty morskiej zaokrętowany na liburnie liczył około 40 żołnierzy.

Harpax został wymyślony i wprowadzony do użytku dość późno, bo dopiero w drugiej połowie I w. Pomysłodawcą byl dowódca rzymskiej floty Marek Wipsaniusz Agryppa, dlatego też, zważywszy na jego doświadczenie zdobyte w licznych

28 P l u t a r c h u s , Marcellus (w: Vitae parallelae), 14 (dalej: PI ul., Marcellus).

79

wyprawach, tak morskich, jak i lądowych, stwierdzić można, że wynalazek ten był ukoronowaniem wielowiekowych dążeń Rzymian, pragnących, aby bitwę okrętową przybliżyć charak­terem do walki lądowej, co umożliwiłoby zastosowanie tych taktycznych elementów, które z armii republikańskiej uczyniły niepokonaną siłę. Istotą zastosowania harpaxu było więc unieruchomienie i przybliżenie wrogiego okrętu, tak aby nie mógł on wykorzystać swych zdolności manewrowych, a rzym­ska piechota mogła wejść na jego pokład szybciej niż na to pozwalał wąski „kruk".

Realizację tych założeń osiągnął Agryppa niezwykle łatwym sposobem — harpax był po prostu ciężką kłodą drewna wystrzeliwaną w kierunku wroga przy użyciu katapul-ty okrętowej. W przypadku celnego strzału pocisk wbijał się w pokład licznymi kolcami, którymi był najeżony. Szczególny kształt tych ostrzy utrudniał wyciągnięcie wbitej mocno kłody, podczas gdy na atakującym okręcie rzymskim napi­nano linę do niej przymocowaną. Naprężenie sznura czyniło już całkiem niemożliwym wyrwanie harpaxa z pokładu, a przechwycony w ten sposób okręt był przyciągany do jednostki atakującej, z której przeskakiwali żołnierze piechoty morskiej.

Postępujący rozwój obfitował w coraz to nowsze roz­wiązania konstrukcyjne, które w bitwie sile mięśni przeciw­stawiały rzymską myśl techniczną. Dotyczyło to zresztą nie tylko bezpośrednich środków walki, lecz także infrastruktury wojennej. Jednym z jej istotnych czynników była sieć natural­nych i sztucznych portów, stanowiących zaopatrzeniową i przeładunkową bazę dla operacji morskich.

Pierwotnym, stosowanym jeszcze w Grecji, systemem zabezpieczania okrętów po zakończeniu letniego sezonu żeglugowego było wyciąganie jednostek na brzeg. Gdy po­zwalał na to stan majątkowy państwa, budowano na plaży szopy-hangary, w których mieściło się po kilka okrętów. Ateny, jako jedna z wczesnych potęg śródziemnomorskich,

80

miały 350 takich hangarów. Ten sposób zimowania pod dachem ratował okręty przed wpływem chłodnej aury oraz ułatwiał przeprowadzenie prac remontowych.

Załadunek wojsk, zapasów żywności i uzbrojenia wymagał odpowiednich nadbrzeży lub wysuniętych w głąb morza falo­chronów. Głównie wykorzystywano w tym celu naturalny układ linii brzegowej, jednak, gdy wymagała tego sytuacja bojowa, budowano sztuczne porty. Niektóre z nich sięgały w głąb morza nawet na pół kilometra, a najdłuższy ze znanych nam rzymskich falochronów — w Tapsus (obecnie Ras Dimasse) — miał długość 1000 m.

Porty te były przystosowane nie tylko do przeładunku i zimowego stacjonowania eskadr — dokonywano w nich generalnych remontów oraz budowano nowe jednostki. Rozwinięte zaplecze techniczne było konieczne, ponieważ często zdarzało się, że gdy po trwającym kilka czy kilkanaś­cie lat pokoju i, co z tym związane, bezczynności floty szykowano się do nowej kampanii morskiej, to większość okrętów nie nadawała się już do użytku po długiej przerwie. Takim pracom remontowym służył odkryty w 1968 r. (n.e.) przez archeologów dok w Marsylii. Ta budowla portowa wykonana była prawdopodobnie w III lub II w. Dok zbudowa­ny z wielkich kamiennych bloków miał wymiary 20 x 2,6 ra, co umożliwiało remontowanie mniejszych jednostek pełno­morskich 2 9.

Oprócz stanu moralnego załóg, technicznych walorów okrętów oraz stosowanej taktyki duże znaczenie dla cało­kształtu działań wojennych na morzu miały umiejętności nawigacyjne starożytnych żeglarzy. W tej dziedzinie nie obserwowano jednak tak żywiołowego rozwoju. Przez cały okres antyku funkcjonowały niezmiennie dwie podstawowe metody kierowania okrętem. Pierwsza z nich, zwana obecnie „metodą żabich skoków", była rodzajem etapowej żeglugi

25 M. B u z e m a t, F. S a 1 v i a n t, Marseille rctrouve ses murs et sons port grecs, „Archeologia" 1968, nr 21, s. 5-17.

81

pełnomorskiej. Dystans poszczególnych etapów wyznaczała odległość pomiędzy kolejnymi charakterystycznymi tereno­wymi punktami orientacyjnymi — były nimi głównie wyspy, lecz także widoczne z daleka nadbrzeżne szczyty górskie lub szczególna rzeźba terenu. Oczywiście punkty etapowe stano­wiły jednocześnie miejsca chwilowego odpoczynku, gdzie uzupełniano żywność oraz wodę pitną, których nigdy nie zabierano w rejs w nadmiarze, a przede wszystkim starano się przeczekać noc, przed następnym „skokiem". Było to zro­zumiałe, ponieważ żegluga w mroku utrudniała obserwację morza. Co prawda znano już wówczas charakterystykę kon­stelacji gwiezdnych, lecz przypadkowe nocne zachmurzenie stanowiło zbyt duże ryzyko. Rzecz jasna tego rodzaju nawiga­cja była łatwa jedynie we wschodnich rejonach Morza Śród­ziemnego, gdzie całe łańcuchy licznych wysp greckich wyty­czają niejako naturalne szlaki żeglugowe. Najczęściej wyko­rzystywaną i najlepiej znaną tego rodzaju trasą był szlak z Europy do Azji wiodący wzdłuż Cyklad. Gorzej przed­stawiała się sprawa w przypadku zachodnich części akwenu śródziemnomorskiego. Są to rejony otwartego morza, gdzie poza wielkimi wyspami Sycylią, Sardynią i Korsyką nie ma innych punktów odniesienia, natomiast obszary wodne są zbyt duże, aby je przebyć w ciągu dnia — ewentualnemu śmiałkowi groziło nastanie nocy przed przybiciem do brzegu.

Tutaj więc stosowano drugą metodę nawigacyjną. Polegała ona na dziennej żegludze wzdłuż brzegu, którą kończono wraz z zapadaniem zmroku. Ponieważ w miejscach noclegu wycią­gano okręty na brzeg lub, jeśli były załadowane, stawiano je na kotwicy, dobór punktów postojowych był bardzo staranny. Z biegiem czasu powstał nawet w związku z tym nowy gatunek literacki — opis wybrzeża (periplus). Prace takie w sposób encyklopedyczny podawały charakterystykę całej trasy z podziałem na etapy i ich długość, opisem kotwicowisk, wykazem ujść rzek i innych źródeł wody pitnej. Nawigację tego rodzaju stosowano szczególnie na trasie z Rzymu na

6 — Akcjum 31 p.n.e.

82

Półwysep Pirenejski wiodącej wzdłuż wybrzeża liguryjskiego, nie opodal delty Rodanu, aż do Tarrakony, dokąd obejmujący urząd namiestnicy Hiszpanii wozili okrętami uzupełnienie dla swoich legionów.

Oczywiście wszystkie te zasady miały charakter jedynie umowny. Zdarzały się liczne od nich odstępstwa spowodowane przeważnie doraźnymi potrzebami wojennymi. Musiał się z tym liczyć każdy wódz prowadzący kampanie morskie. Niezastosowanie się do ogólnych prawideł narażało śmiałków na olbrzymie niebezpieczeństwo, lecz jednocześnie gwaran­towało pełne zaskoczenie przeciwnika. Dlatego też Publiusz Scypion żeglując ze swą flotą desantową ku Tarrakonie wprowadził w błąd oczekujących go Kartagińczyków przybi­jając do portu wprost z pełnego morza. Natomiast Appiusz Klaudiusz chcąc dogonić kartagińską flotę inwazyjną wypłynął z portu w Messanie „pomimo srogiego wiatru i wzburzonego morza", czym absolutnie zaskoczył wrogów nie spodziewają­cych się takiej desperacji30.

Rozwój umiejętności, coraz to nowsze konstrukcje sprzętu wojennego i wynikające z nich nowatorskie założenia tak­tyczne, umiejętność opanowania depresji psychicznych — wszystkie te czynniki sprawiły, że z biegiem czasu niedoświadczona i nie mająca wielowiekowych tradycji flota rzymska zaczęła pokonywać armady przeciwników, a repub­lika powoli, rok za rokiem, wyrosła na mocarstwo śródziem­nomorskie nie mające wrogów mogących z nim konkurować w zmaganiach wojennych tak na morzu, jak i na lądzie.

W 31 r., gdy Oktawian i Antoniusz szykowali się do ostatecznej konfrontacji, jedynym państwem mogącym podjąć wysiłek walki morskiej z flotą rzymską był Egipt. Do­świadczenie żeglarskie Egipcjan sięgało początków XII w., gdy eskadry faraona Ramzesa III pokonały w zaciekłej bitwie u ujścia Nilu nie zidentyfikowane do dzisiaj „ludy morskie", których inwazja groziła zagładą całego państwa.

10 Li v.. Ab Urbe eon., XXII, 22; XXIII, 41.

83

W późniejszych wiekach egipskie okręty przecierały także szlaki żeglugowe przez Morze Czerwone podążając ku portom Półwyspu Arabskiego oraz do odległych, legen­darnych Indii. Stolica i zarazem największa baza morska Egiptu, Aleksandria, słynęła z licznych warsztatów szkut­niczych, produkujących doskonałe okręty z drewna spro­wadzanego z Cypru lub z gór Libanu, a wykładnikiem morskiego charakteru tego narodu była największa ze znanych starożytności latarnia morska na wyspie Faros.

I oto nadszedł czas ostatecznej próby. 2 września 31 r. nie opodal greckiego przylądka Akcjum flota egipska miała się zmierzyć z nie pokonanymi dotąd eskadrami rzymskimi. Stawką tej bitwy było panowanie nad Morzem Śródziemnym.

WOJNA

Gdy w Rzymie wypowiadano wojnę Kleopatrze, ona wraz z Antoniuszem była już gotowa do walki. Zimę z roku 33 na 32 spędzili oboje w Efezie, gdzie spodziewając się rychłego konfliktu rozpoczęli przygotowania wojenne. Dużą część związanych z tym wydatków ponosiła królowa, wystawiając eskadrę okrętów wojennych i 300 statków transportowych, opłacając oraz żywiąc armię i flotę, a także przekazując na cele związane z przyszłymi zmaganiami 20 tys. talentów. Jak wielka była to kwota, świadczy fakt, iż roczne utrzymanie legionu kosztowało 40-50 talentów.

Finansowe i emocjonalne zaangażowanie Egipcjanki było tak duże, iż gdy część oficerów ze sztabu Antoniusza zaczęła nalegać, aby Kleopatrę odesłano do Aleksandrii, gdzie mogłaby bezpiecznie oczekiwać rezultatu wojny, ta zaprotestowała gwałtownie, skutkiem czego pozostała przy mężu.

Chęć pozostania z armią nie była u królowej przejawem kobiecej próżności. Miała ona podstawy do obaw, że ludzie z najbliższego otoczenia Antoniusza, wykorzystując jej nie­obecność, wpłyną na zmianę postawy wodza, sugerując mu pojednanie z Oktawianem. Porozumienie takie byłoby realne, albowiem po formalnym wygaśnięciu triumwiratu, co nastąpiło z końcem 33 r., pozycja Oktawiana jako wodza i polityka nie

85

była jeszcze w pełni ugruntowana. Natomiast Antoniusz dysponował zasobami podległych sobie prowincji, mógł liczyć na pomoc przyjaznych monarchów azjatyckich oraz na wspar­cie ciągle jeszcze licznych sympatyków w Italii, wśród których wielu było z senatorskiego stanu. Liczni obywatele, wy­stępujący indywidualnie lub jako zbiorowości miejskie, zali­czali się do grona klientów Antoniusza. W zamian za material­ną i moralną pomoc ze strony mecenasa zmuszało ich to do popierania linii politycznej swojego dobroczyńcy. Co więcej — nałożone przez Oktawiana podatki wojenne, wynoszące czwartą część dochodu obywateli i ósmą wyzwoleńców, przyczyniły mu wrogów i stały się powodem zamieszek.

Tak więc możliwość podjęcia przez Antoniusza pertraktacji z niezbyt pewnym swoich sił Oktawianem była dla Kleopatry realną groźbą. W mniemaniu takim utwierdzały królową spory polityczne wśród przybywających z metropolii zwolenników Antoniusza, który ze zbiegów tych powołał emigracyjny senat, mający stanowić przeciwwagę dla zdominowanego przez Oktawiana organu ustawodawczego w Rzymie. Otóż wbrew oczekiwaniom twórcy nowego senatu, wielu jego członków wraz z najznakomitszym z nich — konsulem roku 32, Gnejuszem Domicjuszem Ahenobarbusem, wypowiadało się za negocjacjami, ku czemu był jeszcze stosowny czas, ponieważ formalnie nie wypowiedziano nikomu wojny, a słabą nić porozumienia wzmacniało, istniejące co prawda już tylko prawnie, małżeństwo Antoniusza z Oktawią.

Zezwalając królowej na pozostanie w kwaterze głównej Antoniusz uległ w dużej mierze argumentacji przekupionego przez nią wodza wojsk lądowych Kanidiusza Krassusa, który zwrócił między innymi uwagę na fakt, że dla załóg licznych okrętów egipskich obecność Kleopatry będzie zachętą do walki. Były triumwir zdawał sobie sprawę, iż nie może oddalić kobiety, na utrzymaniu której w praktyce znajdowała się cała armia. Z drugiej jednak strony jej towarzystwo ciążyło ujemnie na planach operacyjnych — o ile, uwzględniając

86

czynniki militarne, lądowanie w Italii i przyjęcie tam bitwy z Oktawianem było całkiem możliwe, o tyle dokonanie takiego desantu i marsz na Rzym wespół z Kleopatrą byłby absolutną kompromitacją polityczną, grożącą utratą autorytetu, odejściem licznych jeszcze stronników czy wręcz konsolidacją Rzymian w metropolii wobec „egipskiej" agresji.

Zresztą nie mógł Antoniusz traktować Italii poważnie jako hipotetycznego teatru wojny także z innych przyczyn. W 33 roku, gdy para małżeńska zaczęła przygotowania do zmagań z Oktawianem, trzon podległych jej wojsk rzymskich w sile szesnastu legionów dowodzonych przez Kanidiusza znajdował się jeszcze w Armenii. Wojska te czekał forsowny marsz na trasie przeszło 2500 km i należało ich oczekiwać na wybrzeżu Morza Śródziemnego najwcze­śniej w listopadzie. Możliwość dalszego transportu morskiego otwierała się dopiero wraz z wiosennym rozpoczęciem sezonu żeglugowego w kwietniu 32 r. Latem armia mogła się znaleźć w Grecji, lecz transport przez Adriatyk i generalna bitwa na terenie Italii byłyby możliwe dopiero w roku następnym.

Po stronie Antoniusza znajdowała się zatem inicjatywa strategiczna — mógł dokonać wyboru miejsca walki na terenach podległych kontroli Oktawiana łub też w swoich domenach obejmujących Azję, Afrykę aż do Cyrenajki oraz Grecję aż do pogranicza z Dalmacją, gdzie obecnie znajduje się albańskie miasto Szkodra. Rezygnując z inwazji na Italię były triumwir wytrącił cezariańskiej propagandzie koronny argument przedstawiający go jako agresora we własnej oj­czyźnie. Jednocześnie narzucając Oktawianowi walkę poza Półwyspem Apenińskim zmuszał go do wydłużenia linii zaopatrzeniowych i zastosowania transportu morskiego. Wresz­cie Italia pozbawiona Cezara stałaby się bardziej podatna na podszepty agentów Antoniusza.

Biorąc pod uwagę te czynniki zdecydowano stoczyć walkę z Oktawianem w Helladzie. Dlatego też w kwietniu 32 r.

87

rzymsko-egipska kwatera główna została przeniesiona na wyspę Samos, a większość wojsk przetransportowano do Grecji kontynentalnej.

Ze swojej nowej siedziby u brzegów Azji Antoniusz rozesłał gońców z rozkazami do podległych rzymskiej władzy lub zaprzyjaźnionych z nim osobiście władców, narodów czy też suwerennych miast, nakazując dostarczenie posiłków i zaopatrzenia wojennego. Przeto rychło u boku wodza zjawiło się wielu królów wraz ze swoimi uzupeł­nieniami dla formowanej armii. Byli tam między innymi: Bokchus, władca Libijczyków, oraz Tarkondemus, monarcha Cylicyjczyków, Archelaos z Kappadocji, Filadelfos z Paf-lagonii, Mitrydates z Kommageny czy też król Tracji, Sadalas. Nadeszły posiłki od nieobecnych: Polemona z Pontu i Malchusa z Arabii. Mnogość dostaw, a także wiara we własną, rzymsko-egipską armię i flotę, uczyniła Antoniusza tak pewnym siebie, że wspaniałomyślnie zrezygnował z posił­ków zaoferowanych mu przez króla Judei, Heroda, któremu polecił, przyjąwszy jedynie pieniądze i zapasy żywności, skierowanie zebranych pośpiesznie pod broń Hebrajczyków przeciw jednemu z władców arabskich, zalegającemu z płat­nością podatków'.

Ogółem Antoniusz i Kleopatra zebrali pod swoimi roz­kazami 75 tys. legionistów, 25 tys. żołnierzy sprzymierzeńczej piechoty lekkozbrojnej oraz 12 tys. jeźdźców. Imponująca flota składała się z około 500 okrętów wojennych zgrupowa­nych w osiem eskadr po 60 jednostek i uzupełnionych statkami zwiadowczymi. Były to okręty o zróżnicowanej wielkości — od czterorzędowców aż do wielkich, dominujących liczeb­nie we flocie sześcio-, dziewięcio-, czy nawet dziesięcio-rzędowców. Okręty dobrze przygotowano do walki, wyposa­żone bowiem były w liczne machiny miotające, na pokładach ustawiono wieże dla łuczników, a burty wzmocniono kon­strukcyjnie grubymi belkami obitymi płytami metalu. Załogi

1 F1 a v i u s, Antiguitates Judaice, XV, V. 1.

88

tej armady, uzupełnionej 300 egipskimi transportowcami, Uczyły łącznie około 125-150 tys. ludzi2.

Przekonawszy się o sile zebranej armii i nie zważając na czynione również przez wrogów przygotowania wojenne para małżeńska ogłosiła na Samos tygodniowe uroczystości ku czci Dionizosa. „Kiedy prawie cały świat wokoło lamentował i jęczał, jedna wyspa przez wiele dni rozbrzmiewała fletniami i lutniami, teatry były zapełnione, a chóry współzawodniczyły nawzajem"3.

Radośnie i wśród zabaw spędzano także czas w Atenach, dokąd po miesięcznym pobycie na Samos pożeglował An­toniusz wraz z żoną i towarzyszącymi im przyjaciółmi. Z tego też miasta w macedońskim miesiącu Daisios, a więc na przełomie maja i czerwca według kalendarza julijskiego, wysłał do Rzymu zaufanych ludzi, którzy mieli przekazać Oktawii list rozwodowy wraz z poleceniem opuszczenia jego domu — tym samym zaprzepaszczona została ostatnia szansa porozumienia z Oktawianem. Ten radykalny krok był zapewne wynikiem presji psychicznej wywieranej przez Kleopatrę chcącą umocnić swoją pozycję u boku Antoniusza, a zarazem urażoną w kobiecej dumie licznymi oznakami szacunku, jakimi Ateńczycy darzyli Oktawie, która niegdyś wraz z od­danym jej wówczas jeszcze mężem przebywała przez dłuższy czas pod Akropolem witana z adoracją nie mniejszą niż obecnie piękna Egipcjanka.

Rozwód z Oktawią stał się dla otoczenia Antoniusza zwiastunem nieodwołalnej wojny, bulwersując tych z przyja­ciół, jak i urzędników emigracyjnego senatu, którzy chcieli podjąć negocjacje. Poczynający się od tego momentu rozkład moralny w szeregach przybyłych z Rzymu polityków przejawił się pierwszą dezercją: do Oktawiana zbiegli były konsul roku 42, Lucjusz Munacjusz Plankus, i jego bratanek Titiusz

1 M. P. C h a r l e s w o r t h , The Cambridge Ancient History, vol. X, Cambridge 1934, s. 100.

' PI ut., Antonius, LVI.

89

- powiernicy tajemnego testamentu złożonego w świątyni Westy. Ucieczka ta zaowocowała wkrótce wieścią o formalnym wypowiedzeniu przez Rzym wojny Kleopatrze. W związku z tym towarzystwo Egipcjanki stawało się dla Antoniusza coraz bardziej niewygodne. Rozumieli to przede wszystkim jego stronnicy w metropolii, toteż niebawem znad Tybru przybył do wodza specjalny wysłannik, senator Geminius, którego misja polegała na wyperswadowaniu królowej dalszego udziału w wyprawie. Wysiłki mediatora spełzły jednak na niczym, on sam natomiast, zagrożony wskutek niedwuznacz­nych pogróżek Kleopatry salwował się ucieczką do Rzymu.

Tak zatem, późnym latem 32 r., nie było już żadnych możliwości załagodzenia konfliktu pomiędzy Antoniuszem a Oktawianem. Nad obydwoma antagonistami zawisło widmo walki.

Przewidując, że jego przeciwnik przyjmie koncepcję zbrojnej konfrontacji na terenie Grecji, Antoniusz obsadził we wrześniu swoimi wojskami epirockie wybrzeże Morza Jońskiego. Była to zachodnia granica terytorium stanowiącego jego strefę wpływów. Poprzednicy Antoniusza traktujący Helladę jako rubież obronną — Pompejusz pod Farsalos w 48 r. i Brutus pod Filippi w 42 r. — zajmowali pozycje bardziej ku północy, u podstawy półwyspu, gdzie via Egnatia przecinała teren operacyjny wiodąc z Apollonii i Dyrrachium ku Tessalonice.

Antoniusz przesunął centrum swojej armii na południe, dyslokując ją wzdłuż wybrzeża pomiędzy Zatoką Ambracką a Istmem Korynckim — wąską groblą łączącą Peloponez z Grecją kontynentalną. Posunięcie takie ułatwiało organizację linii transportowych dogodnych do zaopatrywania armii i floty w zboże oraz inne artykuły spożywcze. Jednocześnie zajęto tym samym wszystkie dogodne porty i kotwicowiska na zachodnim brzegu Grecji aż do Korkyry. Na północ od tej wyspy wybrzeże jest skaliste i trudno dostępne dla flot desantowych, a jedyny większy port zdatny do wyładunku wojsk inwazyjnych znajdował się w odległej zatoce Yalona

90

i w dodatku nie był dobrze osłonięty od wiatrów, co utrudniało ewentualne kotwiczenie.

Czynniki te miały istotne znaczenie, ponieważ struktura sił zbrojnych Antoniusza i Kleopatry sugeruje, że decydujące wyniki postanowiono osiągnąć w bitwie morskiej. Rosły też szanse jej stoczenia, albowiem w dwóch największych portach południowej Italii, Brundyzjum i Tarencie, Oktawian szykował wielką flotę sposobiąc się do desantu morskiego na wybrzeże Epiru. Armia jego była mniej liczna, stanowiło ją bowiem tylko około 80 tys. żołnierzy i 12 tys. jezdnych. Wśród piechurów wielu było świeżo zaciągniętych i słabo jeszcze przeszkolonych rekrutów, jednak w większości wywodzili się oni z Italii, co gwarantowało tradycyjną już odwagę i walecz­ność w boju. Flota cezariańska była mniej liczna, składała się z około 400 jednostek. Były to okręty mniejsze, trzy- i cztero-rzędowce oraz wiele liburn.

Tymczasem wojska stacjonujące w Grecji szykowały się do spoczynku na leżach zimowych. Połączona flota rzymsko--egipska zawinęła na spokojne, osłonięte od wiatru i fal wody Zatoki Ambrackiej (obecnie zatoka Arta). Większą część okrętów wyciągnięto na brzeg dokonując sezonowej konser­wacji kadłubów i bieżących napraw. Legiony usytuowały się wzdłuż wybrzeża na linii od Korkyry do portu Metone (obecnie Modon) w Messenii. Siły główne rozłożyły się obozem nie opodal przylądka Akcjum, na południowym brzegu cieśniny wiodącej z morza do Zatoki Ambrackiej. Natomiast kwatera główna, po krótkim pobycie na Korkyrze, dokąd Antoniusz wraz ze świtą przybył z Aten, przeniosła się do obwarowanego portu Patrae (obecnie Patras), leżącego w Achai nad Zatoką Koryncką.

Ponieważ nieurodzajna, górzysta Grecja nie mogła dostar­czyć dla wielkiej armii odpowiednich zasobów żywności, a zwłaszcza mąki dla wojska i furażu dla koni, toteż urucho­miono żeglugową linię zaopatrzeniową, którą dowożono ziarno z Egiptu, z Syrii i Azji. Statki wyładowywano na przylądku

91

Taenarum (obecnie Matapan) w Lakonii. Stąd dostawy trans­portowano przez Peloponez siecią dróg silnie strzeżonych przez liczne, ufortyfikowane posterunki, które rozstawiono pomiędzy Metone a wyspą Leukas.

Tak rozlokowane i zaopatrywane wojska oczekiwały nadej­ścia wiosny, zapowiadającej wraz z końcem zimowych sztor­mów spodziewany desant legionów Oktawiana. Ten natomiast rozwijał w tym czasie w Italii wojnę propagandową chcąc umocnić swoje polityczne wpływy w metropolii na czas pobytu w Grecji. Podsumowaniem tych wysiłków był stan, który u schyłku swego życia Oktawian określił następująco: „Cała Italia z własnej woli przysięgła mi lojalność i prosiła o objęcie dowództwa w wojnie... Prowincje Galia, Hiszpania, Afryka, Sycylia i Sardynia przysięgły tak samo" 4 .

Oczywiście była to iluzja — szanse obu wodzów na uzyskanie poparcia ludności Imperium Rzymskiego były połowiczne. Grono sympatyków Antoniusza w Italii okazało się nadal tak liczne, że Oktawiana satysfakcjonowało nawet tylko zneutralizowanie co znamienitszych z nich, tak jak w przypadku Azyniusza Polliona, konsula roku 40, który będąc do niedawna oddanym sojusznikiem pana wschodniej części imperium „nigdy nie spojrzał na królową i nie sprzyjał stronnictwu Antoniusza od czasu, gdy tego demoralizowała miłość, ale gdy Oktawian prosił go, aby poszedł z nim na wojnę w Akcjum, powiedział: «moje obowiązki względem Antoniusza są większe, jego względem mnie — bardziej znane, a mimo to pozostanę z dala od waszej waśni i będę ofiarą zwycięzcy»"5.

Również wódz armii stacjonującej w Grecji nie pozostawał w tym czasie bezczynny w walce o „rząd dusz". W obiegu znalazły się tam bite przez Antoniusza monety obrazujące popiersia Kleopatry i jego samego uzupełnione greckimi

4 A u g u s t u s , Res Gestae, 25. 5 V e l l e i u s P a t e r c u l u s , Historiae Romanae (dalej: V e l l . , Hist.

Rom.) 2, 86.

92

skrótami imion oraz tytułów honorowych obydwojga. Emisja ta obliczona była na pozyskanie popularności na terenach przyszłych zmagań. Jednocześnie Antoniusz zapowiadał, bar­dziej już z myślą o Italii, oddanie senatowi pełni władzy w pół roku po zwycięstwie nad Oktawianem oraz przywrócenie zachwianego jedynowładztwem autorytetu ustrojowych in­stytucji republikańskich.

Czyniąc takie obietnice miał podstawę, by czuć się pewnym siebie. Jako dowódca sił broniących wybrzeża, znał przybliżony termin początku wrogich operacji, co wiązało się ze zmianą warunków atmosferycznych na morzu; był w stanie przewi­dzieć cele ataku, a mogły nimi być dwa nadmorskie miasta, Dyrrachium i Apollonia, gdzie z reguły lądowały desanty pchane w tym kierunku z Brundyzjum przez południowe i południowo-zachodnie wiatry; co więcej, mógł zastosować wypróbowaną i gwarantującą powodzenie taktykę walki z lą­dującymi wojskami. Polegała ona przede wszystkim na zaata­kowaniu okrętami wojennymi floty desantowej. Powolne, słabo uzbrojone, napędzane tylko żaglami, a zatem trudne w manewrowaniu statki handlowe, których głównie używano do transportów wojennych, były, po pokonaniu eskorty, łatwym łupem dla żaglowo-wiosłowych, zdolnych do taranowania okrętów wojennych. Jeżeli jednak dzięki odwadze floty osłonowej lub sprzyjającej pogodzie udało się wrogowi wysadzić desant, to szybkie okrążenie zdobytego przyczółka oraz morska blokada okupowanego skrawka brzegu sprawiały, że brak dowozu sprzętu i żywności zmuszał nieprzyjaciół do przyjęcia trudnej dla wygłodzonych wojsk bitwy lub całkowitej kapitulacji.

Taki los czekał zapewne wojska inwazyjne Oktawiana, co przy liczebnej przewadze floty i armii mogło przynieść Antoniuszowi ostateczny sukces. Dlatego też zapewne, starając się wyciągnąć Cezara z portów Italii, na pisemną propozycję tegoż, sugerującą szybsze stoczenie bitwy w ojczyźnie przy jednoczesnym, wspaniałomyślnym odstąpieniu sił Oktawiana

93

od morza na dystans dziennej jazdy konnej, co miałoby ułatwić wojskom Antoniusza lądowanie, mąż Kleopatry odpowiedział wyzywając przeciwnika do decydującej walki i zaproponował jako miejsce starcia Farsalos w Tesalii, gdzie siedemnaście lat wcześniej Juliusz Cezar pokonał Pompejusza6.

Jednak wódz zimujących w Grecji wojsk przeliczył się w swoich oczekiwaniach, nie wziął bowiem pod uwagę faktu, że uznanie wiosennej pory ustania sztormów jako początku sezonu żeglugowego oraz wojennego miało charakter umowny. Istotnie, zimą szlaki morskie pustoszały i tylko desperaci obojętni na los okrętu i ładunku mogliby narażać życie wyruszając w rejs, ale już współczesna opisywanym wydarze­niom historiografia wojen morskich znała precedensowe akcje flot przeprowadzane akurat w czasie zimowej przerwy żeg­lugowej. Jedną z nich był śmiały desant na brzegi greckie przeprowadzony przez Juliusza Cezara z Brundyzjum już na początku stycznia. Było to w czasie wojny z Pompejuszem, na którą przecież powoływał się Antoniusz w korespondencji do obecnego wroga. Lecz ani zbieżność rejonów i kierunków działania, ani też odwaga wykazana kilkanaście lat wcześniej przez przybranego ojca Oktawiana nie wzbudziły ostrożności wodza sił rzymsko-egipskich.

Dlatego też wielkim zaskoczeniem dla kwatery głównej w Patrae była wiadomość, że Oktawian wyruszył na morze wcześniej, niż tego oczekiwano. Zresztą informacje napływa­jące do sztabu były nieścisłe, albowiem nie dotyczyły w istocie głównych sił inwazyjnych, lecz tylko floty operacyjnej pod dowództwem Marka Wipsaniusza Agryppy, który niespodzie­wanie zjawił się u brzegów Peloponezu i zdobył Metone wraz z dużą ilością zakotwiczonych tam transportowców ze zbożem oraz sprzętem wojennym.

Normalnie, przy szczelnej blokadzie szlaków żeglugowych wiodących z Italii do wybrzeży greckich, tego rodzaju akcja

6 P l u t , Antonius, LXIV.

94

stałaby się niemożliwa, jednak przeprowadzenie jej w warun­kach zimowych było dla Antoniusza całkowitą niespodzianką. Nie zdążył jeszcze ochłonąć, gdy nadeszły wieści, iż Oktawian z częścią floty wojennej podjął próbę desantu na Korkyrze, gdzie stacjonował jedynie niewielki garnizon. Cel tego ataku był oczywisty — wyspa posiadając dogodne, osłonięte od fal i wiatru kotwicowiska, stanowiła doskonałą bazę do ataku na flotę w Zatoce Ambrackiej. Odległość zatoki od Korkyry była tak niewielka, że w pogodne dni można było dostrzec z wyspy stacjonujące okręty.

Desant Oktawiana nie powiódł się, ponieważ jego okręty, kilkakrotnie próbujące podejść do wyspy, spychane były na pełne morze przez trwający właśnie silny sztorm zimowy. Ostatecznie ta część sił uderzeniowych musiała się wycofać, lecz w tym czasie Agryppa dokonywał dzieła spustoszenia na głębokim zapleczu wroga. Z zajętego Metone jego okręty atakowały punkty wyładunkowe zaopatrzeniowego szlaku zbożowego na odcinku pomiędzy Taenarum a wyspą Zakyntos. Zapuszczały się także na wody Zatoki Korynckiej, lekceważąc całkowicie bliskość kwatery głównej Antoniusza, a w następ­nych dniach atakowały także ściągnięte pospiesznie na wodę jednostki patrolowe z garnizonu Korkyry.

Ta intensywna działalność zbrojna nie tylko przyczyniła strat materialnych zimującym w Grecji wojskom, lecz, co ważniejsze, odwróciła uwagę sztabu Antoniusza od właściwego kierunku uderzenia, bowiem w czasie powstałego zamieszania główne siły inwazyjne Oktawiana dokonały desantu przez nikogo nie niepokojone. Lądowanie najprawdopodobniej od­było się w leżącym na północ od Korkyry porcie Panormus (obecnie Palermo), lub, co mniej możliwe z racji na odległość, w zatoce Valona.

Po zakończeniu wyładunku Oktawian wraz z 230 okrętami wojennymi ruszył wzdłuż brzegu w kierunku Zatoki Ambrac­kiej, chcąc zlikwidować posterunki i garnizony wroga roz­lokowane na trasie przemarszu wojsk desantowych. Flota ta

95

wylądowała, tym razem z powodzeniem, na Korkyrze, nie zastano tam jednak żadnych sił Antoniusza, który ściągał swoje oddziały w stronę Peloponezu. W ten sposób, zastawszy wolną od blokady cieśninę pomiędzy lądem stałym a wyspą, Oktawian popłynął dalej, aż do ujścia rzeki Acheron. Miejsce to znane było jako Glykys Limen, czyli Port Słodkowodny (obecnie Fanari). Tu zakotwiczywszy flota inwazyjna oczeki­wała przybycia armii. Nastąpiło to wkrótce, bowiem legiony posuwając się forsownym marszem przebyły dystans prawie 200 km w ciągu zaledwie czterech dni! Był to wyczyn istotny, ponieważ wędrówkę rozpoczęto zaraz po wyładunku, nie zostawiając czasu na odpoczynek dla wojska zmęczonego trudami zimowej żeglugi.

Sztab Antoniusza w Patrae tak był zajęty organizowaniem obrony przed dywersją Agryppy i jego floty, że całkowicie nie orientował się w rozwoju sytuacji na północy. Dlatego też w kwaterze głównej zapanowała całkowita konsternacja, gdy okręty patrolowe z bazy na przylądku Akcjum przywiozły wiadomości o wojskach Oktawiana, które podążając w kie­runku Glykys Limen zajęły ufortyfikowany port Toryne (obecnie Parga).

Antoniusz i Kleopatra byli zaskoczeni błyskawicznym i fatalnym dla nich rozwojem sytuacji. Mimo wszystko nie podjęto żadnych działań, czego główną przyczyną był brak dyspozycyjności rzymsko-egipskiej floty stacjonującej wokół Akcjum — zimą choroby zdziesiątkowały załogi, a rezultatem werbunku dokonywanego w Grecji, czasem także przy użyciu siły, był napływ niewykwalifikowanych zastępców: włóczę­gów, poganiaczy osłów czy też wieśniaków zabranych prze­mocą od zajęć w polu. Praca wioślarzy, a zwłaszcza napędzanie wielorzędowców, wymagające nabytej poprzez wieloletnie doświadczenie synchronizacji ruchów, były dla tej zbieraniny zadaniem niemożliwym do wyuczenia się w ciągu kilku wiosennych tygodni. Dlatego też stacjonująca w Zatoce Ambrackiej flota była w praktyce unieruchomiona.

96

Oprócz niemożności przeciwdziałania na morzu grozę sytuacji pogłębiało przerwanie linii zaopatrzeniowej, której istotnym ogniwem był utracony port w Metone. Ze względu na szczupłość zapasów żywnościowych uruchomiono natych­miast nową trasę dostaw, wiodącą przez obsadzony garnizonem Korynt. Tam też, zważywszy na groblę istmijską łączącą Peloponez z Attyką i uniemożliwiającą dalszą żeglugę ku brzegom Epiru, rozładowywano przypływające z Egiptu trans­portowce; na ostatnim etapie drogi korzystano z połączeń lądowych. Zorganizowawszy zaplecze Antoniusz i Kleopatra podążyli do wojska stacjonującego na przylądku Akcjum, wysyłając jednocześnie do innych obozów i garnizonów posłańców z odpowiednimi rozkazami, ponieważ większość armii spoczywała jeszcze na leżach zimowych.

Oktawian pragnął stoczyć decydującą bitwę morską tuż po przybyciu na miejsce, choć nie zdawał sobie wówczas nawet sprawy, że jakiekolwiek działanie przeciwko unie­ruchomionej i bezbronnej flocie przeciwnika zakończyłoby się jej pogromem. W tej beznadziejnej sytuacji Antoniusz uratował swoje okręty podstępem. Ponieważ zaalarmowane wojska opuszczały dopiero obozy, w których zimowano, wódz uzbroił wioślarzy i ustawił ich na pokładach okrętów jako gotową do boju piechotę morską, natomiast pozo­stawione bez obsługi wiosła wysunięto na zewnątrz kadłubów, co sugerowało gotowość natychmiastowego odbicia od brze­gu. Tak przygotowane okręty ustawiono ciasno wzdłuż obu stron cieśniny, dziób obok dziobu, tak iż wrogowie ujrzawszy tę flotę mogliby pomyśleć, że oczekuje ona walki w gotowości bojowej.

Mistyfikacja powiodła się w pełni — Oktawian rezygnując z bitwy spotkaniowej rozłożył swoją armię obozem na odległym o około osiem kilometrów na północ od Akcjum wzniesieniu Mikalitzi. Ze wzgórza tego rozciąga się widok na południe i wschód poprzez całą Zatokę Ambracką oraz w kierunku przeciwnym, na morze, przy czym ku północy

Rzymska innowacja — „kruk" („corvus") w gotowości bojowej...

...i po opuszczeniu na wrogi okręt jako pomost dla atakującego oddziału

Rzymski transportowiec z II w. p.n.e. (z lewej) i pięciorzędowiec z kru­kiem", wieżami dla strzelców i katapultą na pokładzie (obraz współczesny)

Podobne wyposażenie bojowe na pokładzie liburny z I w p n e (obraz współczesny)

Schemat liburny — charakterystyczne jest rufowe pomieszczenie dla sternika

Okręt flagowy Kleopatry, dziesięciorzędowiec „Antonia". Podziałka — w stopach. Stopa — 0,288 m

Kadłub „Antonii" mieścił 600 wioślarzy. Długość wioseł zmuszała część z nich do pracy w pozycji stojącej

Krokodyl na dziobie „Antonii" symbolizował Egipt. Nad nim, w niszy, wizerunek bogini

Schemat typowego transportowca rzymskiego (schyłek I w. p.n.e.)

Załadunek zboża na rzymski transportowiec

Marynarze na rei zwijają żagiel przed przybyciem do portu

Rejon bitwy (zdjęcie lotnicze): A — wzgórze Mikalitzi, B — półwysep Akcjum, C — obóz Antoniusza, D — wejście do zatoki, E — kotwicowisko Oktawiana, F — port Antoniusza

97

strefa widoczności sięga aż do Korkyry. Tak więc cały teatr przyszłych działań wojennych znajdował się u stóp Oktawiana. Niecałe dwa kilometry na zachód od jego obozu znajdowała się zatoka Gomaros, w której zakotwiczono flotę. Zatoka ta była dobrym miejscem postoju w spokojnej porze letniej, jednak w rozpoczynającym się okresie wiosennych sztormów akwen ten, otwarty dla gwałtownych zachodnich wiatrów z pełnego morza, był niebezpieczny dla stłoczonej na nim floty. Drugim, dosyć istotnym mankamentem lokalizacji obozu i kotwicowiska były kłopoty z zaopatrzeniem w wodę pitną. U podnóża Mikalitzi znajdowały się co prawda dwa źródła, jednak ich wydajność była mniejsza od potrzeb zgromadzonej armii.

Ponieważ jednak ewentualna próba zdobywania obozu po wznoszących się zboczach byłaby taktyczną nierozwagą, Oktawian wykorzystując tę naturalną ochronę zdecydował się pozostać w tym miejscu. Większą część floty odesłano do spokojnej, lecz zbyt odległej przystani Glykys Limen, nato­miast w zatoce Gomaros pozostawiono jedynie mające bloko­wać Antoniusza okręty wojenne, lekkie jednostki patrolowe i statki dowożące żywność dla armii. Podjęto również stosowne prace inżynieryjne — dla łatwiejszego cumowania i wyładunku zbudowano w zatoce molo, którego ślady pozostały na dnie do czasów obecnych. Chcąc też zabezpieczyć ciągłą łączność pomiędzy portem a obozem obwarowano dzielącą je przestrzeń dwoma murami ciągnącymi się ze wzgórza aż do plaży. Jednocześnie wolni od zajęć żołnierze zatrudnieni zostali przy transporcie wody z odległej od obozu o około półtora kilometra rzeki Oropus wpadającej do Zatoki Ambrackiej.

W tej sytuacji zaczęło zanosić się na długą i męczącą wojnę pozycyjną. Antoniusz, który wraz z Kleopatrą i częścią naprędce zebranych wojsk przybył na przylądek Akcjum w dwa dni po uzyskaniu wiadomości o zbliżaniu się wroga, oczekiwał teraz reszty swoich sił, a jego głównym zamiarem było unikanie bitwy do czasu ich przybycia, natomiast później

7 — Akcjum 31 p.n.e.

98

— atak i odrzucenie nieprzyjaciół od zgromadzonej tu floty. Na przedpolu obu armii, a zwłaszcza na przybrzeżnych wodach, toczyły się jedynie drobne potyczki. Natomiast w obozie położonym po akcyjskiej stronie cieśniny żołnierze Antoniusza prowadzili, wzorem przeciwnika, roboty fortyfika­cyjne. Tu również postawiono dwa mury wzdłuż wiodącej do portu drogi. Poza tym po obu stronach cieśniny wzniesiono dwie mocno obwarowane wieże wyposażone w sprzęt miota­jący. Wraz z ustawionymi w szerokiej tu na około pól kilometra cieśninie kilkoma okrętami patrolowymi stanowiły one osłonę na wypadek próby przedarcia się jednostek Oktawiana na wody Zatoki Ambrackiej, gdzie przy brzegu półwyspu stacjonowała bezbronna jeszcze flota.

Prawdopodobnie w kwietniu udało się wreszcie Antoniu­szowi ściągnąć na Akcjum wszystkie swoje siły. Natychmiast przeprawiono je przez cieśninę, po czym, rozbijając obóz w bezpośredniej bliskości wzgórza Mikalitzi, rozpoczęto prace ziemne, w wyniku których odcięto dopływ wody dla wojsk Oktawiana z obydwu źródeł. Cezar nie podjął jednak wyzwania — nie przyjmując bitwy czekał na, jak się wkrótce okazało, pomyślny atak floty Marka Agryppy, który wykorzystując bierność eskadr rzymsko-egipskich dokonał desantu na wyspę Leukas. Jego legioniści, wysadzeni na ląd na przylądku Leukate, opanowali wkrótce całą wyspę, pokonując przy współudziale floty garnizon Antoniusza, broniący ważnych dla żeglugi cieśnin pomiędzy Leukas a Itaką i Kefallenią. W czasie walk zdobyto także wiele kotwiczących u brzegów wyspy egipskich statków transportowych — jednostki te, niezależnie od lądowych tras zaopatrzeniowych, podejmowały sporadyczne próby przedarcia się przez pierścień blokady wokół Akcjum.

Utrata Leukas była dla Antoniusza prawdziwą klęską, ponieważ Oktawian zająwszy wyspę zyskał położoną nie opodal pozycji swego wroga doskonałą bazę dla własnej floty. Wkrótce też zawinęły tu okręty stacjonujące dotąd w Glykys

99

Limen. Tym samym eskadry stojące w Zatoce Ambrackiej znalazły się w „podwójnym ogniu" cezariańskich okrętów z Leukas i zatoki Gomaros. Dla Antoniusza oznaczało to tylko jedno — Oktawian ostatecznie wytrącił mu atut, jakim do niedawna była przewaga na morzu. Obecnie, mając mniejszą liczebnie flotę, Cezar panował na wybrzeżu epirockim.

Stan taki stwarzał nie lada problem Antoniuszowi pracują­cemu nad planem zbliżającej się walki. Utrzymując wariant decydującej bitwy morskiej stawiał się on w beznadziejnym położeniu już u podstaw takiej koncepcji, ponieważ flota w praktyce była zablokowana w Zatoce Ambrackiej i wy­pływając do boju musiałaby zająć pozycje narzucone przez wroga. Po wtóre, ustalając trasy ewakuacji na wypadek niepowodzenia, z którym każdy wódz zawsze musi się liczyć, mąż Kleopatry zorientował się, iż tkwi w beznadziejnej pułapce. Jedyna hipotetyczna droga ucieczki wiodła do Egiptu, stanowiącego gospodarczą i militarną bazę Antoniusza. Trasa taka musiała zatem prowadzić wokół Leukas, którą jednak od strony zachodniej blokowała obecnie cezariańskia flota, nato­miast od strony lądu stałego była nie do przebycia. Wyspa ta bowiem jest nią tylko z nazwy — cieśnina dzieląca ją od epirockiego brzegu to zamulona płycizna, o prawie stojącej wodzie, w praktyce nie nadająca się do żeglugi.

Sytuacja stała się katastrofalna. Skłoniło to Antoniusza do nagłej korekty planów wojennych, ponieważ dalsza zwłoka groziła już tylko całkowitą klęską. Nakazem chwili było zmuszenie Oktawiana do przyjęcia walki i to walki lądowej. Jednak unikając decydującego starcia z głównymi siłami wroga postanowiono wykorzystać jego uzależnienie od dostaw wody, co było najsłabszą stroną sił cezariańskich. W połowie trzykilometrowego dystansu dzielącego nowy obóz Antoniusza od wzgórza Mikalitzi przygotowano fortyfikacje obronne przegradzające w poprzek półwysep, co chroniło założone kwatery przed bezpośrednim atakiem Oktawiana. Jednocześnie żołnierze z tych wysuniętych umocnień mogli obserwować

100 101

i czynić wypady na oddziały aprowizacyjne podążające nad rzekę Oropus.

Utarczki te służyły oczywiście jedynie odwróceniu uwagi wroga od zasadniczego kierunku uderzenia. W tym bowiem czasie poprzez wody Zatoki Ambrackiej przetransportowano okrętami do ujścia rzeki dużą liczbę wojska, głównie konnicę. Siły te poprowadzone przez egipskiego sprzymierzeńca, króla Paflagonii Deiotara Filadelfa, dotarły okrężną drogą w głąb lądu, osiągając północne przedpole obozu Oktawiana. Tam, w odległości około dwóch kilometrów od wrogich fortyfikacji, rozłożono obóz konnicy. Wkrótce Oktawian wyprowadził w pole swoją jazdę dowodzoną przez Statyliusza Taurusa i zdrajcę Titiusza, który spodziewał się właśnie uzyskania konsulatu jako zapłaty za niedawną dezercję z szeregów Antoniusza.

Tuż po opuszczeniu obwarowań konnica cezariańska przy­puściła raptowny atak spychając przeciwnika ku rzece. Wów­czas, czy to w strachu przed gwałtowną szarżą, czy też w wyniku wcześniejszej zmowy duża część jeźdźców wraz z monarchą paflagońskim poddała się, przechodząc na stronę przeciwnika. W praktyce zniweczyło to całą koncepcję oto­czenia pozycji Oktawiana i zmożenia jego wojsk pragnieniem. Antoniusz wycofał resztki swojej ekspedycji na południową stronę cieśniny — po tej klęsce utracił inicjatywę operacyjną, a blokada morska sprawiła, że problem wyżywienia armii stał się dla niego zagadnieniem najwyższej rangi.

Odniósłszy tak istotny sukces militarny Oktawian przystąpił do ofensywy. Część jego oddziałów odwodowych została wysłana do wschodniej Grecji i Macedonii, aby tam siać zamieszanie wśród politycznych sprzymierzeńców Antoniusza. Było to o tyle istotne, iż właśnie z Macedonii pochodziła blisko trzecia część legionistów obozujących koło Akcjum — nie mogąc bowiem już od kilku ostatnich lat przeprowadzać werbunku w Italii Antoniusz dokonał zaciągu w tej słynącej z walecznych ludzi krainie, oferując w zamian za służbę

obywatelstwo rzymskie. Ci nowi żołnierze nie odczuwali jednak zaangażowania emocjonalnego w toczącej się wojnie — było im obojętne, który z wodzów stanie się ich rzymskim władcą, a obecnie wieści o marszu w ich rodzinne strony wojsk Oktawiana kierowały myśli tych legionistów bardziej ku Macedonii niż ku Mikalitzi.

W tym samym czasie nie próżnował też Agryppa. Zajął on Patrae, do niedawna jeszcze kwaterę główną Antoniusza, po czym skierował się w stronę Koryntu. Miasta i całej Zatoki Korynckiej bronił Kwintus Nasidius, jeden z byłych dowódców floty Sekstusa Pompejusza, walczący z Agryppąjuż w czasie kampanii sycylijskiej. Jednak obecne jego przygotowania do obrony spełzły na niczym, bowiem znienacka nastąpiła nieko­rzystna dlań zmiana układu sił. Oto, zapewne nie bez udziału emisariuszy Oktawiana, w pobliskim Lacedemonie wybuchła rewolta. Panował tam Eurykles, którego ojciec, Lauhares, będąc oskarżonym o przywłaszczenie mienia, co było wielce możliwe wobec jego pirackiej proweniencji, został przez Antoniusza skazany na śmierć. Obecnie młody Spartanin szukając pomsty za śmierć ojca wystąpił zbrojnie po stronie Oktawiana, za co już wkrótce otrzymać miał od swego nowego mecenasa obywatelstwo rzymskie dla siebie i za­szczytną możność uczestnictwa w igrzyskach nad Tybrem dla swoich rodaków.

Zagrożony na swoim zapleczu Kwintus Nasidius uległ i wkrótce Korynt znalazł się w rękach Agryppy.

Nie było to zresztą w tym czasie jedyne zmartwienie Antoniusza. Nie mniej groźnie niż na froncie przedstawiała się sytuacja w jego obozie pod Akcjum. Groza sytuacji wystawiła na próbę charaktery, a wśród zbiegłych z Rzymu polityków zarysowała się polaryzacja stanowisk. Szczególnie ostre kłótnie trwały pomiędzy republikanami, których nad­rzędnym celem było reaktywowanie starego ustroju, a monar­chistami pragnącymi toczyć dalszą wojnę pod auspicjami Kleopatry niezależnie od skutków, jakie mogłoby to mieć dla

102

politycznej przyszłości Rzymu. Republikanie, chcąc przeciw­stawić opozycjonistom silną i cieszącą się autorytetem jedno­stkę, odwrócili się od Antoniusza, przypisując dotychczasowe niepowodzenia militarne jego nieudolności, zaproponowali rolę lidera swojego ugrupowania głównemu oponentowi królowej, Domicjuszowi Ahenobarbusowi. Ten jednak, wy­mawiając się trawiącymi go ciężkimi atakami febry, nie przyjął zaszczytu, po czym potajemnie przeprawił się łodzią w poprzek cieśniny udając się do obozu Oktawiana. Ucieczka ta wstrząsnęła Antoniuszem i Kleopatrą, jednak opuszczony wódz wykazał się wspaniałomyślnością i wielkodusznie odesłał zbiegowi cały bagaż, niewolników oraz towarzy­szących Ahenobarbusowi w wyprawie przyjaciół. Nie zdało się to jednak na nic, gdyż męczony silną gorączką dezerter zmarł kilka dni później.

Senator był ofiarą panującej w obozie Antoniusza zarazy, która dodatkowo przyczyniała wodzowi ogromnych kłopotów. Okazało się bowiem, iż nowy obóz po północnej stronie cieśniny zlokalizowany został w miejscu malarycznym i wkrót­ce wielu żołnierzy oraz marynarzy zapadło na śmiertelną w licznych przypadkach chorobę. Powstawaniu ognisk zarazy sprzyjały roznoszące zarazki komary, rojące się licznie w za­tęchłym powietrzu napływającym znad błotnistych lagun otaczających półwysep od strony Zatoki Ambrackiej. Stan zdrowia obozujących wojsk obniżało też monotonne i jałowe pod względem zawartości witamin wyżywienie. Jednak obo­zowego jadłospisu nie udało się urozmaicić, ponieważ na nieurodzajnej ziemi półwyspu nie kultywowano żadnych upraw, nie rosły tam też żadne drzewa owocowe.

Głód, choroba oraz widmo klęski sprawiły, że dużo ludzi podejmowało decyzję ucieczki. Dezercja stała się zjawiskiem nagminnym, przy czym szczególnie dała się odczuć wśród zwerbowanych siłą wioślarzy, wywodzących się z pobliskich okolic, gdzie zostawili domy i rodziny. W podejmowaniu takich kroków dezerterom nie przeszkadzały zbytnio rozterki

103

sumienia, ponieważ przykład nielojalności płynął z kwatery głównej — tutaj wśród nobilitowanych funkcjami i pochodze­niem uciekinierów oprócz Domicjusza Ahenobarbusa znaj­dowali się sprzymierzony monarcha azjatycki Deiotar, senator Marek Juniusz Silanus oraz historyk wyprawy partyjskiej Kwintus Delliusz, który dzięki kolejnej ucieczce w obliczu klęski właśnie po raz czwarty zmienił politycznego mecenasa. Dezercje stały się tak nagminne, iż Antoniusz próbował ratować swój prestiż i chcąc odstraszyć ewentualnych na­śladowców nakazał zgładzić przyłapanych na próbie ucieczki senatora Kwintusa Postumjusza oraz sprzymierzonego władcę Emessy, Jamblichusa.

W kwaterze głównej koło Akcjum naradzano się tymczasem nad wyjściem z opresji. Siły zbrojne Antoniusza topniały z dnia na dzień w wyniku chorób i dezercji, toteż wysłano do Macedonii władcę Galatów Amyntasa oraz kilku senatorów w celu uzyskania posiłków od króla Getów, Dikomesa. Emisariusze pragnęli wykorzystać waśnie pomiędzy tym monarchą a jego rywalem Kotisem, który w tym czasie szukał pomocy u Oktawiana. Jednocześnie Kanidiusz, zmieniwszy swoją opinię, sugerował odesłanie królowej z obozu oraz przemarsz legionów do Tracji lub Macedonii, gdzie na dogodnych do walki równinach można było stoczyć decydującą bitwę. Plan ten zakładał wykorzystanie licznych wojsk, które obiecał emisariuszom król Dikomes. Kanidiusz starał się też przekonać swego dowódcę, że oddanie Oktawianowi palmy pierwszeństwa na morzu nie ujmie Antoniuszowi splendoru, ponieważ Cezar jako mąż równie waleczny okrył się chwałą w wojnie sycylijskiej. Byłoby natomiast rzeczą wielce nieroz­ważną, aby wódz tej rangi co Antoniusz nie wykorzystał swojego talentu oraz tak wielu doświadczonych w licznych wojnach żołnierzy, których rozdzielono teraz pomiędzy załogi poszczególnych okrętów.

Wojsko również wyrażało swoje niezadowolenie z koniecz­ności walki na morzu. Pewnego razu jeden z centurionów,

104

weteran licznych kampanii, który pokryty był wieloma bliz­nami po odniesionych ranach, powiedział śmiało do prze­chodzącego nie opodal Antoniusza: „Imperatorze, dlaczego nie dowierzasz tym ranom oraz temu mieczowi i pokładasz swoje nadzieje w mizernych kłodach drewna? Pozwól Egipc­janom i Fenicjanom walczyć na morzu, lecz daj nam ziemię, na której mamy we zwyczaju stawać lub umierać, albo zwyciężać naszych wrogów".

Pomimo tych pełnych zwątpienia nastrojów armii i oficerów kwatery głównej Antoniusz zdecydował się szukać przede wszystkim wyjścia z blokady morskiej. Prawdopodobnie w sierpniu powstał plan przebicia się przez linię okrętów patrolowych Agryppy. Zadania tego podjął się jeden z dowód­ców floty, Sosjusz. Jego okręty wypłynęły z cieśniny akcyj-skiej wczesnym rankiem, wykorzystując gęstą mgłę. Wkrótce też nie zauważone podeszły do eskadry blokującej wyjście na pełne morze. Sprawujący dowództwo nad siłami patrolowymi Lucjusz Tariusz Rufus dał się całkowicie zaskoczyć Sos-juszowi, którego jednostki wyłoniły się nagle z mgły rzednącej już w pierwszych promieniach słonecznych. Rozgorzała gwał­towna bitwa — okręty Antoniusza wykorzystując zaskoczenie zaczynały już brać górę nad przeciwnikiem, gdy nagle w odsiecz napłynęły posiłki od zaalarmowanego Agryppy. Ostatecznie eskadra Sosjusza z dużymi stratami wycofała się z powrotem do swej bazy.

Wśród poległych w tej akcji znajdował się azjatycki władca Tarkondemus, królujący w odległej od morza krainie leżącej pomiędzy Cylicją a Syrią, co sugeruje, że oprócz wojsk okrętowych załadowano na pokłady także oddziały posiłkowe, nie przeznaczone do walk morskich. Rejs Sosjusza byłby zatem nie próbą stoczenia decydującej bitwy flot, lecz jedynie przetransportowania wojsk, które gdzieś na kontrolowanym jeszcze przez Antoniusza skrawku wybrzeża miały zapewne połączyć się z głównymi siłami po ewakuacji tychże z przyląd­ka Akcjum.

105

Klęska Sosjusza wprawiła kwaterę główną w panikę. Gorączkowo chwytając się pomysłu za pomysłem Antoniusz zarzucił koncepcję użycia floty wojennej i postanowił po zniszczeniu lub porzuceniu olbrzymiej armady wycofać się wraz z armią, dążąc do rozstrzygającej bitwy lądowej. Zamie­rzenia te zostały jednak zniweczone kolejnym uszczupleniem stanu liczebnego armii — oto do Oktawiana przeszedł król Amyntas wraz z 2 tys. konnicy posiłkowej. Jednocześnie Kleopatra zaczęła gwałtownie oponować wobec idei porzucenia floty. Dosyć logicznie argumentując zwracała uwagę, że koncepcje przedarcia się armii do Macedonii wysnuto na podstawie dalekich od realizacji obietnic dostarczenia przez Dikomesa zapowiedzianych posiłków. Flota natomiast stano­wiła realną, wymierną siłę, która w przypadku przedarcia się jej do portów egipskich stanowiłaby istotny atut w dalszej wojnie. Poza tym, zdaniem królowej, łatwiej można by było pogodzić się z ewentualną klęską wojsk Kanidiusza lub też nie kłopotać się udzieleniem im pomocy w razie niebez­pieczeństwa, zważywszy, iż ewakuująca się armada mogła zabrać cztery lub pięć legionów — wystarczającą siłę dla wzmocnienia kontyngentów, które miałyby kontynuować walkę w Azji i Afryce.

Przedstawiona przez Kleopatrę niezaprzeczalna logika sy­tuacji zmusiła, co jest tu szczególnie paradoksalne, największą armię funkcjonującą wówczas w basenie Śródziemnomorskim do przyjęcia bitwy na wodzie, a najznamienitszy wódz epoki uległ w tej kwestii zdaniu kobiety. Starożytni historycy rozpowszechniali w związku z tym pogląd, iż królowa, upierając się przy koncepcji starcia na wodach wybrzeża epirockiego, chciała na wypadek klęski mieć możność odwrotu do ojczyzny drogą morską7.

Niepomyślny obrót wyprawy i brak jednomyślności w naj­bliższym otoczeniu sprawiły, że Antoniusz przestał wierzyć w sukces podczas tej kampanii. Konieczność walki była

7 Tamże, LXIII; D i o, Hist. Rom., 1.15.

oczywista — dalsze zwlekanie lub ewentualna próba odwrotu drogami lądowymi mogły przyczynić się do odstąpienia pozostałych azjatyckich sprzymierzeńców. Ponadto stan liczeb­ny armii zmniejszał się z dnia na dzień. Podejmując przeto przygotowania do bitwy odesłano jednocześnie w kierunku Egiptu znajdujące się w różnych podległych jeszcze An­toniuszowi portach greckich transportowce Kleopatry wraz ze znacznymi zapasami sprzętu wojennego, co miało wzmocnić liczące jedenaście legionów odwody w Afryce i w Azji.

Ponieważ część okrętów była unieruchomiona z powodu dezercji lub chorób wioślarzy, na rozkaz wodza spalono większość floty egipskiej z wyjątkiem 60 jednostek wojennych i statków transportowych, natomiast jej załogami uzupełniono obsługę 170 okrętów rzymskich zgrupowanych w trzech eskadrach. Ostatecznie zatem połączone siły rzymsko-egipskie liczyły 230 jednostek rozmaitej wielkości, od trzy- do dziesię-ciorzędowców. Postanowiono załadować na nie 20 tys. cięż­kozbrojnych żołnierzy i 2 tys. łuczników. Przygotowania te nie były oczywiście tajemnicą dla Oktawiana, bowiem donieśli mu o nich dezerterzy.

Ponieważ rubież obronna w Grecji była już raczej stracona i kwatera główna Antoniusza wiązała dalszą nadzieję tylko z siłami w Afryce i Azji, głównym celem zbliżającej się bitwy miało być wyrwanie się z okrążenia po przełamaniu blokady morskiej. Przyjęty plan wynikał z dobrej, nabytej w czasie wielomiesięcznego pobytu na Akcjum znajomości nawigacyj­nych warunków wybrzeża epirockiego. Otóż w rejonie tym nocna bryza lądowa spływa z gór w głębi kontynentu nad Zatokę Ambracką i stąd wieje dalej nad morze. Wiatr ten stopniowo zanika wraz ze wschodzącym słońcem, które coraz silniej zaczyna ogrzewać powietrze nad lądem. Ostatecznie około godziny 10 rozpoczyna się półgodzinna flauta (pogoda bezwietrzna). Kończy ją lekki, ledwie wyczuwalny ruch chłodnego powietrza znad morza — zaczyna ono stopniowo napływać nad pulsujące od gorąca wybrzeże. Około południa

bryza od morza jest już ustabilizowana w sile i kierunku, wiejąc łagodnie z południowego zachodu. W ciągu kilku dalszych godzin następuje stopniowa zmiana — bryza tężeje w sile i wirowo skręca ku północy. W rezultacie około godziny 14-15 zaczyna się najlepsza pogoda żeglarska. Ruch powietrza odbywa się wówczas ze średnią siłą 3-4°B z sektora róży wiatrów pomiędzy zachodem a północnym zachodem. Warunki takie trwają niezmiennie aż do wieczora.

Znajomość tych warunków hydrometeorologicznych miała dla Antoniusza kapitalne znaczenie, chcąc bowiem zrealizo­wać swój zasadniczy cel musiał uwzględnić właśnie charak­ter wiatru, ukształtowanie akwenu przyszłej bitwy oraz nawigacyjne możliwości jednostek będących w jego dys­pozycji. Chcąc obrać najkrótszą trasę do Egiptu o general­nym kursie południowym należało przepłynąć w bezpośred­niej bliskości wyspy Leukas korygując jednocześnie na tym odcinku kurs na południowo-zachodni. Ta konieczność sta­nowiła w zamierzeniach Antoniusza i jego dowódców naj­większy problem. Otóż, jak już wspomniano, okręty starożyt­ne w niewielkim tylko stopniu mogły wykorzystać energię mechaniczną zawartą w porywach wiatru. Jednostki zaopat­rzone w mało efektywne żagle rejowe mogły osiągnąć optymalną prędkość przy wietrze wiejącym od tyłu w rufę lub bocznym, tak zwanym półwietrze. Najbardziej ostry z możliwych do osiągnięcia kierunek żeglugi względem wiatru, tak zwany pełny bajdewind, wynosił maksymalnie siedem rumbów (78,8°) od osi symetrii okrętu. Tak zatem dla ewakuującej się na południowy zachód floty rzymsko-egips-kiej wczesna bryza popołudniowa wiejąca z tego właśnie kierunku byłaby ostrym bajdewindem. W efekcie wiatr wiejący prawie od dziobu uniemożliwiłby użycie żagli, a wioślarzom utrudniłby pracę, stwarzając silny opór falowy. Natomiast wykorzystanie bryzy lądowej nie wchodziło w ogóle w rachubę — ten poranny wiatr był za słaby, aby nadać ciężkim wielorzędowcom odpowiednią prędkość.

108

W kwaterze głównej Antoniusza zdawano sobie w związku z tym sprawę, iż dla uzyskania warunków nawigacyjnych umożliwiających wyrwanie się z pierścienia blokady należało rozpocząć akcję wraz z nasileniem się północno-zachodniej bryzy popołudniowej oraz przystąpić do jej realizacji z pozy­cji możliwie najbardziej oddalonej od brzegu. Było to niezmiernie istotne, ponieważ, zważywszy iż w nawigacyj­nym rozplanowaniu sytuacji o danej porze dnia jedynie kierunek wiatru i położenie zachodniego cypla Leukas były elementami stałymi, flota mogła zwiększyć swoje szanse tylko poprzez zmianę jedynego mobilnego czynnika ob­liczeniowego — swojego położenia względem wiatru. Otóż odsuwając się od brzegu wraz z każdą milą można było zwiększyć kąt pomiędzy pozostałymi, niezmiennymi elemen­tami o pół rumba. W praktyce znaczyło to, że o ile w początkowym stadium akcji, tuż przy brzegu, flota ruszają­ca w rejs dookoła Leukas płynęłaby półwiatrem, a więc kierunkiem dogodnym dla ożaglowania rejowego lecz mało efektywnym, gwarantującym jedynie niewielką prędkość około dwóch węzłów, o tyle inicjując akcję w odległości jednej lub dwóch mil rzymskich od brzegu flota miałaby obiecujący największą prędkość wiatr wiejący ukosem z rufy. Jednocześnie ten kurs względem wiatru, zwany przez żeg­larzy baksztagiem, gwarantował mniejszy niż przy półwietrze dryf okrętów, co z kolei zmniejszało niebezpieczeństwo rzucenia floty na brzegi mijanej wyspy lub okalające ją mielizny.

Antoniusz zdawał sobie jednak sprawę, że wszystkie te założenia nawigacyjne były jedynie teorią, w której realizacji zasadniczą przeszkodę stanowić miała potężna flota Oktawiana czatująca u ujścia wód Zatoki Ambrackiej. Wśród oficerów na przylądku Akcjum nie czyniono sobie złudzeń — nie mogło się obejść bez decydującej bitwy morskiej, a nawet jeżeli w wyniku tych zmagań połączona flota mogłaby przedrzeć się w kierunku Egiptu, to iluzją byłoby spodziewanie się takich

109

strat u wroga, które uniemożliwiłyby mu podjęcie natychmias­towego pościgu.

W tym czasie w sztabie cezariańskim istniała rozbieżność zdań co do celu bitwy. Oktawian, chcąc przede wszystkim pojmać wrogą sobie parę, co było raczej jego zamierzeniem politycznym niż militarnym, sugerował, aby sprowokować wroga do próby przebicia się przez pierścień blokad i wtedy, atakując w pościgu od tyłu, pochwycić Antoniusza oraz Kleopatrę; a resztę floty porażoną tym faktem zwyciężyć bez walki8. Z taktycznego punktu widzenia akcja taka byłaby dosyć łatwa w realizacji, tym bardziej iż przy rozluźnionej wielomiesięczną bezczynnością dyscyplinie uciekające załogi połączonej floty na pewno nie utrzymywałyby szyku zwartego — rozproszone okręty przy liczebnej przewadze armady Oktawiana stałyby się łatwym łupem.

Głównym oponentem wobec takiego planu był Marek Agryppa, który zdecydowanie pragnął bitwy, a nie pościgu, chcąc doszczętnie rozgromić przeciwnika. Ten wybitny i doświadczony strateg wiedział, że totalna destrukcja floty uczyni przeciwnika bezbronnym w warunkach jego roz­ciągniętych linii transportu morskiego i długiego frontu ciągnącego się wzdłuż wybrzeży Cyrenajki, Egiptu i Azji. Agryppa, tak jak Antoniusz, pragnął stoczyć bitwę z dala od brzegu, co dałoby mu szansę na pełne wykorzystanie dużej manewrowości jego floty. Owa ruchliwość wynikała z ogromnej przewagi liczebnej — wobec 230 okrętów Antoniusza stało 400 jednostek Oktawiana, których załogi zaprawione były w trakcie całorocznych operacji bojowych wokół Peloponezu. Tak liczna flota umożliwiała nie tylko dotychczasową szczelną blokadę wroga, lecz także jedno-lub dwustronne oskrzydlenie w czasie bitwy.

Ostatecznie w sztabie cezariańskim zwyciężyło zdanie Agryppy. Przystąpił on do intensywnych przygotowań zaokrę-towując osiem legionów i pięć kohort pretorskich o łącznej

8 Di o, Hist. Rom., I. 31.

110

sile około 40 tys. ludzi. Tak więc ogólnie Oktawian miał na pokładach dwukrotnie więcej żołnierzy niż jego przeciwnik. Jednak zważywszy na liczebność flot lepsze wskaźniki jedno­stkowe miał Antoniusz — przeciętnie na każdym jego rzym­skim okręcie było 100-120 żołnierzy wobec około 90 cezarian. Był to dodatkowy czynnik zmuszający Agryppę do walki na pełnym morzu, gdzie bez obawy wprowadzenia jednostek na mielizny, o co łatwo w czasie bitewnego zamieszania, można było zastosować taktykę osaczania jednego okrętu Antoniusza dwoma cezariańskimi. Dawałoby to przewagę wojsk Ok­tawiana walczących w poszczególnych pojedynkach między okrętami.

Również Antoniusz kończył już swoje przygotowania bitew­ne. Oprócz wytypowania oddziałów przeznaczonych do za­okrętowania zniesiono na pokłady i przygotowano do użytku takielunek oraz żagle, postawiono maszty. Zwłaszcza te nietypowe przed walką czynności wzbudziły niepokój u żoł­nierzy, toteż uspokajano ich, tłumacząc, o ironio, że napęd żaglowy użyty będzie w razie ewentualnej pogoni za ucieka­jącym wrogiem. Ostatecznie 29 sierpnia połączona flota była gotowa do akcji. Lecz wówczas na pełnym morzu srożył się gwałtowny sztorm, jakich wiele u schyłku lata. Po kilku dobach ciągłej nawałnicy siła wiatru zaczęła słabnąć, aż wreszcie czwartego dnia o świcie nastała zwykła pogoda. Morze stało się ciche i spokojne. Był 2 września 31 r. p.n.e. Obydwaj wodzowie postanowili przyjąć do bitwy szyk czoło­wy. Flota cezariańska była podzielona na trzy ugrupowania: lewe skrzydło miał prowadzić głównodowodzący całej armady — Marek Wipsaniusz Agryppa, centrum — Arruncjusz, a prawe skrzydło — Oktawian, który, chcąc jako wódz wyprawy mieć nadzór nad ogólnym przebiegiem bitwy, wziął do pomocy w komendzie Marka Luriusza, zasłużonego w star­ciu z Menasem, wodzem floty Sekstusa Pompejusza, na wodach sycylijskich. Okręty rzymsko-egipskiej floty przyjęły to samo ugrupowanie: lewe skrzydło oddano Sosjuszowi,

U l

centrum objęli pospołu Marek Oktawiusz i Marek Instejusz, prawe skrzydło — Marek Antoniusz i Gelliusz Publikola. Starsi, bardziej doświadczeni dowódcy objęli więc komendę nad skrajnymi ugrupowaniami, co sugeruje, iż tam znajdowały się największe okręty. Im też przydzielono istotne zadanie obrony przed oskrzydleniem przez nieprzyjaciół. W drugiej linii zgrupowało się 60 jednostek Kleopatry, które zajęły pozycje pokrywające styk prawego skrzydła i centrum. Okręty egipskie obsługiwane były przez godnych zaufania najem­ników, co wykluczało dezercję załóg. Wojskami lądowymi dowodzili natomiast: u Antoniusza — Kanidiusz Krassus, u Oktawiana — Tytus Statyliusz Taurus.

O brzasku Antoniusz wsiadł na małą, wiosłową łódź łącznikową i udał się na ostatnią przed bojem inspekcję floty. Płynąc wzdłuż zakotwiczonych okrętów donośnym głosem przemawiał do załóg i legionistów zgromadzonych na po­kładach. Przekonując ich, aby pokładali wiarę w ogromie swoich okrętów, zachęcał jednocześnie do utrzymania pozycji zgodnie z tradycyjną już w bojach lądowych nieustępliwością oręża rzymskiego. Dowodzącym okrętami oficerom zalecał przyjęcie pierwszego uderzenia nieprzyjaciela z taką nie-wzruszonością, jakby jednostki ich stały na kotwicach. Jedno­cześnie ostrzegał przed niebezpiecznymi mieliznami u wejścia do cieśniny, które mogły przyczynić kłopotów podczas for­mowania szyku po wyjściu na wody przybrzeżne9. Pokrzepiw­szy swoje wojska na duchu wódz powrócił na okręt flagowy oczekując już tylko na wiatr.

Oktawian, chcąc także dokonać przeglądu sił i sytuacji w zatoce, opuścił namiot jeszcze o zmroku. Schodząc w asyście oficerów górską ścieżką opadającą ku morzu zboczami Mikali-tzi spotkał wieśniaka prowadzącego osła. Jak się okazało, człowiek ów nazywał się „Szczęsny" (Eutychos), a jego stworzenie — „Zwycięzca" (Nikon). Cezar przyjął to jako szczęśliwą dla siebie wróżbę i tym pewniej przemawiał

9 P1 u t., Antonius; LXV.

112

później do swoich załóg. Podkreślając wobec żołnierzy za­grożenie Rzymu przez Kleopatrę, utwierdzał ich także w nie­chęci do Antoniusza opisując go jako opętanego przez czary człowieka, który lekceważy podstawę demokracji, jaką jest szacunek dla uświęconych upływem czasu praw i obyczajów. W swojej mowie Cezar podkreślił, że jego wojska walczą w obronie ojczyzny 10.

Następnie, dokończywszy lustracji floty, Oktawian udał się łodzią na prawe skrzydło armady, która w tym czasie przy użyciu wioseł wypływała już z zatoki Gomaros i ustawiała się przed wejściem do Zatoki Ambrackiej. Tam jednak spotkało Cezara zaskoczenie, albowiem ujrzał nieprzyjaciela spokojnie stojącego przed cieśniną — okręty wyglądały jak ustawione na kotwicach, a na pokładach panował bezruch. Gdy po dłuższej obserwacji Oktawian upewnił się, że nie jest to żaden fortel i wróg w istocie oczekuje wiatru, zamiast zająć za pomocą napędu wiosłowego dogodne stanowiska z dala od brzegu, rozkazał dowódcom odcinków podpłynięcie całym frontem bliżej wejścia do cieśniny. W ten sposób jego okręty zbliżyły się do nieruchomych jednostek Antoniusza na dystans ośmiu stadiów, czyli około półtora kilometra". Tym samym flota stojąca w głębi cieśniny została w praktyce „zakor­kowana" na wąskim, mającym około 2,5 km szerokości akwenie pomiędzy cyplami Parginosuala i Scylla, ogranicza­jącymi wejście do Zatoki Ambrackiej. 170 okrętów z trzech eskadr bojowych Antoniusza — uformowanych w szyku czołowym z zachowaniem między nimi odstępów 18 m na swobodną pracę wioseł obu burt i dodatkowo 9 m jako dystansu bezpieczeństwa pomiędzy jednostkami — zajęłoby przestrzeń około 4,5 km, dlatego też w wąskiej cieśni-nie-pułapce eskadry ustawiły się w szyku podwojonym.

Po długim wyczekiwaniu, około południa, drgnęło wreszcie lewe skrzydło floty Antoniusza. Okręty tej eskadry zaczęły

10 D i o, Hist. Rom., I, 24, 30. " 1 stadion (łac. stadium) = 177,4 m.

113

I powoli wypływać z cieśniny formując szyk czołowy i usta­wiając się w linię skierowaną dziobami w kierunku nie­przyjaciela.

Antyczni komentatorzy bitwy, nie wolni od błędów wyni­kających z silnej procezariańskiej propagandy, sugerowali, że ruch wykonano tylko na lewym skrzydle, a nie w całej flocie Antoniusza, co wynikało ze zniecierpliwienia wojska i żeglarzy, którzy byli bardziej bitni od swego wodza. Obecnie, w świetle szczegółowej analizy hipotetycznego planu działania, można być pewnym, iż Antoniusz ociągał się z przyjęciem bitwy oczekując wiatru. Chciał mieć absolutną pewność co do jego siły i kierunku, ponieważ jakiekolwiek posztormowe załamanie frontu atmosferycznego mogło obrócić wniwecz przyjęte założenia. W momencie, gdy jednostki lewego skrzydła rozpoczęły manewrowanie, nie było jeszcze konieczności pośpiechu — do momentu nadejścia najsilniejszej bryzy północnej brakowało około dwóch lub trzech godzin. Natomiast jako pierwsza wypłynęła ta właśnie część floty, która była wysunięta najdalej na południe z całego ugrupowania i potrzebowała w związku z tym najwięcej czasu do zajęcia bardziej ku północy wysuniętych stanowisk wyjściowych do akcji.

Tymczasem Oktawian zadowolony widokiem ruszającego się ze swych pozycji wroga, rozkazał prawoskrzydłowym jednostkom Marka Luriusza wiosłować w stronę pełnego morza, licząc na to, że Antoniusz ruszy w pościg za rzekomo uciekającymi siłami przeciwnika. W ten sposób wszystkie okręty zostały wywabione z cieśniny i zatoki.

Stało się zgodnie z przewidywaniami Cezara — ugrupo­wania rzymsko-egipskie wypłynęły na wody przybrzeżne i, uformowawszy szyk czołowy, ruszyły za „uchodzącym" przeciwnikiem. Wówczas jednak na dany znak eskadry Oktawiana wykonały ciasny zwrot i zawróciły wprost na ścigających. Niezbyt duże, zwrotne liburny wykonały ten manewr bez zamieszania we własnych szykach oraz w naj-

8 — Akcjum 31 p.n.e.

114

krótszym możliwym czasie. Zwłaszcza ten drugi czynnik udało się sternikom osiągnąć bez kłopotu, ponieważ okręty pościgu, z racji na swoje monstrualne gabaryty oraz nie najlepsze zgranie skompletowanych w ostatnich tygodniach wioślarzy, były powolne.

Po tym manewrze obie floty zaczęły zbliżać się do siebie, lecz cezariańskie liburny, które nagłym zwrotem przeszły do natarcia, nie spieszyły się z taranowaniem. Wręcz odwrotnie, uchylając się od ciosu próbowały okrążyć płynące powoli kolosy. Nie było w tym nic dziwnego — słabo sterowne okręty Antoniusza nie były zdolne do skomplikowanych manewrów, z związku z czym ich dowódcy liczyli głównie na efekty taranowania w szyku, co przy tonażu i gabarytach tych jednostek gwarantowało ciężkie uszkodzenie lub zatopienie lekkich konstrukcyjnie librun potężnymi, okutymi brązem ostrogami dziobowymi. Groźba ta uniemożliwiała całkiem atak czołowy siłom Oktawiana. Również pozornie proste taranowanie burt wrogich okrętów było utrudnione, ponieważ ich kadłuby wzmocniono grubymi belkami spojonymi ze sobą za pomocą metalowych ćwieków. W praktyce był to niełatwy do przebicia pancerz, którego taranowanie groziło połamaniem ostróg i dziobów.

Dlatego też, dążąc do zajęcia możliwie najdogodniejszej pozycji do abordażu, Agryppa posuwając się ku nieprzyjacie­lowi zaczął jednocześnie rozciągać swoją skrajną eskadrę ku lewej stronie, chcąc oskrzydlić znajdującą się przed swoim frontem formację Antoniusza. Widząc to Gelliusz Publikola, dowodzący właśnie ostatnimi w szyku okrętami, rozpoczął analogiczny manewr, broniąc się tym samym przed atakiem z tyłu. W ten sposób mniej liczny front Antoniusza przerzedził się i wkrótce prawe skrzydło oderwało się od centrum, a w powstałej luce widoczna stała się eskadra Kleopatry płynąca za głównymi siłami.

Tymczasem obie floty, niezależnie od skrzydłowych manew­rów, osiągnęły kontakt bojowy. Jednak zanim liburnom udało

115

się podpłynąć na stosowny do abordażu dystans, zostały zasypane gradem dalekonośnych pocisków z machin miotają­cych, ustawionych gęsto bezpośrednio na pokładach oraz na drewnianych wieżach okrętów Antoniusza. W powietrzu szybowały kamienie i strzały powodując na cezariańskich jednostkach pierwsze straty w ludziach. Wyrzucano na wroga również harpaxy, co było o tyle ułatwione, iż katapulty z wysokich pokładów ośmio- czy dziesięciorzędowców miały zasięg strzału większy od normalnego.

Mimo to jednostki Cezara przedarły się przez strefę rażenia i zaatakowały z bliska. Szczególnie zawzięta walka rozgorzała na prawym skrzydle Antoniusza, które zmagało się z ugrupo­waniem Agryppy. Ten natomiast, podjąwszy się ryzyka taranowania, zaczął stosować starą taktykę bojową — jeżeli jego okrętom nie udało się za pierwszym ciosem ostatecznie uszkodzić okrętu wroga, to, zanim doszło do zakleszczenia ostrogi w atakowanym kadłubie, liburny wycofywały się i nagłym zrywem wioseł godziły powtórnie w tę samą jednostkę, chcąc pogłębić wyszarpany w jej burcie otwór. Jak opisywał tę walkę starożytny historyk, „z jednej strony sternicy i wioślarze znosili największe trudy i wysiłki, a z drugiej strony marynarze; jedna strona upodobniała się do konnicy,

i już to czyniąc szarżę, już to wycofując się dopóki było w ich możliwościach atakować i wycofywać się wedle woli, a inni byli jak ciężkozbrojne oddziały trzymające straż wobec zbliżających się przeciwników i czyniące co tylko w ich mocy, by ich powstrzymać" 12.

Atakujące liburny wpadły na wystające z burt linie wioseł i miażdżąc je unieruchamiały przeciwników lub wydatnie zmniejszały ich prędkość. W tym czasie łucznicy Antoniusza prowadzili ostrzał z wyższego poziomu swoich pokładów, a marynarze i legioniści ciskali za burtę kamienie i pojemniki z płonącą smołą lub węglem drzewnym, te natomiast, lądując na przepływających w dole niższych okrętach, siały śmierć,

12 D i o, Hist. Rom. I. 32.

116

zamieszanie i wzniecały pierwsze pożary. Jednak cezarianie i na to znaleźli sposób. Oto ich jednostki zaczęły szturmować poszczególne okręty przeciwnika wspólnie, w grupach po trzy-cztery, dzięki czemu wysiłek obrońców uległ rozdrob­nieniu, a ostrzał liburn stał się w efekcie o wiele słabszy.

Zmagania z przeciwnikiem chronionym różnicą poziomów pokładów okrętowych przypominały bardziej tradycyjny atak na obwałowane miasto: „bitwa była wówczas jak walka lądowa, lub, mówiąc bardziej dokładnie, jak oblężenie twierdzy" 13.

Podobne zmagania trwały też na oddalonych już od centrum i przesłoniętych dymami płonących okrętów skrzy­dłach Publikoli i Agryppy. Ale przebieg walki tych eskadr był niewiadomy dla pozostałych ugrupowań Antoniusza, toteż ów nie dla wszystkich oczywisty manewr odsunięcia się prawego skrzydła spowodował pewne zamieszanie w do­wodzonym przez Marka Oktawiusza centrum, na które mocno wówczas nacierał Arruncjusz.

Trwająca już prawie dwie godziny bitwa była, jak na razie, nie rozstrzygnięta i obie strony miały jeszcze równe szanse na zwycięstwo. Jednak zamieszanie powstałe w centrum sił Antoniusza zaczęło się rozprzestrzeniać i w momencie, gdy on sam był zaangażowany w walkę na prawym skrzydle, eskadry skrzydła lewego i centrum zawróciły zaczynając się wycofywać z powrotem do cieśniny. Panika udzieliła się również dwóm skrajnym eskadrom z ugrupowania Antoniusza i Publikoli. Okręty te nie mogły wycofać się do portu, ponieważ drogę blokowało im stojące z tyłu i nie biorące na razie udziału w boju zgrupowanie 60 jednostek Kleopatry. W tej sytuacji ogarnięte paniką załogi zaczęły wynurzać z wody wiosła, unosząc je na znak kapitulacji.

Taki nieprzewidziany i przerażający obrót sytuacji nie dawał królewskiej parze alternatywnego wyjścia — jedynym ratunkiem była tylko ucieczka. Trudno dziś ustalić z całą

13 P l u t , Antonius, LXVI.

117

pewnością, czy dano znak do odwrotu i z czyjego mogłoby to nastąpić rozkazu l 4. Faktem jest, iż na okręcie Kleopatry, „Antonii", wciągnięto wyróżniające tę jednostkę purpurowe żagle. Królewska galera, a w ślad za nią cała egipska eskadra, ruszyły w kierunku pełnego morza nabierając powoli prędkości we wzmagających się właśnie podmuchach popołudniowego północno-zachodniego wiatru, zwanego Japygiem l 5.

Uchodzące okręty przepłynęły pomiędzy ciągle jeszcze walczącymi załogami centralnych i skrajnych jednostek pra­wego skrzydła Antoniusza a wycofującymi się do Zatoki Ambrackiej centrum Marka Oktawiusza. Wzmogło to zamęt wśród walczących i uciekających. Ponadto widok odpływającej

\ „Antonii" dał zmagającym się jeszcze załogom asumpt do zaniechania dalszej bitwy. W szybkim tempie poczęto podnosić żagle, a oddziały pokładowe spychały do wody drewniane wieże machin miotających, które były już tylko niepotrzebnym ciężarem podczas nabierania prędkości.

Na okrętach cezariańskich w czasie przygotowań do bitwy zdemontowano maszty, toteż nie mogły one podjąć skutecznego pościgu za pomocą samego tylko napędu wio­słowego, tym bardziej iż po kilkugodzinnym manewrowaniu przy zmiennej prędkości oraz kierunku pływania wioślarze byli u kresu wytrzymałości fizycznej. Nie chcąc pozwolić na ucieczkę podnoszących żagle jednostek Antoniusza ce­zarianie przypuścili z furią ponowny atak, starając się głównie unieruchomić okręty przeciwnika. Kruszono wiosła, a ciosami ostróg i pociskami z katapult starano się odtrącić pióra sterowe. Ludzie Oktawiana z akrobatyczną zręcznością

14 Niektórzy historycy uważają, że to Antoniusz zrozumiał przegraną i zasygnalizował królowej konieczność próby przebicia się na własną rękę; por. np. J. F u l l e r , The Decisive Battles of the Western World and their influence upon History, vol. 1, London 1957, s. 227. Inni badacze twierdzą, iż inicjatorką ucieczki była Kleopatra, która samodzielnie zrealizowała wcześniejszy plan ewakuacyjny; por. np. J. S i k o r s k i , Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX wieku, Warszawa 1972, s. 101.

15 V e r g i 1 i u s, Aeneide.

118

wdrapywali się na pokłady wrogich jednostek i pomimo liczebnej przewagi przeciwników podejmowali zmagania — walczyli orężem, zrzucali do wody zaskoczonych nagłym atakiem żołnierzy, spychali w dół już zajętych walką. Obrońcy, ochłonąwszy z zaskoczenia, nie pozostawali dłużni — wdrapujących się po burtach cezarian spychano bosakami, cięto z góry mieczami i toporami. Na pokłady liburn ciągle zrzucano specjalnie przygotowane na tego rodzaju sytuację ciężkie pociski kamienne.

W czasie tych bezpardonowych zmagań Antoniusz ostatecz­nie stracił głowę — widząc w oddali flotę egipską odpływającą w kierunku południowym wzdłuż wybrzeża Leukas, rzucił się w pogoń za nią. Również niektórym jego okrętom udało się wyrwać z zamętu bitwy. Ogółem w ślad za wodzem pożeg-lowało około 40 okrętów, zaledwie niewielka część tak potężnej jeszcze rano armady.

Załoga okrętu Antoniusza nie mogła usunąć mocno wbitych w pokład i burty harpaxów, które utrudniały rejs, toteż wódz rozkazał zdjąć z okrętu insygnia pretorskie i wezwał do zbliżenia się płynącą nie opodal jednostkę. Przesiadłszy się na pokład pięciorzędowca kontynuował pościg za żoną, jakby zapominając o ginących, pozostawionych bez dowództwa, jego żołnierzach. Niebawem Kleopatra zauważyła uchodzące w ślad za nią niedobitki floty i wywiesiwszy znak sygnałowy rozkazała zastopować swój okręt w celu przyjęcia Antoniusza na pokład.

Wódz był wówczas cieniem samego siebie. Wszedłszy na oczekującą go jednostkę nie udał się do królowej, lecz usiadł w milczeniu na dziobie i oplatając głowę rękami oddał się rozmyślaniom. Z dala od bitewnego zgiełku dotarła doń świadomość haniebnej ucieczki od wojska, utraty floty, a może i nadziei na ostateczne zwycięstwo. Nie wiadomo, czy szukając przyczyn swojej dezercji i pogoni za Egipcjanką przypomniał sobie wówczas tę fundamentalną prawdę, którą spisujący bitwę w kilkadziesiąt lat później Plutarch z Cheronei zawarł

119

w skrócie myślowym: „Dusza zakochanego żyje w ciele innego człowieka" '6.

Nagle na horyzoncie dostrzeżono jakieś liburny płynące w ślad za uciekinierami. Ponieważ pościg wolno, lecz nieubła­ganie zbliżał się, Antoniusz, już ocknąwszy się z odrętwienia, rozkazał towarzyszącym okrętom wykonać zwrot i rezygnując z prób ucieczki przed tropicielami ustawić się w szyku bojowym, dziobami do wroga. Manewr ten ostudził zamiary ścigających, którzy zaniechali szturmu wobec przewagi sił rzymsko-egipskich, wynoszących około stu jednostek.

Tylko jeden okręt z grupy pościgowej w dalszym ciągu płynął w kierunku eskadry. W jego dziobowej części stał samotnie dowódca dzierżąc w dłoni włócznię, jakby sposobił się do samobójczego ataku. Zdumiony taką determinacją Antoniusz również wyszedł na dziób i spytał donośnym głosem przeciwnika, kim jest, iż tak śmiało zapuszcza się w szeregi wrogów? Okazało się, że był to Lacedemończyk Eurykles, wspomniany już wcześniej przywódca procezariań-skiej rewolty Spartan, który obecnie w bezpośrednim starciu szukał pomsty za wyrok śmierci wykonany z woli Antoniusza na jego ojcu.

Eurykles nie zaatakował okrętu królowej, gdzie znajdował się wódz rzymski, lecz natarł na drugą jednostkę głów­nodowodzącego, z której ten przesiadł się właśnie niedawno. Możliwe, że rozemocjonowany młodzieniec nie zwrócił uwagi, iż indagujący go przed chwilą Antoniusz był na innej ze stłoczonych jednostek. Szarża Greka była jednak śmiała — prąc do taranowania zmusił wrogów do uniku i gdy atakowany okręt w gwałtownej cyrkulacji odchylał się od poprzedniego kursu odsłaniając burtę, przypuścił szturm zdobywając jednostkę. W chwilę potem uderzył na inny płynący w pobliżu okręt, wraz z którym wpadły w jego ręce znajdujące się tam kosztowne zastawy stołowe. Reszta eskadry, nie chcąc tracić czasu na bój z Euryklesem, gdyż mogły

16 Plut., Antonius, LXVI,

120

nadpłynąć inne grupy pościgowe, powróciła na pierwotną trasę żeglując wzdłuż wybrzeża. Antoniusz natomiast upew­niwszy się, iż niebezpieczeństwo zostało zażegnane, zajął poprzednie miejsce i ponownie oddał się medytacjom.

Tymczasem nie opodal przylądka Akcjum dopełniał się los walczących jeszcze jego okrętów. Flota nie od razu zauważyła nieobecność wodza, lub też, jak sugerują starożytni, nie chciała zauważyć. Niemniej bój był zawzięty. Część załóg przebijała się orężnie, aby ujść na pełne morze lub też wycofać się do cieśniny, pod ochronę stacjonujących tam legionów. Inni chcieli po prostu mężnie zginąć. Oktawian, dla którego wobec ucieczki królewskiej pary bitwa straciła sens, nawoływał przeciwników do zaniechania oporu i obiecywał pokonanym przebaczenie. Wskazując kierunek, w jakim oddalili się Kleopatra i Antoniusz, zapytywał gromkim krzy­kiem: „za kogo i przeciw komu się bijecie?" '7.

Wojsko natomiast było niewzruszone: „...długo walczyli za nieobecnego wodza i z ociąganiem składali broń uznając się za pokonanych. Prędzej zwycięski Cezar zdobył się na akt łaski, niż zwyciężeni na prośbę o życie. Uważano powszechnie, że pod Akcjum żołnierze sprawili się jak wzorowy wódz — wódz jak tchórzliwy żołnierz" 18.

Ponieważ okręty Antoniusza poddawały się opornie, przeto Oktawian zarządził zmasowany ostrzał pociskami zapalający­mi. Machiny miotające zaczęły wyrzucać na otoczone resztki floty gliniane naczynia specjalnej konstrukcji z substancją zapalającą — uderzając o pokłady skorupy pękały wysypując płonącą zawartość, od której kadłuby błyskawicznie zajmowały się ogniem. Tam, gdzie jeszcze walczono w zwarciu, żołnierze rzucali pochodnie na pokłady i do wnętrza wież; ciskano również włócznie z przytwierdzonymi do nich płonącymi szczapami smolnymi. Wkrótce akwen bitewny zapełnił się dymem. Na buchających ogniem jednostkach jedni w rozpaczy

17 Vell., Hist. Rom., 2, 94. 18 Tamże.

121

próbowali jeszcze gasić pożar, inni w popłochu skakali do wody, gdzie pływały już dziesiątki rozbitków uczepionych dryfujących części takielunku. Dla wielu z nich przybrzeżny akwen epirocki stał się miejscem ostatniego spoczynku — jesz­cze przez długi czas po bitwie „...wody nieustannie poruszane wiatrami wyrzucały na brzeg powleczone purpurą i złotem zbroje Arabów, Saebów i tysięcznych szczepów Azji" 19.

Walka ogniowa była ostatnim akordem bitwy koło przy­lądka Akcjum i pomiędzy godziną 15 a 16 zmagania obu flot całkowicie ustały. Wszyscy oczekiwali powrotu Antoniusza — jego żołnierze w obozie liczący na to, iż na nich teraz spocznie ciężar dalszej walki, a także Oktawian i Agryppa, którzy w nagłej ucieczce widzieli podstęp i w związku z tym w każdej chwili liczyli się z możliwością powrotu egipskiej eskadry i jej ataku na swoją flotę. Dlatego Oktawian przez resztę dnia oraz całą noc trzymał swoje okręty w pogotowiu na wodzie i dopiero rano, przekonawszy się, że jego przeciwnicy w istocie odpłynęli, zezwolił eskadrom na przybicie do brzegu.

Natomiast w tym czasie trwał szybki odwrót resztek połączonych sił z miejsca niedawnej bitwy. Po trzydniowej żegludze okręty przybiły do przylądka Taenarum, ostatniego

' skrawka ziemi greckiej przed pełnomorskim rejsem do Egiptu. Aż do tego miejsca Antoniusz pozostawał na okręcie w odosobnieniu. Nie widział się z Kleopatrą i odrzucał jej zaproszenia do wspólnego posiłku. Wkrótce po przybiciu do przylądka ożywił się jednak, gdy zameldowano mu, że do prowadzonego przezeń konwoju dołączyło kilka transportowców wiozących na pokładach przyjaciół, którym udało się wymknąć z obozu koło Akcjum. Ludzie ci przy­wieźli pomyślną wiadomość, iż armia Kanidiusza nadal utrzymuje pozycje i gotowa jest do walki.

Czy było tak w istocie? Głównym planem Kanidiusza było oderwanie się od wroga poprzez forsowny wymarsz do

19 F l o r u s , Epit., II. 4.

122

Macedonii. Przysposobiono już nawet do wędrówki pierwsze odziały, lecz razem z nimi ruszyły na trasę tropiące je kohorty Oktawiana, toteż rychło zrezygnowano z próby przedarcia się. Całe wojsko zdawało sobie sprawę z tragizmu położenia, tym bardziej że po kilku dniach ucieczka Antoniusza stała się już niezaprzeczalnym faktem. W takiej sytuacji legioniści nie mieli alternatywnego wyjścia — nikt z nich nie chciał umierać za sprawę porzuconą nawet przez ich wodza. Jednocześnie wiedziano, że Oktawian nie chciał tracić czasu na bezcelową w tym momencie walkę. Co więcej, bój z legionami Kanidiusza, które wówczas nie były już wojskiem sprzymierzeńczym wroga narodu rzymskiego — Kleopatry, był mu nie na rękę z powodów politycznych. Dlatego też legioniści mogli pertraktować, a będąc nadal zwartą i dużą siłą — nawet stawiać warunki!

W ciągu trwających przez tydzień negocjacji wymuszono na Oktawianie wcielenie wojska akcyjskiego do jego armii, przy czym sześć legionów dokooptowanych miało być w cało­ści, choć Cezar chciał pierwotnie wszystkie jednostki roz­wiązać, a ich żołnierzy przemieszać ze swoimi weteranami. Rozmowy toczono w atmosferze pokojowej, czemu sprzyjało powolne fraternizowanie się żołnierzy obu stojących naprzeciw siebie armii. Wielu legionistów rozpoznawało w swoich przeciwnikach członków rodzin, przyjaciół czy też byłych towarzyszy broni. W takiej atmosferze Kanidiusz, któremu władza nad wojskiem wymykała się powoli z rąk, zebrał wiernych sobie wyższych oficerów i na czele takiego małego oddziału opuścił w nocy potajemnie obóz. Ucieczka ta przyspieszyła tok wydarzeń — Oktawian przejął pod swoją komendę całkiem już teraz bezpańską armię.

Wiadomość o tym pozbawiła Antoniusza ostatniej nadziei na zmianę sytuacji w Grecji, która tym samym była już dla niego stracona. Kariera polityczna triumwira legła w gruzach, a on sam był opuszczony, gdyż na przylądku Taenarum skupili się jedynie nieliczni wierni do końca przyjaciele oraz

123

ludzie, którzy ze względu na dotychczasową postawę nie mogli liczyć na wyrozumiałość i łaskę Oktawiana. Dlatego też, zachowując wobec swych stronników do końca lojalność, Antoniusz skierował całą tę grupę do swego agenta politycz­nego w Atenach, Teofila, który miał swym przybyszom udzielić gościny do czasu wyjednania dla nich łaski u zwycięs­kiego Cezara. Zadbawszy w ten sposób o towarzyszy niedoli wódz i Kleopatra odpłynęli do Egiptu. Kampania wojenna roku 31 została zakończona.

Bitwa pod Akcjum trwała około czterech godzin, przy czym przez połowę tego czasu flota Antoniusza walczyła bez swego wodza. Ostatecznie bilans strat nie wyglądał jednak tak tragicznie, jak można by się tego spodziewać po zaciętości bitwy. Sporna jest obecnie dokładna liczba ofiar, jednak wahała się ona łącznie dla obu stron od 5 2 0 do 12 tys.2 1

poległych, co stanowiło względnie niewielki procent wal­czących na morzu żołnierzy i załóg. Orozjusz wspomniał ponadto o około 6 tys. rannych, w innych materiałach źródłowych brak jednak jakiejkolwiek sprecyzowanej liczby tymczasowo wyeliminowanych z walki.

O wiele trudniej ustalić dzisiaj straty w sprzęcie, bowiem nikt ze starożytnych historyków nie podał ilości zatopionych okrętów. Wiemy jedynie z całą pewnością, że do jednostek zdobytych przez Oktawiana w czasie bitwy dołączyły się także te, które uciekając z pogromu znalazły schronienie na wodach cieśniny i Zatoki Ambrackiej, a następnego dnia rano poddały się przeciwnikowi widząc bezcelowość dalszego oporu. 100 jednostek, w tym 60 egipskich, odpłynęło wraz z Antoniuszem i Kleopatrą, natomiast wzmianki o ogromie floty zdobytej przez Oktawiana każą wnioskować, że z pozo­stałych 130 okrętów zaledwie kilkanaście zatonęło.

Oczywiście może się wydawać, iż te pozornie małe straty stoją w sprzeczności z zaciekłością zmagań, należy jednak

20 F u l l e r , op. cit., s. 228. 21 C h a r t e s w o r t h , op. cit., s. 112.

zwrócić uwagę na fakt, że dużo potrzaskanych pociskami, wypalonych czy też połowicznie tylko podtopionych jednostek utrzymywało się na powierzchni pomimo śmierci lub ewakuacji załogi. Wkrótce po zakończeniu walki „rozbite... okręty potężnej floty błąkały się po całym morzu"2 2, stając się następnie łupem zwycięzców. Niedługo później Oktawian rozkazał spalić wszystkie zdobyte jednostki.

Taktyczne oraz strategiczne oceny bitwy pod Akcjum były na przestrzeni wieków różnorakie. Antyczni komentatorzy, wywodzący się głównie z koniunkturalnych stronnictw Ok­tawiana i domu julijskiego, w swoich dziełach historycznych i poematach opisywali wydarzenia te jako ogromny sukces militarny i polityczny, spalenie zdobytej floty Antoniusza traktowano natomiast jako symbol ostatecznego zwycięstwa republikańskiej prawomyślności nad orientalną satrapią. Oczy­wiście były to osądy bardzo tendencyjne, wynikające z doraź­nych potrzeb politycznych.

Obecnie, wnioskując na podstawie porównania planów i możliwości obu stron, stwierdzić można, że w sferze taktycznej zwycięstwo przypadło Oktawianowi. Jego flota zdobywając lub niszcząc wyłączyła z walki 130 z 230 okrętów przeciwnika. Tym samym ostatecznie zablokowano armię Kanidiusza, który wobec utraty floty i panowania na morzu stracił szansę na ewentualną ewakuację z Macedonii, gdyby nawet udało mu się tam przedrzeć ze swoimi wojskami. Jednak z drugiej strony był to sukces połowiczny, ponieważ nie udało się cezarianom zrealizować podstawowych założeń bitwy — dla Oktawiana głównym celem było schwytanie Antoniusza i Kleopatry, a dla Agryppy zniszczenie całej floty wroga. Realizacja tych planów uczyniłaby z bitwy akcyjskiej walkę o rozstrzygającym znaczeniu dla wojny. Tymczasem wojna nie została skończona, królewska para uratowała część okrętów mogących być zaczynem nowej floty, odbudowanej w ciągu zbliżającej się zimy, a co najważniejsze — uciekając

22 F l o r u s , Ejrit, II. 4.

Antoniusz i Egipcjanka otworzyli sobie drogę do Afryki, gdzie oczekiwały ich wypoczęte i liczne legiony oraz zapasy żywności i zasoby finansowe umożliwiające dalszą walkę.

W sferze politycznej bitwa przyniosła Oktawianowi sukces, odciągając spod znaków Antoniusza dotychczasowych jego sprzymierzeńców w Azji, jak i sojuszników w stolicy oraz całej Italii.

Dla połączonych sił rzymsko-egipskich, pomimo ogromnych strat w sprzęcie, zmagania przyniosły pewien, nie będący wprawdzie zwycięstwem, sukces. Przede wszystkim udało się zrealizować główny plan całej bitwy — przerwanie kordonu blokady i ucieczkę do Egiptu. Wyrwanie się mniej niż połowy okrętów wynikało oczywiście z liczebnej przewagi floty przeciwnika. Uwzględnić jednak należy fakt, iż specyficzne ustawienie eskadry egipskiej na tyłach pierwszorzutowych ugrupowań wskazywało, że jedynym zadaniem okrętów Kle­opatry było ewakuowanie się wzdłuż Leukas. Jest to o tyle zrozumiałe, że wśród jednostek egipskich znajdowały się także statki transportowe — oprócz sprzętu obozowego, którego kosztowniejsza część wpadła po drodze w ręce Euryklesa, zabierano uzbrojenie i kasę wojskową z wypłatami dla całej armii. Uratowanie tych zasobów z ognia bitwy i z oblężenia w wałach obozu akcyjskiego było niewątpliwie sukcesem.

Strata wielu okrętów wynikała z dwóch czynników. Pierw­szym z nich była panika wzbudzona odpłynięciem 60 jednostek Kleopatry. Świadczy to, że Antoniusz popełnił duży błąd nie informując wszystkich dowódców okrętów o podstawowym celu bitwy. Zapewne tając przed wojskiem okrętowym plan ucieczki wódz obawiał się osłabienia animuszu bojowego, który sam wzbudził podczas porannej inspekcji floty. Po wtóre — w momencie, gdy eskadra egipska rozpoczęła ucieczkę, rzymskie okręty lewego skrzydła były jeszcze zbyt daleko na południu, by za pomocą żagli móc opłynąć Leukas. Dlatego też ów heroiczny bój pozostałych na akwenie bitwy

126

jednostek Sosjusza był nie tyle, jak sugerowali historycy starożytni, walką o zmazanie winy uciekającego wodza, lecz rozpaczliwą próbą przebicia się ku północy, na wysokość cypla Perginosuala, skąd okręty mając dogodny kurs względem wiatru, a także będąc w bezpiecznej odległości od brzegów Leukas swobodnie podążyłyby za oddalającym się wodzem.

Istotnym błędem obu stron było niewykorzystanie wojsk lądowych, które w tym czasie pozostawały w obozach przy­glądając się bitwie morskiej i czekając na jej rezultat. Zwłaszcza Kanidiusz miał z racji na bliski dystans duże szanse na pomyślny atak, którego celem byłaby portowa infrastruktura zatoki Gomaros. Szturm taki wyciągnąłby też do boju legionistów Taurusa kryjących się na obwarowanym wzgórzu Mikalitzi.

W ostatecznym zatem rozrachunku uznać można, że w zma­ganiach z 2 września 31 r. nieznaczne, prawie „pyrrusowe" zwycięstwo odniósł Antoniusz, realizując swoje przedbitewne plany w stopniu daleko większym niż Oktawian.

Bitwa pod Akcjum, jak i cała kampania 31 r., niezależnie od ich skutków dla dziejów państwa rzymskiego, miały istotne znaczenie dla rozwoju sztuki wojennej. Całkowite zmylenie Antoniusza co do właściwego kierunku głównego uderzenia, osiągnięte akcjami dywersyjnymi na głębokim zapleczu, stało się zasadą praktykowaną z niezmiennym skutkiem w ciągu dwudziestu następnych stuleci. Również klasyczny stał się manewr wciągania przeciwnika w głąb swoich dotychczaso­wych pozycji z jednoczesną próbą obustronnego oskrzydlenia. Przy przeciwdziałaniu wobec groźby okrążenia, podjętym pod Akcjum przez Publikolę, zachodzi niebezpieczeństwo roz­rywania własnych szyków. Oskrzydlenie jest zatem manewrem podwójnie groźnym. Koncepcja takiego działania stała się w armii rzymskiej kanonem od czasu niesławnej bitwy pod Kannami, wygranej przez Kartagińczyka Hannibala w 216 r. podczas II wojny punickiej23.

23 Por. J. S i k o r s k i , Kanny 216 p.n.e.. Warszawa 1984, s. 87-88.

127

Dla specyficznej taktyki morskiej wnioski z bitwy akcyjskiej były oczywiste — w świecie śródziemnomorskim nastąpił całkowity odwrót od stosowania monstrualnych okrętów--olbrzymów. Siła bojowa tych jednostek, wynikająca z wy­miarów oraz liczby załogi i zaokrętowanego wojska, była iluzoryczna, bowiem w praktyce mnogość wioseł nie mogła zrównoważyć masy kadłuba i ostatecznie ośmio- czy dziesię-ciorzędowe mastodonty okazywały się zbyt powolne oraz słabe w manewrowaniu. W ciągu następnych lat armia i flota rzymska zostały zreorganizowane, skutkiem czego najwięk­szym, powszechnie stosowanym okrętem wojennym stał się pięciorzędowiec. W przypadkach uwarunkowanych charak­terystyką akwenu, tak jak to zastosowano w powstałej w I w. n.e. rzymskiej Flocie Brytanii (Classis Brytannica), standar­dową jednostką był nawet mały jednorzędowy okręt zwany biremą. Jego niewielki, lekki kadłub był bez trudu wprawiany

w ruch przez dwudziestu wioślarzy, a duża zwrotność ułatwiała manewrowanie wzdłuż klifowego wybrzeża Brytanii.

Nie przełomowe, lecz także duże znaczenie w bitwie z 31 roku odegrało zastosowanie pocisków zapalających. Znana już uprzednio, lecz intensywnie rozwijana właśnie od tego okresu, broń ta stała się masowa, a jej udoskonaloną formą powstałą już kilka wieków później był „ogień grecki" — w peł-ni nowoczesna, jak na owe czasy, łatwo palna mieszanina zawierająca między innymi ropę naftową, siarkę i tlenek wapnia, a wyrzucana na odległość za pomocą specjalnych syfonów. W bitwach morskich, przy dużym skupieniu drew-nianych kadłubów, tego rodzaju broń dawała nadspodziewane rezultaty, czego dowiodły zmagania akcyjskie.

Tymczasem dla obu stron walczących pod Akcjum oczywis­te było, że następny sezon wiosenny przyniesie ostateczne rozwiązanie. Miała to być walka na śmierć i życie. Dla Oktawiana dodatkowym bodźcem do pokonania Egiptu było

( gwałtowne zapotrzebowanie na legendarne skarby dynastii ptolemejskiej, które stanowiły wówczas największą ostatnią

128 129

już kumulację bogactw w basenie śródziemnomorskim pozo­stającą poza zasięgiem Rzymu. Owa konieczność finansowa była skutkiem buntu weteranów zwolnionych ze służby i odesłanych do Italii po akcyjskim sukcesie. Chcąc zażegnać niezadowolenie wojska Cezar obiecał starym legionistom nadziały ziemi i szybką wypłatę zaległego żołdu, nowo wcielonym natomiast jedynie pieniądze, a grunty uprawne dopiero po zakończeniu wojny. Zdobycie działek nie stanowiło kłopotu — wydzielono je z państwowego funduszu ziemi (ager publicus). Problemem natomiast stała się przy pustej kasie republiki sprawa wypłaty żołdu. Dlatego też Oktawian zaczął spoglądać w stronę Aleksandrii nie tylko zawistnym, ale i łakomym wzrokiem.

Nad Nilem natomiast wszczęto gorączkowe przygotowania do obrony, Kleopatra zajęła się polityką, Antoniuszowi zaś pozostawiła sprawy wojskowe. Licząc się z tym, że wieści o utracie floty i odwrocie z Akcjum mogą dodać odwagi opozycjonistom pałacowym, królowa wyjaśniła kwestię zde­cydowanym posunięciem — jednostki wracające z Grecji przyozdobiono znakami zwycięstwa, z pokładu okrętu Kleopat­ry muzycy i chór słali radosne pienia ku zgromadzonym na nabrzeżu aleksandryjskim, a gdy kamuflaż ten uśpił czujność dworskich faworytów, monarchini rozpoczęła powitanie od aresztowań i kilku trafnie ferowanych wyroków śmierci.

W czasie gdy Egipcjanka ugruntowywała wierność swoich poddanych, Antoniusz, który odłączył się od niej jeszcze na morzu, podróżował właśnie do Cyrenajki, aby podporządkować sobie stacjonujące tam cztery legiony dowodzone przez Pinariusza Skarpusa. Posiłki te były obecnie na wagę złota, ponieważ Oktawian łącznie z siłami, które przeszły na jego stronę w Akcjum, dysponował aż 30 legionami! Jednak na miejscu czekała Antoniusza niemiła niespodzianka — Skarpus przekonawszy swoich żołnierzy przeszedł wraz z nimi do Cezara. Wkrótce nadeszły też hiobowe wieści, że namiestnik Syrii, Kwintus Didiusz, postąpił podobnie, a co więcej, użył

nawet swoich legionów do osaczenia gladiatorów, którzy po krwawym buncie w mieście Cizikus chcieli przejść na służbę do Antoniusza. W ten sposób do niedawna jeszcze wierne byłemu triumwirowi armie otaczały teraz Egipt z obu skrzydeł.

Królowa przeczuwając, iż sytuacja staje się beznadziejna, podjęła przygotowania do dalszej ucieczki, chcąc porzucić ojczyznę i wraz ze skarbami oraz Antoniuszem wydostać się ze sfery wpływów rzymskich. W tym celu, z nakładem sił i środków, dawnym, w tym czasie już nieczynnym kanałem przeciągnięto znad Nilu do wód Morza Czerwonego od­powiednią ilość okrętów, lecz wkrótce flota ta została złupiona i spalona przez wrogiego Kleopatrze króla Malchusa z Naba-tenii. Wobec fiaska tych przygotowań Antoniuszowi i Kleopat­rze pozostało już tylko przyjęcie nierównej walki.

Przez całą zimę z roku 31 na 30 w warsztatach szkutniczych Aleksandrii budowano nową flotę. Chcąc wzmocnić psychicz­nie ludność stolicy i uczynić mniej nieznośnym rozpoczęty werbunek do wojska oraz floty Antoniusz i Kleopatra zaliczyli w poczet poborowych mającego wówczas jeszcze 16 lat i nie podlegającego obowiązkowi służby Cezariona, a także młod­szego od niego Antylusa. Jednocześnie do obozu Oktawiana na Samos pospieszyli posłowie z Egiptu proponujący abdykację niemiłej Cezarowi królowej w zamian za pokój z Rzymem i osadzenie na tronie aleksandryjskim jednego z jej dzieci. Negocjacje te nie dały jednak wyniku — z przyczyn oczywistych Oktawianowi, pewnemu już zwycięstwa wobec przewagi swych sił, nie zależało na rozejmie i akcie pokojowym.

Wiosną 30 r. na Egipt ruszyły dwie armie rzymskie — Cezar prowadził swoje legiony przez Syrię i Judeę, Korneliusz Gallus wraz ze Skarpusem przez Cyrenajkę. Ci też zajęli pospołu port Praetonium. Antoniusz, który na czele niewielkich sił próbował odbić to miasto, zaryzykował własnym życiem i podszedł pod same mury chcąc przemówić do zgromadzonych na nich żołnierzy, w tym także jego własnych weteranów z Akcjum. W płomiennej przemowie próbował odwołać się do

9 — Akcjum 31 p.n.e.

130 131

więzów braterstwa łączących ich jako niedawnych jeszcze towarzyszy broni, lecz Gallus, obawiając się tego psycho­logicznego oddziaływania, kazał zadąć w trąby, aby zagłuszyć słowa Antoniusza. W czasie, gdy wielki wódz odchodził w rozterce i goryczy spod murów Praetonium, na drugim froncie Oktawian pokonawszy egipskiego wodza Seleukusa zajął miasto Pelusium — wschodnie wrota do Egiptu. Wkrótce potem Cezar rozbił swój obóz niemal pod murami Aleksandrii.

Antoniuszowi bardziej niż czegokolwiek brakowało do­świadczonych i bitnych żołnierzy. Armia oraz flota egipska, którymi przyszło mu teraz dowodzić, nigdy nie wytrzymywały porównania z siłami zbrojnymi Rzymu. W dodatku zaś składały się ze słabo wyćwiczonych, dopiero co zwerbowanych ludzi, których wolę walki porażała wojenna chwała stojących na­przeciw legionów. Dlatego też, pragnąc za wszelką cenę pozyskać serca i oręż swoich dawnych podkomendnych, Antoniusz rozpoczął codzienny ostrzał obozu cezariańskiego — pociski wystrzeliwane przez łuczników niosły ze sobą ulotki obiecujące zawrotną sumę 6 tys. sesterców dla każdego, kto zechciałby przejść do obozu byłego triumwira. Ten jednak daremnie oczekiwał na weteranów...

Do decydującej bitwy doszło 1 sierpnia. Tym razem, nauczony swoimi błędami z Akcjum, Antoniusz przypuścił jednoczesny atak floty na aleksandryjskiej redzie i oddziałów konnicy na przedpolach miasta. Jednak już wkrótce z przera­żeniem dostrzegł, że okręty dowodzone przez Egipcjan kolejno podnoszą wiosła kapitulując przed eskadrami, z któ­rymi nie nawiązano jeszcze nawet kontaktu bojowego. W niedługim czasie umknęła z pola walki jazda, a osamot­nione legiony rychło zaczęły się cofać pod ciosami wroga. Walka zamarła, nim żołnierze zdążyli się rozgrzać w boju. Antoniusz pozostał sam — odstąpili od niego oficerowie, aby zwłoką w podjęciu takiej decyzji nie narażać się zwycięs­kiemu Cezarowi.

Koniec bitwy i zarazem wojny stał się początkiem osobis­tego dramatu głównych animatorów konfliktu. Opuszczony wódz, otrzymawszy w pobitewnym popłochu tragiczną wieść o samobójczej śmierci Kleopatry, stracił siły do dalszej walki z przeciwnościami losu. Głęboka miłość, oczywista nawet dla politycznych przeciwników Antoniusza, była dla niego siłą psychiczną, dzięki której podołał trudom oraz grozie wojny domowej i potrafił przemóc się do działania pomimo kolejnych niepowodzeń. Teraz jednak, w chwili ostatecznej przegranej, miałaby odejść od niego także kobieta będąca osłodą jego życia? Była to strata najdotkliwsza dla tego niewzruszonego wodza, który hartował przecież swą psychikę wśród niebez­pieczeństw wielu wypraw wojennych i meandrów walk politycznych. W tej jednak chwili Antoniusz stanął u kresu swoich możliwości.

Oddany sługa Eros, którego poprosił o zadanie śmiertelnej rany, odmówił podniesienia ręki na swego pana i sam przebił się sztyletem. Antoniusz, nie mając się do kogo zwrócić o pomoc w tej ostatniej posłudze, osobiście przebił się mieczem. Czy jednak zawiodły go nerwy wprawiając rękę w drżenie, czy też przyczynił się ku temu pośpiech — ostrze omsknęło się i rana zadana w żołądek nie spowodowała natychmiastowej śmierci. Wtedy to, gdy Antoniusz słabł wraz z upływem krwi, przybył sekretarz pałacowy Diomedes z wieścią, że królowa żyje, a fałszywa plotka o jej śmierci wynikła z faktu, iż wraz ze służkami zamknęła się w mauzo­leum, którego budowę kończono właśnie nie opodal monarszej siedziby. Wódz nakłonił niewolnika, by zaniósł go do Kleopat­ry. Ponieważ odrzwia zatrzasnęły się za wchodzącymi na stałe, skryte w budynku kobiety wciągnęły Antoniusza na linach przez nie zamurowane jeszcze górne okienko.

W mauzoleum znajdował się ściągnięty tu w popłochu skarb ptolemejski. Kleopatra oraz posługujące jej niewolnice, Iras i Charmion, zdążyły już obłożyć precjoza stosem drewna opałowego, w ogniu którego stopić się miały złote i srebrne

132

kosztowności, popękać szlachetne kamienie, aby skarb nie stał się łupem nieprzejednanego Oktawiana.

Opadający z sił Antoniusz ległszy w objęciach królowej począł ją uspokajać. Zabronił jej opłakiwać swoją rychłą już śmierć, albowiem szykował się do niej dokonawszy w swym życiu rzeczy wiekopomnych, a obecna klęska była jedynie rundą przegraną w walce z innym Rzymianinem. Poprosiwszy o puchar wina, którym mógł ukoić swoje ostatnie chwile, wyraził życzenie odbycia rozmowy ze znanym sobie Gajuszem Prokulejuszem, przyjacielem Oktawiana, który w tym czasie zajmował już zapewne Aleksandrię24. W chwilę później Antoniusz zmarł, mając za sobą 52 lata życia.

Po pewnym czasie nadeszli Prokulejusz i Korneliusz Gallus. Gdy ten drugi próbował namówić Kleopatrę do otwarcia mauzoleum, Prokulejusz wraz z wyzwoleńcem wspięli się po występach muru i przez to samo okno dostali się do środka, gdzie uniemożliwili kobietom podpalenie drogocennego stosu. Niebawem powiadomiony przez swoich oficerów o przebiegu wypadków Cezar zezwolił Kleopatrze na zabalsamowanie zwłok Antoniusza, a po zakończeniu tej ceremonii sprowadził ją do zajętego już przez siebie pałacu, gdzie doszło do ich spotkania.

Wzięcie królewskiej branki było dla Oktawiana, wobec osiągnięcia głównych celów wyprawy — zgładzenia An­toniusza i zdobycia skarbu, nie lada kłopotem. Mógł ją co prawda poprowadzić w orszaku triumfalnym przez ulice Rzymu, co byłoby ozdobą uroczystości, lecz później, zgodnie ze zwyczajem, należałoby ją zgładzić, co wobec kobiety tej rangi byłoby czynem niezbyt mile widzianym nawet dla lubujących się w popisach gladiatorskich mieszkańców met­ropolii. Alternatywą było zesłanie jej na którąś z odosob­nionych wysp greckich. Nie zbulwersowałoby to nikogo, gdyż banicja w cywilizacji starożytnej była karą niezmiernie po­wszechną. Jednak pozostawienie przy życiu kobiety znającej

24 P1 u t., Antonim, LXXVII.

133

kulisy władzy i sekrety przedniejszych domów rzymskich było zbyt ryzykowne dla polityka miary Oktawiana.

Dlatego też najbardziej wskazana dla zwycięzcy mogła być tylko samobójcza śmierć królowej, co dałoby mu spokój na przyszłość i zapewniłoby alibi wobec zbyt dociekliwych senatorów. Cezar przeraził Kleopatrę obrazując jej gorycz i hańbę przemarszu przed rzymskim motłochem w triumfalnym pochodzie. Wkrótce też królowa, nie oczekując litości od Oktawiana, posłała umyślnego po jadowite żmije, które dostarczono jej w koszyku fig.

Piękna Egipcjanka zadała sobie śmierć wraz z dwiema towarzyszącymi jej służebnicami. Żołnierze rzymscy trzy­mający straż w pałacu znaleźli Iras leżącą u stóp martwej swej pani. Jeszcze żywa Charmion resztką sił poprawiała diadem królewski na czole Kleopatry. Jeden z Rzymian, zaskoczony desperacją niewiast, zakrzyknął: „Piękny to czyn, Charmion!". Ta natomiast odparła: „Tak, bardzo zacny. I godny naj­szlachetniejszej między monarchami"25.

Kleopatra umarła mając lat 40 i panując w Egipcie od 22 lat. Zgodnie z jej ostatnią wolą ciało zostało spalone razem z zabalsamowanymi zwłokami Antoniusza. Najstarszy syn jej męża, Antylus, został z polecenia Cezara wywleczony z san­ktuarium, gdzie chciał się ukryć przed śmiercią, i zabity na ołtarzu, który królowa wybudowała dla jego ojca. Cezariona siepacze oktawiańscy dopadli podczas próby ucieczki przez Morze Czerwone.

Córka królowej, Kleopatra Selene, została wydana za numidyjskiego księcia Jubę — otrzymał on później w darze od Cezara Mauretanię. Natomiast najmłodsi synowie An­toniusza i Kleopatry, Aleksander Helios i Ptolemeusz Filadel-fos, zostali oszczędzeni, lecz ich dalsze losy rozpłynęły się w mroku historii.

Tamże, LXXXV.

EPILOG — PAX ROMANA

Bitwa pod Akcjum będąc zwycięstwem Antoniusza oddała jednak inicjatywę operacyjną w ręce Oktawiana. Ów epirocki akwen, na którym odbyła się ostatnia wielka bitwa morska w starożytności, stał się dla Oktawiana pierwszym znaczącym krokiem na drodze do zdobycia Egiptu oraz pokonania liczących się jeszcze przeciwników — Antoniusza i Kleopatry, a jednocześnie przesądzenia o swej dominacji politycznej w Rzymie. Tym samym definitywnie wypełniła się próżnia powstała w strukturze władzy po śmierci jego przybranego ojca, Gajusza Juliusza Cezara.

Oktawian zdawał sobie sprawę z rangi bitwy akcyjskiej, dlatego też nadał jej należytą oprawę propagandową. Naj­znakomitsi poeci epoki utrwalili obraz zmagań oraz ich doniosłe skutki w swoich zachowanych do chwili obecnej utworach, natomiast sam zwycięzca po zakończeniu walk ufundował świątynię Apollina — zlokalizowano ją na przy­lądku, tam gdzie w czasie kampanii 31 r. znajdował się pierwszy obóz Antoniusza. W czasie bitwy w miejscu tym widoczne były fundamenty poprzedniej, starej świątyni, którą Oktawian ślubował odbudować. Niestety, już w I w n.e. nowy przybytek religijny został zniszczony przez pożar.

135

Na wzgórzu Mikalitzi wzniesiono masywną, kamienną ścianę ozdobioną na całej swej długości taranami ze zdobytych okrętów skierowanymi w stronę zbudowanego na wolnym powietrzu ołtarza Apollina. Resztki tej kamiennej konstrukcji do dziś znajdują się na wzgórzu.

Najznakomitszym jednak pomnikiem upamiętniającym ak-cyjskie zmagania było założone przez Oktawiana „Miasto Zwycięstwa" (Nikopolis), w którym osiedlono ludzi zamiesz­kujących wybrzeża Zatoki Ambrackiej. Miasto jeszcze w okre­sie Cesarstwa Bizantyjskiego było dobrze prosperującym ośrodkiem.

Oktawian zaś wrócił do Rzymu dopiero latem 29 r. Od razu też senat wiernopoddańczo przyznał mu prawo do trzech triumfów: 13 sierpnia odbyły się uroczystości z okazji zwycięs­twa dalmatyńskiego, 14 — akcyjskiego, a 15 — aleksandryj­skiego. W tym ostatnim pochodzie przed rydwanem wodza prowadzono dwoje dzieci pokonanej królowej — Kleopatrę Selene i Aleksandra Heliosa. Niesiono też figurę przed­stawiającą siedzącą na sofie władczynię Egiptu z ręką ople­cioną jadowitym wężem.

Wielodniowe obchody triumfu rozpoczęły okres długoletniej politycznej adoracji Oktawiana przez senat i oligarchię patryc-juszowską. Zwycięzca zresztą i tak dobrze pamiętał, kto go wspierał w walce z Antoniuszem, dlatego też objąwszy po zakończeniu wojny pełnomocnictwa cenzorskie ułożył nową, zredukowaną do 600 nazwisk listę senatorów, wśród których byli tylko jego stronnicy, on sam natomiast figurował na niej jako pierwszy (princeps senatus). Tytuł ten używany był później do określania nowego, stworzonego przez niego ustroju — pryncypatu.

Zwycięstwo w wojnie domowej, w której występował jako obrońca tradycji republikańskich, umożliwiało Oktawianowi wprowadzenie faktycznego jedynowładztwa. Był on jednak w tej kwestii bardziej przezorny od swego stryja — szanując konserwatyzm stanu senatorskiego starał się w formach nowego

136

systemu rządów nawiązywać do funkcji i terminologii okresu republiki. Toteż gdy podczas posiedzenia senatu, 13 stycznia 27 r., Cezar zrzekł się wszystkich nadzwyczajnych peł­nomocnictw sprawowanych przez niego jako triumwira od szesnastu już lat i oświadczył, że pragnie przywrócić ustrój republikański, słuchacze wymusili na nim, aby raczył zatrzymać pełnię władzy dla siebie. Ponieważ Oktawian kpiąc z powagi zebrania zgodził się łaskawie dzielić rządy z senatem, mianowani przez niego urzędnicy w dowód wdzięczności nadali mu przydomek „Wywyższonego przez bóstwo" (Augustus). Od tego czasu Oktawian jawić się zaczął jako Imperator Cezar August, syn Boskiego Juliusza {Imperator Caesar Augustus Divi Julii filius).

Panując aż do śmierci w 14 r. n.e. August w ciągu 44 lat swej władzy umocnił ustrój będący w praktyce formą dyktatury militarnej. Utrzymując pełnię władzy wojskowej nad wszyst­kimi prowincjami, w tym również nad wcielonym do Imperium Egiptem, Cezar rozwijał skutecznie kult boskości osoby panującej zniewalając prawa, obyczaje i charaktery ludzkie. „Nikt mu w tym nie stawiał oporu, gdyż najbutniejsi padli w bojach albo wskutek proskrypcji, a z pozostałych nobilów im bardziej kto był gotowy do służalstwa, tym więcej wyróżniano go bogactwem i zaszczytami; wyniesieni więc przez zmianę stosunków, woleli bezpieczną teraźniejszość niż niebezpieczną przeszłość" '.

W ten oto sposób zamknęło się koło historii. Nowy porządek zdominował wkrótce cały cywilizowany świat śródziemnomor­ski przyczyniając się do powstania złotego wieku „pokoju rzymskiego" — Pax Romana.

' T a c i t u s, Annales, I. 3.

BIBLIOGRAFIA

Materiały źródłowe

C a e s a r G a i u s J u l i u s , Commentarii rerum gestarum belli Gallici, Leipzig 1952 (wyd. pol. — Wojna galijska, przekł. E. Konik , Wrocław 1978).

C a e s a r G a i u s J u l i u s , Commentarii rerum gestarum belli dviii, Leipzig 1950 (wyd. pol. — O wojnie domowej, przekł. J. P a r a n d o w s k i , Warszawa 1951).

D i o C a s s i u s C o c c e i a n u s , Historia Romana, Leipzig 1890-1928 (wyd. pol. — Historia rzymska, przekł. W. M a d y d a, Wrocław 1967).

F l a v i u s J o s e p h u s, Antiąuitates Judaice (wyd. pol. — Dawne dzieje Izraela, przekł. Z. K u b i a k , J. R a d o ż y c k i , Poznań 1979).

F l o r u s A n n a e u s , Epitome do Tito Limo (wyd. pol. Zarys dziejów rzymskich, przekł. J. L e w a n d o w s k i , Wrocław 1973).

L i v i u s T i t u s, Ab Urbe condita Libri (wyd. pol. — Dzieje Rzymu od założenia miasta, przekł. A. K o ś c i ó ł e k , M. B r o ż e k , t. I-VI, Wrocław 1968 — 1982).

P l u t a r c h u s , Vitae parallelae, vol. I-IV, London 1880 — 1882 (wyd. pol. — Żywoty sławnych mężów, wybór i przekł. M. B r o ż e k , Warszawa 1977).

S u e t o n i u s G a i u s , De vita Caesarum (wyd. pol. — Żywoty Cezarów, przekł. J. P i l i s z c z y ń s k a-N i e m i r s k a, Wrocław 1972).

138

T a c i t u s C o r n e l i u s , Annales, Leipzig 1960-1962 (wyd. pol. — Dzieła, przekł. S. H a m m e r, t. I-II, Warszawa 1957).

Opracowania

B u z e m a t M, S a 1 v i a n t F., Marseille retrouve ses murs et sons port grecs, „Archeologia" 1968, nr 21, s. 5-17.

F u l l e r J., The Decisive Battles of the Western World and their influence upon History, vol. 1, London 1957.

J u n d z i ł ł J . , „ Okrutne morze " w ujęciu Rzymian okresu cesarstwa, „Meander" 1983, nr 7-8.

N e 1 s o n R„ N o r r i s P., Warfleets of Antiąuity, Sussex 1973. S i k o r s k i J., Zarys historii wojskowości powszechnej do końca XIX

wieku, Warszawa 1972. S o u t h w o r t h J . v a n D u y n , War at Sea, vol. 1, The Ancient

Fleets. The story of naval warfare under oars, 2600 B.C-1597 A.C., New York 1968.

WYKAZ ILUSTRACJI

Gajusz Juliusz Cezar Kleopatra Oktawian Sekcja wiosłowa kartagińskiego pięciorzędowca z 250 r. p.n.e.

Podziałka w stopach. Stopa — 0,288 m ...oraz cały okręt odwzorowany z monety punickiej Burta trójrzędowej galery (relief z V w. p.n.e.)... ...i jej rekonstrukcja — z zewnątrz widoczni tylko wioślarze górnego

rzędu, pozostali są skryci w kadłubie Stanowisko siedzące dla sternika na patrolowym okręcie z Rodos

(relief z ok. 200 r. p.n.e.) Scena z rzymskiego warsztatu szkutniczego Drewniane konstrukcje okrętów łączono na wcisk czopami (fragment

wraku z II w. p.n.e. — Marsylia) Rysunek powszechnej w użyciu lekkiej kotwicy obciążonej ka­

mieniem... ...i jej ciężki model z ołowianym trzonem oraz ramionami łączonymi

metalem Ożaglowanie rejowe typu greckiego dla okrętów wojennych... ...rozprzowe dla dużych statków transportowych... ...i latyńskie dla małych jednostek przybrzeżnych Egipski okręt Ramzesa III taranuje jednostkę kretenską — 1190 r. p.n.e.

Na szczycie masztu stanowisko łucznika (obraz współczesny) Okręt grecki z IX w. p.n.e. (malowidło ceramiczne z Eleusis) Fenicki okręt wojenny z VII w. p.n.e. (obraz współczesny)

140

Okręty greckie z VI w. p.n.e. (malowidło ceramiczne) Jednoczesne użycie żagli i wioseł było rzadkością — należy się tu

dopatrywać niedokładności greckiego artysty Okręty greckie, prawdopodobnie 50-wiosłowe Okręt w akcji — taran przyozdobiony malowidłem imituje łeb

drapieżnika Bitwa pod Salaminą, 20 IX 480 r. p.n.e. Grecki trójrzędowiec

taranuje jednostką perską (obraz, współczesna) Okręt Pyteasza w drodze ku morzom Północy (obraz współczesny) Rzymska innowacja — „kruk (corvus) w gotowości bojowej... ...i po opuszczeniu na wrogi okręt jako pomost dla atakującego

oddziału Rzymski transportowiec z II w. p.n.e. (z lewej) i pięciorzędowiec

Z „krukiem", wieżami dla strzelców i katapultą na pokładzie (obraz współczesny)

Podobne wyposażenie bojowe na pokładzie liburny z I w. p.n.e. (obraz współczesny)

Schemat liburny — charakterystyczne jest rufowe pomieszczenie dla sternika

Okręt flagowy Kleopatry, dziesięciorzędowiec „Antonia". Podziałka — w stopach. Stopa — 0,288 m

Kadłub „Antonii" mieścił 600 wioślarzy. Długość wioseł zmuszała część z nich do pracy w pozycji stojącej

Krokodyl na dziobie „Antonii" symbolizował Egipt. Nad nim, w niszy, wizerunek bogini

Schemat typowego transportowca rzymskiego (schyłek I w. p.n.e.) Załadunek zboża na rzymski transportowiec Marynarze na rei zwijają żagiel przed przybyciem do portu Rejon bitwy (zdjęcie lotnicze): A — wzgórze Mikalitzi, B — pół­

wysep Akcjum, C — obóz Antoniusza, D — wejście do zatoki, E — kotwicowisko Oktawiana, F — port Antoniusza

Świątynia Boskiego Juliusza na Forum Romanum

MAPY

SPIS TREŚCI

Śmierć dyktatora 3 Walka o spadek 14 Z dziejów flot wojennych 53 Wojna 84 Epilog — Pax Romana 134 Bibliografia 137 Wykaz ilustracji 139