1. Wyjtkowo w tym roku chrzecijanie i ydzi obchodz wito Paschy niemal w tym samym czasie. W czwartek wieczorem w wielu domach na caym wiecie rozpocznie si 0 kolacja se- derowai. W niektrych kocioach odbywa si bd wwczas naboestwa wielkoczwartko- we. Kiedy nastpnego wieczoru ydzi zasid do kolejnej uroczystej kolacji, chrzecijanie wspomina bd ukrzyowanie Jezusa Chrystusa. Dwa dni pniej, w niedzielny poranek, gdy wci jeszcze trwa bedzie wito Przanikw, znaczna wikszo chrzecijan rozpocz- nie witowanie Paschy. Tydzie pniej tajemnic Wielkanocy przeywa bd take wy- znawcy prawosawia.Obchodmy wito w przanikach szczeroci i prawdy! Bg przed wiekami da Izraelowi Pasch(aram. Pash, hebr. Pesach) zapowiadajc jednoczenie przez prorokw, e kiedy, w inn noc, pole innego Baranka, w ofierze zostanie zoony Pierworodny, sam Bg ju na zawsze zamieszka ze swoim Ludem...W czasach narodzin Kocioa, Pascha bya najwikszym i najwaniejszym ydowskim witem pielgrzymkowym. Nowy Testament nie daje nam jasnych wskazwek, w jaki sposb wczesny Koci wspomina mier i zmartwychwstanie Pana. Czy w zwizku z tym moemy przyj, e apostoowie po prostu nie obchodzili tego wita? Jak zobaczymy dalej taki wnio- sek nie zgadza si z historycznym obrazem wczesnego Kocioa. Pamitamy zdanie Jakuba, brata Paskiego, ktry w rozmowie z Pawem przedstawi chrzecijan pochodzcych z Izraela jako gorliwych wykonawcw zakonu, obrzezujcych swoje dzieci i zachowujcych ydow- skie zwyczaje (Dz 21,20.21).Pierwsze wyrane lady witowania Wielkanocy pochodz z II wieku. Wrd sporw, ktre obserwujemy w tym czasie w Kociele, temat Paschy powraca kilkakrotnie. Najpierw, okoo 120 r., w Rzymie za biskupa Sykstusa, pniej w 155 r., w czasie spotkania biskupa Po- likarpa ze Smyrny z biskupem rzymskim Anicetem, wreszcie najwikszy i najgoniejszy spr, ktrego gwnymi bohaterami byli biskupi Polikrates z Efezu i Wiktor z Rzymu (197 lub 198 r.). Osi sporu bya jednak nie tyle kwestia "czy witowa", ile wycznie "kiedy witowa". Okazao si bowiem, e istniay dwa zwyczaje zwizane z ustalaniem daty wi- ta. Jeden, trzymajcy si tradycji ydowskiej, podkrela dzie 14 nisan jako czas zoenia ofiary paschalnej Nowego Przymierza. Zwolennikw tej praktyki, od zdecydowanego trzyma- nia si czternastego dnia, nazywano kwartodecymanami. Drugi za, uznajcy nie tyle dzie mierci, ile zmartwychwstania Pana jako wito Paschy, obchodzony by w pierwsz niedziel po 14 nisan. Ksztatowanie si tych tradycji siga I wieku. Nie jest atwo dotrze do

2. przyczyny owego rozamu, ale wydaje si, e oba modele obchodw Paschy miay za sob powane autorytety. Wci sabo znamy dzieje i zwyczaje wczesnego Kocioa. Nowy Testament przekazuje nam to, co potrzebne jest do zbawienia, ale nie dostarcza penej wiedzy o obyczajach pierw- szych chrzecijan. Tylko na marginesie dostrzegamy lady codziennoci. Sprbujmy je po- zbiera, jak okruchy chleba pozostawione przez naszych starszych braci w wierze. Uroczysto paschalna ma wasny porzdek (seder) i przez to rni si od innych wit ydowskich. Wszystko jest tu szczeglne, pikne i tajemnicze. Pascha jest odzwierciedleniem zmiennoci ycia. Rado przeplata si ze smutkiem, sona woda i gorzkie zioa z przanym chlebem i sodkim charoset.*** W kaplicy trwaj gorczkowe przygotowania. Trzeba usun wszelki kwasii i wszystko wysprzta. Na frontowej cianie obok krzya kto przykleja hebrajskie litery goszce: "Chrystus nasz Pasch". W kuchni wydawane s ostatnie polecenia zwizane z przygotowa- niem charoset: mieszaniny krojonych daktyli, migdaw, fig, orzechw, rodzynek, suszonych liwek oraz tartych jabek z dodatkiem wina i cynamonu. Powoli schodz si zaproszeni go- cie. Niskie stoy ustawione s w podkow. Kaplica tonie w blasku wiec. Na widocznym dla wszystkich miejscu stoi duy, siedmioramienny wiecznik i fragment Tory spisanej na perga- minie. Jak przystao na Pesach, na stoach le biae, wykrochmalone obrusy przystrojone bluszczem, kwiatami, wiecami oraz pikna, porcelanowa zastawa. Centralne miejsce zajmuj przaniki (macot). Haftowane serwety przykrywaj krge ksztaty dwunastu chlebw, uoo- nych w trzech warstwach. Obok symboliczny kawaek misa, poniewa od czasu zburzenia drugiej wityni nie wolno podawa baranka, a jego rol w trakcie wieczerzy odgrywa maca. Sona woda (karpas), chrzan zastpujcy gorzkie zioa (maror) i pietruszka to rwnie nie- zbdne elementy tej uczty. Wszystko ma swj gboki sens. Prowadzcy uroczysto wznosi kielich i odmawia bogosawiestwo: "Bd pochwalo- ny, Panie, nasz Boe, Krlu wiata, ktry stworzy owoc winnego krzewu. Pochwalony bd, Panie, nasz Boe, Krlu wiata, ktry to wito niekwaszonych chlebw da swemu ludowi, Izraelowi ku radoci i pamici. Bd pochwalony, Panie, ktry uwicasz Izraela i czasy. Ba- ruch haszem Adonaj [Bogosawione Imi Paskie]". Wierni trzykrotnie odpowiadaj: "Amen". Srebrny kielich z wygrawerowan gwiazd Dawida wdruje wok stou. Panuje cisza. Pijcy pochylaj si lekko w lew stron. Wspominaj tych, ktrzy po raz pierwszy spoywali 3. 3Pasch. W jak odlegych wiekach i miejscach wszystko to si dziao, a jednak mijajcy czas nie by w stanie zaguszy wydarze przeszoci. Za oknem zapad ju zmierzch przywodzcy na myl cie zesanego przez Boga Anioa mierci. Kroczy niezauwaony po ciemnych uli- cach Egiptu, by razi pierworodnych. Na odrzwiach i nadproach izraelskich domw widnieje krew baranka. Ta niewinna ofiara stanowi gwarancj bezpieczestwa, wyznaczajc cienk li- ni midzy yciem a mierci. Domy oznaczone krwi baranka s przestrzeni obietnicy, kt- r zaprzysig sam Wszechmogcy. Dzie ten staje si pocztkiem nowego ycia, nowego wiata, wolnoci, "pocztkiem miesicy". Na znak tej wolnoci, spoywaj Pasch w pozycji plecej, opierajc si na lewym ramieniu, co w staroytnoci byo przywilejem ludzi wol- nych. "Dzie ten bdzie wam dniem pamitnym i bdziecie go obchodzili jako wito Pana, bdziecie go obchodzili przez wszystkie pokolenia jako ustanowienie wieczne" (Wj 12,14). Pascha to przejcie. Jest to przejcie JHWHiii, ktry bierze swj Lud pod ochron. Ale to tak- e przejcie Izraela, ktry na wezwanie swojego Boga wychodzi z Egiptu. Kielich powraca do prowadzcego. W powietrzu brzmi jeszcze sowa modlitwy-bogo- sawiestwa, kidusz. Zgromadzeni obmywaj rce (rachca), aby mc przystpi do dalszej czci wieczerzy. *** W Wieczerniku Jezus rozpocz witowanie Paschy sowami penymi ciepa i smutku: "Gorco pragnem spoy t Wieczerz Paschaln z wami przed moj mk, powiadam wam bowiem, i nie bd jej ju spoywa, a nastpi spenienie w Krlestwie Boym". Pan wie- dzia, e nadesza Jego godzina i wkrtce zostanie zoony jako niewinny Baranek za grzech wiata. Kada rodzina w Izraelu, witujc Pasch, przygotowywaa jednorocznego baranka bez skazy. Przez cztery dni opiekowaa si nim, aby czternastego dnia miesica nisan zoy go na ofiar. Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza sowami: "Oto Baranek Boy, ktry gadzi grzech wiata", a po latach aposto Pawe pouczy Koryntian: "Na nasz Pasch jako baranek zosta ofiarowany Chrystus". Autor Apokalipsy, w wizji niebiaskiego naboestwa, do- strzeg zaskakujc posta: Baranka zabitego na ofiar, ktry jako jedyny ma moc wzi ksi- g z rk Wszechmogcego i j otworzy. Cay wszechwiat zapiewa wwczas jednym go- sem now pie: "Godzien jest Baranek zabity wzi ksig i zdj jej pieczcie, poniewa zosta zabity i odkupi dla Boga krwi swoj ludzi z kadego plemienia, jzyka, ludu i narodu. () Godzien jest Baranek zabity wzi moc i bogactwo, i mdro, i si, i cze, i chwa, i bogosawiestwo na wieki wiekw". Chrystus wielokrotnie obchodzi Pasch, poczwszy od dnia, gdy jako chopiec poszed 4. w tumie pielgrzymw do Jerozolimy. Zna dobrze poszczeglne rytuay uroczystej wiecze- rzy. Zapewne trzyma si przyjtego zwyczaju, ale do Boga Ojca modli si w sposb wyjt- kowy. Nie jestemy w stanie szczegowo zrelacjonowa przebiegu uczty. Nie wydaje si to jednak najwaniejsze. Wyglda na to, e nawet ewangelici mieli z tym pewne problemy. Czy po Jego zmartwychwstaniu uczniowie zbierali si w czasie Paschy, aby Go wspomina? Od- powied znale moemy tam, gdzie si jej najmniej spodziewamy u apostoa Pawa.Przyzwyczajeni do tego, e jest to sztandarowy zwolennik zerwania z Prawem Moje- szowym i zwyczajami ydowskimi, zapominamy, e Pawe by ydem. Dla niego czas od- mierzany by cyklami wit. Kiedy przeanalizujemy powrt Apostoa z trzeciej wyprawy mi- syjnej (rok 58), zobaczymy wwczas, e czas tego powrotu zawiera si pomidzy Pasch a Pidziesitnic. Z opisu pozostawionego nam przez ukasza dowiadujemy si, e Aposto mia zamiar wrci do Antiochii drog morsk prosto z Koryntu (Dz 20,2.3). Prawdopodob- nie chcia spdzi Pasch w macierzystym zborze, ale plany te zostay do nieoczekiwanie pokrzyowane. Jego przeciwnicy religijni urzdzili na niego zasadzk. Zamiast wic prostsz i krtsz drog morsk, uda si (...)okrn drog ldowo-morsk do Fenicji przez Macedo- ni. ukasz napisa, e wito Paschy spdzi wraz z Pawem w Filippi (Dz 20,6). Jest to po- wany argument w dyskusji o zwyczajach wczesnokocielnych. Pawe mg bez przeszkd w tym czasie podrowa, greccy eglarze nie mieli przecie witecznej przerwy w okresie y- dowskiego wita. Zamiast tego zatrzyma si jednak na czas Paschy w zaoonym przez sie- bie zborze w Filippi. Dalsza wyprawa, jak zauwaa ukasz, naznaczona bya popiechem, gdy Aposto postanowi by na Zielone wita w Jerozolimie (Dz 20,16). Blisza analiza trasy powrotu pozwala na uzasadniony optymizm co do realizacji tego zamierzenia. Ten drob- ny szczeg podry misyjnej rzuca nieco wiata na nurtujce nas pytania. Mona bowiem dostrzec w tych wydarzeniach lady obchodzenia wit przez Pawa i wczesny Koci. W Fi- lippi Pawe, jak Jezus w Wieczerniku, powtarza znane od dziecistwa modlitwy i gesty pa- mitajc wasne sowa: "Chrystus nasz Pasch".***Prowadzcy uroczysto odwija teraz rodkow mac, po czym odmawia bogosawie- stwo: "Bd pochwalony, Panie, nasz Boe, Krlu wiata, ktry nas uwici przez swoje przykazania i nakaza spoywa chleb niekwaszony. Oto chleb ndzy, ktry spoywali nasi praojcowie w kraju Micraim. Kto godny, niech wejdzie i spoywa z nami. Le-szana habaa be-Jeruszalaim! W tym roku tu, w przyszym w Jerozolimie. Baruch haszem Adonaj. Amen".Wierni podejmuj to wezwanie i rozpoczyna si spontaniczna, improwizowana modli- twa, przeplatana hebrajskimi pieniami: Baruch haszem hameszijach Jeszua [Bogosawione 5. 5imi Mesjasza Jezusa] oraz Szema Israel [Suchaj, Izraeluiv]. Chwile ciszy wypeniaj Psalmy Halleluv i bogosawiestwo gorzkich zi: "Bd pochwalony, Panie, nasz Boe, Krlu wia- ta, ktry nas uwicie przez swoje przykazania i nakazae nam spoywa gorzkie zioa".***Euzebiusz z Cezarei, historyk Kocioa z IV wieku, wspominajc spr o dat wicenia Wielkanocy, przytoczy opowiadanie o uczniu apostoa Jana, biskupie Polikarpie ze Smyrny ktry obchodzi chrzecijask Pasch tego samego dnia co ydzi. Zwyczaju tego "przestrze- ga zawsze razem z Janem, uczniem Paskim, i z innymi apostoami" (HK V,24,16)vi. Podob- nie czyni Polikrates z Efezu. W Licie do Wiktora napisa: "My tego dnia nie wicimy lek- komylnie; nic nie dodajemy i nic nie ujmujemy". Wymieni przy okazji dug list witobli- wych mw, zachowujcych zwyczaj obchodzenia wita 14 nisan. Wrd nich s apostoo- wie (Filip i Jan), oraz biskupi z przeomu I i II wieku. Jest te Meliton z Sardes, autor prze- piknej Homilii Paschalnej z II wieku, w caoci zachowanej do naszych czasw. Polikrates wspomina take siedmiu krewnych, swoich poprzednikw, na urzdzie biskupim. Wszyscy oni "przestrzegali czternastego dnia Paschy wedug ewangelji i w niczem od tego nie odstpi- li" (HK V,24,2-6).Jednoczenie na pewno ju w I wieku wyksztaci si zwyczaj obchodzenia Wielkanocy w pierwsz niedziel po 14 nisan. Argumenty drugiej strony s rwnie mocne. W taki sposb witowali inni apostoowie, i jak to wykaza Euzebiusz, by to zwyczaj powszechny i poza zborami azjatyckimi wszyscy inni zgodnie potwierdzaj niedzieln praktyk chrzecijaskiej Paschy. Krytykujc zwyczaje kwartodecymanw Euzebiusz dodaje: Tymczasem tego sposo- bu [witowania Paschy]wszystkie inne kocioy wiata caego si nie trzymay obchodzc wito w dniu zmartwychwstania Zbawiciela naszego (HK 5,23,1). Dla Ojcw Kocioa, nawet tych najwczeniejszych, witowanie Paschy byo czym zupenie naturalnym. Wyni- kao ono z jednej strony z Ewangelii, z drugiej za z istniejcego ju wwczas porzdku ko- cielnego. Ostatecznie, mimo rozbienych zda, Polikarp i Anicet doszli do porozumienia, a w dowd szacunku Anicet zezwoli Polikarpowi na sprawowanie w Rzymie Wieczerzy Pa- skiej.***Pascha jest uczt ofiarn, ale take uczt wsplnotow. W Wieczerniku amaniu chleba towarzyszyy zwyczajowe bogosawiestwa. Mistrz zdumia swoich uczniw, gdy w trakcie kolejnej modlitwy dzikczynnej wzi mac i wypowiedzia sowa: "Bierzcie, jedzcie, to jest ciao moje za was wydane". Czy uczniowie zdawali sobie spraw, e ten nakaz stanie si naj- czciej powtarzanym, a jednoczenie budzcym najwiksze kontrowersje, zdaniem w chrze- 6. cijastwie? Rozpoczyna si uczta. Obowizkowo naley co najmniej dwukrotnie spoy maczan w sonej wodzie pietruszk, na pamitk wylanych ez w Egipcie, a kawakiem macy zaczerpn gorzkich zi (chrzanu), przypominajcych tragiczny los w niewoli. Wielu uczestnikom uczty spyny zy po policzkach i pozostanie tajemnic, czy to z alu nad losem Narodu Wybrane- go, czy moe z powodu s owych zi... Zaproszeni bior take symboliczny kawaek misa. Charoset wygldem przypomina glin, z ktrej Izraelici wyrabiali cegy. Smak tej "gliny" jest jednak doskonay i wkrtce staje si przysmakiem wszystkich obecnych, szczeglnie dzieci. "A czym ta noc rni si od innych?" niespodziewanie rozlega si pytanie zadane przez najmodszego chopca. To pytanie zadawane jest na kadej uczcie sederowej. ydzi maj obowizek, wynikajcy z Prawa, uczy swoje dzieci, przypominajc im co roku zbaw- cze wydarzenie, powtarzajc opowie zaczynajc si od sw: "Niewolnikami bylimy w Egipcie...". W ten sposb rozpoczyna si haggadavii. Siedzc przy niskich stoach, w atmosfe- rze ciepa rodzinnego, w blasku migoccych wiec wsuchujemy si w t wyjtkow "opo- wie wigilijn". *** Przykadem takiej chrzecijaskiej haggady jest wspomniana wyej Homilia Paschalna Melitona z Sardes. Czy mamy jednak wczeniejsze lady pouczenia paschalnego? Wydaje si, e tak wanie "homili wielkanocn" mg by Pierwszy List do Koryntian. Istnieje po- wszechne przekonanie, e zosta on napisany wiosn okoo 55 r. Aposto Pawe wielokrotnie nawizywa w nim do wita Paschy. Rozpocz od "mowy o krzyu i Jezusie Ukrzyowa- nym" (1,17-2,8), aby nastpnie przej do problemw zwizanych z rozamami i niemoralno- ci. Uczyni przy tym szereg aluzji do przygotowania ydowskiego domu przed witem Przanikw. Nakaza wierzcym, aby oczycili si z wszelkiego "starego kwasu" (5,1-6,20), poniewa ich "Pasch jest Chrystus", a oni sami s "przanym chlebem paschalnym". Nieco dalej Aposto wspomina przejcie Izraela przez Morze Czerwone (10,1-13). Temu tematowi szczeglnie powicony jest sidmy dzie wita Przanikw. Nastpnie Pawe omwi po- rzdek Wieczerzy Paskiej, wzorowanej przecie na uczcie paschalnej. List koczy si po- uczeniem o zmartwychwstaniu Chrystusa, jake na miejscu w czasie Wielkanocy! Podjte przez Apostoa tematy wyranie kr wok wita Paschy, cho naley pamita, e Pawe jednoczenie odpowiada na konkretne pytania zboru i udziela praktycznych porad w spra- wach wymagajcych jego interwencji. Duch Boy i geniusz Apostoa umoliwiy poczenie tych rnych wtkw w jedn cao. Przecie Pascha jest odzwierciedleniem zmiennych ko- lei ycia. 7. 7Noc, w ktrej Bg powiedzia do swojego Przeciwnika: "Wypu mj lud jest noc, ktra wci trwa. W Talmudzie Babiloskim czytamy: "Przykazano nam skada dzikczynie- nie (...) i wielbi tego, ktry speni ten cud dla naszych ojcw i dla nas wszystkich, ktry nas wyprowadzi z niewoli do wolnoci, z cierpienia do radoci, z aoby do wita". To my zo- stalimy przez Boga uratowani przed Anioem Zagady i wyprowadzeni z Egiptu. Oto moli- we stao si to, co jeszcze niedawno wydawao si tylko marzeniem, a sen o wolnoci sta si rzeczywistoci. W jednej chwili "ojciec kamstwa" zosta zmuszony rozwiza swoje wizy, a my poczulimy nagy przypyw siy do decydowania o wasnym losie, przysza nadzieja, e moemy zmieni cae nasze ycie. Przyszo pragnienie wolnoci tak silne, e nie mona byo usiedzie na miejscu. W popiechu Pan zbawia swj Lud, a symbolem tego jest niekwaszony chleb. Pierwsze ksy wolnoci nie zawsze s "smaczne", Bogu jednak dziki za entuzjazm, ktry pozwala przekn ten "chleb udrczenia". To jest uroczyste wspominanie na cze Pana. Dziki tej tradycji Izraelici przez wieki swojej historii, tak momentami tragicznej, za- chowali swoj tosamo. To wspominanie daje si i wiar, odnawia mio i nadziej.Czy wic Pawowe wezwanie: "Obchodmy wito w przanikach szczeroci i praw- dy", mona zrozumie jako wezwanie do witowania chrzecijaskiej Paschy? Wojciech Gajewski 8. i Uczta sederowa to inna nazwa uczty paschalnej ii Zgodnie z przepisami Prawa Mojeszowego w okresie siedmiu dni wita Przanikw (wita Paschy) naleao powstrzyma si od spoywania czegokolwiek kwaszonego, a nawet dokadne wysprzta dom, ze szczeglnym uwzgldnieniem naczy kuchennych, aby usun ewentualny kwas. iii Tetragram JHWH jest niewymawialnym przez ydw witym imieniem Jahwe. iv Szema Israel Suchaj Izraelu... jest nie tylko podstawowym wyznaniem wiary Narodu Wy- branego, ale rwnie najwaniejszym wezwaniem modlitewnym Izraela. v Psalmy Hallelu to zbir Psalmw 115-118 odmawianych w czasie uczty sederowej. ladem tego zwyczaju moe by zdanie z Ostatniej Wieczerzy: A gdy odpiewali hymn, wyszli ku Grze Oliw- nej (Mt 26:30). vi Euzebiusz z Cezarei, Historja Kocielna (HK, ks.5,rozdz.24, wiersz 16), Pozna 1924. vii Haggada jest uroczystym paschalnym opowiadaniem o wyzwoleniu Izraela z Egiptu.