� 241 F

otogra

fii

TeksT: RaFał jabłońskiZdjęcia: sTanisława, jolanTa

i RaFał jabłońscy

PolSKA

�

GDAÑSK

GDYNIAKO£OBRZEG

SZCZECIN

POZNAÑ

TORUÑBYDGOSZCZ

OLSZTYN

ELBL¥G

AUGUSTÓW

BIA£YSTOK

£ÓDZ

SANDOMIERZ

LUBLIN

ZAMOή

RADOM

TARNÓW

CZÊSTOCHOWA

KATOWICE

OPOLE

WROC£AW

K£ODZKO

ZIELONA GÓRA

KALISZ

P£OCK

SANOK

WARMIA I MAZURY

POMORZE

WIELKOPOLSKA

ŒL¥SK

MA£OPOSKA

NIE

MC

Y

CZECHY

BIA

£O

RU

Œ

LITWA

ROSjAMORZE BA£TYCKIE

UKRAINA

S£OWACjA

KRAKÓW

PODLASIE

KUjAWY

TATRYBIESZCZADY

KARKONOSZE

BESKIDY

WARSZAWA

�

HISTORIA str. 4-5

ZNANI POLACY str. 6-7

LEGENDY str. 8-13

POmORZEstr. 14-25

WARmIA I mAZURY str. 26-31

PODLASIE str. 32-39

mAZOWSZE str. 40-49

WIELKOPOLSKA str. 50-59

ŚLĄSK str. 60-71

MAŁOPOLSKA str. 72-95

�

Polska, kraj położony w eu­­­ropie centralnej, pomię­dzy dwoma wielkimi mocarstwami Rosją i niemca­mi, ma swą bu­­­rzliwą tysiącletnią historię.

osadnictwo lu­­­dności prasłowiańskiej i słowiańskiej rozpoczęło się na tych terenach ju­­­ż w XV wieku­­­ p.n.e. Prehistorycznym świadectwem są m.in. wyko­

paliska grodu­­­ ku­­­ltu­­­ry łu­­­życkiej w bisku­­­pinie pocho­dzącego z około 550 roku­­­ p.n.e. wśród plemion zamieszku­­­jących te ziemie największe znaczenie w iX wieku­­­ u­­­zyskali Polanie, których stolicą było Gniezno, oraz wiślanie ze stolicą w krakowie lu­­­b wiślicy. dynastia Piastów w państwie Polan, podbi­jając sąsiednie plemiona, m.in. wiślan, rozpoczęła konsolidację ziem słowiańskich. Przełomowym momentem w dziejach powstawania państwowości

polskiej było przyjęcie chrztu­­­ przez księcia Mieszka i. akt ten nastąpił w 996 roku­­­ i wprowadził Polskę w krąg ku­­­ltu­­­ry łacińskiej, a także oddalił niebezpiecz­eństwo nawracania „ogniem i mieczem” Polski jako kraju­­­ pogańskiego. następca Mieszka, bolesław i chrobry, doprowadził do powstania metropolii chrześcijańskiej w Gnieźnie, wykorzystu­­­jąc propa­gandowo postać misjonarza wojciecha, który zginął śmiercią męczeńską na terenie Pru­­­s. kraj chrze­ścijański, jakim stała się Polska, mógł u­­­biegać się o podniesienie do rangi królestwa. dokonał tego bolesław i chrobry w roku­­­ 1025, stając się pierw­szym królem Polski. jego następca, kazimierz odno­wiciel, w 1038 roku­­­ przeniósł stolicę do krakowa, u­­­stanawiając to miasto, na najbliższe stu­­­lecia, cen­tru­­­m życia politycznego i społecznego Polski. dyna­stię Piastów zakończył kazimierz wielki, o którym mówi się, że „zastał kraj drewniany, a pozostawił mu­­­rowany”. Po bezdzietnej śmierci króla tron objął jego siostrzeniec lu­­­dwik węgierski, którego córka jadwiga poślu­­­biona została wielkiemu­­­ księciu­­­ litew­

HisToRia

Panorama Gdańska, II połowa XVII wieku.

Widok Krakowa z 1493 roku.

�

wały zostały u­­­nieważnione przez konfederację targo­wicką i w 1793 roku­­­ doszło do ii rozbioru­­­, a w 1795 do iii rozbioru­­­, który spowodował zniknięcie Polski z mapy eu­­­ropy na 123 lata. dopiero po i wojnie światowej, na mocy traktatu­­­ wersalskiego Polska odzyskała niepodległość. niestety na krótko. we wrześniu­­­ 1939 roku­­­ ii Rzeczypospolita zaatakowana została przez niemcy i ZsRR. Przez cały okres ii wojny światowej Polacy walczyli w kraju­­­ i za gra­nicą z oku­­­pantem – hitlerowskimi niemcami. Po wojnie nowy ład geopolityczny u­­­stanowiony w jał­cie u­­­zależnił Polskę na następne 45 lat od ZsRR. liczne wystąpienia narodu­­­ polskiego przeciwko wła­dzy komu­­­nistycznej (1956, 1970, 1976) były krwa­wo tłu­­­mione. dopiero strajki robotników sku­­­pionych w związku­­­ solidarność, którego przywódcą był lech wałęsa, doprowadziły do zmian u­­­stroju­­­ Polski i u­­­zy­skania pełnej su­­­werenności. 31 gru­­­dnia 1989 roku­­­ narodziła się iii Rzeczypospolita.

skiemu­­­ jagielle. Małżeństwo to przypieczętowało u­­­nię pomiędzy Polską a litwą, a dynastię panu­­­jącą aż do 1572 roku­­­ zwano jagiellońską. był to szcze­gólnie dobry okres dla Polski. czasy panowania ostat­nich królów z tej dynastii: Zygmu­­­nta starego i Zy­gmu­­­nta au­­­gu­­­sta, określa się mianem „złotego wie­ku­­­”. Po bezpotomnej śmierci Zygmu­­­nta au­­­gu­­­sta aż do 1795 roku­­­ w Polsce rządzili królowie elekcyjni, wybierani przez ogół szlachty na polach elekcyjnych na woli pod warszawą. sposób elekcji króla pro­wadził często do wyborów niekorzystnych dla pol­skiej racji stanu­­­. bardziej niż dobro kraju­­­ liczył się interes szlachty, która z biegiem czasu­­­ zyskiwała coraz większe przywileje, osłabiając tym samym wła­dzę królewską i państwo. Praktycznym przejawem tych tendencji była konstytu­­­cja nihil novi z 1505 roku­­­, która nie pozwalała królowi podjąć żadnych decyzji dotyczących szlachty bez jej zgody, i przywi­lej liberu­­­m veto – „nie pozwalam”, który u­­­zależniał wynik obrad sejmu­­­ od jednego głosu­­­. ju­­­ż pierwszy król elekcyjny, Henryk walezy, po krótkim panowaniu­­­ u­­­ciekł do Francji. Tron powierzano również jednost­kom wybitnym. należeli do nich stefan batory, jan iii sobieski i stanisław au­­­gu­­­st Poniatowski. w la­tach 1587­1668 w Polsce rządziła dynastia wazów, wywodzących się ze szwecji, a po śmierci jana iii sobieskiego tron objęła saska dynastia wettinów – au­­­gu­­­st ii i au­­­gu­­­st iii. w wiekach XVii i XViii Pol­ska traciła na znaczeniu­­­, co doprowadziło do i roz­bioru­­­ w 1772 roku­­­, w którym Rosja, au­­­stria i Pru­­­sy zaanektowały prawie 30% jej terytoriu­­­m. Podjęto wówczas próby odnowy, które swój dobitny wyraz znalazły w konstytu­­­cji 3 maja 1791 roku­­­. jej u­­­ch­

HisToRia

Widok Poznania z 1618 roku. Frans Hohenberg i Georg Braun.

�

Legenda o Lechu, Czechu i RusiePewnego razu trzej bracia Lech, Czech i Rus błądzili po

puszczy środkowoeuropejskiej w poszukiwaniu zwierzy­ny. Po dłuższym czasie poczuli zmęczenie, więc zatrzy­mali się na niewielkiej leśnej polanie, by odpocząć. Nagle Lech na pobliskim dębie zobaczył orle gniazdo, na tle zachodzącego słońca. Kiedy podszedł bliżej, na jego ramieniu usiadło orle pisklę. Zauroczony tym widokiem, postanowił założyć tu państwo, które w herbie będzie miało orła na czerwonym tle. Drugi z braci podążył na południe i dał początek Czechom, a trzeci na wschód, gdzie utworzył Rosję.

Legenda o Piaście KołodziejuW czasach, kiedy w Kruszwicy rządził znienawidzony

przez wszystkich książę Popiel, w pobliżu warownego grodu żył w małej izdebce ubogi kołodziej Piast wraz ze swoją żoną Rzepichą i gromadką dzieci. Najstarszy syn Piasta Ziemowit kończył właśnie siedem lat. Zaprosił więc ojciec sąsiadów na postrzyżyny chłopca. Kiedy goście zasiedli za stołami, w drzwiach pojawili się dwaj nieznani przybysze. Gospodarz gościnnie zaprosił ich do środka i poczęstował strawą. Po postrzyżynach wędrow­cy pobłogosławili chłopca i ruszyli w dalszą drogę. Na­zajutrz zebrał się w grodzie wiec, na którym mieszkańcy postanowili pozbyć się znienawidzonego Popiela i wybrać nowego władcę. Wielu zgromadzonych zatrzymało się w gościnnej chałupie Piasta. Gospodarz bał się, że po wczorajszej uroczystości zabraknie jedzenia dla gości.

Piast, ilustracja z dzieła ks. Jana Głuchowskiego, Icones książąt i królów polskich, 1605.

lEGENDY

�

czyk Skuba, który bystro przyglądał się zmaganiom rycerzy. Postanowił znaleźć inny sposób na bestię. W skórze baraniej zaszył smołę i siarkę i podrzucił pod jaskinię smoka. Smok, myśląc, że to smakowity kąsek, połknął barana. Jak po każdym obfitym posiłku odbiło mu się ogniem, ale wtedy zapaliła się siarka w brzuchu bestii. Smok pobiegł do Wisły z nadzieją, że ugasi wewnętrzny ogień. Tak długo pił wodę, aż pękł, a Skuba wykroił wiele butów ze smoczej skóry.

Posłał Rzepichę do komory, aby sprawdziła, ile potraw zostało jeszcze w naczyniach. Ku zdziwieniu wszystkich były one pełne. Goście uznali to za błogosławieństwo Boże i wybrali Piasta na swojego władcę.

PopielPrzed wiekami nad wodami jeziora Gopło, w Kruszwicy,

rządził król Popiel. Od dziecięcych lat uchodził za hulakę i okrutnika, dlatego nazwano go „Chwostkiem”, czyli nikczemnikiem. Ale najokrutniejsza była jego żona, nie­miecka księżniczka Gerda, której król słuchał się w każ­dej sprawie. W radzie królewskiej zasiadali starzy stryjo­wie króla, którzy popadli w konflikt z księżniczką. Za­proszono ich na ucztę do zamku kruszwickiego. Tam podstępna księżniczka dolała trucizny do wina i podała je stryjom. Po chwili stryjowie padli martwi, a król oznaj­mił, że chcieli go zrzucić z tronu, za co spotkała ich słuszna kara, i zakazał ich pogrzebu. W pobliżu porzuco­nych ciał wylęgła się chmara myszy, które ruszyły w kie­runku grodu. Król wraz z rodziną schronił się w wysokiej wieży, od tej pory zwanej Mysią, ale i tam myszy go dopadły i zagryzły na śmierć.

Smok WawelskiW jaskini pod Wawelem mieszkał groźny smok, który

uprzykrzał życie mieszkańcom grodu krakowskiego. Im więcej jadł, tym większej od nich żądał daniny, aż w końcu zaczął polować na ludzi. Król Krak rozesłał po całym świecie giermków, którzy obwieścili, że każdy, kto zabije smoka, otrzyma wspaniałą nagrodę. Wielu było śmiałków, ale wszyscy zginęli w czeluściach smoczej jamy. W tym czasie w okolicach Wawelu żył młody szew­

Kraków. Smok Wawelski.

lEGENDY

�0

MiKołaj KoPeRniK (1473­1543) Astronom, matematyk, prawnik, duchowny katolicki,

od 1511 roku kanclerz kapituły warmińskiej. Autor dzie­ła „O obrotach sfer niebieskich”, napisanego łaciną, a wydanego w Norymberdze w 1543 roku. Prezen­towało ono teorię heliocentryczną, która zaprzeczała geocentrycznej teorii Ptolemeusza, akceptowanej przez Kościół.

jan HeWeLiuSz (1611­87) Wybitny astronom mieszkający w Gdańsku. W 1640

roku założył obserwatorium astronomiczne z wykona­nymi własnoręcznie przyrządami. Pod Gdańskiem Heweliusz zbudował teleskop o długości 50 m, naj­większy wówczas na świecie. Sporządził mapę powierz­chni Księżyca i odkrył dziewięć komet.

FRydeRyK CHoPin (1810­49)Wybitny kompozytor i pianista o sławie międzynaro­

dowej. Urodzony w Żelazowej Woli koło Łowicza w rodzinie Mikołaja Chopina, Francuza z Lotaryngii, i polskiej szlachcianki Justyny z Krzyżanowskich. Ojciec Chopina pracował w Żelazowej Woli jako domowy nauczyciel hrabiego Fryderyka Skarbka, właściciela tutejszych dóbr. Rodzina Chopinów mieszkała w jednej z oficyn istniejącego tu dworu. Oboje rodzice Fryderyka byli muzykalni: ojciec grał na skrzypcach i na flecie, a matka na fortepianie. Już jesienią 1810 roku rodzina

Mikołaj Kopernik.

Chopinów przeprowadziła się do Warszawy. Tu Fryderyk pobierał nauki gry na fortepianie, najpierw u swojej matki, a później Wojciecha Żywnego z Czech. Już w wieku siedmiu lat Chopin podjął pierwsze próby kompozytorskie. Powstały wtedy dwa polonezy: g­moll i B­dur. Mając zaledwie osiem lat, Fryderyk po raz pierwszy wystąpił publicznie, wzbudzając zachwyt i stając się poszukiwaną atrakcją salonów warszaw­

ZNANI PolACY

��

PoMoRZE

GDAŃSKGDYNIA

MORZE BAŁTYCKIE

SŁUPSKKOSZALIN

SZCZECIN

BYDGOSZCZ

TORUŃ

KOŁOBRZEGELBLĄG

Świnoujście

Bytów MalborkKamień Pomorski

Ko³bacz

Kartuzy

Chojna

��

1

2

3

PoMoRZE

Pomorze to kraina leżąca pomiędzy dolną Odrą i Wisłą oraz Bałtykiem a Notecią i dolną Wartą. Historycznie Pomorze dzieli się na Pomorze Wschodnie z głównym miastem Gdańskiem oraz Pomorze Zachodnie ze Szczecinem. Jest to teren ukształtowany przez wędrówki lodowca, z niewielkimi jeziorami, np. na Pojezierzu Drawskim, oraz malowniczymi wzgórzami usytuowanymi głównie w Szwajcarii Kaszub­skiej.

1­2. Długie Pobrzeże nad Motławą to teren starego portu. Dziś cumują tu statki przewożące wycieczki do Westerplatte i obecnego portu. Ze Starym Miastem nabrzeże łączą bramy z XIV i XV wieku, m.in. Brama Zielona i Brama Mariacka. U wylotu ulicy Szerokiej stoi Żuraw, dźwig portowy, powstały w latach 1442­44. Obecnie jest on jednym z obiektów Muzeum Morskiego utworzonego w 1960 roku.

3. Fontannę Neptuna, patrona mórz i nawigacji, wzniesio­no przed ratuszem na Długim Targu w 1633 roku jako symbol dobrobytu miasta. Na otaczającej ją kracie widnieją herby Gdańska i polskie orły.

��

1

2

3

1. Dwór Artusa z lat 1478­81 był miejscem spotkań zamoż­nych mieszczan, wyznających ideały rycerzy Okrągłego Stołu z dworu króla Artura. Fasada przebudowana w latach 1616­17 przez Abrahama van den Blocke łączy cechy gotyku i rene­sansu.

2. Na styku ulic Długiej i Długiego Targu, pełniącego rolę rynku, stoi Ratusz Głównego Miasta. Pierwszy ratusz zbudo­wano w tym miejscu po roku 1298 za czasów księcia Świętopełka II. Budynek obecny wzniesiono w latach 1327­36, ale już dwadzieścia lat później nastąpiła jego rozbudowa. W latach 1486­88 dodano wysmukłą wieżę, a po pożarze w 1556 roku budowli nadano cechy manierystyczne. Zegar słoneczny pochodzi z XVI wieku.

3. Kościół Mariacki w Gdańsku jest największą w Europie średniowieczną świątynią wzniesioną z cegły. Jest on trzyna­wowy, z transeptem i wieńcem kaplic. Zbudowany w stylu gotyckim w latach 1343­1502.

��

MałoPolska

BIESZCZADY

UKRAINA

S£OWACjA

KRAKÓW

Wadowice

ZAKOPANE

CZÊSTOCHOWA SANDOMIERZ

RZESZÓW

TARNOBRZEG

KROSNO

Sanok

Nowy S¹cz PRZEMYŒL

TARNÓW

KIELCELUBLIN

ZAMOή

PU£AWYKazimierz Dolny

TATRY

��

1 2

3

Małopolska była w IX wieku terenem państwa plemiennego Wiślan ze stolicą w Krakowie lub Wiślicy. Podporządkowana przez Polan, za czasów króla Kazimierza Odnowiciela stała się najważniejszą dzielnicą Polski. W 1039 roku stolica państwa polskiego została przeniesiona do Krakowa. Małopolska to rejon obfitujący w liczne zabytki i wspaniałe krajobrazy. Kultywowane są tu obyczaje ludowe.

1­2. Wawel był starożytnym grodem Wiślan – plemienia, które weszło w skład państwa polskiego tworzonego przez Mieszka I. Już od IX wieku znajdowała się tu gęsto zabudo­wana siedziba książęca. Od czasów panowania Bolesława Chrobrego i Kazimierza Odnowiciela aż do XVII wieku (prze­niesienie stolicy państwa do Warszawy) na Wawelu mieściło się centrum władzy państwowej. W późniejszych latach odbywały się tu monarsze uroczystości koronacyjne i pogrze­bowe.

3. Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu w Kra­kowie powstała w latach 1519­31 z fundacji Zygmunta Sta­rego. Jest najwspanialszym w Polsce dziełem renesansu, stworzonym przez włoskiego architekta Bartłomieja Berrec­ciego.

MałoPolska

UKRAINA

��

1 2

3

1. Z dziedzińca klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu w okta­wę Bożego Ciała wyrusza barwny pochód lajkonika, którego tradycja wiąże z najazdem Tatarów w 1287 roku.

2. Pośrodku krakowskiego Rynku Głównego stoją Sukiennice. Są to hale z kramami powstałe w połowie XIV wieku. Obecny kształt zyskały dzięki renesansowej przebudowie po pożarze w 1555 roku i neogotyckiej stylizacji z lat 1875­79.

3. Najwybitniejsze dzieło w kościele Mariackim w Krakowie to poliptyk mariacki wykonany przez Wita Stwosza, mistrza przybyłego z Norymbergi. Prace nad ołtarzem trwały, z prze­rwami, w latach 1477­89.

MałoPolska