મમણ હાજી સકષમાત શાહમહમદ તોધિયા ચર'થમાળાનદ

પરિચય

સસરલમાન 3ામમા સાસારિક રીતરિવાનમા સધારા થાય, નીતિતી વદધિ થાય અન સામાનય જઞાન તથા વિધાનો પરચાર થાય

એવા પસતકો ઇતામ આપી રચાવવા માટ કાદિયાવાડના ધોરાજી મામતા વતતી અત વપાર અથ દકષિણ આઠદિકાના કપટાઉનમા રહતા તથા “ પથવી પરદકષિયા ” નામતા પસતકતા કરતા મમણ હાજી સલમાન શાહમહમદ લોધિયાએ ર. ૨૫૦૦)ની તરણ ટકાની સરકારી ગરોમિસરી નોટો સન ૧૯૦૩ મા સોસાયટી હસતક સોપી હતી. ક'ડતી આવકમા કાયમત! વધારો થાય એ માટ મોસસાયટીએ એ જ સાલમા સદરહ તોટો વચી એના અમદાવાદ મયનિસિપાલિટીના સવાચાર‌ ટકાના ર‌. ૨૨૦૦)ના ડિબનચર। લીધા છ. એના વયાજમાથી જગનમણ હાછ સલમાન શાઠમહમદ લધિયા તર'થમાળા ”ના નામથી આજ સધીમા નીચ પરમાણ પસતકો રયાવી સોસાયટીએ છપાવી પરસિદધ કરયા' છઃ

પસતક લખક કી'મત

* મસલમાનોની રાજકીય તમજ વિધયા સ'બ'ધી ચડતીનો ઈતિહાસ અત તમની પડતીના કારણ! મહખબમિયા ઈમામબકષ કાદરી ૦-૨-૦

૨. ઇરસામની ભરતી એટ નનામિયા રસલમિયા નન

તક

૩, સર સયદ એહમદત' - જવનચસતર મહખમમિયા ૪મામબકષ કાદરી *-૮-૦

૪. મિગત સિક'દરી આતમારામ મો, દીવાનઃફ૪ ૧-૦૮-૦

પ. અયામા અમીરમિયા વમદમિયા ફારકી ૦-૧૦-૦

૬ મિરાત અહમદી વો. ૨. ખડ ૧ દી. બ. કષણલાલ મ1, ઝવરી ૧-૦૨-૦

છ, ખડર ર ફ ૧-૯૯-૦

ન ખડ૩ ઃ ક ૧--૦--૦

[2 ખડડ૪ 7» ડઝ ૧-૦-૦

૧૦. ગરજરાતીઓએ લખલા ફારસી ગરધોા ક ન ૧--૦-૦

૧૧, ગજરાતનો પાતિઠાસ સયદ અબ ઝફર નદવી ૨-૦-૦ ૨

ગજરાત વિદયાસભા ! જઠાલાલ જીવણલાલ ગાધી અમદાવાદ, તા. ૫-૪-૪૯ સહાયક સતરી

લખકના બ બાલ

ઉસ. ઉરરસા ગજરાત રાટટિન પિદાપીડ, અમદાવાદમા આવયો ત પકી થોડા સમયરમા પગતતતત મ દિ તયા ખોલવામા આવય , તના સભાસદો તરફથી ગજરાતનો એક વિગતવાર ઇતિઃતર €દ, ફામગી, તઃ”, સરકત, હિદી, ચજમતી, મરડી, ફરનચ, પાચ'ગીઝ અન અગરજી ગરથાત આધાર લખવાન નકરી કરવામા આવય ઇરલામી ઝયાતત કૉમ મન સપરત રગવામા આનય. મ તત માટ સામમરો જમા કમવાત શર‌ કય, અન એ કામ માટ હિદગતાન ઉપરાત, અગમસતાન, સીરિયા અન કનસટનટિતાપવતા મચટ? લખકો માથ પતથવહાર શર કરયો કોનસટનટિતાપલના ટલાક પિતરોએ સતખયાખલ અખખારામા એના ઉપમ લખા લખયા ઇતિહાસના કટલાક પરોદસરાએ મારી સાધ સીધશ પતવયવહાર ડયો પગત ઇ સ ૧૯૨૮ મા એ "માત આરથિક સશકલીઓન લઈન પરગતિ કરી શનય નહિ, ત સમ4 દરામિરયાન “તારીખ ગજરાત” (ગજરાતના ધરતિહાસતી)ની જટલી કિતામા મ વાચી તમાથી મત જણાય ક દરક મ યકાર પોતાતા સમય પરય તતા બતાવજો સમાવરા કષ છ, ત ઉપરાત ઉરદ ઝયાનમા કોઈ સપરણ‌ તારીખ આજ પરય તની લખવામા આડી નથી તયી સવાભાવિક રીત જ મન ત પરી ૩?વાત! “ખયાલ આવયો. આ ખયાલ આવતા જ અગત મસવીએ તમર

દર

માર એધધાની ફરજ જોવા છતા મ માર ધયાન એ ઉપર 'નદરિત કય. અન ખદાનો આભાર માત છ ક આજ એતો પરથમ ભાગ વાચકટાની આગળ પશ કરતાતો ગરવ હ અનભવન છ. બી#ત ભાગમા ગજરાતના બાદશાહો 1 વગ, તીનનમા" મોગલ સલતનત, અન ચોથામા

સરાદાએ પછી બરિટિશ સલતતતન હવાલ આવશ. પરથમ ભાગમા મળ કિતાબતી શરઆત પહવા એક પરસ‍તાવના છ જમા ભૌગોલિક બાબતો ઉપરાત ગખયાબધ ઉપય।ગી હષીકતો લખી છ. ગજરાતી ભાષાની પરગતિ ઉપર એક સ4તતર પરકરણ લખમાય છ જ માર પરિય શારગિદ થરી.

નરહરલિવ ભટટ, સનાતક (બી. એ )તા લખલો છ મારી એશ ધચછા હતી જ ઊરદઠ ઝઝાન ઉપર પણ એફ લખ અદર‌ શામલ કર‌”. મત દિલગીર થાય જ ક આજ પરય'ત એમા કરમિયાબી હાસિલ ન થઈ. ચાલ જમાનાના ઇતિકફાકના નિયમોન ધયાનભા રાખી હરક જરરી બાબત. સમાવવાની મ કોશિશ કરી છ, ગજરાતના ધાતિહાસની શરઆત “દવ ખાનદાનથી શર કરવામા આવી છ, પરત અસલ તારીખ

ગજરોના વખતથી રાર‌ થાય છ. વકષભીપરન! અહવાલ વિગતવાર લખયો છ, અન વલબીપરના વિનાશ અત અસબોના હમલા વિશ સ'પરણ શ'શોધન ફય” છ. અરબ મસાકરોરના સકટતામામાથી જ

છ

ખઅલજી સમયની કોઈપણ ઈમારત આજ પયત ગજરાતમા ન મળી. પરત તઘઘકના સમયતી સ“ખયાખધ પમારતો મોજદ છ.

સિકાનો પણ ખાસ ખયાલ રાખવામા આવયો છ, અત હરક બાદશાહતા સમયના સિકાની હઈીકત આ તર'થમા મોતદ છ.

મારા એવા દાવો નથી ક આ તારીખ સપરણ છ અત ભલોથી મકત છ. બલક સ'ભવિત છ % મારા કટરલાક સાધનોમા ચક હ[૧. પ?'ત વાચ હ ખાતરી આપ' છ ક બત તટલ અશ ખતાત! અત સાલની ચોકસાઈ ઉપર ધયાન આપવામા આન” છ. ત છતા હ ઈનસાન છ અન છ* કમતાનવાળ વિવારથર છ.

વાચકોન મારી વિનતિ છ ક જ કઈ મારી ભલ જણાય જતા મત સાનના આશરયી તરીક જણાવ જથી છ” બીજી આઉતતિમા ત દરકત કરી શક*

અધર ઝક‌ર

કિતાખની વિશષતા (39 ગજરાતની હાલતી ભૌતરોલિક હાલત લખી છ જ ચળ તો

ગજરાત બહારના લકરો માટ અન મો વરસ પછી સારા હિ'દસતાન માટ ખઠદ ઉપયોગી થગ.

(૨) ગજરાતી ભાષા ઉપર વિગતવાર લખવામા આવય' છ. જએ

ગજરાતી ભાયાના પતિહાસથી વાકફ નથી તમન માટ એ

વજ આકરષક છ. (૩) દરક નતતતી ગણતરી એકડી કરવારમા આવી છ. ભવિષયના

ઇતિઠાસક[રોત એક જગયાએથી મળી જરો, જત પતણામ તમ મરલીમાથી બચી જશ.

(૪ વલભીપર વિરો હાલના દષટિબિદથી લખવામા આવય છ, જથી તતી અસલ દાવતનો અનદાજ મળી જય છ.

(૫) રાષટરફટ અત અતય રાજના સમવમા અરબ મસાડરો આના હતા. અન તમણ જ કઈ તએ વિશ લખય છ

(૬)

(૭)

(છ)

(8૦ ન

૮

ત તમામ મ ત રાનનળાના ઘવતતાતામા સમાવય છ, જથી કરીન તમના વિરની ટ#ીકતો ઉપર &1૬ી પરડાશ પડ એ સામાનય ગજરાતની તારીખ!મા મળતી નથી, પરત મસઉદી, સવમાન, ગણતહસન છઈસતમરી ઈબન હોકલ, બીરની, ઈખન- નદીમ, 4મઉત હિકાયાત, અત મારકોપોવો વગરમા મન ઢ

મ સોમનાથ વિશ એટન વિગતવાર લખય હ ક આજ

પત ઝનાઘી તધ વિરતત રીત કોઇએ લખય નથી

ઘરક બાદશાહના સમયના સિક।ાની હકીડ$ત પણ આપી છ જ ઉપ*થી તમના નામ। અન ઈ કાબ। જણવાના મળ 5, સ‍મટલ જ

નહિ પ૩ ત ધણીવા? તની સાવ ઉપગથી તમતી ત'ખતનશીની અન અવસાનની તારીખ પણ મરી «નય છ

ઉરટ, ફારસી, અરબી, અચજઝ અન ગજરાતી લાષાએના પતિહાસોમા જ કોઈ ખોટા બનાવોના ઉલનખ ફરવામા આનો જ તમનો આધારો સહિત રદિયો આપી સાચી દઇ૪કતો જણા]ી છ

આ ફતાબ હરક જગયાએ સિકા, શિતાનખો અત અરવાચીન

સશોધતોમાથી ફાયદો ઉઠાડી લખવામા આવી છ

ગજરાતના નાઝિમા પિશ ઘય જ સગોધન કરી લખવામા આતય છ એ સામાતય તારીખોમા ઝક જ જગયાએ મળી ગક એમ નયી

ગજમતન! ઇતિહાસ તયાર કરવામા નીચના પસતકોની મદદ મ લીધી છ : અરખી પસતક

૧ સસાલિકલ અખસા? ભા ૨. મિસર સડરમનામા, ઈબન બતતા ઝફરલવાલા, લડન તારીખ મસઉદી, મિસર સખહલ આ'શા, મિસર સદરનામ એ ખશશાહો મકદસી, મિસર

છ સફમનામએ સલમાન સરા[ી. પરિસ

૮ તારીખ બલાઝરી, મિસર હ કસકઞ‌ ઝવત

૧૦ કિતાથલ હિ'દ વમસિન, પરિસ ૧૧ મખતસરદ‌ દવલ ૧૨ સકફરનામ એ ઈખન હકલ,

લીડન

૧૩ સડરનામએ ઇસતખરી,મિસ? ૧૪ ઈબત ખલદન [મિસર ૧૫ અજાઈછલ હિદ, પરિસ

"ન ,«€ «( ૯44 ૮૯

૧૬ કિતાણલ ડહરિસત, ઈનન નદીમ, સિસર

૧૪ તારીખ-અલકામિલ, ઈબન અસીઃ

૧૮ તારીખ તબરી ૧૯ કિતાબલ‌ હિનદ, અલખીરની,

લૌડન

૧

ર‌

૩

નિ

પ

ડ

ણ

પ

નો

૧૦

૧૧

૧3.

/૦ ત

%

ઉ"” ૯નરતત

૧૧

ફારસી પસતકો તબકાત અકમરી ફરિશતા તારીખ અદીફ સિરાજ તારીખ ઝિયા ખતી"

તારીખ રનકારજ, હસતલિખિત રયાઝસ સલાનીન આઈન અકબરી તખપાત નાસિરી નનમઉળ હિકાયાત ઓફ, હમતલિખિત મિરાત અહમદી તારીખ ઈરાન, જહોન માલકમ તારીખ બદાયની

ઉદદ પસતક

તારીખ પાલનપમ મિરાત મોહમમદી તારીખ હિનદ ઝકાઉ*લાઇ સાહમ સદરનામ એ મારકાપાલ મડદમએ દવલરાની ખિઝરખાન

ખિલાડત બઔષ? દિ'દમતાન તારીખ હારિમી હયાત સા'દી યરલ અનમ તમદત દિતદ રસાઈલ શિબલી

૧૦

“૧ર યાદ અયયાય ૪ ગજદાતન! પરાચીન ઇતિહાસ

૧૩ બોધમતી હિ'દ ગોવિ'દછી હાઘીભાઈ દસાઈ ૧૪ અઝલ‌ ફરાન અ'શરછ પસ‍તકો

૧૫ તારીખ અરબ કદીમ બોમબ ગઝટિવર‌ ૧૬ તારીખ ગોજરાત કાડિતાવાડ ગઝટિયર

નક

તઃ

૧૭ સફરનામ એ દગ સિયાગ, ઝ ઇલિયટ સાહબત! હિદસતાનન ચીની મસાફર ઇતિઠાસ ગજરાતી પરતકો ૪ ગજરાત ગકટિયર

૧ કરણ ઘલો સ'રકત પસતક ૨ રાશમાળા ૧ 2યમાલા ૩ ગજરાતન પરાચીન પતિઠાસ ૨ શગર'જય તીરચ ગરબનધ

ઉપોદઘાત

સીમા વસતી વિસતાર શજમાતના કિનારા અખાત! ભશિર ટાપઓ

પછાડ નદીઓ

સરોવરો

શ‌ણ

અતકરમણિકા

ગજરાતની આમ1ઢવા અન

વરસાદ હવાપપાવતા સથળો નહરો પદાશ

મોસમ

£ ૯.૮ .૮ .« ન“૮ «( «૯ *( ૯.

જ

૧૦

૧૦

૧૧

૧૨

૧૨

પ. ૩-૬૬ વનસપતિ વર‌ કળ ૧૨ ગજરાતન અનાજ ૧૫

ગજરાતના “નવરા યપ ગજરાતના ખતીન પદ‌ ગજરાતનો હનનર ઉધોગ ૧૪ વપાર ૧૯ વહવારના સાધનો ૩૦ જાત! અન તમત! વસવાટ ૨૦ ગજરાતી ભાયા અન કળવણી ૨૧ ગરમા સાહિતય ૩૪ ગજરાતી ભાષાના પરકાર ૩૫

ગજરાતી ભાષાન “વયાકરણ ૩૬

ગજરાતી પધ ૩૪ યજરાતતા વતતીએ।તા ધરમો પ૦ ગજરાતના રાજકીય વિભાગ ૫૧ દશી રજવાડા દદ

શર

પરકરણ પહલ* હિ'દએતદ સમય જ ર૭-૧૮૧

આરયોત રાનય દહ ચાવકયો છપ ગજરાતન' અયલી નામ ૬૯૭ વલભીપરત રાનય હણ જાધવ વશ ૬ ૬૯ વલભીપરત! વિનાશ હ૨ મૌય વશ છન રાષટરકટ ૧૦૯

મક: શકર ઝરતા રખટફગ ૨૨૨

કફટક વશ છર ચાવડા વશ ૧૨૨. ગજર‌ પરશન છર‌ મોાલકી વ'શ ૧૩૮

મહર વશ ૭૩ વાવલા વશ ૧૯૪

ગરકરણ બીજી” સસલમાતોનો સ'બ' પ, ૧૮૨-૨૧૯

અરબસતાન અત હિ દમતાન આગમન ૧૯૨ વચચ પગણાસમયના સબધ ૧૮૨ ગનોહમમદ કાસિમની હ#ીકત ૧૯૮ હિ'દમા મસલમાતત' સિધતી હકમતત બવાન ૨૦૪

પરકરણ તરીજ સસલમાતોના હમલા "પ ૨૨૦-૩૨૦

સહમદ ગઝનવી ર૨૦ ગષી ખાનદાન ૨૮૫

મોમનાય પાટણ (શહર 2૨૪ [રીની હારના કારણો ૨૮૯ સોમનાથ અ હ રરણ શિદાયદદીન મોહમમદ ગ જ, ર ગજરાત અનત સારાષટર ઉ૫ઃ પરીના સિકકા ર

ચડાઈ કરજાતા કારણા ૨૩૬ મહમદ ગઝતવીતી રવાનગી ૨૫૨ ગોરીએની વ'શાવળી ર૯૩ ભીમદવની હારની કારણા ગ૭$ કભછદદોન અઈ ખક ર૯૪ દિશમા મડમદી સિકકા ૨૮૩ સલતાન ગિયાસદીનખલબન ૨૧૭

ગજરાતનો. ઈતિહાસ ભાગ પહલ

ઉપોદઘાત

સીમા2-ઉતતરમા માસવાડ, મવાડ, સિરોહી, કચછત રણ અન અરવલલી પવષતતો કટલોક ભાગ

દકષિણમા-યાણા, નાસિક (મહાગદટ) , પવ'મ[-વાસવાડા, ખાનદશ (માળવા) પશચરિમમા-અરખી સમદર, કચઠતા અખાત, સિધ., ગજરાત પરાત હિદસતાનની પશચિમ દિશામા આવલો છ, એના

ખ ભાગ છ : એક દીપકલપત! - ભાગ છ એટલ ક એતી નરણ ખાજ

પાણી અન એક બાજ જમીન છ; એ સૌરાષટ ક કાઠિયાવાડના નામથી એળખાય છ. બીનત ભાગની ચાર બાજએ જમીન) છ. દીપકલપતો ભાગ અરખીસમદરમા આવલો છ. એ અરબસતાનના ઉમાન પરાતની લગભગ સામ અન સિધતી નીચ આવલ! છ,

ખીજ ભાગની દકષિણની હદ ડાગ અન વાસદાના રાનયો સધી છ, (કારણ ક અડી” ગજરાતી ભાષા ખોલાય છ.) નરમદ નદીના

કિનારાથી માડી ઉતતર સધી પદાડ!ની એક હાર નનય જ જ અરવલલી અન વિષયાચ પવ'તોાત જનડ છ. એ ગજરાતની પરવ” અન ઉતતર-

ની સરદદો છ અત ,એન માળવા મવાડ અન મારવાડથી જદય પાડ છ. કચછતો અખાત અત કચછન રણ એની પશચિમ અન વાયનમા આવલા છ. અરબી સમદર અત ખ'ભાતનો અખાત એની સતરતયતી હદ છ. જ પહાડ ગજરાતના ઇસિાન તરફની હદ બાધ છ તની શાખાએ આ પરાતના અદરતા ભાગમા ડરલાયલી છ; અન

એન લઈ ત કટલાક ભાગ ખાડાટકરાવાળા થયા છ. પહાડો અત *મીણમા ગાઢ જગલ! છ અન એ જ'ગવોમાથી ધણી નદીઓ નીકળ છ, જના કિનારાઓ ઉપર ઘણા ઊ'ડા કોતરો, પચદાર ઘાટીએ અન પડાડ! આવલા છ, ગજરાતની આજના સમયની (ઈ, સ. ૧૯૪૮)ની આ સીમા છ. ગજરાતના રાતનખો અન સલતાતોના સમયમા એના

જ] ગજશતતો ઇતિટાસ

૨જ૪ય વિસતારમા જ વધધટ થતી રહી તત! આગળ ઉવલખ કરવામા આવરો.

લસતીઃ--ખા સાતની વરતી લગભગ ૧ કર જટલી છ.

એમા ૨૦ મોરટા શહરો અન ૫૦૦૦ ગામો છ. મસલમાત!ની વસતી ૧ થી કઈક વધાર જ, એટલ ક ૧૭ લાખ જટલી જ.

વિસતારઃ--એત કલસફળ ૭૪૦૦૦ ચોરસ માઈલ છ. ઉતતર દકષિણ એતી લ'બાઈ ૩૨૦ માઈલ જ અત પવપશરિમ પહોળાઈ ૩૬૦ માઈલ છ.

ગજરાતના કિતારા--ગજરાતત ડષછથી માડી થાણા સધીતો કિનાર છ. એમા ઘણા અખાતો છ તમજ પષકળ બદરો છ. સ હાલમા પણ ઉપયોગમા આવ છ. મડવી, દરારા, *ામ- નગર, પોરભ'દર, માગરોળ, વરાવળ, કોડીનાર, દરીવ, નકરાબાદ, ભરાવનગર, ખ ભાત, ભરચ, દમણ અન ડમસ બદશા છ. કટલીક જગયાએરમા ફકત નાના નાના જહાજન જાય છ અત ખોટ હરર. કર છ, પર'છ બાછીના તમામ જ અસલ બદરો હતા ત અગરજ સરકાર રજ૪ીય ફાયદા ખાતર‌ બધ કરી દીધલા છ.

અખાતતા:--ખ'ભાતનો અખાત અત કચછતો અખાત. મજરાતમા દાખલ થવાના સાત રસતા કઃ--

(૧) આણ પરવતની ખીણઃ-નયાથી સાધારણ રીત આરયો અન ગજર આવયા હતા, અત મહમદ શઝનવી તગરશ ચડાઈ ડરી હતી.

(૨) કશછતો! અખાતઃ-નયાથી તરીક લોકા આવયા હતા. (3) કશહન રણઃ-જ ખાજથી મહમદ ગઝનવી પાછ! ગયો! હતો

બન મહમદ ધોરી આવયો હતો.

(૪) ખ'ભાતનો અખાતઃ-જરમા થઈન અરખ વપારીએ. આવયા હત‌,

(૫) ખાનદશઃ-આ બાજ મોહમદ તધથખ દકિયમા ચઈ ગજ- દાતરમા આનો હત.

ભાત ૧ લ.-કપદલાત દ‌

(5) નસદાઃ-મરાડા અહો'થી ગજરાતમા આવયા. , (6) ડગશપરની ખીણમાથી પસાર થઈ મોડાસા યઇ નયાથી

અલાઉદદોન ખલજના સમયમા ઉલગખાન ચજરાતમા દાખલ થય! હત. ભશિર#--મજરાત પરાતમા અરસખય જસિર છ; પર'ત મોયમા

મોટ ભશિર તોધ લવા જવ માતર દારકા છ. ટાષીએ!ઃ--3૫૨ કહી ગયા પરમાણ ચજરાત પરાતના ખ ભાગ

છ? એકનો સબધ જમીન સાથ છ અત બીજો સમદરત મળ છ. આ ખીનન ભાગતી દ પરાણા જમાનામા બહ જ દર સધી ફલાયલી

હતી$ પર એન સમદદ કાપી કાપી હાલની હદ સધી આણી મકી છ, જ કારણથી નાના બોથ પષકળ ટાપઓ અત દદીપકલપા પદા થયા. હાલમા ગજરાતના ટાપએ। નીચ પરમાણ છઃ-

પીરમ, સલતાનચર, કલયયર દી% થ'ખદદર, સિયા, દગય, આમાના દીવ અન દમણ પોરટગીઝો (ડિરિગી)તા કબનતમા છ, શ'ખોદધાર વડોદરા રાનયના હાથ મીચ છ. દીવત! ટાપ ૮ માઇલ

લાખો અન ૨ માઇલ પહોળા છ, તમા ૮ ગામ આવલા છ. તયા

ર કામ સદર થાય છ. દમણમા ધઉ, ચોખા, અન તમાક સારા

પાક છ, બાકીના ટાપઓ સરકારના તાખામા છ, આખો સૌરાષટ

ગક દ‌ીપકલપ છ, જ પશરિમ ગજરાતમા સૌથી મોટ! છ. સરત અન ભરચમા પણ નાના નાના ધણા દપકલપો આવલા છ, જ વિશ ફઇ

ખાસ લખવા જવ નથી, પહારોડ--જ પરમાણ ચજસતતો પથિમ ભાગ પાણીથી

ઘરાયલો છ ત પરમાણ ઈશાન ખણાનો ભાગ પહાડાથી ભરામલ

છ જની જીદી જદી શાખાઓ અદરના ભાગમા ડલાયલી છ, જ

નીચ ગરમાણ ટઃ અલ'લચલ ક આથતદ પરવત, (ર) વિષયાચળનો

પરવત, (૩) જમીલ ક ગીરના પરવત, (૪) બરડાનો પવ'ત, (૫)

સિદદાચળ ક રતર ન, ($) પડરનો, (૭ પાવાગઢ (ચાપાનર)ન, (૮)

લણાતરાડાતો (વિષયાચળની શરાપ), (૯) રાજપીપળાનો, (૫૦)

દર] ગજરાતનદ ઇતિહાસ

ચોટીલ, (૧૧) માડવધાર, (૧૨) ગિરનાર, (૧૩) આશસર, (૧૪) સાતપડ,

મિરાત અહમદીમા ખીજ ખ પહાડોના નામ આપવામા આવયા છ એસમ અત કફા. પર'ત અ બત પહાડ! નકશામા નનવામા આવતા નથી. આમાનો ઓસમ માતરીના પહાડ સૌરાદટમા ધોરાજી નજીક છ. કર! એ કાયલ] થભવ છ, જ બરડાથી પશચિમમા દરિયા કાઠ છ, ચોટીલા અન માડવધાટના નામ મિરાતત અહમદીમા નથી.

જઢલાક પરવતો વિશ ટ'કારમા વિગતઃ (1) આધખઃ--ઉતતર ગજરાતમા આવલો છ અન એ ૫૬૦૦

પરીટ ઊચો છ. હા દલવાડાના જનોના દરા જવા લાયફ છ.

(૧) આરાસર#--એ પણ ગજરાતના ઈશાન ખણામા આવલો છ, તયાત અબા ભવાનીમાતાન દર‌” મખયાત છ, આ પરવતમાથી આરસપહાણ નામનો સટદદ પથથર તીકળ છ,

(8) 'ાવાગઢન1ઃ--એ પવનગઢ કહવાય છ. એ પ'ચમછાલ જિલલામા આવલો છ. એ ૨૫૦૦ ફીટ ઊ'ચો છ. એના ઉપર કાલિકા માતા (કાળકા સાતઇત દર' છ. લોક! તયા નનતરાએ નતય છ, તયાથી લહ' તીકળ છ; તમજ મગતીઝ ધાત પણ નીકળ છ, જ કાચ બનાવવાના કામમા બહ જ ઉપપ!ગી છ.

(૪) રાજપીપળાસોાઃ--આ સાતપડા નામના પરવતની શાખા છ. જના જમાનામા એ ઉપરના જગલોમાથી હાથીઓના રાળા પષકળ પકડવામા આવતા હતા. અહીથી અકીઝનો પથયર નીકળ છ.

(૫) ઈડરતોઃ --આ પણ વિષયાચળના ઉતતર તરફના ભાગની શાખા જ.

(5) શતર'જઃ--સૌરાષટરમા પાલિતાણા પાસ આવલો છ, તયાના જનોરના દરા ઝખયાત છ. એ ૨૫૦૦ ફીટ ઊચ જ.

(ઉ) ગિરનાર --એની તળટીમા જતાગહ આવલ છ. અહી પણ

ભાશ-૧ લ!-ઉપોદઘાત [૪

નતાના મદિર છ. એની ઊ'ચાઈ ૩૫૦૦ ફીટ છ. એતી તળટીરમા મહાન અશોક રાશતએ કોતરાવલ પરખયાત શિલાલખ છ.

(૭) ગીર.--સૌરાષટરની દકષિણ આવલો છ. એ સિહ માટ ગરખયાત છ. હિદસતાનમા આ સિવાય બીનન કોઈ પણ સથળ સિહ નવામા આવતા નથી.

(છ) ખરડોઃ--એ પોરખ'દર પાસ આવવ! છ, એ નાના નાના ડ'ગરાએતો બનલો છ. અહીથી લોખ'ડ નીકળ છ, વળી તયા વાસના મોથ જગલ છ.

શજશતની ઈરાનમા આવલા પવતોઃ--આખ, પાવાગરત (ચાપાનર), આરાસર, લણાવાડાતો,, ઇડરના, વિ'ધયાચળ, ૨17૮પીપળાતો અત સાતયડ.

મતરટતય ગરજરાત એટલ ક સૌરાષટરમા આવલા પવષતોઃ-- ચોટીલ।, બરડો, ગિરનાર, ગીર, શઝ જ, માડવધાર, એસમ, કોયલ,

નદીએાઃ--ગજરાતતા પહાડો ઈશાન ખણામા આવલા છ, તથી કદરતી રીત તયાની જટલી નદીઓ છ ત સરવા નતરટતય તરક વહ છ અન અરખી સમદરન મળ છ. એની છ નદીઓન સવિસતર વરણન એના મળ અત સખ સાથ નીચ પરમાણ છ $

(1) સરસવતીઃ--એ ઉતતર ગજરાતમા અરવવલી પવષતમાયી નીકળી ડચછના રયમા અદસય થાય છ. સરસવતીન કિતાર સિદધપર અન પાટણ આવલા છ.

(૨) ખનાસ*--મવાપમા આવલી અરવલલીતી પરજતમાળા- માથી નીકળો પાલગપરના ર1ન‍તયમાથી પસાર ચઈ કચછના રણરમા અદશય થાય છ. બનાસના કતારા ઉપર‌ જ મધનપર આવલ છ.

($) સાબરમતીઃ--અરવદલીની પરવાતમાળામાથી નીકળી ખ'ભાતના અખાતમા પડ છ. એના કિનારા ઉપર અમદાવાદ અત સાદરા આવલા છ. એતી લ'બાઇ ૨૦૦ માધલ છ.

(૪) મહીઃ--એ મહનદર પવત એટલ ક માળવાના ડગરમાયી

૮] શજરાતના ઇતિહાસ

નીડળી ખ'ભાતના અખાતમા પડ છ. એતી લધયાઈ ૩૨૫ માધલિ જ, લણાવાડા અત ખ ભાત એના કિનારા ઉપર આવલા છ. આ નદીમા કાળા પથથર વધાર ગરમાણમા જવામા આવ છ અન ગજ- રાતમા તો એના કિનારાના નજીકના પરદશોમા મોરરઢા ભયાતક વારધા

આવલા છ. (૫) નરસ દા:--એ વિષયાચળ પરવતના અમરકટક નામની

શાખામાઘી નીકળી ખ ભાતના અખાતમા પડ છ. આખા ગજરાતઃ મા એ સૌથી મોટી નદી છ. એતી લ'ળાઈ ૭૬૦ માઈલ છ. એના કિતાશા ઉપર‌ ચાણોદ (ચાદોદ), નાદોદ, શકલતીરય અન ભરચ શાવલા છ. આ નદી ઉપર સરપાણત! ધોધ આવલો છ. નમત ખીજ નામ રવાજી છ. એમા વહાણો મખથી સ! માઈલ સધી ફરી રક છ.

. ઉ) તાપી.-સાતપડા પરવતમાથી નીકળી ખ'ભાતના બખાત- સા પડી અરખી સમદરત મળ છ. એ ૪૫૦ માપલિ લાબી છ. સરત અત રદર એના કિનારા ઉપર આવલા છ. એના સખથી બતરીસ સાઈલ સધી વદાણ! ફરી શક છ.

આ ખધી ગજરાતની મખય નદીએા છ. એમન ઘણી નદીએ ભળ છ; જમક સાબરમતીન હાયમતી ઉપરાત પષકળ નાતી નદીએ શળ છ, જવી ક અ'બિકા વગર. સૌરાષટરમા કોઈ મોરી નદી નથી. “સ નધવા લાયક ભાદર ચોટીલાની એક ધાર‌ મદાવાના ડગરામાથી નીડળી પોરબ'દર નજીક દરિયામા નવીખ દર કત મળ છ. એત જનાગઢ નજીક ગિરનાગમાથી નીધળાતી ઓઝત મળ છ. સોરડી અત વરત હાલારમા થઈ અરબી સમદરન મળ છ; અન શગ'છ શઝઝત પરવતમાથી નીકળી “ખ'ભાતના અખાતમા પડ છ ત છ.

સરોવરોઃ--અ ગરાતમા નીચ પરમાણના સરોવરો છ * ખડા જિતલલારમા એક સરોવર છ જમા એક ટકરી માતર ઉના-

જારમા નજર પડ છ, બાઝીનો સમમ એ પાણીમા ૦ કાયલી રહ છ,

ભાગ ૧ લ।-ઉપ!દઘાત [૯

ખીજ સરોવર પરાતીજમા છ, જન કષતરફળ ૨૮૦ ચોરસ માઈલ જ અન એની ઊડાઈ ૩૦ ટરીટ છ, તયાની માછલી અમદાવાદ અત અનય ચહરમા પષકળ નનય છ,

કચછના રણ અત ખ'ભાત વચચ એક “ નળ ” નામન સરવર છ, જન કષતરફળા ૪૯ ચોરસ માધલિ છ. કટલાક લક તયા પાણીમા 3હનારા પકષીઓ--બતકના શિકાર અપ જય છ.

રણઃ--સજરાત મરાતમા રણન પરમાણ વધાર નથી, થરના

2ણની દણષિસ એફ પરદશ આવલ। છ, જ કચછના રણત નામ એળ* ખાય છ. આના બિલકલ સપાટ જમીનના ભાગન કષતરફળ €૦૦૦ ચોરસ માઇલ છ,' બહધા આ અસલ સમદરન!" ભામ હત, જ

સકાઈ ગયો છ. આ રણના ખ ભરાગ છ. પરવમાનો મોટ ભાગ પરવથી

પથિમ સધી ૧૬૫ માધલિ લામ છ, અત ઉતતર દકષિય એતી લ'ધાઈ ૮૦ માપલિ છ. આ ભાગ કષતરફળ ૪૦૦૦ ચ!. માઇલ છ, ડોકટર લભાન એમના પસતકમા આ રણ વિશ નીચ પરમાણની બાબત! જણાવ છઃ--

પવ તરફતો ભાગ જ નાન રણ છ ત ૧૬૦૦ ચો. માઈલ જ- એની પરવ પકચિમ લ'બાઈ ૮૦ માઈલ છ અત ઉતતર દકષિણ‌ પહોળાઈ ૧૦ થી ૪૦ માઈલ છ, મ।[ટા રણની દતતિણની સરહદ ઉપર મોટી મોટી રકરીએ છ, અન એપરિલથી ઓકટોબર માસ પયત દકષિણ દિશા તરફથી મો!ઢા વ'ટાળિયા આવ છ અન કોઈક વખત વરસાદ પણ પડ છ. ભરતી વખત દનયાત પાણી એકથી તણ ફીટ સધી ચડ છ. કોઈક વખત લણી અત બનાસ નદીઓની રલ એન પાણીથી તર કરી મક છ, અત પાણીના સકાયા પછી તતો ભજ રહી કય છ, કોઈક ઠકાણ જમીન હરિયાળી દખાય છ. આ રણમા કાઈ કોઈ વખત પકષી નીકળી આવ છ. ગધડા અન હરસોના રાળા પણ નવામા આવ છ, તમજ ઊ'ટાના કાફલા પણ આવ છ.

૧. સબઈ ગરટિયર, શા. પમા પ. ૬૬-૫૨

૧૦] ગજરાતન ઇતિહાસ

*પર”ત તયા આવવાની કોઈ હિ'મત કરવ નથી. આ રણની સપાટી ઉનાળામા બિલકલ સી અત બરફની

માફક ચળકતી હોય છ. એની અત સમદરની વચચ કચછત! ટાપ આવલો છ, જ કઈક અ'શ ઊ'ચાઈ ઉપર છ. આ રણની સવાળી

શરપાટી ઉપર «તયાર સીધા સરયાના કિરણો! પડ છ તયાર તમા મગજળ નજર પડ ર, જ મસાફરોન પરશાન કરી આખર દીવાના બનાવી રદ છ, સય'તા સખત તાપત લઇ કસછના રણમાથી પસાર થવ શકય નથી. ફકત સરયાસત પછી જ કોઈ આદમી આ અજબ અન એકાત મદાનમાયી પસાર થવાન] ઈરાદો કરી શક છ.૧

ગજરાતની આખોહવા અન સોસમોા:--આ પરાતની આમોહવા ત'દરસત અત સદર છ, પર જલી પરદશો શજવાળા છ. સમદર નજીક હોવાના કારણથી ઠહડી ઓછી હોય છ. વરસાદ ખપપરતા પડ છ. જન માસની આખરથી વરસાદ શર‌ ચાય જ અત સપટમબર માસ સધી રહ છ. તવમબર‌ ડિસમબર અન જનયઆરી મહિનાઓમા ઠ'ડી સાધારણ પડ છ. ફણઆરી મહિનાની આખરથી ગરમી શર ચાય છ, અન જલાઈ સધીરમા ૧૧૫૦ ગરમી થાય છ. શિયાળારમા ૪૭” સધી આવી સખત ઠડી પડ છ. ગજરાત- ની ઉતતર કચછ અન કચછના રણમા સખત ગરમી પડ છ. સૌરાષટરના સપયભાગમા પણ ગરમીન પરમાણ વધાર છ.

વરસાદ:--તરરસાદ હોવા ૭તા પણ ગજરાતમા ગરમી પડ છ. હિ'દરતાનના ખીનન ભાગ!ની માફક અહી પણ વરસાદ ઠીક પડ જ અન જદા જદા ભાગ વરસાદન પરમાણ વધત એષ છ. અમ- દાવાદ જિલલામા સરાસરી ૩૦ ઇચ જટલ! વરસાદ પડ છ. સૌથી

વધાર વરસાદ સરત 1લલારમા -પડ છ. સૌરાષટર અન. કચછમા વર સાદ એછ છ. આખા ગજરાતમા લગભગ સરાસરી ૭૦ ઇચ જટલ વરસાદ પડ છ.

૬. તમદન હિનદ, પ ૪૦

ભાગ ૧ લ।-ઉપોાડઘાત (૧૫૧

હવા ખાવાના સથળો # ડમસઃ--સાધારણ રીત તયા રાદર યધત જવાય છ, કારણ ક

એની પાસ જ એ આવલ છ. એ દવા ખાવાન સથળ ગણાય છ અત સમદરન કિનાર આવલ છ. તયા ધનિક તમજ વપારી લોકોના પષકળ મકાતો 9. ઉનાળામા એ જગયા રમણીય દખાય છ.

આધખઃ--એ એક મચહર પહાડ છ. એની ઊ*ચાઈ ૫૬૦૦ પરીટ જટલી છ. ઉનાળામા તયા ડડી સાધારણ પડ છ. યા મવાડ, મારવાડ, ગજરાત અત સરાષટટ ટા નવામા અત મએ, તમજ સિવિલ અત મિલિટરી એફિસરા ઉનાળામા મહ છ. સામાનય વરગના લક પણ સ ખયાબ'ધ તયા નનય છ. હિદઓ માટ ધરમશાળા અન મ'દિરોમા રહવા માટ બદોબસત રાખવામા આવલ છ. મસલમાનો મટ પણ એક મસીદ છ, સટશનથી પહાડ ઉપર મોટરથી જવ છ. તયા પષકળ ઝરા છ, જ જવા લાયક છ,

હછરા અન વરાવળ --આબત જગયા સમદર કિનાર આવલી છ. સષયભાગના લડ હવાખાવાના સથળો માની તયા નતય છ. વરા- વળમા એક નાતી નનમ મસજિદ અત સખયાબધ નાની મરજતિ છ. એક સરકારી હાઈમકલ અત બીજી એક અરખી મદરસા તકવીઅતલ ઇસલામના નામથી તયા છ. મદરસા નાના પાયા ઉપર‌ છ પરત તની ઈમારત સારી છ, અત ત ઉપરાત એત મસતકાલલ એ લાગમા અભજડ છ, તયા દરક નનનરના પગતક છ જતાગહના નવાખ લાખો રપિયા ખચ કરી એનો કિનારો બદર રપમા બનાવયો છ. અત હવ તયા મોરય જહાજો આવી શક છ. હાલમા સોમનાથ અન માગ- રાળ ઉપર એની ઝબરદસત અસર જણાય છ આ ખબનતો વિકાસ આ કારણથી ર‌ધાઇ ગયો છ. જનાગઢ 2જના દાથ નોચ આ શહર છ. જમ મસજિદમા ઈમામજ સામની જ મિહરાબર છ ત ઉપરત

9. ધમા વડ! ૨. મસજિદમા એક ખાસ જગયા «તયા ટિ તરફ મ કરી નમાઝ પઢાવ **

૧૨] શજરાતન! ઇતિહાસ

શિલાલખ હજ સધી વાચી શકાય! નથી, એ દલિગીરીની વાત છ સમદર પાસ એક નાની મસજિદ છ. જ ઉપર‌ મહમદશાહના વખતનો હિ. સ, ૮હ૩તો શિલાલખ છ.

નહરોઃ--(૧) ખારી નદીની નહમ, ગજરાતમા આ મહતવની નહર છ, જનો લાભ ડાગરની મોસમમા લદા વધ પરમાણમા ઉઠાવ જ, (૨) બીછ નહર ઠાચમતીની છ. (૩) સૌરાષટરમા માગરોળ નછક સારણની પરાણી નહર છ. લક ધણ ડરી ચોમાસા પછી કવાન ઉપયોગ કર છ. આ ડારણથી આજ પહલા આ મલકમા લાખો કવા હતા. ક

દરાશઃ---ગજરતમા એછીવતતી દરક તતતની પદાશ જનવામા આવ છ, જમાથી કટલીક મશહર ચીજની યાદી નીચ ગરમાણ છઃ

વનસપતિઃ--સરડી, વરિયાળી, તમાક, અદીણ, ગલાબ, કવડ!, ચપ, વાસ, બાવળ, પીપળ, બોરડી, ખાખરા, સાગ, સીસમ, લીમડો, અરડસી.

ર‌ળઃ--સીતાફળ, નનમફળ, દાડમ, દરાકષ, સફરજન, કરી,

ખરખયા, રાથણ, નાસપાતી, તરબચ, ચીભડા, કાકડી, પપયા, કળા, મહડા, બોર, નારગી, આબલી. પર'ત કરી અન શાયણ ગજરાતમા પષકળ થાય છ. એ વાત જણીતી છ ક સલતાન મહમદ આ બન મકારના વીસ લાખ ઝાડ! ગજરાતમા રપાતયા હતા. નામદડા અન રાડમ ધોળકામા પષકળ ચાય છ. અન પરાતીજ પાસ એરાન ગામરમા ખરખચા (ટટી ) અહ જ મીઠા અન મજદાર હોય છ. પચમહાલ જિલલામા મહડા પષકળ થાય છ, સરત જિલલામા આખા, ફણસ, અત તાડ અત ખનજરીના ઝાડા વધાર તરમાણમા છ,

[નિધ:--એરાન, રાતીજ જિલલામા લગભગ ૨ માઈવ ૩૫૨ એક નાનો કસબ! છ. અસલ એ વપારન સયક અત અનાજન બજાર “શ. મરાઠાઓની લટફાટત લઈ ન એની પડતી થઈ હતી. હાલમા

ભાગ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૧૭

એ એક મસલમાન જમીનદારના તામામા છ. એ એક વિજઞાળ જગયા છ. સભવિત છ ક પરાણા વખતમા પણ એ એવી જ હરો. આ ગામ નદી કનિર આવલ છ. ઉનાળામા એતો ધણોખરા ભાગ સક!

ચઈ નય છ અન ઘ'ટણપર પાણી રહી નતય છ. સકા જરાગરમા

વાઘ#ી લક રડીની ખતી કર છ, આ મોસમમા પદાશ વધ પરમાણરમા થાય છ. અત ઘરણ કરીન જો ટટી મીડી પણ હોય છ. લોક પરાતીજ, નડિયાદ, અમદાવાદ વગર જગયાએ એ લઇ નય છ. આ ડસખાની વસતી ઊ'ચી ઊચી ટરકરીએ ઉપર છ. આ રકરીએ રડગર જની ઊચી છ. ધણી"ખરી જગયાગ ઝરા વહ છ તમાથી મીઠ સાફ અન

હલક” પાણી નીકળ છ. તયા લક આ જ પાણીન ઉપયોગ ડર છ. કવા નથી, અન ખરખર આટવી ઊ'ચી જયામા કવા ખોદવા એ પહાડો ખોદવા ખમગર છ. તયા ઝરા હોવાથી એમ માલમ પડ છ

"ર નીચ પથથર હમ. ધણી જગયાએ પથયર બહારથી દખાય છ. એ કાકરીના હોવાથી ખહ જ મજખત હોય છ. જ પયથર નદીમા હોય છ ત લાભા સમયથી તયાજ છ. અમદાવાદમા સાબરમતીન પાણી અજીણક1૨ક ગણાય છ. વળી એકાદ વાસણમા કટલાક દિવસ રાખવામા આવ તો સફદ ૨ ગના ખાર કર ઉપ? તસતવામા આવ છ. પરત અહો' આ નદીન પાણી હલક, મૌડ' અન પાચક છ, મારા ધારવા ગરમાણ કદાચ ગઆ ઝરાના મળવાથી એના ગણમા ટરરફાર ચપો હરો.

ગરામમા ખોર અત કરી ઉતતમ પરકારના ચાય છ. નદીતી ખીજ પાર‌ ગાયકવાડ સરકારની જમીન છ. તયાન પરાણી «બન મ દિર‌ જવા જવ છ. મ દિરતો આગળતો અત મધયતો ભામ તટી ગયલો છ. પર'ત મોટી મ!ટી શિલાએ। “કવી રીત ઉઠાવવામા આવી હર એ વિચાર- વા જવી ખાબત છ, તયા એક ઉરદ અન ગજરાતી નિશાળ છ. એક મસીદ પણ છ. તયાની વસતી આ પરમાણ છ : નદીના કનારા ઉપર

મસલમાત રહ છ, તયાર પછી હિદ વાણિયા અન તયાર પછી કળી લોકોની વસતી છ. પરાણા જમાનામા લ'ટફાટત જર વધ પરમાણમા

૧૪] શજરાતનો ઇતિહાસ

જોવાથી હિ'દઓના રકષણ અથ આ રીત વસવાટ કરવામા આવયો

«તો, હાલમા આ ગામ વપારન કનદર ન હોવાના સબબ વપારીએ

પણ અહીતહી' જતા રહા. અતયાર પણ તયા બસો અહીસ। ઘર છ.

અહધા પરાણ મદિર ખૌદધના વખતન પણ છાલ જતોત છ, વપા-

રીએ સામાતય રીત જન છ, આસપાસની તમામ જમીન ખાઈ

જવી નીચી અત પહાડ જવી ઊચી છ. એની હાર ઇડરના

પદાડોન મળ છ, તથી એના અ'દરના ભાગમા કાઇ કોઈ વખત

તરાધ આવી પહોચ છ. અસલના જમાનામા અહો એક અજગર‌ પણ

હતો જ એક આખી બકરી ગળી જતો હતો, અત આ જ મથિતિમા

એક વખત લોકોએ એત જયો અત મારી નાખયો. એના ચામડાની ઠી તયાના દરબાર સાહખતા સાળા પાસ છ, તયાના ઘણાખરમા મકાનો માટીના છ, પર'ત હવ પતરાતો ઉપયોગ થવા માડો છ. ફસબાતી અથવા સિપાઈ એની વસતી તયા ઠીક પરમાથમા ચઇ ગઈ દતી. લારયા કરતા, પાયજામો, અન દોપદદો તયાવી સરીઓનો લિબાસ છ. પરષો કરતા' પાયનનમા અન રોરવાની ક કોટ પહર છ અન માથ ?'ટા ખાધ છ. તયા હિદિએન પણ એક મ'દિર‌ છ. અદિ'યાતી ખાણમા કવડ પષકળ ઊગ છ, પરત કોઇ એતો પોગય

[ઉપમોભ કરવ નથી, ર તયાના લોકા ભ'સ વધ પરમાણમા પાળ છ, ભારમ!જ માટ

એએ ઊરાનો ઉપયોગ કર છ. એની આમદાની ૬૦૦૦૦ જટલી છ. “પરત સકડ ૩૦ જટલા રપિયા જદા જદા ટકસત લષન સકકારી ખજનામા નતય છ. અહયાની નાની નાની ટકરી ઉપર જ તદરસતી તમજ હવાખાવા માટ બગલા બાધવામા આવ તો સ“ખયાબ'ધ લકા

તયા આવ, તયા એક કોસ દર એક ગામ આવલ છ જત' નામ લાખરળા છ. યાની ટટી અતિ મીડી હોય છ. અહિયા પણ સસલ-

સાનતી જમીનતરી છ. બહનણ અસસજાસ તમામ કળા અત હિદ છ, જમની વચચ પરાણા વખતમા બહ‌ જ ટ'2। ચાલતો હત!-

જાગ ૧ લો-ઉપોદઘાત [૧૫

ડલ વસતી લગભગ દો હશતર જટલી છ. 'સસલમાનતો!ની સખયા ૩૦ ૦ જટલી છ, ૮૦૦ થી ૯૦૦ જટલા દિ'દ છ, અન બાફીના કોળી છ, તયાના મસલમાનોન! સામાનય વરગ" ગરીબ છ, પર'ત એએ આળસ છ, જદી જદી તના નાના નાના કારખાના ન તમા બનાવવામા આવ તો સહલાઈધી એએ સખચનથી પોતાન ગજરાન ચલાવી શક એમ છ, પરાથમિક સિકષણત પરમાણ છ૦ ૮31 જટલ” છ.]

ગજરાતન અનાજ?--ઘણ,'ખાજરી, જવાર, તવર, તવ, બાવરા, મકાઇ, ડાગર, મગ, મડ, અડદ, ચણા, કપાસઅત સરસવ,

પાક છ. પરત એમા બાજરી, જવાર, ડામર‌ અન કપાસ અહીની “સ પદાશ છ. ડાગર ખડા જિલલામા ઉતતમ થાય છ. એ! ચોખાત નામ “કમોદ' છ, બાજરી અત જવાર ખાસ કરીત સૌરાષટરમા જ થાય છ, અત તયા વધાર ઉપયોગરમા લવામા આવ છ. કપાસ માટ સરત અન ભરચ જિલલા મશ? છ. હિ'દસતાનન' ઉતતમ'ર અહી ઉતપનન થાય છ. સામાનય રીત એ કાળી જમીનમા વાવવામા આવ છ. દલિગીરીની વાત છ ક એમાતો મોટ જઞાગ હિ'દસતાનતી બહાર #તા રહ છ. ન

ગજરાતના મમ ગરની દરક#જતના જાનવરો જવામા આવ છ, જમાના કટલાકના તામ નીચનપરમાણ છઃ--

વાઘ, સિ'હ, ચિતતા, રી'છ, વર‌, વાદરા, માકકા, હરણ, સાબર, શિયાળ, ધોડા, ગધડા, ગાય, બળદ, ભસ, ઊ'ટ, બકરા, ઘટો, કતરા, શાઝવગર, હાથી શાહજહા બાદશાહના સમય સધી અહી નનવામા આવતા «તા, પરત હવ નથી. આખા દિદસતાનમા ડસિ'હ ફકત સૌરાદરના ગિરના ડગરમા જ નનવારમા આવ છ. એન શિકાર કરવાની શતાઈ છ, કારણ ક એવી નસલત। દિદમતાનમાથી નાશ થયો છ; માતર ભ જગયા બાઈી' રહી ગઈ છ. મોથા મોટ યરોપિયનોન' નનાગઢના નવાબ સાણબની પરવાનગીથી શિકાર કરવાતો લાભ 'મળતા હત, ચિતતા અન વાવ નળ સરોવર પાસ તમજ ગ[ડાસારમા જવામ॥ આવ

૧૯] શજરાતન! ઇતિડાસ

છ, કારણ ક સરોવરત લઈ ન હરણ વગર ધણાખરરા જાનવરો તયા રહ જ. રવાદરરા અમદાવાદમા સાબરમતીત કનાર સખયાખ'ધ નતવામા આવ છ. મઢાજનો તરફથી એમન ચણા ખાવાના મળ છ. એએ એડતત બહ જ સતાવ છ. કચછ અન સૌરાદટના ઘ!ડા વખણાય છ. સનારા ખયાલ છ ક ૪ગક અત ઉમાનના વતતીઓ અસલ ાભો સરમય પરયત અરખી ઘોડા અહી લાવી વચતા હતા અત આ એ ઘવોપરગાતી ઓલાદ છ." અહી'તા બન જતના બળદો સદર હય છ. ગરોઢા કદવાળા બળદના શરીર તથા શિ'ગરડા ખબસરત છપ છ. અન તીચી કદના બળદ પણ નાન, મજખત અન સ।!હામણઃ હોય છ.

ગ નાના રબર ટાયરના એકકાએ નનડલા ઠીક દખાય છ. એત ધોડા સાથ હરીફાઈમા દોડાવવાની તાલીમ આપવામા આવ છ. પલા અમદાવાદમા રાતના ૧૨ વાગયા ખાદ રોડાવવાતી રરીદાઈ એય પણ ચતી.

શજરાતના ખનીજ:--મોત', અષીક, આરસપહાણ, લોહ, સીસ, મગતીઝ, અબરખ, સરખાર, મીડ' અત રગ પઠાણી છી, સોન ભાવનગરના પહાડમાથી અસલના જમાનાથી નીકળત આવય છ, પરત આજડાલ એ બધ છ. અગરખ પ'ચમઠાલ, સાબરકાઠા અન રવાકાઠા એજનસીમાથી નીકળ છ. અ૪ીક સરત િહલારમા નીકળ છ, પર'ત ખ ભાતમા એન સાફ કરવામા આવ છ. હિદ અન સસલમાન કારીગર! ઉતતમ પરકારની ચીનન એમાથી ખનાવ જ. દાખલા તરીક કફ અન કોટના બટન, વીટી, એરિગ, ગળાનો હાર ચપપતા હાથો, ઘડિયાળની ચપત, સલીબ ( ફોસ આકારતી), દિલાલ (અરધચદરના આકારના) વગર. આ વસતઓ કાનસ, અમરિકા, મિસર વગર જગયાએ પષકળ નનચ છ. દિદસતાનમા પારસી અન વહોરા એની બહ જ કદર કર છ. સરોખાર રાધનપરમાથી નીકળ છ.

૧. દીખાગ।-ખલાસ-તત‌ તવારીખ

જઞાગ ૧ લ-3પોદઘાત [૧૪

પાક બરબાદ કરવા ખિટિરા સરકાર એક અલગ ખાત પણ કાઢય' હત તથી સૌથી વધાર નકસાન ખ'ભાતના નવાબન થયલ. તયો તમામ ગજરાત ખારધ શક એટલ મીડ' પકવી શકાય, પરત બિટિશ સરકાર બ'દર‌ ખોલી ક મીઠ તયાર કરી આમદાનીતો વધારો કરવા દીધો નહિ. કટલીક વખત મટટના સતતાવાળાઓએ એ બાબતમા પતરવયવહાર કરયો હત, પરત એત ક'ઈ પરિણામ આવય નહોત, કારણ ક સરકાર પોતજ એતો વપાર કરતી હતી. તથી પોતાન સખત ખોટ આવવાન ભય હતો, સરકારત આ વપારથી વારષિક છ કરોડ રપિયા મળતા હતા.

લોડ' ધોઘામાથી તીકળ છ અન એ પહલા કપડવ'જમાથી કાઠવામા આવત વ, પર'ત હાલમા એ બધ છ. આજકાલ હાલલ- માથી મગનીઝ કાઢવામા આવ છ.

મગ પઠાણી એક નતતતો ચતો છ, જ ઈડરના પહાડમાથી નીકળ છ. એન પાલિસ કરી એવો સાફ અત ચમકદાર‌ બનાવવામા આવ છ ક આબટબા આયના જવો જ દખાય છ. દિલહીના લાલ કિલલાના બાધકામમા શાયજહા બાદશાહ એત પલાસટર કરાવય હત. તાજમહાલતા અદરના ભાગમા પણ એન પોલિશ છ. લોકા એમા પોતાની સરત નઇ શક છ. ૪. સ. ૧૯૦૭મા પહલી વખત હ નયાર આમરા ગયો હતો તયાર મ નજર નનય હત. દવ લોકોએ એન હાથ લગાડી લગાડીન મલ કરી દીધ છ. એ છતા પણ એરમા પડછાયો હજી પણ નજર પડ છ. ઘર ભાગ એનો વપરાશ બ'ધ થયો છ, ફારણ ક સિમનટ દરક નતતના ચનાના વપારત પાય- માલ કરયો છ.

સાતી કચછના અખાત અત નમનગરમાથી નીકળ છ. ગજરાતનો છતનર-ઉવયોગ:--કાપડ, કાગળ, સાખ , લ!ખડની

પટી, અકીકની ભિનન ભિનન પરકારની ચીનન, તાળા, દીવાસળી, જરી

ખન રશમના કપડા વગરત કામ અહી સાર ચાય છ. ભરચમ॥ યરીની ચાદરો સારી બન છ અન તયા કાચરના કારખાના છ. ગજ-

જ

૧૮] શજરાતન! ઈતિહાસ

રાતમા છાપવાના કારખાના અત દળવાની ઘ'ટીઓ પણ પષડળ છ. પાલણષરમા કવડા અન ચ પાના અતતર અન તલ ઉતતમ પરફાર-

ના ચાય છ ત ઉતતર હિદસતાનમા પષકળ જય જ. તયા 'વડાત' મરોઢ' જગલ છ તમા સાપ પણ વી ટાયલા જવામા આવ છ. વળી લગી, રમાલ, સસી (ધારીવાળા કપડા), દોઇર (એક પરકાશન કાપડ), સલમાની થાદ?, ખાદી અન ગતરજી સદર તયાર થાય છ અત અભભસતાનમા વચાય છ, છરી, ભાલા, ખ જર, તલવાર, ચામડાની ચીજ, બનાતની જીત સારરા તયાર ચાય છ. પાટણમા માટીના નાસણ। સારા થાય છ અત રશમી રગીન ચિતરકામવાળા ફીમતી કપડા તયા બન છ, જ પટોળા કહવાય છ. ઇ. સ, ૧૯૩૨મા મ” મારી નજર કારખાનામા બધ' કામ નનય. દ અતિ હરતમ'દ ચયા, ખરખર કામતો ખબસરત નમનો છ. કપડાની બત બાજએ એક સરખી ભાત નનનારત આશરરયાયાકત કર છ. દિલગીરીની વાત છ ક યરોપના કારખાનાગ આપણી આ અજબ કળાન દબાવી દીધી છ.

કરાપડ*--અમદાવાદમા કાપડ સષકળ તયાર થાય છ. ફકત કાપડની ૮૦ ચી વધાર મિલ ચાલ છ. એ નનણ ' હિ'દરતાનત' માચસટર છ. હરક નનતત કાપડ અહી થાય છ. કટલીક મિલમા સતર‌ તમજ કાપડ બન તયાર થાય છ. અન કટલીકમા સતર ઈગલાડથી મ'ગાવી માતર કાપડ તયાર કરવામા આવ છ પરત દિલિગીરીની વાત એ છ જ િટિશ સરકાર અતયાર સધી ૮૦ નબરથી વધારન' સતતર તયાર કરવા દીધ નહોત. આ ઉપરાત વીરમગામ, નડિયાદ, વડોદરા, ભરચ, પટલાદ, ભાવનગર, વરાવળ વગર શહરોમા પણ કાપડની મિલ! છ. તમામ ગજરાતમા કલ ૧૧૫ ચી વધ મિલ છ,

કાગળ*--સાધારણ રોત કાગળ યરાપથી આવ છ. અથવા ગબધ કલકતતા વગર છકાકામા હિદસતાનમા આવલો તયાના કારખાના- મા બન છ. આ કારણથી કાગદી કઈ ઉતપતન કરી રાકતા નથી. * “4 સક નતતો નાડો સદદદ ક બદામી ડાગળ ખાસ અમદાવાદમા

જઞાગ ૧ લ-ઉપોદઘાત [પ૯

“હાથથી પરાણી રીત ગરમાણ બનાવવારમા આવ છ. ખાસ કરીન વપા- રીઓના હિસાબકામ માટ સ'ખયાબ'ધ ચોપડા એમાથી તયાર થાય છ, આ સિવાય કોઈ એતો ઉપયોગ નથી. રી

અમદાવાદ પાસ હવ તો બારજડીમા કાગળની મિલ થઈ છ અન તયા સારા પરમાણમા છાપવાના કાગળ તમજ પ વગર તયાર થાય છ.

સાબ વધ પરમાણમા પરાતીજમા તયાર થાય છ, ત કપડા પોવાના કામમા આવ છ. હમણા અમદાવાદમા, વરાવળમા, પોરબદરમા પણ તયાર ચાય છ. અમદાવાદમા સસલમાતના કારખાનામા વધ ગરમાણમા ર:ગીન દીવાસળી તયાર થાય છ, જ તહવારમા “વપરાય છ. કટલીક મદતથી સામાનય દીવાસળી પણ ખનવા માડી છ. ખાસ કરીન એ પ'નનખમા વચાય છ. ખ'ભાતમા બ સસલ-

સાનોતા ખ કારખાના છ, જ સદર રીત ચાલ છ. અકીક વિશ ગમ* ઉપર 1વગતવાર‌ લખય છ. વરાવળમા સદર તાળા ખન છ, સરતમા જરી રશમ અન કતિખાબ સામા તયાર થાય છ અન એ ખહાર જય છ. હાથીના દાતત” કામ પણ તયા સદર‌ થાય છ. કચછત

સતારપાન' કાતરણીકામ પરખયાત છ. મીણથી જ ભિનન ભિનન ગરકારના કાપડ છાપવામા આવ છ ત

દર દગના મલકમા નનય છ. પારબ'દર અન આખામા સિમનટ બનાવવાના કારખાના છ. ઈડરમા લાકડા ઉપરન રગીન ઠામ સદર‌ થાય છ.

વપારઃ--ઝજરાતમા નોચની વસતઓની આયાત નિતય થાય છઃ આયાત#--સોત, ચાદી, વિલાયતી કાપડ, લોખ'ડ અન લોખ'ડનો

સામાન, "ખાડ, દવા, કાચન સામાન, મશીન, રમકડા, રભ, લાકડા,

શવાત, અનાજની કટલીક નતો, નાળિયર, ઘાસતલ, કોલસા, કાગળ,” ચાડિયાળ, મોટર અન સાઇકલ.

નિકાસ.--અનાજ, તલીબિયા, ર‌, સતર, કાપડ, તમાક, માખણ,

ચામરડા અન મસાલા.

૨૦] ગજરાતન ઇતિહપસ

વહવારના સાધનો

જળામારગાદ--ગજસાતનો જળમારગ હવ લગભગ બ'ધ થઈ ગયા છ. નાની ગટીમ૨ અન વરાણો આવજાવ કર છ, ત ખ'ભાતથી

ભાવનગર, ડમસ, જકફરાબાદ, સોમનાથ, વરાવળ, માગરોળ, પોરબ'દર, દવારકા, અન માડવી, વગર જગયાએ નતય છ. પરત આ ખધી જગયાએ! સાધારણ છ. ગજરાત અન સૌરાષટર તમજ અરખી સમદરન મખય બદર સ'બઈ છ, અન સિધ જ નહિ પરત સારા હિ'દસતાનના વાયવય ભાગન' કરાચી મખય બદર છ, ખ દાયકામા ભાવનગર, જમનગર, ઓખા, નવલખી અન વરાવળમા મૉરથા બ'દર બતાવવામા આવયા છ.

ઊટના ડારલાઃ-કટલીક વખત કચછતા રણમા થઇન શરન કાફલા આવશ કર છ. રલ અન સટીમરન લઈન એની “પાસ જરર પડતી નથી.

તાર ટપાલઃ--રહવની માકક તારટપાલતો પણ બજોબસત છ. ઇલાકાની રાજધાનીન શહર એન કનદર છ અત ઘણાખરા શહર, કસખા અન ગામમા એની શાખાઓ છ, એની મારકત પતરો, પારસલ, પસા અન તાર‌ પહોચાડવામા આવ છ.

જમીન મારગ--રલવ-ગજરાતની રલતર જળની માફક કલાયલી છ. મ!દી લાધનિ ઉપરાત નાની નાની સખયાબ'ધ રવ જ, મરખય‌ રલવ સરકાગતી ખી. ખી, એનડ સી. અઇ., ગાયકવાડની

છ. બી, એસ., અન સૌરાષટરમા બધી શાખાએ એકરપ થઈ સૌરાષટર જવ બતી છ.

જાતતા અત તમત1 વસવાટ

આજ પણ ગજરાતમા ભિતર ભિનન નતની ગ જવામા આવ છ ત કબીલા તમજ નતતિની રદાદિએ એક બીનનથા જદી પડ છ. પરાણા જમાનામા સ'ખયાબધ કોમો! બહારથી આવતી હતી

વરસનો મોઢા ભાગ અહી* પસાર કરતી હતી; ૫ર'ત ગજરાતના

ભાગ ૧ લ।1-3પોદઘાત [૨૧

બદરો બ'ધ થઈ ગમા તયારથી તમની આવન પણ બ'ધ ચઈ ગઈ. અતયાર તો નીચ પરમાણની કોમ! ગજરાતમા રહ છ :

ભીલ, કાડી, કાળીપરજ, રજપત, રબારી, મોગલ, ખોજ, સમણ, પડાાણ, પારસી, વહર1, સીદી (હબશી), કોળી, ગરાસિયા,

સયઇ રખ, મોમીન, કષતરી (ખતરી), પલકષતરી, કાયસય વાણિયા, ઘાલણ, ડણબી, ભાટ, નાગર, 2& (ચમાર), ભ'ગી, વાઘરી, બલચી, મકરાણી, અરબ, મૌલા-ઈસલામ, રાઠોડ અન પરમાર.

ભીલ વધ પરમાણરમા પ'ચમહાલમા, કાડી સૌરાષટરમા, અત કાળીપરજ ખાનદશ અત" સરતમા રહ છ. રબારી સાર ગજરાતમા '*લાયલા નનવામા આવ છ, ખોનન (આગાખાની) હરક જગયાએ વસલા છ, પરત તમના 'નદરરયાના આણ'દ, અમદાવાદ, અન લીમડીમા છ. મમણ કચછ અત સૌરાષટરમા રહ છ. પદાણત કનદર સથળ કપડવ'જ છ, તયા તએ મરી સ'ખયામા રહ છ. વહોરા બ જાતના છ : એક સતતી અન બીનન પસમાઈલી (રિયા). તમન! સરત અત અમદાવાદમા વધ પરમાણમા વસવાટ છ. ખાસ ફરીન ઈસમાઈલી વહોરાએ ન કનદરસથળ સરત છ, તમના પવિતર વડા મલલાછ સરતમા રહ છ. નાગર કોમ વધ પરમાણમા સૌરાષટર અત "ખાસ કરીત જનાગ4મા રહ છ; અમદાવાદ, વડનગર, વીસનગર, નડિયાદ, પટલાદ, ભરચ અન સરતમા પણ છ. રજપત લ!કો ઉતતર ગજરાત અત સૌરાષટરમા રહ છ. પારસીઓ સાધારણ રીત હરક ઠકાણ નતવામા આવ છ, પરત તમની મ!ટી વસતી નવસારીમા છ. કણબી લ[ક।ની મોટી સ“ખયા અમદાવાદ જિહલામા, ઉતતર ગજરાતમા અન સૌરાષટરમા

પણ, અન તમત! ધ ખતીન! છ. તમતી વસતી એક લાખ જટલી છ.

ગજરાતની ભાપા અત કળવણી આ પરાતમા જદી જદી નનતની બોલીસય બોલાય છ, તમાની

ઉરદ, મરાદી, કચછી સિવાયની સોરડી, ચરોતરી, સરતી અન ભીલ લતી ખોલી ભીલી રજરાતી છ. ગજરાતી ભાષાની તળ ગજ

૨૨] શજરાતન1 ઇતિહાસ

ખ નત છ : એક સરતી અન બીછી ચરોતરી. ભરચથી માડી દમણ

સધી સરતી બોલીન પરચાર છ, અન અમદાવાદથી માડી વડોદરા સધી. લક! ચરોતરી ભાષારમા વાત કર છ. ગજરાતી ભાયા ખોલનારાગની સખયા એક કરોડ અન સાત લાખ જટલી છ. હિદસતાનની બધી ભાષા બોલનારાએ મા ગજરાતીની સ'ખયા સ કડ તરણ જટલી છ, ઉદ જબાનન। પણ હાલમા વિકાસ થઈ રલો છ. એ ભાષા આ પરાતમા દરક હકાણ ખોલાય છ તમજ લક ત સમજી શક છ. ટકડકાણ ઉરદ મદરસા, નનવામા આવ છ. ધણીવાર ઉરદ ચોપાનિયા અત અખબાર। બહાર પાઠવામા આવયા હતા, પરત તનો પરચાર એટલો બધ. થયો નહિ.

જયાર આરયો હિજરત કરી હિ'દસતાનમા આવયા તયાર પહલ- વહલા તએ ગજરાતમા આવયા ન હતા, પરત લાબી મદત બાદ તએ દકઞિણ તરફ ફલાયા. તયારપછી મધયકાળમા સ“ખયાબધ કામાએ આય લતી પડ ગજરાત ઉપર હમલા કરયા હતા. તમાની. બાસ કમ દણ, ગજર, અરબ, પદાણો વગરની હતી. પામસીઓ જ સસલમાતોના જમાનામા ઇરાનથી નાસી છટયા હતા તમણ ગજરાતમા આસર લીધ! હતો. આ તમામ પરદશી કોમો અન રાળીઓ રડત 2કત એક બીકન સાથ હળીમળીન રહવા લાગી અત તમશ પાતાના રિવાજ અત સધારા ગજરાતી સમાજમા પણ દાખલ કરી દીધા, તમજ ગજરાતી સમાજની પણ તના પર‌ કઈક અતર શઈ, આવી રીત જમ જમ વખત ગય! તમ તમ એક બીનત સાથ હળીમળીત રહવાથી એક જમાતનતી ખાશિયત બીજી «માત અખ- તયાર કરી, આ જદી જદી જાતો એક તરીકા ઉપર‌ એકતર થ ગઈ, તમના સવાન સામાનય થઈ ગયા, તમની ઉનનતિ પણ સમાન ચઈ ગઈ, તમના સમાજ પણ એકતર થઇ ગયા; અન આવી રીત તમના ઇતિહાસ, ભાષા અન સાહિતય વગરતો એકી સાથ વિકાસ થન!.

,., અનાર લોકોની ભાષાતી વાત ખાદ કરતા એમ પખાતરીથી કફવરામા આવ છ ડ ફકત સસકત જ સારા હિદસતાનની “સામાનય

ભાગ ૧ લ!-ઉપોદઘાત [૨૩

ભાષા હોવી નનઈએ, આ દરાની તમજ પરદશની ઘણીએ ભાષાઓ ત શમયની સ'સકત ભાષા સાથ મળી ગઈ અત આ તમામ લરાયાઓની આપસમા એક ખીશન ઉપર અસર થઈ. આવી રીત આ ભાષાએ।- માની હરકત પરભાયામાથી કઈક અશ ફાયદો ક ગરફાયદો થય; અત જ કઈ ગરહણ ન કરી શકાય ત છોડી દીધ. થાહમણ તમજ ઉચચ ટીના લકત સામાનય રીત સ'સકતનો અભયાસ કરવાન હક મળયા હત. અનય નતિના લ[કાથી ખદદિમા વિકાસ કરનારી આ ભરાષાતા સામતો કરી શકાયો નહિ. કળવણી અત ખિલવણીતો અભાવ, ઉચચારની મશકલી અન ઊતરતી કામોની અજઞાનતાન લત

સ'રકત ભાષા સામાનય વરગના લોકોમા પરવશ કરી શકી નહિ, અન સવત'તર ક સામાનય રીત તતો સવીકાર થમો! નહિ. સાન વિકાસના ઉપાસક। સ'સકત ભાષાત અભયાસ કરતા ટતા, ત વખતના સધરલા સમાજની ભાષા સસકત હતી. સમાજના કટલાક લક। તટી કટી પરાકત-સ'સકત બોલતા હતા. યવ સસકત પોતાન નામચીન

“સથાન ઝીમાવવાની શરાત કરી. આ વખત આરયોન રહધણ હિ'દ- સતાનના ઉતતર ભાગમા જ માતર ન થત, પર'ત તએ! ગજરાત અત

ખીનત દકષિણના પરાતો તરફ પણ વધયા દતા. આરથાની ગજરાત અન ખ‌'ગાળા નવા દરદરના ભાગો તરડ સ‍વાનગી, મસાફરીની મશકલીઓ, જદી જદી આખોહવા, અન દશી અન પરદશીએ તી આપસરમા મલાકાત થવાથી નતીનત એ આનયો ' સ'સકતની ભિનન ભિનન શાખાએ નીફળી : પરાકત, પાલિ, માગધી, અરધમાગધી વગર સ'સકતની જીદી જદી શાખાગ છ. એ ઉપરાત પરાકત પડ પણ બમડતી ચાલી અન તમાથી એફ જદી જ ભાષા “ અપભર'"શ ” નામથી નીકળી. અપભર'શ મધયકાળમા ગજરાતની ભાપા હતી. સિદરાજ જયસિ હના

વખતમા હમચજનરિજીએ (પોતાના પરાકત વયાકરણત અત) અપબર'શ ભાષાના નિયમો લખયા હતા. ત વખત હિ'દસતાનના કોઇ ખીનન ભાગની ભાવા મા કઇત આ ગરવ” પરાપત- થયો ન હતો. અપબભર'શમા

૨૪] ગજરાતનો ઇતિહાસ

પણ ઘણા ડદરારા થયા જ. હરક પરાતતી ઝોક ખાસ ભાષા «તી. હિદી, વરજ, મારવાડી, બ'ગાળી, મરાદી, અન ગજરાતી ભાપાએની ઉતપતતિ થઇ હતી, મારવાડી ભાષા અત ગજરાતી ભાષા અયવા તા પશચિમી હિ'દી પાચમ! વરષ, ઉપર એકરપમા હતી. ભાષાઓમા પણ તરાતતી ભાષાની "ખાસિયતો! માલમ પડતી હતી. ઇરક ભાષા કધરી સાફ થવા સાડી, તવી જ રીત આપણી અરવાચીન રસિક શજમતી ભાષાતી ઉતપતતિ ચઈ, જ શમા? ઝોક કરોડ માણમોની . માતભાષા છ, તમા એની કટલીક અસલી ખાસિયતો કાયમ છ અન નવી ખાસિયતો અત જદી જદી ભાષાગોનતી ખાસ "ખાસ બાબતો તની સાથ વખતોવખત ઉમરાતી ગઈ છ. ગજરાતીની ઉતપતતિ સસકતમાથી ચયલી અન આ જ સબબથી ગજરાતી ભાષા સ'સકત ભાષાની ખાસિયતો[થી ભરલી છ. ગજરાતી ભાષામા સ“ખયાબ'ધ સમકત શખદો છ આ શખદો ખ નનતના છઃ તમાના કટલાક એવા શબદો છ જત પહલા પરકાર સાથ નિસબત છ, અત ત પોતાના અસલ સસકત રપમા છ; બાના શખદદ બીજી નનત સાથ સબધ ધરાવ છ. જતપતતિના નિયમો! તતતા તરમા કપટક દરફારો ચયા છ, છતા ત શખદો સસકતમાથી આવલા છ. જતા સ'બધ પહલા પરકાર સાથ છ તમની સખયા મ!ટી છ, તમાથી કટલાક રાબદા ઉદાહરણ માટ નીચ પરમાણ આપવામા આવયા છ ત બધા રાબદોની ગણતરી ફરવી એ એક શબદકાશ તયાર કરવા જટલ સશકલ છ. અહી જ શખદો સામાનય ર‌તત દાખલ થઇ ગયા છ ત જ પસદ કરયા છ

અનત આ છઃ

સગીત, વિદયા, સદદિ, મખ, શરીર, આનદ, મતષય, ઈશવર, પશ, પકતિ, શાસર, અલ'કાર, શશફાર, નારી, નદી, લષદમી, ગસતક, મસતક, જનમ, નામ, વિઠાન, પડિત, ભકતિ, રિધષય, ૬પતી, વગર. ક

એમાના ધણા શખદોમા એક અકષર ખીનનથી બદલાય જતય‌

ભાગ ૧ લ।-ઉપોદ‌ઘાત [૨૫

છ, જમક “ય” બદલાઇત “જ” થાય છ ; “યાદવ”માથી “નદવ” થાય છ; “યતિ” ન “જતી” થાય છ.

વયતપતતિ પરમાણ નનતા ધણા શખદોમા ડરરફાર થયો છ. સસકતમાથી ત પરાકતમા આવયા અત ગરાકતમાથી ત અપબભર'શમા આવી ગયા અન તમાથી તમતો સમાવશ ગજરાતીમા કરવામા આવયો. આ ફરફારવાળા તમામ શખદોત માટ અહી' અવકાશ નથી, પરત જ એક સામાનય નિયમ પરમાણ આ ફરગફાર થયો છ ત જણાવ બસ છ, જ સસકત શ*દત છડ “ઝા” આવ છ તત ગજરાતીમા “એ” થાય છ; દાખલા તર‌ીડ:--

સષકત પરાકત અપભર'શ ગજરાતી છસલજઃ છ‌નતસો . છનલત૩ દાતો

સજરષઃ મઘઇયો ર માકડો જસસસજઃ ઘસથસઝા પટથત૩ પયરા ઘાભજઃ ઘાળળઝો છળળડ કાન રાલવાઃ સતલશો સઝ રાસો સારજઃ માસસત મતસઝ ભારો

જ સ'સકત શબદત છડ “જ” નથી હતા તમા ગજરાતીમા ત બદલાઇત “અ” થાય છ :

સ'સકત ગરાકત અષભર“શ ગજરાતી

છનતઃ ષતનતો છનત દાત થળઃ છઇળો છદનજ કાન

છતતઃ ઇટશો હતજ દાય

સહ સાનો સસત મસ

આ પરમાણ ચજરાતી શખદોન મળ સામાનય રીત સકકતમા સળ છ. અન ગજરાતી શખદકાશનત મ!ટ' ભાગ આવા શખદોનો છ ત કયા તો સસકત હય છ ક કયાતા સસકતમા ત શનદોના મળ

૨૬] ગજરાતનો દતિટાય.

છ અત તમા વયતપતતિના નિયમો! સજબ કરફારદ યયા ડર છ. ગજરાતી ભાષા ઉપર સસકતની અસર વધાર છ. આપણત માલમ

પણ પડ છ ક એ અસર મજખત છ. અન તન એક જ કારણ છ “ ગજરાતી અન ખીજી રરાતિક ભાવાઓ પોતાની અસલ ભાષા સસકતમાથી તીકળી છ. પરત વખત જતા પરદશી લક સાથ લબ સમ‌ય રહવા સહવાથી અત પરદશી ભાષાએત પોતાની અસલ,

અમિશરિત હાલતમા પરદણ કરવાતી તાકાત ન હવાથી તરમા ધણા કદારો થયા છ. અન પરિણામ એ આવય ક મોજદ પરાતિક બાલ- ચાલની ખ ભાષા બની.

ખીજી દણિથી નતા તથા વયતપતતિના ખીજ સામાનય નિયમો લવાથી ઉપલી હકીકત હજ વધાર .સાફ રીત સમજાય છ. કાઈ ભરાષા એવી નથી જમા ફરફાર ન થાય. હરક સો સ! વરસમા કઇ ન કઈ ફરફારો ચય જ નય છ. અત આ ફરરફારા એવી અસાધરા- ણ રીત થાય છ ક ત સહલાઈથી માલમ પડતા નથી. વળી ત એટલા વગથી થાય છ ક જ શખસ નતણ છ અન ભાષાનો અભયાસ કર‌ છ ત આ નહિ સમજી શકાય એવા વગ ઉપર ઢસયા વિતા રહતો નથી. આ રીત તમામ પરાતિક ભાષાએ ગજરાતી, બ'ગાળી, દિ'દી, મરાડી, વગર તમામ અમક ખાસ રીત એકખીનનથી જીદી પડ છ. એક પરાતની વતની ખીનન ગરાતના વતનીતી વાતચીત ક ભાષા સમજી રાકતો નથી, પરત શખદો ક પરાતિક ભાષાઓના નિયમોમા મળ જરર માલમ પડશ. આથી એક પરાતના રહવાસીન ખીનત પરાતની ભાષાતો અભયાસ કગવામા બહ જ મદદ મળ છ. આ નિયમ મજબ દનિયાની તમામ ભાષા ગમ તટલી જદી પડતી હોય ત છતા સવ એક બીનન સાથ ત રીત સ'બધ ધરાવ છ, આ અસાધારણ સનતગોત લહત ભાષાના શબદકાશતો વિકાસ થય! છ. ચજમતી ભાયા સસકત ભાષાની સરખામણીમા ઘણી જ નાજક થઈ શઈ છ. શ માતાતી ખબસરતી અન નાજકાઈના વારસાની ખાબતરમા

ભરાગ ૧ લ-ઉપોફઘાત [૨૪

લાડકવાયો છોકરીન નિરાશ ટરી રાકાય ? ગજરાતી અન સજકતનો સ'બ'ધની વિગતન વધાર લ'બાવવી જરરી નથી. હવ આપણ જતઈશ ક ગજરાતી ભાષા ખીજી ભાષાઓન કટલ અગ તરડણી છ. દિદસતાનતી બમસલ ભાષા દશય ગણાતી ઠતી એ ભાષાતા કટલાક શખદ અમક કરફાર પછી ગજરાતી ભાષામા આવી ગયા છ.

* શજગતીતો મરાઠી ભાષા સાથ પરાણા સખધ છ. સૌથી સરાણા ગજરાતી કવિ નરસિહ મહતા મરાડી પરતયય “ચા” પોતાની છાપ ઞાથ આપ છ તની કવિતામા ચાર ક પાચ લીટી ખદ મરાડીની પણ મળ છ, એન કારણ સ'તભકતોની ચાક અવરજવરત હત.

સૌશદટના ગજરાતી બોલનારા “કાડી” અત આહીર‌ લોકમા જાઈ વખત સભયતાથી "દાઇ સનારીન સ બાધવાત। પરસ'ગ સાપડ છ

સાર તઆ “આઈ” શખદત! બધડક ઉપયોગ કર છ જ “મા” ન માટ મરાડીમા વપરાય છ. ગજરાતી ડવિ પરમાન'દ મરાડી દકમતની શરઆતમા થઇ ગમ તણ કટલીક વખત તની કવિતમા *“ દરમિલ ” શખદનોા ઉપય!ગ કરયો કહવાય છ, જ શદ મરાડી ભાષાત। શબદ છ.. આ ઉપરાત ડટલાક શબદો “અટામ!”, “નાઇ” વગર બહ જ

સાધારણ ચઈ ગયા છ. ગજરાતી ભાષા મરાઠી કરતા વધાર સાક‌

રીત હિ'દી સાથ નિસબત ધરાવ છ, “હિ'દી” અન “વરજ” ત ગજ” રાતી ઉપર‌ એટલો સખત કાખ હતો ક દયારામ, પરમાનદ, નમસિ'હ અન મીગા જવા મહાન કવિએ ઉપર‌ પણ તની અસર થયા વિના રહી નહિ. ધયારામતા પદસમરહમા ગજરાતી સાથોસાથ તરજન પરમાણ પણ ડીક ઠીક છ,

હિદિસતાન સામદાવિક રીત નતતા અહિ'સાના શાહરાહ ઉપર‌ ચાલ છ. વળી ગજરાત ત! અહિસાભકત છ. ગજરતી ભાષા ગજ- રાતીઓની જમ નાજક ચઈ ગઈ છ. કહવાય છ ' ગજરાતી એટલી બધી નરમ અન નાજક છ ક એ ભાષામા કાઈ આદમી પોતાન! ચરસ! સ'પરીપણ નહર કરી શકતો નથી. ક!ઇઇ ગજરાતીન

૨૮] શજરાતનો. ઇતિહાસ

નયાર રોપ આવ છ તાર જણીનઈ ન ક અસચાત હિ'દીમા પોતાન ગરસોણ જહર કર છ,

ગજરાત વપારન ચચદર કષતર છ. હિદગતાન તમામ આલમના વપારન કનદર ગણાત હત અત સારી દનિયા માટ એ માલ અન અસબાબ તયાર કરત હત. હિ'દસતાનન! બૌનત દશ સાધત! સબધ સાધારણ રીત જળમાગ” હતો અન ગજરાત એ મારગોની ચાવી હત. અશભલતા જમાનામા સશત ભરચ ખ ભાત ગજરાતના મખય બદર

હતા, ગજરાતન એટલ જ નહિ પણ હિ'દસતાનત વપારત કામ- કરાજ આ જ બદરાથી ચાલત હત. સૌથી પરથમ પરાણા જમાતામા પરદશી સોદાગરોભા અરબ લોકોએ હિ દરતાન સાથ વપાર-સ'બધ આધયદ હત.

હિદસતાન અન અરબ વપારીએ વગચ વપારનો સબધ ઈસષિસત- ની પહલા હત. આધી કટલાક અરબ સોદાગરાએ ખ'ભાત અન ગજરાતના બદર ઉપર પોતાન રહડાણ પસ'દ કય. ખ'ભાત અરખોન ખાસ 3ન‍દર હત, અત તથી ગજરાતી ભાષા ઉપર અશબી જબાનતી અસર થાય એ સવાભાવિક છ, આ સબધ મસલમાતોનતી હકમત બાદ તથી પણ વધાર ગાઢો ચય(, ઇસવી સાતમી સદી પછી મસલ-

માતો! હિદસતાનના ધણા જદા જદા ભાગોમા વધાર ન વધાર ગરમાણમા વસતા ગયા. પડાણ, તરક, મોગલ, અરબ અન ધણી ખીજી

મસલમાન કામાએ હિ'દસતાન ઉપર હમલા કરયા તની અસર‌ ગજ- રાત ઉપર‌ થઈ. આ અસરથી એ બચી શક એમ નહત મહમદ શિઝનીએ હિ'દ રા'ન ભીમદવના જમાનામા ગજરાત ૫૨ સવારી કરી; પરત તયા વસવાટ કરવાત બદલ ત સોમનાથ મહાદવન મોડ મ'દિર‌ લ'ટી તયાથી ચાલી ગયો. તના પછી રિહાણદીન ગોરીએ “ ભોળા ભીમદવ ”ના વખતમા ગજરાત લ'ટવાની બનતી કરારિરા કરી, પછી પરત અગરત ટટાત લઈ ન અલાઉદદીન શિલજએ આખરી [દ રાજા ઝરણદવ પાસથી ત છતી લીધ. એ વખત ગજરાતની

જઞાગ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૨૯

રાજધાની અણઠીલવાડ (ક પાટણ )ધી બદલી અમદાવાદ અસાવલ, (અસારવા) પાસ ફરવવામા આવી. તનો પાયો અહમદશાહ ઈ. સ. ૧૪૧૧-૭િ. સ. ૮૧૩મા નાખયો. તયારથી અમદાવાદ ગજરાતન” પાયતખત થય, મહમદ બગડાએ મહમદાવાદન પાય! નાખયો અત

નનાગદ અન ચાપાનર (યાપાનર)ના કલલિ ઉપર કતઢ મળવી. હવ મસલમાતોએ કઈ પણ રકાવટ સિવાય તમામ ગજરાત અન સૌરાટટ ઉપર ઘકમત હામિલ કરવાન શર‌ કરય”. પરયમથી જ જણાવી દવામા આવય છ ક સમાજતી અસર સાહિતય ઉપર થાય છ. સાહિતયકીય અત રાજકીય ઇતિહાસમા ક'ઈ ન કઈ મળતાપણ હોય છ. આ બમા એક ખીનન ઉપર અસર‌ થયા વિતા રહતી નથી. મસલ- માતોએ સતત કટલીય સદી પરયત ગજરાત ઉપર‌ રાન કય” અત તથી આજડાલની પરછ ભાવાતી અસરની પઠ ફારસી અત અરખી જબાનોતી થડડીવણી અસર ગજરાતી ઉપર યઈ; આ જ કારણથી ગજરાતી શખદકાશમા ફારસી અન અરબી શખદો નતવામા આવ

છ, અત સામાનય “ટીના અભયાસીઓ માટ જ રાખદો વધાર ગરમાણમા રઢ ચઈ ગયા છ તતો તફાવત નનણવ કઈક અગ મશકલ છ, એરમાના કટલાક શબદો ભળી શકયા નથી અન કટલાક

શબદશાસતરના કાનન! પરજબ પોતાના અસવ રપથી બદથાઈ ગન#-

રાતી શખદ] બની ગયા છ, જવા ક આજ આપણ ત જઈ એ છીએ એવા ફારસી અન અરખી રાખદોમાથી થોડા અસલરપ અન બદલામલા રપમા નીચ પરમાણ આવયા છઃ

૬ મશકલ, કૉલ, હરાન, સરાન, એગ, ગર, હાજ, અના- મત (અમાનત), પરદ, અસર, ખનતતો, ડગલ, બાગ, ગાલીચા, ખાવ, દીવાત!, ઝતાનઇ, ખરીત(, જમ, દાતો (દાણા), નગાર,

નજલ, ઠાવોા (હવા), તકિયો, શીશી, ઠિસમો, મજર, હપતો, ગરીબ, સવામ, સાલ, વગર તમામ શખદો એટલા બધા નનણીતા યઈ ગયા છ ક સજરાતી બોલનારા લોક આ શબદો વાતચીતમા

૩૨] શજરાતન। દતિડાસ

કલકતતાની વપાર કરનારી કામોમા ધણો મોટ! ભાગ ગજરાતીઓન! છ. ગજરાતમા આપણ ધણ! લકાત બગાળી ભાષાનો અભયાસ કરતા નઈએ છીએ, ગજરાતી શબદ “ મહાશય ” જ અગરજી ચબદ “સર‌ (ડા?) ”તી બરાબર છ ત સ'કત શબદ બ'માળીમા ખાસ

વપરાય છ, જન આપણ તયા વપરાશ શર થય1 છ.

હવ આપણ જઈશ ક હાલની કારટ (અદાલતી) ભાવા બટલ '% અગરજી ભાષાની ગજરાતી ભાપા ઉપર કટલ અગ અસર થઈ છ. અગરિજ લોક હિ દસતાન ઉપર દોઢ સદીથી હફમત કરી રહા છ. અગરજી [રિકષણના સભધમા કટલાક કાયદા ૧૮૭૩રમા હિદગતાનમા

કરવામા આવયા હતા. હિદસતાનના વતતીએ[ન અગરજી શિકષણ આપવાની ય।જના કરવામા આવી અન તમત કારકત અત ચલામ બનાવવા માટ માધયમિક અત ઉચચ રિકષણ અગનછ ભાષા મારફત આપવાની તજવીજ ડરવામા આવી હતી. અન એ પરમાણ આજ પરયત તમામ વિધયાઅભયાસની સરથાઓમા ચાક છ. લૉરડ મકોલ- એ અગરજી ભાષા મારફત શિકષણ આપવા ખાબત પોતાના વિચાર વયકત કરયા હતા. એમણ શરઆતમા જ જહર કય” હત ક આ

યોજનાથી હિ'દસતાનમા ખિસતી વિચારોનો ગશત! મોકળો થરી. અન ખરખર એમ જ બનય. શિકષણ માટ માતભાવાન બદલ રાતતયકરતાની જખાનન પસદ કરવામા આવી. અન આવી રીત દશની ભાષા બળજબરીથી દખાઈ ગઈ. આ મરમાણ ઘણાએ અ'શછ શખદો વાત- ચીતમા અત વયાખયાનમા, વિતતાન, દતહાસ અત ભગાળન લગતા ગજરતી શખદકાશમા દાખલ થયા, વિજઞાન (સાયનસ)ના વિષયના

લગભગ તમામ રાનબદો અ'ગનછ ભાષાના છ. એ જ પરમાણ એનજીનિ- યરિગન લગતા શખદત' પણ છ. આન* કારણ એ છ ક તમામ વિજઞાન પશચિમ સાથ « સબ'ધ ધરાવ છ. આ અરવાચીન શોધદ સાર ગજરાતી ભાષામા પોતાના શખદો નથી. આનાથી જક ફાયદો એ થયો 3 રાખછોશતી «હિ ચ 9. જ રાનદો દરરોજના વપરાશમા આવયા

ભાગ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૩૩

કર છ ત આ છઃ રબલ, કોટ, પઈસટ ઓફિસ, પોસટકારડ, કોરટ, જજ, મિસટર, માસટમ, સાયનસ, સકલ, કોશજ, સટશન, રલવ, ટરન, કલાસ, ખિજ, પપર, ગલાસ, મશીન, ખાઈસકલ, મોટરકાર, એનજીન, એનજીનિયર, પરફટરિસિટી, પોલીસ, ગઈટ, યનિવરસિટી, ગટર, નકટાઈ, ખલ વગર,

રિવાજ, સભયતા અન પોશાક માટ પણ અગરજી શખદો છ. ફોજ, કોરટ, રાનયવયવસથા, શિકષણ, પશરિમની કળવણીન લાગતી ખાખતોમા પણ અ'પરછ શબદો મળ છ! એક વખત એવ હત! જ તયાર તમામ ગજરાત એટલ જ નહિ પરત સારા હિ'દસતાનમા અગજી ભાડા નરી થઇ ચકી હતી. પરત સારા નસીબ રાષટરિય જીગસ! નનમરત થવાથી ઉપર‌ વરણવલી હાલતરમા બહ ઝપી ટરમફારા થઈ રલા છ. અન માતભાષા માથ મોઇબબત કરવાથી નતીન એ આવયો ક સસકત શખદો પણ બનાવવાન શર થય છ. આપર વખતતાવખત નય છ ક સમાજ અત સાહિતય દમશા એકબીનન સાથ વોટળાયલા મલા છ, અન લક નણી જઈત પોતાની જરરમયાતા પરમાણ નવા શબદત ખનાવી લ છ, કઢી શકા‌ય ક નવી પરશતતિએ નવા બ તરણ શબદો નનડી અન નવા શખદા અથવા ત! પરાય શખદોન નવ! *મ। પહરાવી તયાર કરયા છ. «યાર અમહ- કારની ચળવળ નનર ૫૨ હતી તયાર ભાયા અન સાહિતય પણ નવા સવરપા અખતયાઃ કરી ગલા હતા. ન ક અસવ શબદ “કાઓ પરશન ” (સહકાઃ) હતો! હવ તત! રાબદ “તતકાઓપરશન ” (અસવઢકા2) ચાલ થઈ ગયો અન “ સિવિવ ડિસ-એબિડિયનસ નો ખાસ અરથ જ સતયાતરહ ”' કરવામા આવય. આ ઉપરાત અસહકારની ચળવળથી

ભાષામા અમક અશ ફરર પડયો. પહલા શબદોન મહતતતત આપવામા આવત હત, હવ તમની જગયા વિચારોએ લીધી, હવ ગજરાતી જાવા જતરદાર, સાદી, વિચાર-જાવનાથી ભરપગ, મજખત, અન અસરકારક યઈ ગઈ છ. ફટારથ વાકયોત જમાતો ગયો છ.

૩૪] શગતનઃ ઈાતઠાસ

ગજરાતી ભાષા મધરી ચઈ છ “આ ભાષામા તામિળ ભાષાની ઉતરતા

નયી, તમજ મરા ભાષાની કઠોરતા નથી. જ પરમાણ ચજરાતમા નાના શર, નાના ઘર, સાકડી ગલીએ, નાન! પલોટ, નાના શહર અત તાની સડકો હોય છ તમ તની ભાષા પણ નિરનષ છોકમની જમ નાની, નાજક, નિષકપટી, મોડી અત સદ? દ દનિયાએ ગજરાતી સાહિતવત સરો સાહિતય અન ભરા1ાન સરી ભાયા ગણી છ એમા એની ગરદગતા છ ક કાઈ વખત કોઈ પ?*શી માણસ આવી ગરબા ગમબી જગ છ તવાર ત ખરખગ ગ“રરાતના સૌદય અત તની ભરાષાથી હગત થાય છ હિદ સરોએ આમ! મહિનાની પહલી નવ રાત!મા ગજરાતી ભાષામા માય ઢ એએ ગોળાકા? ઊભી રહ છ અત ગાતા ગાતા તાળા પાડ છ, અન પગ જમીન ઉપર હોકતી આસપાસ ડર છ

ગરબા-સાહિતય

ગાનારા અત અભયાસ ફરનાર! દવીની શકતિ, એના ખબ- શરરતી, પોશાક અન જોભષણની તારીફ કર છ, અત એની ગછમ નજર માટ કાલાવાલા કર છ ગજરાતન આ જતત' સાહિય ખગાળામા પણ મળ છ તયા મષયકાળના બગાની કાવયના હરક કવિએ હમશા કાળીની તારીફ કરી છ એમ કહીન ક ત માતા છ, રકષક છ, અન કટલીકવાર વિનારાક પણ છ આસ! મહિનાના પહલા નવ દિવસ ખાસ કરીત દવીની પ”ન માટ સકર? કરલા છ. અત ત વખત સૌરાષટરમા પરષા અન ચજરાતમા સતરીએ ગરબા વધ પરમાણ‌- મા ગાય છ સતરીઓન ગોળાકાર ડરવ" અન તાળી પાડી પાડીન તોળ મળવવા, અત અરધ શરીર ઝકાવી ઝકાવીન રાતરિન સમય મોડ સધી ગરબા માવા મત!દર અત નજર નનવા જન* હય છ. સરત, વડોદરા, અમદાવાદ અન સ'બઈ જવા સથળારમા સીઓપા ગરબા મરદોના કરતા વધાર મનોર‌ જક હોય છ. મરદો તો ફકત ફદી, ઊછળી બશડા પાડ છ અત તાળો પાડ છ નવાર બીનન ગરાતિતો

ભાગ ૧ લ!-ઉષોદથાત (૩

આદમી ત સરીઓન પડદા વગર પરણા આભષણ અત સ'પણ" આઝાદી સહ ગજરાતના શહમા અન કસબાની ગલીફચીમા ગરખ ગાતા જીએ છ તયાર ત સદર દખાવ નિહાળી હરત થઈ નનય છ. ગજ- રાતના ગરબાત ખાસ સાહિતય રહવ છ. ગરબાતો ઉદરા દવીની તારીકમા રાગ અન આઘવાપયા ગાવાનો હોય છ. વ:લભ ધોળાએ બહચરાજી માતાની તારીક‌મા ગરબા લખયા છ, એના પછી ત વિષય- ના' ઉતતમ કવિ દયારામ હતા. એમણ એમના ગરબામા રાધા અન રષયની લીલા અન પરમના કિમસા બતાવયા છ. લૉકાત એ વધાર પસદ છ અન ઘણી ખરી સરીઓ એ ગરખા દિલથી ચાહ છ. નવા- યગમા કવિ નાનાલાલ રાસ અન ગરબાના ઉતતમ કવિ થઈ ગયા છ. અતયાર સધી મરખાનો વિષય આધયાતમિક પરમ હતો તમા એમણ જૌહિક પરમતો ઉમરા કરયો છ. ગરબા ગજરાતની એક ખાસિયત છ. શજરાતી ભાષાના પરકાર

તમામ ચજરોતમા ગજમાતી ભાષા એક જ રીત ખોલાતી નથી, પરત જદી જીદદો જગયા માટ વિવિધ ઉચચાર છ. ગજરાતી ભાષાના તરણ સખય પરકાર ગણી શકાય---

(૧) અમદાવાદીઃ--એ ચગજટાતી બોલી છ જ ખાસ કરીન અમદાવાદ અન એની આસપાસ ખલાય છ

(૨) કાકયાવાડીઃ--કત ક ગજરાતી ખોલી છ, પરત એના ઉચચારણમા ફર છ. સૌરાષટર-કાઠિયાવાડના લોકોના ઉચચાર સાકડા હય છ. ત “સ” ત બદલ “હ” જવ ખલ છ. : (૩) કચછી.-જ ડ કચછ ગજરાતમા છ પર'ત તયાની ખોલી બિલકલ જીદી જ છ. તના ઉપર સિનધી જબાનની વધ પરમાણમા અસર‌ છ. અમદાવાદી ક કાઠિયાવાડી લોક કચછી ભાષા સમજી રાકતા નથી. આ ફરક હોવા *૭તા તમામ લોકોની તપારવાણિનયની ભાષા સામાનય ગજરાતી બોલાય છ ત જ છ. સાહિતય પણ મળત આવ છ. ફગછી ગજરાતી ભાષા કરતા સિધીની એક શાખા છ. અન ત એવી

જ

૩૬] શજરાતનો ઈતિહાસ

ખી છ જ ફકત બોલાય છ પરત લખાતો નથી. ગજરાતી ભાષાની એક ખોછી શાખા સરતી બોલી છ. આ

ખોલો સરતમા ખોલાય છ. અહી “રા ' ત ખદલ “ હ ” ખલાય છ. જમક “ તિશાળ ' ન ખદલ “ નિહાળ “ ખલાય છ. ગજરાતી ભાપાડ વયાકરણ

ભાષા અત વયાફરણ એક બીજથી જરદા કરી શકાતા નથી. વયાકરણ એ ભાષાની થાવી છ. અહી" આપણ ગજરાતી ભાષા અન ચજરાતી સાહિતય વિશ નનય. હવ એના વયાકરણ વિશ કઈ લખવારમા આવ તત ગરવાજબી તથી. શરઆતરમા ગજરાતી ભાષાત વયાકરણ ન ત. ઘણા પરાણા વખતમા સિદ ગાજ જયસિ'દના જમાનામા હમચતર વયોકરણ લખય હત, પરત એ પરાણી ગજરાતી ભાષા એટલ ક અપભ'શત ઇત. અરવાચીન ભાષાનો વયાકરણ સાથ એત નહિ જતા જ સબધ છ. ગજરાતમા આપણ વિસતીરણ ભણત2 માટ પાદરી (મિશનરી) એના તરડણી છીએ. એમણ પરાણા પસતકો એકા કરયા, ગજરાતી ભાષાન' પરયમ વયાકરણ પણ એક અપરજ મિશનરીનો મહનતનો નતીન છ. ગજરાતો મળાકષરો સસકત ભાષામાથી લીધલા છ. પહલા તો અકષરો ઉપર લીટી દોરવામા આવતી હતી જવી રીત “દવનાગરી”મા કરવારમા આવ છ; દા૦ ભા પવ છાથી છ; સખદો પણ જદા જદા લખાતા નઠિ હતા. હવ માયા ઉપર લીટી દોરવાની પદદતિ ધીમ ધીમ જતી રહી છ; પરત વપારીઓની હજી સધી એ જ પદદતિ છ. એના લખાણ-કામમા અન ખાતાવહીમા લીટી દોર છ. ગજરાતી મળાકષરના સવરો અન ન'જનો નીચ પરમાણ છ :

અ, આ, છ, ઈ, ઉ, શ, ગક, એ, બ, એ, ઓ, અ, અઇ, ક, ખ, ગ, ધ, ડ, ચ, છ, જ, ઝ, ગ; ટ, ઠ, ડ, ઢ, ણ, ત,

ક. છ ધ, ન, ૫, ફ, બ, ભ, મ, ય, ૨, લ, વ, શ, ષ, હ, ળ, કૌ

સવર ખ પરકારના છઃ [સવ અત દીધ. અ, ૪, ઉ ટક! છ

ભામ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [છ

અન બાજના લાબા છ. જજરાતી પઘઃ--ગજરાતી ભાષામા પઘાવિભાગ પણ ખહળા

છ. પસતરા પ'દરમી સદીથી માડીન આજ પયતમા ધણાએ ગજરાતી કવિ થઈ ગયા છ. નરસિહ, મીરા (સતરી) અન ભાલણ ગજરાતીના પરાણા કવિએ હતા.

નરાસિહતો સમકાલીન કવિ ભાકણ નામત! હત!. ન ક નરસિહ અન મીરા જટલો મશટટર ન હતા ત ૭તા એ વિદદાન હત. જ જમાનામા કોઈ પણ પરાતિક ભાષા સ'સકત મર'થો!ના તરજમા માટ મગર‌૨ ત હતી ત સમય ભાલણ સસકતના મશહર બાણ ભટતી કાદમબરીનો સારાનવાદ જની ગજરાતી ભાષામા પવમા કરયો હત!. એ તો નિ.સ'શય છ ક સસકત પઘનો તરજમા ગજરાતી પઘમા કરવ] એ એક ઘણ" મરકલ કામ છ, ભાલણ પષકળ ગર ચ! રચયા છ. એ જમાનામા ખીજ કટલાક કવિએ પણ હતા, જમક ભીમ (ઈ. સ. ૧૪૮૪) અન પદમનાભ વગર, પદમનાસ એક જતિહાસિક કાવય લખય શત જન નામ “કાનહડદપરખધ” છ. એ ગજરાતી સાહિસમા અહદિતીધ ગણાય છ. એમા અલલાઉદદીન ખલજીતી ગજરાત 0૫૨ ચડાઈ, એન પાતાના મલકમાથી પસાર થવા દવાની કાનહડદની મતાઈ અત તયાર પછી થયલી લડાઈ, કાતનહડદના પતર વીરમ અન શાહગતદી વચચ પરમતી શરઆત અન ફવશવની ફચત વિગતવાર વણન, શહર ઉપર મળવલી ફતડ, પોતાની હાર માટ મસલમાન ઓરતોએ કરલો કરહપાત, શાઢજદી શીરોઝાતી નિરારા આ તમામ બનાવો તકફસીલવાર અત નનરદાર રીત ખયાન કરવામા આતયા છ. એ જબાન વધાર

૩૮] ગજરાતન ઇતતિહામ

અખ૬--અમદાવદના એક માલદાર સોનીએ સમાજથી ક'ઢાળી જઈ પોણતાની તમામ નિદગી “સદગર”ની રોધમા ખપાવી દવાત! ૬& નિશરય કરષોપ કયાર નયાર અત નયા નયા ત સાધઓની જમાતમા ગયો તયા ગર સારી હાલતમા જણાયો નહિ એન કોઈ સદગર મળા શકયો નહિ એની ખાહિશ એક એવા સરદગણી ગરત હરધમિલ ફ?વાની દતી ક જ તત સાચ સ‍કતો બતાવ. એ એ જ

શોધમા ખહાર નીકળી પડપો કાશી અત પરયાગની જાતરાગ જતી વખત રસતામા એણ મોડળામા ગોસવામી ગોનળનાથજન તયા મકામ કરયો જ વષણવના વલભાચારષના સ ગરદાપના વડા દતા, એ તવ ગર હતા તથી એન પષકક માનપાન કરવામા આવય. પરત આ જઞાન-

પિપાસન જઞાનનો તપતિ એમની પાસથી થઈ નહ એની અ'તરની અલિવાષા અતપત હતી. ગએક કાએલ ગરત મળવવામા એ કામિયાબ ન શમ. એક વખત કાશી નજીક એક ઝપડીરમા એણ એક સ'તયામીન એક જ ચલા [આગળ વદાતના સિદધાતો બયાન કગતો જયો, એક આવા પવિતર શહરમા, નયા ગક સાધામણ ગર પણ એક સ। ચલા જમા કર‌ી શકતો હોય તયા આ એક ,ગઅસાધારણ બનાવ હતો ખોધ અપાતી વખત અખો ઝપડીની પાતળી દીવાલોની પાટળ છપાઈ રહીન એતો બોધ બદ જ ધયાનપરવક સાભળવા લાગય. આવી રીત કટલાક દિન પસામ થયા ચલાત] એ શિરસતો હતો ક શબદના જવાબ ધીમથી ક શિ? હલાવી આપવા પરિણામ તની હિ મતમા

ભાગ ૧ લ।-ઉપોદધોત 1 8૯

દરખાસત પશ કરી.........પાતાની આ આદિશની. સકિત માટ એશ. પાછલા આર, મહિનામા સાભળલી તમામ કથા કડી, બતાવી, રવામીજીન ખાતરી ચપ ક અખાન એમનામો પષકળ શરદધા છ. એણ એન પોતાન શિષય બનાવયો., અખાએ વરદાત ઉપર કાખ હાસિલ કય. આ _ દનિયાની દગલબાજથી એ ક'ટાળી.ગયો હતા. એણ આ દનિયાન, સાચી હસતીની તલાસમા તિલાજ નિ આપી. એણ ઘણી કવિતા લખી, છ જમા, _દનિયા અન એના રીતરિવાનનન લગતા ઘણા ખોધદાયક પાડો એ એણ., શીખવયા છ, એશ, વદાત સિદધાતન , પદયમા લખવાની કૉશિશ કરી હતી. ખરખર આ એક કઠણ, ફામ દ; ઝરવા વિષયન પલમા લખવામા એની રલી મરોહક થઈ, હશ. એની ભોષા પણ શદધ છ; લયબદદ નથી. એમા કોમળતા અન ચદરતા નથી. જબાન ઉપર એત કઇ ખાસ રીતિ નથી. કવિ ,કહવડાવવાની

૪૦] ગજરાતન ઇદાતહાલ

પડ માણભટટ હતો. એ ડયાન માટ કાવયો લખતો અન મોટી મડળી આગળ ગાત! હત. મહાજઞાગત અન ભાગવતમાથી વિષયો લપરત ખદ આખયાન અન કયા પદમા લખત ણતો. રણધસ, એખાહમણ, નળાખયાન વગર આ નતના એતા ગરા છ. એમા- ના વિષય! પરાણની કથામાથી લવામા આવયા છ. એના તમામ તરથોમા નળાખયાન લોકોન બહ જ પસ દ છ. એ સરવન! માનીતો ગરથ છ એટલ ૪ નહિ પરત ગજરાતી પઘતરથોમા એ સરવથી ઉતતમ ગણાય છ. ચતર મહિનામા “એ[ખાહરણ” રવાથવાનો રિવાજ હરક ધરમા નહિ ત! કરીબ કરીખ હરક ગામ અન કસખામા ત રર જ નવામા આવ છ. સમાજના રસમ! અન દિવાજ, ચળ અન

અચળ ચીનની શબદોમા તસવીર અત પરષ અત ગરીઓના લકષણ

વગરથી પરણા પરમાન'ધના આખયાનો ઉપમા અન અલ'કારથી ભરપર છી, ભમા એનો કાઇ પણ કવિ હરીફ થણ શકતો નથી. એ સવત'તર રીત ગજમતી જબાન ઉપર ઇફમત કર છ. પરમાનનદની ભાષા આત મધર અત નાજીક છ. આજ પરયત કાઈ શખસ એતી સલીતી સાચી નકલ કરવામા કામિયાબ થય! નથી. તણ કાવયમા ઈશવર- સતતિ તમજ ઘણા મહાન પરષોની તારીફ કરી છ, નરસિહના 'જીવનચસતરિ વિશ તભ ધણ લખય છ. ઉતતમ કોટિતી શાએરીમા પરમાનનદ શરટ છ.

શામળભટટ પરમાનનદવી પછી થયો, અમદાવાદતી નજીકરમા

આવલા ( જ હાલરમા ગોમતીપર કહવાય છ. ) વજલપર વતની શતો. કવિ તરીક પરમાતનદના મકાબલામા ખોજા નબરતો ગણાય છ. પરમાનનદત પરાણા યરાણોમાથી વિષય પસ'દ કરવાની આદત હતી, નયાર શામળ જની લોકકથાઓ પઘમા બનાવત! હતો.

શામળ ગજરાતી સાહિતયમા વારતાલખનન! રિવાજ નરી કરયા છતો. જો એત ગજરાતનો સદી કહીએ ત! ૪ઈ ખોટ નયી. વારતા એ નવલકયાએઓત। ડરો છ. રામળના વિષયમા સરી પાતરો

ભરાગ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૪૧

"કમળ, ભણલા અન રમજી છ, શામળના કિસસાઓમા નાચનારી- ઓત ગરમાણ વધાર છ, ન ધરધમક જમાત વિશ એત ક'ઈ ભદભાવ નયી. એ સમાજના આપસઆપસના સબ'ધતી પરવા કરતો નથી પણ નીતિયાસરના સિદધાત! અનસાર ચાલ છ. એક વાથિયદ ૩૪ પણ વાધા સિવાય કોઈ પણ નાચનારી સાથ લગનરમરબધ બાધ છ અન એન ચારિતરયનો ક'ઇ પણ ડાધ લાગતો નથી; એએ પણ એતી ખિદમતમા કોળપણ નનતતી કમી રાખતી નથી. ચાર સરીઓ આપસમા એક ખીજત બહન તરીક ગણ છ. એએ મરદોની માકક અદાદઃ અન નીડર હોય છ. મરદતો અસલ સવભાવ ઓરતોમા ખતાવવામા આવયા છ. શામળના સતીપાતરા જવાન છ, પણ ખઠદાએના જવા અકકલવાળા છ. નયાર એએ એક ખીજાના આશક ચાય છ તયાર એમા મરદ અન સરી પાતરોના મતવિકાર પણ એવા જ

હોય છ. અત એમના ઇશકતો અજામ હમશા લગન હોય છ, ફકત અખયસરતી, સાચ] પરમ ક જમસાત લધત એએ લગન કર છ, પરત ધણી વખત માબાપની મરજી વિરષધ હોય છ. “અગદવિષિ” “પદમા" વતી”, “ન'દબતરીસી” અત “સિ'હાસન બતરીસી” “અસડાબહોતતરી”, એના ખહ જ સદર‌ કાવયો છ. એની જબાન સાદી છ, પરત અહ જ લાગણીઉતપાદક છ. એણ ચજરાતી ભાષા ઉપર ઊડી છાપ પાડી છ. એના ૪પપાએ એત અમર બનાવયો છ. એતી લખાણ- નની શલી અદદિતીય છ, અરથાત‌ “સાદી ભાષા, સાદી કડી, સાદી વાત વિવક,” એરવા માલમ પડ છ- જ સાદી ભાષામા શિખામણ આપી શક છ ત જ સાચા કવિ છ. રખીદાસ એક માલદાર, કણખી પટલ શામળનો આશરયદાતા હતો. ત સદીના નાના નાના કવિઓની સખયા અતિ નાની હતી.

અમદાવાદમા આ સમય દરમયાન એક વલલભભટટ ધળા નામત! કવિ થઈ ગય! છ; જ મહાદવીનો મઠાન ભકત હતો. એણ બહચરા પતાના ઘણા ગરા લખયા જ, ગ ભાગલો અગલ ત હત.

1 જ શ

૬૨] ગજરાતનો ઇતિહાસ

એના વિર કહવાય ક ક મહાદડી એના ઉપર એટલી બધી ખશ થઈ મધ ક એણ પોતાતી દવી શકતિથી એનામા સાન મકય.

ભોાજ ભકત એક ભકતકવિ હત! ત એગણીસમી સદીમા થઇ ગયો હતો તનો જનમ પારીદા? % કણબી ધરમા થયો હતો ત ગિવકલ ભરણયો ન ઇત,, પણ ભકત હત! અન એણ ઘણા ભના લખયા હતા એણ પાતાના જમાનામા સધાગના રહસયો

અત રિવાજો ઉપર સખત ટીકા કરી છ શામળના છપપા, પરીતમ દાસના પદો, નરસિહના પરભાતિયા અન ભોજનના ચાગખા એ સરવતર મશટર‌ છ એણ એડાતવાશ અન લચચાધતી સખત ઝાટકણી કરી છ એની જબાન શહરીઓની જવી રદ નથી પર ઉ સલનિદાથી ભમપગ છ એ ન તો. ભણલા ગણલો અન ન તો સધરલો હતો

ગિરધર ઈ સ ૧૩૮૭મા આ ફ‌ાની દનિયામા જનમ લઈ ઈ. સ ૧૮૫રમા બાઇ દનિયા તરફ ફચ કરી ગમ! ગામાયણતો

ગજરાતી ભાષાનો અનવાદ એણ કરયો છ, અન ઘણ લકા એવત ગભ/મતી ૬માયણ વાચ ક

સવામિતારાયણ સહકતન દ સવામીએ એક જમાત ગજરાત અત સૌગષટરમા કાયમ કરી હતી (જઓ અયોધયાથી આવયા હતા) ત બહ જણીતી વાત છ આ બન વિભાગોમા એના ધણાએ અતયાયીએ છ એ સદીમા શહજનતદ સવામોત માનનારા સખયાગધ લક મળી આવ છ, જમાના ખ ખરહમાન દ અત નિષકલાન દ ઉતતમ કોટીના છ. ખહમાન દના પદો આજ પણ લક અતિ ઝ! અન શખથી ગાય છ,

ગજરાતી સાહિતયના સમયના ખ વિભાગ ગણવારમા આવ જ (૧) પરાણા જમાનો, (૨) આધનિક જમાત,, પરાણા જમાનો પદરમી સદીથી એગણીસમી સદી સધીનો ગણાય છ અન આધનિક જમાનાની શરઆત એગણીસમી સદીથી ગણાય છ

જામ ૧ ક-ડપોદઘાત [૪૩

, જ કવિ આ જમાતામા થયો ત એક ખાસ ધારમિક જમાત સાય નિસબત ધરાવતો! હતો. જ વિધારથીએ તમતા પરધાન અબયાસ કરવા ઈચછતા દોય તમગ સથી પરયમ આ જદી જદી ₹માતોતો અભયાસ ટરવો જદએ અન એમની જદી જદી માનય- તાખા સમજવી નઈ એ. આ ગરમાળ «૦ આપણ આ સબધ ધરાવતી વિવિધ «માતથી વાકડ‌ થઈએ સાર જ ચયા ટવિએઓત। સ પરય રીત અભયાસ ઠરી ર#ીએ. જ ત બાબતન આપસન પરપર' શાત ન હોમ તો આપભ આ કવિએામાથી એત ઈનગાફ આપી શકીએ નહિ. આપજ યોગય રીત સમનયા સિવાય આપણ પરાણા ચાએરોન અભયાસ કરી શકતા નથી. વળી એ માટ માતભરી રીત તની જમાત-

ની માનયતા ઉપર વિચાર કરવો ઘટ છ. નતો આપન ધરમસસત રહત *માવ કામ કરીએ તો જરર એમની તરક ગરઈનસાફરી કરીસ.

૪૪] ગજરાતન! ઈતિહાસ

ભકિત હોવાથી છકરીએ કોઈ પણ નાતના વાધા સિવાય પોતાની માતાની આગળ ગાઈ શક છ. દયારામની ગરબીઓ મશદર છ, પશવિર‌ ઉપર પોતાન અન'ત શરહદા હતી. એના ગર ઇચછારામ ભટટન એ નરસિ'હતો બીજ અવતાર માનતો હતો. એણ ઘણા ગરથો

રચયા છ. એની જબાન મીડી અન દલિચસપ છ, એની લખનરીલી ખહ જ સાક‌ છ. એ સવત'તર મીનનજનો અન સતયન ચાટનારા હત. એના સવભાવની ઝલક એની નઝમમા દીપી નીકળ છ. ત ઝજરાતન “બાઈરન” કહવાય છ. પરાણા જમાનાના ત ઉતતમ શાએર હતો.

આધનિક જમાનાની શરઆત દયારામ પછી ચાય છ. એ સમય પછી ખરિટિશા હકમત મજખત થઈ ગઇ. મરાડાએ

ગજરાતમાથી ચાલયા ગયા હતા, પશચિમની તાલીમની શરઆત ચઇ ચળ હતી. મબઈ યનિવરસિટીની સથાપના થઇ ગઈ હતી. ગજરાતના પાયતખત અમદાવાદમા પણ કળવણીન પરસાર થઈ ગયો હતો. કટલક જઞાહિતયસ શોધન પણ થય હત. અગરજ મિશનરીની મદદથો ગઝજ- રાતી ભાષાત વયાકરણ લખવામા આવય હત. અમદાવાદમા ગજરાત વરનાકયલર સોસાયટીની સથાપના કમવારમા આવી હતી. ડવિ દલપતરામ ડાહયાભાઈ આ સોસાયટીના ખાસ વયવસયાપક હતા. ત આધનિક જમાનાના પરથમ અત સરખય ડવિ છ, કાવયત કનદર ધ હત ત

ભાતર ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૪૫

એકબીતત સાથ જગ ખલતી હતી. આ શાએરોના સવભાવન દરશન એની રચનાના દપણમા માલમ પડ છ, દલપતરામ ઉનનતિમા માનતા દતા અન નરસદાશ'કર સમાજ-સધારણાના કામ માટ પાનકિલાબી ખયાલ! ધરાવતા હતા. અત એ નયાતનતતની વયવસથાન કામ એકદમ ૨૬ ડરવા માગતા હતા, દલપતરામ કહતા હતા ક સમાજની

ઉતતતિન ઢામ આસત આસત અન રફત રફત કરવ નઇએ. આ ચાલ જથી સાહિતય ઉપર કાયદકારક અસર થઈ.

નમ'દાશ'કર‌ અત દલપતરામ ગજરાતી સાહિતયના સ'માનય કાવિ ગણાવા લાગયા. દલપતરામ આપણ। સાદિયમા ઘણદ વધાર! કરયો છ. એની ભાયા વિચારશીલ, મારમિક, સાદી અત રસિક કઠ. ઝોના દોહરા અત દો આ બામતની સાખિતી બાપ છ. એણ જઢલાફ ગરબા પણ બનાવયા છ. રદાવતા શીદયતાયી બનાવવાની

એનામા કદરતી બકષિશ હતી. ત ઞાદા સવભાવવાળા અન વિશવાસ હતા. રાતતયના તમજ સામાનય વગના માણસ! એત ચાત! દતા. નરમદાશ"કર‌ દરારહી, તર'ગી અન સધારક હતા. નવજીવાનો એન કવિ તરીક બહ ચાહતા હતતા, એના કાવયોમા જીમસા છ અત એના વીરરસની કવિતા આપણત બહાદરી શીખવ છ, કામ શર કરયા ખાદ ક!ઇ પણ રીત ખતમ ફરવાની એન ધગશ દતી. નરમદા- શકર ગજમાતી સાહિતયમા ગઘની શરઆત કરનાર પરયમ હતા.

એત માવમમિ માટ બહ મોઠળબન હતી. એની કવિતા “જય જય

૪૬] ગજરાતન ઘાતહાસ

વરષોડડતમા એકના પડલા મતતમયગના જવ! મધ? છ શના અમય મા ઘણા નવા અન જરદા જીદ તતતવો ગજરાતી સાહિતયમા દાખલ કરવારમા આગયા હતા ગજરાતમા અગરજ શિકષણ ચાલ યવાથી ધામ ધીમ અગરજી ભરાષાની ખાસિયતો આપણી ભાષામા પરવશ કરવા લાગી હતી અતયાર સધી કવિતાન! વિષય ઈશવરી પરમ હતા કલાપીએ એની નઝમોામા દનયવી ઇશક દાખલ ડરયો ડવાપી નવ- જવાન તમજ વિધારથીએ ના પરિય પવ “ક એની વિત! પરમમસથી ભરપર છ જ પતરો એણ પ!તાના દોસતોન લખયા હતા તમા

સાહિતયનો સવાદ છ અન એ અતિ સદર છ એન વતણ ઈસક તરફ વધાર છ એના કાગયો અગત અતભવોથી 2 ગાયલા છ એના સા2

નસીમ એના દોસતોમા ઉતતમ સાહિતયગસિક શખગા હતા ાણલાલ નણભાઈ દવિવદી ભાવનગમતી શામળદાસ કોલજમા

સગકતના પરફસર હતા તમણ ઘણા નિબધો લખયા હતા ચરિતર

ઉપમના નિબધ વાચવા જવા છ એમ કહી શષાય ક આ જમાના સધી ગજરાતમા ઉતતમ નાટક-સાહિતય ન હત એમન નાટક “બતા” ગજરાતી નાટકામાત એક છ એમણ ઉતતમગમચમતિ” વગર કટલાક સશકત નાટકના અનવાદ કરયા છ એમણ ફરિલસષી ઉપર પણ ઘણા નિમધોા લખયા કઠ એ સસકતના પરફસ? હતા, ત છતા એમણ ફારસી રાબદદો ગજરાતીમા વાપરી બહ સફળતાથી ગઝનો લખવાની

ભાગ ૧ લ।-ઉપોાદઘાત [૪૪

અસર થાય એય ચાહતા હતા. ગોવરધતગમ આ રસાડસીમાથી કામિયાખીથી પસાર થયા ગણ અગરજ સકકત અત ગજમતીની ખાસિષત! ખબીથી છખતિયાર કરીત એકબીનન સાથ મળવી દીધી. તતી આખરી નવલકથા “સમસવતીચ'દર” ગજરાતી માહિતયમા સૌથી ઉતતમ ગર“થ છ. એત ચાર‌ ભાગમા ાવતામો આવય! છ. ગોવ- %નરામ એમની વિદતતાતા ખશજાતો એ તરથમા ખતમ ટરી દીધો છ. એના પાતરા ઘણી જ ઉચચ કોટિના છ એ એક મહાન મધયમ ૬?૦ના ભણલા ખાનદાનની સામરયાજક નવલકથા છ.

કમદ, કસમ (એની બહન), સરસવતીચ %, વિવયાચતર, યહધિધન વગરત આપણ આપણી આતરિક નજર આગળ જનઈ શકીએ છીએ. ગજરાતી સમાજ ઉપર આ નવલકથાની સદર ૭ાપ પડી છ.

ટ'કરમા ગજરાતી સમાજ સરસવતીચ% જવો થઈ ગય! છ, એમણ મહાન ગજરાતી કવિઓના જવનશતાતો અગરજમા લખયા છ. એ ઉપરાત એમણ પોતાના કાવયોતો સગરહ છપાવધો છ જત નામ *રનહમદરા' મખય છ. એમના ગધતી નકલ અતિ ગરમાણમા કરવામા આવ છ. એસત અવસાન ઈ. સ. ૬૯૦મ# થય હત.

હવ આપણ આપણા! જમાનામા પરવશ કરીએ છીએ. અરવા- ચીન ગજરાતી કવિઓ અન લખકા વિશ લખવામા આવ તો કદાચ એ વિષય ટીકાપાતર થઈ નય તથી એ કામ ભવિષયના લખકોન મ” હવાલ કરય છ. પરત ખતમ કરતા પહલા ગજરાતી સાહિતયની ચાજ હાલત વિશ ટકરમા ક'ઈ કહીશ. ચજરાતી ભાષાની ધણી ઉશરતિ થઈ ગઈ છ. ધણએ માસિકો બહાર પાડવામા આવ છ. કોલનનમા પણ ગજરાતી શીખવવામા આવ છ. ગજરાતી સાહિતયની દરક

શાખા ઉપર ધણાએ વદદાતા લખનોરા છ. નવલકથાઓ પણ લખ- વામા આવ છ. કનયાલાલ મનશષી અન નાગાયણ ઠકકર સમાજસધામક નવલકયાઓ લખી છ. ગધ સાહિતય સાફ, ચતર અન સદર છ. આજકલ ભાષાની સાદાપએ સાહિતયમા એક *વત'તર રથાન હાસિલ

૪૮] ગજરાતન! ઇતિહાસ

કય છ, કતરિમ ડળન બદલ સાદાઇ છ. અસહકારની ચળવળ ઘણા

કાબલ લખકો પદા કરયા છ. બીજી રીત કડીઝ તો આ ચળવળ સાહિતય

ઉપર‌ નવી રશની ફકી છ. આ નવી તરહના ખાસ લખક સવરાનતયની

ચળવળના આતમા આપણ! પતય મહાતમા ગાધી હતા. આજકાલતા

ગઘલખક।મા એએ ગરથમ છ. જ પરમાણ તમત જીવન પવિતર, સાદ' અન ભકતિભાવવાળ' હત ત જ પરમાણ તમની ભાષા પણ‌ સાફ, શાદી અન ઉશચ કોટિની છ. એમસ ગજરતી ભાષારમા એક નવી જ શાખા ખાલી આપી છ.

શાએરી પણ ઉચચદરજકત પર પહોચી ગઈ છ, દલપતરામ

કવિતા કાબલ પતર નાનાલાલ આજકાલના સાદિતયઆકમાનના ચાદ હતા, જનો ફાયદો ઘણાએ શિખાઉ શાએરોએ ઉડાવયો છ. ઉતતમ શાએરોરમા એમની ગણતરી ચાય છ. એમની કવિતા ચાદની રાતરિતી જમ દિલચસપ અન દિલકરભ છ. એમણ પણ શાગરીરમા નવી શાખા ઉદભાવી છ. એમના કાવયોની ખાસિયત પરાસ રહિત કવિત। છ (જન અગરજમા “બબનક વરસ” કહવામા આવ છ.). એમરના નાટક પણ આજ રલીમા એમણ લખયા છ. એમના રાસ ગજરાતમા ખહ મશદદર છ.

અરટશર‌ ફરામજી “ખબરદાર” એક ખીજ શાએર છ. નતક પોત પારસી છ હતા એની કવિતા પાક અન સાદષરી છ. કવદદશા" ભિમાનના એમના કાગયોએ ગજરાતીઓના દિલિમા હિ"દમા પોતાત સથાન પરાપત કય છ. પરોફસર બળવ'તરાય કલયાણરાય ઠાકરના વિદતતા અન ફિલિસષદી ભરલા કાવયો ઉચચ “કોટિના લક વાચ છ. નરસિ'હરાવ ભોળાનાથ દવિટિયાએ આધનિક અ'ગરજ ન ગજરાતી પદ સાથ એકતર કરવામા કામિયાબી હાસિલ કરી હતી. કદરતની ખખીની તારીફમા લખમવામા આવલા એમના કાવયા આન*દથી વારતા જતા. અદ ઉપરસાત નાસ નાત વગની એક ગોટી કખયા ગજરાતના રઝાલિસતાનમા વિઠાર કર છ.

ભાતર ૧ લ।-ઉપોદદયાત [૪૯

“ અતવાદોધી પણ ગજરાતી સાહિતયમા બીજી ભાયાએ!ની ખાસિયતોની ૬દધિ થઈ છ. શીવાન બહાદર કશવલાલ હપ*દરાય પરવરના મદરારાકષસ, વિકમોરવશીય, ભાસના નાટકો, વગર સસકતના જટલાક વિઠદતતાભરલા અતવાદો છ. પરફસર ધવ એક મહાન વિવચક અત લાષાશાસતરી હતા.

બનારસ દિ'દ યનિવરસિટીના વાઇસ ચાનસલર ડો. આન'દશ'કર ધરવ પણ સ'સકતના એક પરખર વિદદાન હતા. એમશ “વરમત” નામના વિઘયાવિષયક માસિકના ત'તરી તરીક કામ કરય હત, તએ મહાન વિવચક પણ હતા.

બગાળી, મરાઠી વગર જદા જીદા પરાતાની ભાષાના અભયાસતો રિવાજ ગજરાતમા ચાલયો આશયો છ. આ ભાષાઓની ખાસિયતો પણ ગજરાતીમા લવાય છ. આ ઉપરાત વિતતાન અન ઇતિહાસના વિષયો માટ પણ સ'શાધન માટ પરતી કોરિશ કરવામા સવી છ, *

મજરાતના આ નવયોતિધરો-કવિએની ગજરાતમા સારી રીત લોકપરિયતા થઈ છ:

નામ જનમ અવસાન વતન ૧, નરસતિ'હ મહતા ૧૪૧૨ -- જનાગઢ ૨. મારાબાઈ ૧૪૩૨ ૧૪૦ ગરવાડ-મડતા

૩* ભાલણ ૧૪૩૯ ૧૫ર૯ પાઢણ ૪. અખો ૧૬૧૫ ૧૬૭૫ અમદાવાદ

પ. પમાન'૬ ૧૬૩૬ ૧૪૩૪ વડોદરા

૬. શામળ ૧૬૯૫ ૧૪૩૦ અમદાવાદ ૭. દયારામ -- ૧૪૫૨૬ ડનોઈ ૮: દલપતરામ ૧૮૨૦ ૧૮૯૮ વદવાણ ૪. નરમ'દાશ*કર ૧૮૩૩ ૧૮૮૬ ગગત ૧૦, ન'દરા'કર ૧૮૩૫ ૧૯૦૫ સરત

૧૧, નવકષરામ ૧૮૩૬ 5 સરત

પ૦] શજરાતન। ઇતિહાસ

ર. રણછોડભાઈ ૧૮૩૭ ૧૯૨૩ નકહડિયાદ

૧૩, ભગવાનલાલ ૧૮૩૮ ૧૮૮૮ નજનનાગઢ

ઇદરજી ડૉકટર

૧૪, મતસખમમ સરયરામ ૧૮૪૦ ૧૯૦૪ નડિયાદ

૧૫. દખશર કાબરાછ ૧૮૪૨ ૧૬૦૪ મ'બરઈ

૧૬. વાઘજી ખઆશામામ ૧૮૫૦ ૧૮૯૭ મ[ચબી

૧૭, નારાયણ હમયદર ૧૮૫૫ -- * મબળ

૧૮. ગોવરધનરામ માધવરામ ૧૮૫૫ ૧૯૦૪ તનૉડિયાદ

૧૯. હરિ હરષદ ધવ ૧૮૫૬ ૧૮૯૬ અમદાવાદ ૨.૦: મણિલાલ નભભાઈ ૧૮૫૮ ૧૮૯૮ નડિયાદ

૨૧. ખાલાશ કર‌ ઉલલાસરામ ૧૮૫૯ ૧૮૯૮ નનોડયાદ

૨૨. અબાલાલ સાકગલ[લ‌ 1૮૪૪ - અમદાવાદ

૨૩, નથચરામ સદરછ 1૧૮૬૨ ૧૯૨૩ માશખી

૨૪. તરિભવનદાસ શાક ૧૮૬૩ ટડ ડડ

૨૫. અમતલાલ પદયાર‌ ૧૮૭૦ ક ચારવાડ

૨૬. બોગતદરરાવ દિવટિયા ૧૮૬૫ ૧૯૧૫ અમદાવાદ ૨૪૭. રણજીતરામ વાવાભાઈ -- ન- પ

૨૮. ડાલાભાઈ ધોળરાજછી -- ૧૯ન૬ ક

ર૪. નાનાલાલ દલપતરામ -- ૧૪૪૬ મ આ ઉપરાત ચાલ જમાનામા નરસિ'ઠગવ, બળવ'તરાય હાકાર,

કલાપી, મણિશ'કર (અવસાન ૧૯૨૪) અન ખોણટાદકર વગર પણ

સશદગ હતા. ગજશતના વતનીઓના ધરમોઃ--જ પરમાણ આ લષટામા

જદી જદી નસલ! છ ત જ ગરમાણ તમના ધરસ પણ અલગ અલમ જ. સામાનય રીત સસલિમ, પારસી, કિશરિયન, યદદી, ટન, બૌદધ, સનાતની, આરયઃસમાજી, શવ, (લિ'ગાયત), થી વષણવ, સવામિનારાયણ, ખરહોસમાજી, પરારયતાસમાછી,, કગીરપ'થી, વલલભી તષણવ, અન

ભાગ ૧ લ।-ઉષોદઘાત [ ૫૧

રામાન'દી, જવામો આવ છ. પરત વધાર સ'ખયા શરી વષણવ, અન કવામનારાયણ, વલલભાચાય, અત રામાન'દના અનયાયીએ]ની છ. માર વિચાર હરક ધરમ વિશ ટ'કમા કઈફ લખવાનો હત। પરત “ણી નનધન મ' એ બાબત પડતી મકી છ, અત એ કાટાળા સ'જગામાથી છટકવાની મ” કશિરા કરી છ. મારા ગર'થમા અગર જાઈ એડ વાકચ 'ોઈપણ મઝહબની ખિલાકફન મળી આવ ત ત અનજણપણ અન રભચછાથી છ, કારણ ક મારી ૫૨૩1 વિર‌ાધમા લખવાની કદી નથી.

, ગજરાતના રાજકીય વિભાગ--ઉપરની વાત ઉપરથી «વ માલમ પડ છ ક ગજરાત અસલતી પક હાલમા એક અલગ સહ નથી, પર'ત મ'બઈ ઈલાકાનો એક ભાગ છ. ગજરાતના જીદ જદા વિભાગો છ, નયા જદી જદી પરકારના અમલદારો હકમત કર છ. એક ભાગ ખાસ ઝ'બઈ સરકારના કબજમા છ. ખીજન ભાગમા વડોદરા 1યાસત છ. તરીજ મલક એવો છ ક જમા નાના મોટા સસથાનો છ અત તયા નાતા મોટા દશી રાળતઓ અન નવામોની હકમત છ. તઓ અયોધયાના તાલકદારો જવા હોય છ. પરત સર- કરાર તમત રાજકરતાએની ફરઠમસતિમા દાખલ કરી તમના હકકો અન ાખતિયારાનો સવીકાર કષો હતો.

પરથમ સ'બઈ સરકારના કબજાન( જિજલાઓન ખયાન કરીશ.” તયારપછી રયાસતો અન વડોદરાના જિલલાઓ વિશ જણાવીરા.

ગજરાતની સબધઈ સરકારનો ભામ છ જિહલામા વહ ચાયલ છઃ (૧) અમદાવાદ, (૨) ખડા, (૩) પ'ચમઢાલ, (૪) ભરચ,

(૫) સરત, (૬) થાણા.

એમા ચાણા જિલલો અડધો તો મહારાષટરમા છ. પર'ત બિટિરા ગવન'મનટ સલજી સગવડ ખાતર એન ગજરાતમા સામલ ડરયો હત. આથી આ પરમાર ગણતા ગજરાતના અસલ પાચ જિલલા ષ,

અભદાવાદઃ--આ જિલલાના નવ તાલક! (તહસીલ) છ: (૧)

પર] ગજરાતન! ઇતિહાસ

'હતતર દસકરોઈ, (૨) દકષિણ દસકરોઈ, (૩) પરાતીજ, (૪) વીરમગામ, (૫) ધોળકા, (૬) ધ'છકા, (૭) કઞાણ'દ, (૮) મ!ડાસા, (હ) ધોધધા. અન ત તાલકાના મખય શહર! પણ આ જ રાણર। છ. તયા તહસીલદાર ઉઊામલતદાર) રહ છ અન દરક મામલતદારના હાથ નીચ નાના માથ ગામા છ. તયાથી મહયલ (રવનય) વસલ કરી એમના ઉપરી અધિકારીન મોકલવામા આવ છ અત આ માટ હરક ગામમા એક પટલની નિમણક કરવામા આન છ.

આવી જ રીત ખડા જિહલ છ, જના તાલકા નીચના છઃ (૧) કપડવ જ, (૨) ઠાસરા, (3) આણદ, (૪) નડિયાદ, (૫)

મહમદાવાઇ (૬) માતર, (૭) બ।રસદ,

પ'ચમહાલઃ--આ જિલલાના તાવકા નીચ પરમાણ છઃ ઉ) ગોધરા, (3) દોહદ (દાહોદ), (૩) કાલોલ, (૪) હાલોલ,

(૫) ઝાલોદ. ભરચઃ--આ જિલલાના તાલકા નીચ પરમાણ છઃ (૧) ભરચ, (૨) વાગરા, (૩) આમ (૪) જબસર, (૫)

અકલશવર (હાસોટ). મરતઃ--આ જિલલાના તવ તાધકા છઃ (૧) ચોરયાસી, (૨) એરપાડ, (૩) માવી, (૪) બારડોલી, (૫)

-જલાલપર, ($) વલસાડ, (૭) ચીખલી, (૮) પારડી, (€) વાલોડ.

સૌરાષટરના દીપકલપત। પાચ હિસસા કરી શકાય છ: (૧) ઝાલાવાડ, (૨) હાલાર, (૩) કાઠિયાવાડ, (૪) ગોહિલવાડ,

સર 3 નાધર,

પરાણા જમાનામા આ પરમાણ વિભાગા પાડવામા આવયા હતાઃ (૧) ઝાલાવાડ (કષતરફળ ૪૨૦૦ ચો. સા. ), (ઉ) મચછ કહિ (ષતરફળ ૮૪૦ ચો. મા.), (૩) ટાલાર (કષતર ૬૨૦૦ સ]. મા.), (૪) બરડા (કષતરફળ ૫૦૦ ચો, મા.), (૫) સોર& (કષતરફળ ૪૦૦૦ ચો. મા.), (૬) ખામરિયાવાડ (કતરફળ ૫૦૦ ચ! મા.) (૭).

ભામ ૧ લો-ઉપોદઘાત [ પ૩

ગોહિલવાડ (કષતરફળ ૨૮૬૦ ચો. મા.), (૮) ઉડસરવયા ( કષતરફળ ૧૬૦ ચો ગરા), (૯) કાઠિયાવાડ (કષતર ૪૦૦૦ ચો. મા.), (૧૦ એખામ'ડલ ( થતરફળ ૩૦૦ ચો. મા.).

તમા હિદ મસલમાનતી મોટી સ'ખયામા નાતી મોટી રિયા- સતો! હતી એ વિશ આગળ વિગતવાર લખવામા આવશ.

વડાદરા*“--એક મટા પરાત છ. રાનયના કટબત' મરાઠી નામ ગાયકવાડ છ. રશયાસતની રાનતયવયવસથ! માર પરાતના ચાર

વિભાગ કરવામા આવયા છ, એટલ ક ચાર તહસીલ બનાવવામા આવી છ, નયા એક કમિશનર (બ) રહ છ. આ મહાલ વડદરા, કડી (હાલમા એ મહસાણા મહાલના નામથી એળખાય છ.), નવસારી, અન અમરલી (આ અમરલીની નજીક કડીનાર‌ છ).

ટચછ:--સૌરાષટરના દદોપકલપના વાયવય ખણામા કચછ આવલ છ, આ બ“ત વચચ કચછની ભશિર અન નાન* રણ આવલા છ. કચછતી રાજધાની ભજ છ, એન ખ'દર‌ માડવી એક મશ? જગયા છ.

જચછ'તો અરય. શમદર-કિનારાની જમીન થાય છ, અડીથી આરસપહાણના પથથર, ફટકડી અત ખાર નીકળ છ. અહીન ચાદીન નકશીકામ વખણાય છ? લહઢાત કામ પણ સદર થાય છ. છરી સોઢા પરમાણમા બનાવવારમા આવ છ.

(1) અસદાવાદ જિલલામા હિ'દએની વસતી વધ પરમાણમા છ, એટલ ક ૮૪ ટકા હિદ અત ૧૧ ટફા મસલમાન છ. ચારક હજતર‌ જટલા (ખસતી છ. આ નિતલાના લોકોમા પાટીદાર કણબી ખડતતોન પરમાણ વધાર છ, જની સખયા એક લાખથી વધ છ.

આ જિટલાના કદરતી તરણ હિસસા થાય છ$ (૧) પરાતીજ, (2) વીસમગામ, સાણ'દ, દસકઇ, ધોળકા, ધ'ધકા, (2) ઘોવા. આ જિલલાની જમીન કાળી અન ભરી એમ બ નનતતી છ. કાળી જમીનમા કપાસ વધ પરમાણમા પાક છ અન બીજમા અનાજ થાય

૫૪] શજરાતનો ઇતિહાસ

જી. ૨૨૮ ચો. મા, મા ઘઉ, ૨૮૦ ચ, મા. મા જવાર, ર૨૮

ચો. મા. મા બાજરી અત ૪૮૦ ચ. મા, કપાસ ચાય છ. કમ[૬- ના ચોખા દસકરોઈ તાલકામા ઉમદા યાય છ. ધ!ળકામા સદર દાડમ અન જામફળ ચાય છ, ધધકાતી ગાય ધણ દધ આપ છ. ખદ અમદાવાદમા કાદિયાવાડ, સિધ, અત કચછના ધોડા બહ વચાય છ. અમદાવાદમા ચના બહ જ ઉમદા હોય છ. ધોધા તાલકામાથી લોહાતી ધાત નીકળ છ, રગ, દીવાસળી, તલ, સાખ અત કપડના કારખાના

પષકળ છ. દશી કાગળ પણ અહી તયાર ચાય છ, એલયમિનિયમત કારખાન', પિતતળના વાસણન કરાત કાલપરરમા ચાલ છ.

પ શ. ૧૭૧૭મા અમદાવાદમા પલગ આવયો હતો. જમા મોટી સ“ખયામા માણસ; મરણ પામયા હતા.

અમદાવાદમા «તોાના નાના મોટા થઇ ૧૨૦ દરાસર છ. અમદાવાદમા અહમદશાહતી મસજિદ, કબતખાન, કયદ આલમ, મલક આલમ સરી, શીદી સયદ, કતબશાહ, સયદ ઉસમાન, મિયા- ખાન હબશી, શીદી બશીર, માહાફિઝખાન, અજતબીબી, દસતર- ખાન, અન મોહમમમદ ગસ ખાનની, અત જમા મસજિદ નવા લાયક છ. અહમદશાઠતી ફબર, રાણીતો જીર, દરિયાખાનતો ધમમટ, આઝમખાતની કબર, મીર અખની કબર, શાહ વજીહદોનની દરગાહ, સરખજની દરગાફ, બટવા, શાહ આલમ, અત પીર ખોફ” મમદશાફની દરમાહ સસલમાનાતી મશટર‌ પવિતર જગયાએ છ. સવામિતાગયણન* મ'દિર, હડીસીગરના દહરા :અત શાતિનાથન' દરર” હિ'દ અત જતોની 'મશ#ર પવિતર જગયાએ છ. હરીહર, ઊાદાહરી)- ની વાવ, માતાભવાનીની વાવ, કાકરિય તળાવ, તરણ દરવાજા, શાહીબાગ, આઝમખાતનો મહલ, મલક શાબાનન' તળાવ, અન

, ચહોળાન' તળાવ (જત ઘરાવો! બાર માઈલતો છ) મશદટર જગયાએ “છ. આ ઉપરાત અમદાવાદથી ૩૭ માઇલ ઉપર‌ યતરજતય‌ દિશામા ૪૯ ચો, માપવિત એક મોટ “નળ ” નામન તળાવ છ, પર'ત

ભાગ ૧ લો-ઉ3પોદઘાત [ પપ

તત પાણી ખાર' છ. ધળફામા મલાવ અન વીરમમામમા મનસર: તળાવ છ.

(૨) ખડાઃ--એન કષતરફળ ૧૫૯૬ ચ. મા. છ, જતી ઉતતર સાબરકાઠા એજનસી, પશિમમા અમદાવાદ અન પવચ અન દકષિણ વડોદરાન રાનય છ, અત મહી નદી પણ છ. આ જિલલામા મષયતો ભાગ ચરોતર ઘણ જ ફળદષ છ. તયા અસ'ખય ફળાઉ ઝાડા છ. મહી, વાતરક, સાબરમતી, શદી, ખારી, મકષો અત મહોર નદીએ છ, જ આ જિલલાત પાણી પરડ પાડ છ.

મહડા, લીમડો, આબ, સોતાફળ, રાયણ અત અરડસોા આ નલલામા થાય છ.

શિયાળ, ડકર, હરણ, સસલા, બત૩, ઝરી સાપ, અત માછલી આ નિલલામા થાય જ.

તા ૩૪ ઈચ નઝટલો વરસાદ થાય છ. સામાનય રીત ૧૧૬૦ ગરમૌ પડ છ અત વધમા વધ ઠહી ૪૩” જટલી હોય છ. સનતતીમા સયદ મખારકતો રોજ છ. ખદ કપડવ'જમા એફ ખબસરત મિઠરાબ, એક કડ, એક મારિજદ, અન મહાદવન એક મ'દિર છ. જન લકોન એક નવ મદિરિ છ. આ જિલલામા અગિયાર શહર અત ૫&૮ ગામ છ. ૮૫ ટકા હિ'દ, ૯ ટક! ઝસલ- માન અન ચારક હનનર જટલા ખિસતી તયા રહ છ. આ જિહયામા ૬ ટકા ખડત છ. અહી" પણ ભરી, કાળી અત તરહ તરહતી જમીન છ, પરત સૌયી ઉતતમ કિનારાની જમીન છ. ૩૧૩ ચ. માઈલિ જમીનમા ખાજરો, ૧૬૨ ચો, માઈલમા ફોદરા,૧૧૫ ચો.. માઈલમા ડાગર, ૯૧ ચ1. માઇલરમા જીવાર અન ૧૮ ચ. માધલમા ઘછની ઊપજ છ, અન ૨૪ ચો. માધલિમા ત'બાક પદા થાય છ. ઈ. સ. ૧૮૩૪ પહલા અહી ગળીની પદાર વધાર થતી હતી. તરણ ટકા એટલ ક ૩૦૦૦ ચ. માઇલ જમીનમા નહરના લાભ મળ છ. શરગિયારક હશનર જટલા કવા અત ૧૩૯૧ તળાવ છ; પરત ઉતા-

પ૬] શજરાતએ! ઇતિહાસ

ળાની મોઞસમા એ ઘણી વખત સકાઈ જાય છ. કપડવ'જમાથી લહાની ધાત નીકળ છ, પર'ત આજકાલ એ બટા? કાઢવામા આવતી

નથી. તયા એક જતના પચથર‌ નીકળ છ ત મસાલા વાટવાના પથથર બનાવવામા બહ જ ઉપયોગી છ, એની નજીક માજમ નદીમાથી અષીકતો પથથર નીફળ છ. અમદાવાદમા શિલ થઈ એ પહા અહી સદર કપડા વણાતા હતા. આ જિલલાન પાણી રગ માટ બહ જ ફાયદાકારક હ. તા સાખ અત શીશીમા કારખાના છ, અનાજ,

ત'બાક, મયણ, તલ અત મહડા એની તિફાસ છ અન કપા, ₹3, દવા, વગરની આયાત છ. આ જિટલ માખખણ અત ઘી માટ મશહર છ. આ જિતલારમા ૫૬૬ માઈલ લાબી પાકી સડક છ. પ. સ. ૧૮૬૦ અત ૬૪મા રા ધરતીક'પ થય હત1, કપડવ૦૮, મહદા* વાદ, ઠાસરા, માતર, નડિયાદ, ખડા, આણ"દ, ખોરસદ અન ડાકોર. આ જિલલાના મખય શહર છ. (૩) પ'ચમહાલઃ

આ જિટલાત કષતરફળ ૧૬૦૬ ચોરસ માધલ છ, રવાકાડા

એજનસીન લઈન પરવતો ભાગ અત રપાશરમતા ભાગ, એવા ખ [વિભાગ થાય છ.

સીમા:--ઉતતરમા લણાવાડા, પરવ'મા વાસવાડા, દકષિણમા વડદરા અન રવાકાડા એજતસી, અત પશરિમમા વડોદરા અત મહી નદી, અન ખડા જિલલો,

મહી નદીની શાખાએ પાનમ અન અનાસ આ જિલલામા છ. અન “વાડા”મા એક સરોવર છ તમા એક રકરી છ જ ફકત ઉનાળામા દખાય છ. આ જ જિલલામા પાવાગઢતો ડગર છ, જ ૨૫૦૦ ફીટ ઊચ! છ. એ ગોધરાથી ર૫ માધલ દર‌ છ. પાવાગઢ પરવતની હાર દખખણના પહાડન મળ છ. હવ એ અલગ ચઈ ગયા છ, “પાવા”ત] અરથ આતશ ચાય છ. સસકતમા મળ શખદ વાથજ% અગિનવાચક છ, ત ઉપરથી શબદ ઊતરી આવય! છ, પહલા

ભામ* ૧ લ!-ઉપોદધાત [પછ

આ પહાડમાથી «તવાળા ઊડતી હરો તથી એત “પાવાગઢ' નામ આપ- વાવા આવય છર, કારણ નવાળામખી પરજતના જવા પથથર એમાથી મળયા છ, ગોધશાથી દસ મા૪લ ઉપર‌ આવલી જગયા ( ટવા )મા ઠડા અત ગરમ પાણીના ઝરા છ. તયા આબ, મહડા, આમલી, રાયણ, વડ, પીપળો, સાગ, ખો!રડી, સૌતાફળ, જમડળ, કમળ

વગર થાય છ, ઈ. સ. ૧૮૬૨મા «યાર અગજએ એત! ૩બનન લીધ! હતો તયાર તયા હરણ પષકળ હતા. ગોધરામા સાપત પરમાણ વધાર છ. સાધારણ રીત ૮૩” જટલી તયા ગરમો રહ છ અન વરસાદ ૩૦ થી ૪૦ ઈચ જટલો પડ છ. પાવાગઢ પાસ આવલા ચાપાનરત કિહલો ઈ. સ. ૮૦ મા અણહીલવાડના રાજાઓએ બનાવયો હતો, તયાર પછી ઈ. સ. ૧૨૦૦મા તોણવાડના લોકોએ એનો કબજ લીધો હતો. ઈ. સ. ૧૩૦૦મા ફરીથી ચોહાણોના હાથમા ત આવયો. ઈ સ. ૧૪૮૪મા મહમદ બગડાએ ત છતમ!. તયા ઈ; સ. ૧૪૮૪થી ૧૫૩૬ સધી ગજરાતન ખીનત ન'બરન પાય" તખત રહય ઈ. સ. ૧૫૩૫મા હમાયએ ત જીતયો. ૧૫૭૩મા અકખર- શાહના કબજામા એ આવય. ૧૭૨૩મા કષણ મશાકાએ અન ૧૭૬૧મા

સી'ધિયાએ લીધો. ઈ. સ. ૧૮૦૩મા કનલ વિલિ'ગત એતો

કબજ લઇ ઈ. સ, ૧૮૦૪ મા સૌ'ધિયાત પાછો મૉપી

૫૮] ગજરાતનો ઇતિહાસ

ધધો ફરનામ કાળીએપની વસતી ૫૦૦૦૦ જટલી ક ચાપાનગના મસલમાનો જ વધ પરમાણમા ફોજી અન જમીનદાર હતા ત ખતીન અન કઠિયાગન કામ કર છ તયા થોડા મસધમાન ઘાચી વહમ પણ છ ખિરતી લકોએ દાહોદમા પોતાત કનદર ખનાગય છ «યાની જમીન કાળી છ અન કોઈક ઠકાણ લાલ પણ છ મકાઈ ૧૬૧ ચો માઈલ, બાજરી ૧૮૧ ચ! મા, ડાગર $૭ ચો મા, ચણા $પ ચ! મા. અન તલ ૬૫ ચોરસ માઈલ જમીનમા

ચાય ક લાના ખળદ સારા નથી વડા પણ નીચા કદના છ તયો તરણક હનર કવા અન તરણ તળાવ છ આ જિલલામા ધણા જગનો ઝ, નમા સાગતી પદાશ બહ જ છ અગરનએ એનો કમન લઈ

તયાનો વપાર પોાતાત હાથ કયો હતો. ફકત ઈ સ ૧૯૦૩-૪મા જ દોઢ લાખ નદ ચયો હતો. આ જિલામા લહ, કાચ અત મગ નીઝ મોટા પરમાણમા થાય છ હાલોલ તાલકામા શિવરાન#પર અન નખનોડામા લોઢાની ખાણા ખહ જ નનવામા આવ છ અફસોસની

વાત છ ક એન કોઈ બછાર‌ કાઠ નથી પર ત હાલોલમાથી ઝક યરોપિયન ક પની મ ગનીઝ બહા? કાઢી બહ જ નફો મળવ છ અસલ દિટહી સધી જવાનો *સતો પણ હતો, ૫? ત જમાનાન અનસરીન

એન 2૨ફા? થમો છ આ જિટલાતી આયાત ત બાક, મીઠ, લોડ, કપડા, નાળિયર છ અન એની તિકાસ અનાજ, માગ અન તલી મિયા છ ઈ ઞ ૧૮૪૫, ૧૮૫૩, *૮પછ ૧૮૬૧, ૧૮૬૪, ૧૮૭૪

૧૮૯, ૧૯૦૩ અન ૧૯૦૪ની શાલોમા એ દકાળપીડિત રર ઈસ ૧૮૯૯ના ગજરાતના મશ#ર છપપનિયા દકાળની મસત માટ સમધાર ખડા અન પચમહાલમા ૮૮ લાખ ર‌પિયા ખરચ કરમો હત અન ૩૫ લા"ખ રપિયા માફ કરયા હતા

ચાપાનગની પાસ ચપાના પષકળ ઝાડો છ, તથી તન નામ “ચાપાનર” (ચ પાનગર) પડય હત એમ માનવારમા આવ છ, અન એમ પણ ડહનાય છ “ક વનશાજનતા ચાપા નામના પરધાનન લઇત તયા

ભાગ ૧ લો.-ઉપોદઘાત [ ૫૯

શહર વસય' હત તથી અત તના નામથી “ચાપાતર” પાડવામા આવય હત.

પ. સ. ૧૪૮૩રમા મોઢમમદાખાદ વસાવવામા આપય હત, «યા રશમતા કપડા વણવામા આવ છ. તયાની લોઢાની તલવારની બનાવટ

સદર છ. તયા પણ એક ભદર છ, જ રાહરની મધયમા છ. બાગ!, મહલ! અન તળાવ! વગર નનવ] લાયક છ. પહાડના ઝરામાથી પાણી લાવી તળાવમા પા3વામા આવત હત. દાહોદ જ ઔરગઝમની જનમ ભમિ છતત ખીનન સલતાન મરઝફફર આબાદ કય” હત. અહમદશાહ

પહલાએ તયા ગક સરાઈ બધાવી હતી. અટક દરવાનત, મોતી દરવાનત, સધનશાહ દરવાજ અત એ

પછી એક ચોથો દરવાનન હતો. (6) ભગય જલલઃ--

સીસાઃ--ઉતતર મહી નદી, પજ અન ઘઘષણમા વડોદરા, દકષિણ છમ નદી પશરિમ અરબી સમદર અત ખ'ભાતનો અખાત છ, ભરચ શહર ' ભગ ” તરડાપિએ વસાવય કહવાય છ. શરઆતમા આ ગરડષિત। તયા આશરમ હતો, હાલમા ફકત શત' મ'દિર રાહરમા છ. આ શહરન “ભમપરી” ક ફકત “પરી” પણ લક કહ છ. આ જિલલો પ૪ માઈલ લાબા અન ૨૦ થી૪૦ માપલિ જટલો પહોળા છ, નમદા અત ઢાઢર એ ખ નદીએ ખ'ભાતના અપાતરમા જઈ અરખી સમદરમા મળી જય છ. તયાની જમીત કાળી છ અન કપાસન ખબ માકક છ; આથી તયા રની પદાશ પષકળ થાય છ, હિ'દગતાનમા

એનાથી ઉતતમ ર બીજ કઈ હકાશ થત નથી.

વનસપતિઃ--આ જહલામા જગલ ન હતા, આથી સરકાર ૧૬૧ એકર જમીનમા ખાવળના ઝાડો રોપાવયા છ અન વધ જટલાક એકર જમીન ફકત આન જ માટ અલગ રાખવામા આવી છ. આબ! આમલી અત નમફળ તયા વધ પરમાણમા થાય છ. ભરચ પાસ આવલા બટમા કબીરવડ છ, જ વિશ કહવાય છ ક

દબ] શજરાતન ઇતિહાસ

સહાતમા કખીર દાતણ ટરી ર!પી દીધ હત, તના તરણ હનતર નાના અન ૩૫૦ મ!ટા થડ છ. તની જડ ર૦૦૦ ચો. મા. જમીન ઘરી લીધી છ. ઓ ઝાડ નીચ સાત સતર આદમી આરામ લઈ શક છ,

નરમદામા પાણીના તોફાનથી કટલાક ચડ પડી ગયા છ (ન ક આ વાત સતય લાગતી નથી).

જાનવરઃ--હરણ, વર, ડકર, બતક, અત માછલીન પરમાણ «યા વધાર છ. ગરમી ૪૬* થી ૧૧૨” સધી નતય છ.

સાધારણ રીત ૩૫ ઇચ જટલ! વરસાદ પડ છ. ગમ, ગજર, ચાલકથ, રાષટરફટ, અન પાટણના શજનએની પોતપોતાના સમયમા તના ઉપર દકમત રહી હતી. ૪. સ. ૧૨૯૨મા મસલમાનો આવયા, ઈ સ. ૫૩૯૧મા દિલડીતા સખદારો એના ઉપર સતતાધારી રલા, ફરીથી છ. સ. ૧8૯૧ થી ૧૫૭૨. સધી એ ગજજાતના સલતાનોના થાથ નીચ રહય. એ બાદ પ. સ. ૧૭૩૬ સધી દિલહીના સગદારોતી સકમત રહી. ઈ. સ. ૧૭૩૬ થી ૧૭૩૨ સધી ભરથના નવાખોના કબળામા એ રહય, એ જ સાલ અગરજએ ૧૬૨ ગામ સાથ એના ઉપર‌ કબનનતી જમાવટ કરી. ૪. સ, ૨૭૮૩મા એ મરાદાએન સોપી દવામા આવય. અન ૧૮૦૩મા એ ફરીથી અપરજના કબજામા આવય, ઈ. સ. ૧૮૧૮મા મરાઠાઓ એ કબશવની સ'મતિ આપી. ઈ. સ, ૧૮૫૩મા મસલમાનો અન પારસીઓ વચચ મામલી “મ થય, તયાની જન કારીગરીયી બતાવલી જમ મસજિદ નવા જવી છ, અમાણ તયા કોટ હત, પરત હવ નથી. તયાની વસતી ૩ લાખ છ છજારતી છ, પરત હવ પ. સ. ૧૯૪૦મા ૩ લાખ 3૨૪ હર‌ એકસો! સતતર છ, ભરચત! કિલલો પહલવણવા સિદધરાજ અન તયારપછી પર. સ. ૧૫૨૬મા અહમદશાહ બનાવયો હતો. એ નમદાના દિતારાતો ભાગ છ. બાઈીતોા તમામ તરી ગપ, તયા આજકાલ (૧૯૪૦)મા છપ હજાર સસલમાન છ. તયા ૨૨ ટકા સસલમાન' અત ૬૭ ટકા હિદ છ. વહોરાની વસતી ઘણી છ. થોડા

જઞાગ ૧ લ।-ઉપોદઘાત [૬૧

શખ પણ છ કટલાક નાગોરી મસલમાન પણ છ. એએ! વધ પરમાણમા'

મજરીન! ધધો ૩? છ પારસી અત જતોની કોમ માલદાર છ અનાજમા જવાર, ર‌, તવ, તવર, ઘઉ, અન ચોખા, ભરી જમીન- મા પદા યાય ક નરમદાના કનિગતી જમીનમા ત'બાક પષકશ થાય છ આ જિહલાની જમીનના તરણ ભાગ છઃ (૧) નતગીરદારી, (૨) ઈનામદારી, (૩) રયતદારી. ૩૬૫ ચ। માઈવમા કપાસ, ૧૮૦ ચો માઈલમા જીવા, ૧૧૮ ચો. માઇલમા ઘઉ અન ૬૬ ચો

સાઈલમા લાખ થાય છ તયા સામાનય રીત ગાય ભ સ, ગધડા, ટરટ, ખકરા અત ષટા નનવારમા આવ છ. અગાઉ રશમ અન સતરન બારીક કામ તયા સદર થત હહ અત આજ લોભથી ડચ અત અગરનન પહવા અહી આગ-યા હતા. પરત હાલમા અગરનન લઇન એક પણ કારખાન ગહય નથી પહલા ભરચ અન ટકાનયાના બ'દરો મારકત સારા ગજગતત વપાર તમામ દનિયા સાથ ચાથતો હતો.

ઈ. સ ૧૬૩૦, ૧૬૩૧, ૧૭૫૫, ૧૭૬૦, ૧૭૩, ૧૪૭૮૬, ૧૪૪૦, ૧૮૧૯, ૧૮૩૮, ૧૮૪૦, ૧૮૬૮, ૧૮૭૮ અન ૧૮૯૬ની સાવોમા આ નિદલષો દકાળપીડિત રહો. પરાણા જમાનામા અહી- ત' બાફટા (એક જાતન રશમી કાપડ) મશહર હત, બગાળથી વધાર ઉમદા કાપડ વણવામા આવત ઇવ.

આયાત --ચોખા, સોપારી, લાકડા, કોલસા અન લટ . નિકાસ:--અનાજ, ર ઘઉ, મહડા,

(પ૫) સરત જિલલોઃ-- સીમા --ઉતતરમા ભરચ, પરવમા વડદગ, રાજપીપળા,

ધરમપર, દકષિણમા યાણા અન પશચિમમા અમબી ગમન આ નતહિલારમા નવસારી પરાત ગાયકવાડના તાબાન! છ, તથી એના બ વિભાગ થયા છ. તમા કીમ અન તાપી નદીઓ આવવી છ. ફીમ નદી

રાજપીપળાના પહાડમાથી નીકળી અરખી સમદરમા પડ છ. આ નદી ઉપર ૪»મ શહર આવલ છ. તયા સટશન પણ છ

૬૨] શજરાતન। ઇતિહાસ

વનસપતિઃ--આબા, આમથી, વડ, લીમડા, પીપળા, વગરના ઝાડા તયા ઊગ છ. કરી પષકળ થાય છ.

જાનવર‌ો*--ચિતતા, હરણ, વાધ વર‌, ફકર, રી'છ, બિન, શિયાળ, બતક અત સસલા તયા નનવામા આવ છ.

ગરમી એછામા આછી ૪૪* અત વધારમા વધાર ૧૦૯” હય જ. આ નિલલામા વરસાદ ૨૮ થી ૮૦ ચ જટલ પડ છ. પરત સરતમા ૮૨ ઈચ જટલ! પણ પડ છ.

એતિહાસિક ખાબતો:--કતયદડીન એધમક ઇ. સ. ૧૧૬૫, (હિ. સ. પહર‌ )મા ભીમદવન હરાવી સરત અત રદિર‌ ઉપર કબજ મળવી ફરીથી આપી દીધા. ઈ. સ, ૧૩૪૭મા મોહમમદ તધલખના વખતમા અહી' બળવો થયો અત શાડી ફજ એ દાબી દીધો *%. સ. ૧૩૭૩મા દીરોઝશાય તઘલખ તયા એક કિલલો! ખનાનય. ઈ. સ. ૧૫૧૪મા બારખોશા નામના પોચગીઝ મસાફર લખય છ ક સરત એક મોટ બદર છ. ૧૫૩૧મા પોચગીઝોએ એન આગ લગાડી સળગાવી મકય' હત, ગજરાતના સલતાન પ. સ. ૧૫૪૬મા એક

મહાન કિલલો બતાવયો, ઈ. સ. ૧૫૭રમા એ ઉમરાવ મિરઝાતા ૩ખનતમા આવય. અકબર એ ૪. સ. વપછડરમા લીધ. ૧૬૦ વરસ સધી એ મોગલોના જમાતામા હિ'દશતાતત સૌથી મોટ ખ'દર રલ. ૪. સ. ૧૬૦૬મા અગરનન આવયા. મકરરબખાન તમન વપાર કરવાતી છટ આપી. ઇ. સ. ૧૬૦૯મા સઝફફરશાહ એ ઉપર 'ક!શિશ કરી. ઈ. સ. ૧૬૧૧મા અગરજન જહાઝ લાવયા, પરત પોરગીઝોએ એમત

૬૪ ] શજરાતનઃ ઇતિહાસ

ત આગળ આવશ. રરરઃ--સરત નજક રદિર એક મોટ પરાણ' બદર હત. અન

ઇસિષરિસતના અવસાન પછી ભરચ જવા બદરો હોવા છતા આ જગયા

રનકદાર હતી.

અણરીહાત ખીરતીએ (ઈ. સ. ૧૦૩૧) લખય છ ક ભરચ અત રાહનનનર (રદિર) આ સલકના પાયતખત (મોટા બદર) બહ જ

શાનકદાર છ. ઈ. સ. ૧૩૦૦ (હિ. સ. ૭૦૦)મા મશલમાનાએ જનો પાસથી

લઈ તાબ કય” હત. પૉરચ ગીઝ મસાફર બારષાસા લખ છ ક રદર ખહ જ સદર‌ જગયા છ. એન! વપાર મલાકા, બ'ગાળા, તાનાસરિમ (બરમા), પગ, મરતબાન, સમાતરા, અન નવા સાથ હત!.

આ ઝકકાથી મથાલા, રશમ, કસતરી, માટીના વાસણ, લોબાન અહી આવતા હતા. ઇ. સ. ૧૫૩૦મા પોટગીઝોએ સરત લ'ટી રદર પર પોતાન ઝબજ જમાવપ. અ સપપથી રરાદરની અગતય કમ ચતી ગઈ અન સરતની વસતી અન મદતતારમા રદધિ ચતી રહી, હાલમા રાદર એક નાના.કસબા જવ છ, નયા સનની વહોરા વપારી સ“ખયાખધ રહ છ, ન તમાના ઘસા!ખરા માલદાર છ. અહીની નમ મસજિદ, મિયાની મસજિદ, ખારવાની મસજિદ અન મનશીની મચજિદ નવા લાયક છ. અરબીની ઘણી મદરસા અન એક મ(ટી લાયખદરી છ. રાદર તટછ' અન સરત મ'ડાય. એ મ!ગલના જમાનામા ઉનનતિના શિખર ઉપર હત. એની અસલ રોનક મરાઠાઓની લ'ટફાટથી

દર] ગજરાતન ઇતિહાસ

દશી રજવાડા

ગજરાતન અન સૌરાષટ ત જતા દશી રજવારડા ઘરણા દરતા. ૧૪૮મા હિ'દી સ'ધ નીચ સૌરાષટત' એકીકરણ થય' અન સોરાદટના બધા રજવાડા એક તતર નીચ આવયા. રાજકીય કારણ જનાગઢ છજી ભળી શકય નથી, પણ એ પણ ભળી જરો. રાજવીઓન

વારષિક સાલિયાણા નકકી થયા છ.

ગજરાતમા વડોદરા હછી અલગ છ, બાષીના રજવાડા મબ

ઇલિકા સાથ નનડાઈ ગયા છ. ૨ાનનએન સાલિયાણા ખાધી આપયા છ.

મરકરણ ૧ લ

હિદઓતનો. સમય ઝા

આરયોન' રાજય જીજરાતન' અસલ નામ:--દિદસતાનતો પરાણા ઇતિહાસ

મળવવા જટલ જ ગજરાતનો પરાણા તિઢાસ લખવાત કામ ગરષકલ છ, પરત અટકળ કરવાથી માલમ પડ છ ક પધથર અત લોહના યમ પછી આ સલકમા મોટી સખયામા દરાવિડાતી વસતી હતી. એ એક સધરલી ફોમ દતી. એ લોકોએ ભરચ બદરથી દર‌ “દર સધી વપારી કારાબાર‌ ફલાવયો હતો. એ પછી ખીજ તર શીલોતો આવતા હતો. એએ આખા ગરદશરમા ફલાયા હતા. એ સમયના આ મલકના નામ વિશ પરતિહાસો। શાત છ અત દરક બાજ અ'ધકારન! પડદો પડલો છ. કાલપનિક વાત સિવાય કોઈ સતય બાબતો શળતી નથી. નયાર ઉતતર હિ'દસતાન તરફથી આરયો આશતા રસત શજરાતરમા દાખલ ચયા તાર આ પરદશમા નવી કાતિ પદા થઈ, એટલ ક એ પરાતના અલલ રહવાસી ધીમ ધીમ પ૭ળ હતા ગયા; “એટલ સધી ક તમામ ફળઠપ પરરરા વિજતા માટ ખાલી કરયો અન પહાડો અન જમલમા વસવાટ કરયો, આરષાો હરક જગયાએ જઈ શાનયકરતા થરધ બઠો. આય કોમ પોતાતી સાથ વિા, કળા કૌશ “અત રીતભાત લાવી, ધધામા ચાલાક હોવાથી વપારમા પણ ઉનનતિ પામી. અસલના આરય લોક વધ પરમાણમા પાણીતી નજીક વસવાટ કરતા હતા. તથી માનવામા આવ છ ક એમણ પણ આ મલકમા સૌથી પહલા 'ખ'ભાત અન ભરચના ઈલાકા વસાવયા દરો. આરયા આતયા શ પહલા આ પરાતત કયા નામથી એળખતા હતા, એ

૬૮] શજરાતનો ઈતિહામ

વિશ કોઈ પણ ઇતિદાસમાથી માહિતી મળતી નથી; પરત આરયો

આ મલકમા જ ભાગ ઉપર વસયા તન નામ તમણ “રાટટ” શખય

હર. “શાઇઃ'નો અથ" સીધા અત સધરલા જવા છ, અત જ જગયા

ઉપર અનારયો એટલ ક આ મલકના અસલ વતની રહતા હતા તએ

“ઝઅનાય” નામ આળખાયા, એતો અરથ જગલી ચાય છ. રાત

દિવસની બોલચાલ અત સરકારી કાગળામાથી પણ આન પષટિ મળ

છ, અત આથી જ ૯જી સધી વડોાદમ સટટના મહસલ ખાતાના સરકારી ટાગળારમા જમીનના રાષટરી મહાલ ગત “અરણી મઘાલ શમ બ ભાગ પાપવામા આવયા છ, એ આરયસસકતિની અસળ

યાદગાર ગણાય. તયાર પછી એ શખલતો અપભરશ થઈ ત “શટ”

અત “શટ”માયી “લાટ” થય. ગૌતમયદધ પછી (લગભગ ઈ. સ. પવ ૫૦૦ સાલ) પાલિ ભાષાતા પસતકોમા એન નામઃ “લાટ” મળ

છ. ઇસવી શનતી શરઆતની કષદીઓમા એન નામ “લારક” લખલ મળ છ. ટાલમી મિસરીએ (ઈ. સ. ૧૫૦) લખય છ ક પરાણા અરખ મસાડરા એન “લાર” નામથી ઓળખતા હતા. તયારપછી ચીતી મસાદર લએનસ'ગ (ઈ. સ. ૭૦૦) આત નામ એના સકર-

નામામા “લલ” લખય છ. જ “લાટ માથી બનલ હોય એમ સાલમ પડ છ, એના જમાનામા “ગજર” કોમ ગજરાત ઉપર રાજ

કરતી હતી. પરત જણાય છ ક આ સમય પરયત ગજમોએ આપલા નામત! સવીકાર થયો ન હત! અત સામાનય રીત એજ પરાણા

નામથી લક એત એળખતા દતા. કોઈપણ રીત નરતા જયાર ગજર કોમ હિદસતાન જતી આખ થઇ આ! મલકમા આવી તયાર એ લકાએ એમના દકષિણના તાબાના પરદશોના તરણ દિસસા પાડયાઃ સૌથી મોટા હિસસાન નામ “મહારાદટ”, બીજન નામ “ગજરત”

અન તરીનનત નામ “સૌરાદટ” રાખય હત. એ ભાગ! હવ મહારાદટ (મરાદા દશ), ગજરાત અત સૌમસાષટર (કાઠિયાવાડ) નામથી ઓળખાય છ, ઈ સ, ૮૦૦ના સસલમાત! એન “જઝર” નામથી એળખતા

હિ'દઓન। સમય [૯

શતા જ “ગજર‌”ન અરખી રપ છ. અત “ગજર” એ “ગજર” માથી આવય ટક રપ છ. તયારપછી ઠિ દસતાનના તક વિજતાએ- ઊલામવશ) એ “ગજરાત”સાથી ગજરાત બનાવય. અત આ જ

નામ અતયાર વયાપક છ. આરચોએ ઉતતર રાષટતો કબજો લઈ ભરચન સખય કનદર બનાવય અન દકષિણ રાદટમા રદિર એમની રાજધાની થઈ. આ શિર તાપી નદીન કિનાર આવકષ છ અત સરત નજીક છ. અગાઉના વખતમા આ મોટ બદર હત જન લોકોના પસતકોમાથી પરાતન કાળની તની હફીકતો મળી આવ છ. ત વખત સરતનો પતતો પણ ન હતો. આ ડરનનએ ગજરાત પ૨ ફવાર‌ અત કની રીત કબજ કષો એ વિરો કઈ માહિતી મળતી નથી. મનના વશ એના ઉપર‌ લાબો વખત સધી ગનય ટય, પર'ત અફસોસ ક એમના શનન‍તઓ વિશ કઇ કહી શકાત નથી.

મહાભારતમાથી જ કઈ મળ છ ત નીચ પરમાણ છ? જાદવ વ'શઃ--ઠરારકામા જાધવ વશડ રાતતય હત, એઔરમા

કષણ બહ જ ખહાડદર, અકલમદ અન તતતતાતી હતા. એમતી જ તદખીરથી મહાભારતના જમરમા કામિયાખી હાસિલ થઈ, એમ અટફળ કરવામા આવ છ ક એમના લસકરમા મોટી સખયા ભીલની હતી. મના સમયમા નનદવો મોજમઝામા પડી ગયા અન શરાબની લતરમા એચાઈ ગયા. આમ ઘણ સમય એએ મદહોરા રહતા અન નાની નાની બાબતોમા લડી પડતા હતા, એટલ સધી ક એક વખત તમામ નતદવો મૉહોમાહ લડી મરયા અન ખાનાખગખી યઈ ગઈ.

ભગવદ‌-ગીતા કષણની યાદગાર છ. તમા એક જ ઈશવર ઉપ૨ ભાર મકવામા આવયો છ. જાદવ લફકઠો નયાર આપસમા લડીન

તારાજ થઈ ગયા અત આ ખબર નતયાર અજીનત થઈ તયાર ત અડી આવય!. જ લક બચયા હતા તમાથી કટલાક ઉતતર દિ'દમતાન તરફ એમની સાથ ચાહા ગયા. અજન કષયત બતવી ચતો ઠત.. પાછા ફરતી વખત કાળીઓએ તત બહ સતાવય! હતો; કયરન

૪૦] શજરાતતનો ઈતિહાસ

ઝટલીક શાણી અન માલ અત સર'નનમ પણ લટી લીધા. (પરાચીન પતિહાસ, પ. ૧૪?

સોય વ“શ --એના પછી સકાગા બાદ મૌયષવ'શ ચયો! એની રાજધાની મગધદશ (બિહાર)મા પાટલિપતર (પટણા) શહરમા હતી. તશ ગજરાતન! કબજ લઈ લીધો હત. આ લોકો શાન-સૌકતવાળા તમજ વિદયાના શોખીન હતા. અશોક આ જ વશતો હતો. એત કના ધરમ (બાહ)ના પરચારતો ખાસ શખ ઉત. બિરનાર પહાડ ઉપર એનો એક શિલાલખ મળયો છ, જ હાલરમા પણ મોજદ છ. અન સારા ગજરાતમા અરોકતો આ શિલાલખ સહથી પરાચીન છ.

ગિરનારમાથી એક ખીનન શિલાલખ નીકનયો છ, જમા લખવામા આવય છ ક પરથમ ચદરગમના સઝદાર બધ બાધી આ જગયાના સર‌ાવરત પાણી રોકય'' પરત ખરખર અશોડતા વખતમા એત કામ પર કરવામા આવ. ચારસો! વરસ પછી તોદાનત લત આ બધ તટી ગય. ઈ. સ. ૧૫૦મા શક «તના સખદાર તની મરામત કરાવી, ત ઉપરથી ખ વાત મળી આવ છ: એક તા એ ક આ

ચખ! સપરણ રીત કાયદસર અરો[કના હાય નીચ હત! અન સમદારત રયતના સખ સહલત વિશ ધયાન હત.

અશોકનદ ૧૪ શાસન ઈ. સ. પવ ૨.૫૧

૧૨ વ'ત ઊચાઈ અન; ખપ વત કષતરફળ. ગોધારી જવી માગધી ભરાષાતો ઉપયોગ ફરવારમા આખયો છ. એમા થાળી લિપિ છ; એ જમણી તરફથી લખવામા આવ છ.

આ શિલાલખ નીચ મજબ છ :

૧. કોઇએ કોઈપણ જનનવરનો શિકાર ન કરવો અન ખાવાન માટ મારવ નહિ.

૨. કોઈ સતષય તમજ જનવરત દઃખી ન કર,

હિ'ડએનો સમય [૭૧

૩% (શ) માબાપની સવા કરવી. (થ) મિતરા અત આપણી જતિ (બૌદદ) થાહમણ અત સાધત દાન આપત સાર છ. (જ કોઈ પણ જીવ (મતષય)તી હિ સા કરવી તહિ. (૪) નકામો ખરચ: કરવો નહિ, (૬) મશકરી કરવી નહિ.

૪. ધરમ'પરાયણતા સરવોતતમ છ.

પ. આપણા રાનટયરમા હરક વયકતિન ફાયદો પહોચાડ. ૬. તમામ લ!કોન ફાયદો પહોચાડો, છ. દરક ધરમના લોકો આપણા રાનયમા રડી શક છ, દાન

ન આપી સકાય તો આતમસયમ રાખવો. દિલ નિખાલસ રાખય, અત ઈશવરભકતિ કરવી

૮. આ કલમત લખાણ લાણ 2, પરત એન તાતપય' આ છ 3: “ હરક કામ ધારમિક દરિનિદથી કશા “” '

૯. તાકર અત નીચી કાકીના લત હલકા ન ગણવા, શિકષકન માન આપવ અન ભાહાણ અન સાધન દાન દવ.

૧૦ માન અત પરતિકાના ચાહકોએ ધરમની સવા કરવી જઇએ અત ધારમિક છવન ગાળક જઇએ

૧૧ ધમ (ૌદધમ)તો પરચાર કરવો જઇએ. ૧૨ પરધમ'ન તિરસકારની દદિથી ન નવ! નઇએ, ૧૩ લડાઈ કરવામા આવ તો ધીરજ અન દયાથી કામ લગ

સાચી જીત ધાિ"ક છીત જ છ. ૧૪ ઘણ લખી નાખય છ અન ભવિષયમા પણ આદશ કરીશ. ગરીકો:--તાર પછી ગરીક લક! ઈ. સ. પવ' ર ૦૦ ઉપર આવયા,

એએ મૌવશ તરડથી સબ! તરરીક નિમાયા હતા ચદરગસના પતરના

વખતમા સવતતર થયા, મિસર “ એરીયન ” નામના એક ઘપતિ- હાસકાર પોતાની ફિતાબ “ પીરીમીતસ ” (% સ. ૨૪૭ )મા જ ચીનનનો બ'દર ઉપર આવક વર] લવાતો હતા તની યાદી આપી છ ત સાથ એમ પણ લખ છ ક બલખના ગરીક રાજકરતાએ ( ઈ. સ.

છર] શજરાતનો ઇતિહાસ

પવ ૧૫૦) જતાગઢ અન ભરચ ઉપર રાનય કરતા હતા--આ બન શહર।મા તમના પષકળ સિકકા મળયા છ.૧ તયાર પછી કષતરપ વશ

અહી હફમત કરી. તયાર પછી હિદસતાનના પરખયાત બળવાત “ચર” અનદાન સનતય કય”. સિકકા અત રિલાલખા ઉપરથી આ વનો પતિટાસ સારી રીત નકી થઈ ગમો છ.

વફટડ વ“શઃ--ઈ. સ. પરવ, જ વશોએ ગજરાતમા શનતય

કયત વિશ ઉપર લખવામા આવય છ. ઈ. સનની શરઆત પછી જ વ'શોએ હકમત કરી તમા એક તકટક વ'શ મળ છ. આ વશ ગજરાતમા છી સ. ૨૫૦ થી ૪૫૦ સધી રાય કય” કષતરપ વ'શના

આખરી રાનતયકરતાએન દબાવી સૌરાષટર સધી પોતાન રાતતય વધાય”. તમની ૨1જધાતી “ભરચ” ૩% “વાદોદ”મા હતી, એમાના મશદર

રાજા પનદરત અન દઝડસન છ. આ ઉપરાત એમના વિશ કઈ ઔજ* મળત નથી અત સશત જિલલામા વલસાડ નજીક આવલી પારડીમાથી સિકઠા અત તામરપટ મળયા છ ત ઉપરથીજ આ છીકત માલમ પડ છ.

ટર

શજર‌ પરજા:--એમ માલમ પડી આવય છ ક તયારપછી ૫૦ વરસ સધી ગજરાતમા ઘણા રાઇનથો થયા, અત મોટી સલતનત

તરી નાની નાની 1યાસતો! ઊભી થઈ હરક ભાગ ઉપર એક ખદ- સખતયાર શજા ચપ. પાચમી સદીમા ગજર કોમ હિદસતાનમા આવી, અસલ આ કમ ગજિસતાનમા રહતી હતી. એ પરદશ હાલમા ગનિસતાન ક નયોરજિ૭યા નામ એ!ળખાય છ. આ લોકોએ ઈરાનમા ચઈન ચડાઈ કરી તયાર પરયમ તમણ પશનબ અન સિ'ધન! કબજ લીધો; તયાસપછી ૨જપતાના, મારવાડ અન માળવામા થઈ ગજરાત, પના અન દકષિણના બીજા ઇલાકામા પોતાની ઝબરદસત સકતનત

* 15 મિરાત મોાહમટી, પ. ૧૦

હિ'ફએસઇ સમય [૭૩

સથાપી. હિ'દસતાનના પશરિમ ભાગતી મશટટર રાજધાની ભિતનમાલ,

ઉનજન, વલભીપર અત કલયાણી હતી. આગળ વધી એની ઘણીએ શાખાઓ ચઈ, (વસતીન ગરમાણ જવતા લગભગ ૬ર નાત આજ છ); પરત ચાર નત ધણી મગહર છ* ચાલકય, પરમાર, ચૌહાણ અત પરતીહાર. *

સોલકી એ ચાલકથની એક શાખા છ. એણ પરથમ કલાણી અન તયારપછી અણરીલવાડ પાયતખત બનાવય. ત જમાનામા ઈ સ. ૫૦૦મા બૌદધ અન સાહમાણો વચચ સખત લડાઈ થાલતી હતી. આ બનનએ વિજતાઓન પોતાની તરફ આકરષવાની પચછા કરી, પરત આ વિજિતાઓન બૌદધ ધરમ માફક આવ એમ નહત. થાભશાએ પોતાના ધમધમા એમન સામલ કરી દીધા. આય પહાડ ઉપર‌ આડત દવતા વડ પવિતર કરયા તયારપછી એમન “રાજપત” નામ આપવામા આવય અન એમની એક નત બનાવવામા આવી, આથી હિદઓએ આ વિજતા અન રાનયકરતાઓની મદદથી છિ'દસતાનમાથી ખૌટ ધમ બહાર કાઢી ફરીથી પોતાના બાહમણ ધમ'તો પરચાર કયો અત તન ઉનનાતિના શિખર પહોચાય. શરઆતમા માળવા એમત કનદર હ, તયારબાદ ખદ ગજરાતમા એમની રાજધાની નદિદ અત ભરચ રહી. સિકકા અત તાસરપતરો ઉપરથી તમના રાજગોના જ તામા મળી આવયા છ ત નીચ પરમાણ છ 2

૪૪] ગજરાતન! ઇતિટાસ

મપત ૪ સ ૪૭૦ સધી ગજમત ઉપર હકમત કરી, તયામપછી

ખધગપત (ઇ સ ૪૮૪-૪૯૯) થી માડી વલભીપગના ભટારક (૪

સ ૫૧૪) પરય ત ગજરાત ઉપર જોન! કાતો .મજ રો એ વિશતી કઇ સાચી વાત માલમ પડતી નથી તથી એમ ધારવામા આવ છ ક ગપત વગત હરાવી “મહર” લકાગ સૌરાષટરના ઉતતમ તરફના ભાગનો કમજ લીધો હર કામણ ક વવભીપરના તામરપતરામા જણાવવામા આવ છ ક આ મહર લોકોન હમવવામા આવયા હતા સહ? હજ સધી પશરિમ સૌરાષટરમા છ નનણીતી વાત છ ક પોર બદરતો ગણા આ જ વશનતો છ એ માનવામા આવ છ “ક પહલા સહમ લરએ રાષટરમા હકમત સથાપી, ત પઠી ભટાઈ માળ વાથી ભરચ સધીના ભાગ ઉપર‌ ફતહ મળવી અન સમદર એળગી

સૌરાષટરમા આ મો તણ એક કનટ સથળ નકી કરવાના ખયાલથી વલભીષરત બ દ* પસદ કયમ અન તયા? પકી ધીમ ધીમ પોતાના તાબાના રશત વધારતો રલો આ કારણથી મહર લક હદતા ગયા, આખર મારખમા આવી પોતાની વસતી કાયમ કરી સૌગખટરના ઉતતરના ભાગ હાલાર અત એ ખામ ડળમાથી વલભીપરના રાનનએનો

એક પણ ઉત૪ણ લખ મ/યો નથી, તથી એમ જણાય છ ક આ જગયામા ઉપગ મહ? લષોતો ફબસત હશ અત તયારપછી વલભી પરના નાશ ખાદ કટલાક ભાગ ઉપર‌ કરીથી પોતાત। કબજ કરયો ડગ અન નાની નાની જીદી જદી છકમતો સથાપિત ચઇ હરો, જ લાગા સમય પરય ત રહી ૪ સ ટડણના મદટફટ 2ન‍ન છવના જમાનાનો એક લખ મળયો છ તમા લખવામા આવય ? ક મહરના બળવાન રએ હમલો કરયો હતો અન એત હમવવામા આનયો હત! ભમની

અત ઘમવી બરડાના પહાડમા એન પાયતખત હત મપરબીન એક તામરપતર જાઇકદવ રાજાન મળય છ તમા આ સ/તનતન નિશાન “માઢલી*ન છ ઘણ કરીન એ ઇ સ €૯૦૪ત છ ગીજી તાસરપતર

“ શાનત જઇકદવત ” માખલીના નિશાનવાળ મળય છ તમા લખય

૪૪] ગજરાતન! ઈતિહાસ

ગપત પ. સ. ૪૩૦ સધી ગજરાત ઉપર હકમત કરીન તયારપછી

મધગપત (ઇ. સ. ૪૮૪-૪૯૯) થી માડી વલભીપરના ભટારફ (૪.

સ ૫૧૪) પરયત ગજરાત ઉપર કતો કોનો કબજ રલો એ વિશતી

કઇ સાચી વાત માલમ પડતી નથી. તથી એમ ધારવામા આવ

* છ % ગપત વ'શન હરાવી “મહર” લોકોએ સૌરાષટરના ઉતતર તરફના

ભાગનો કમન લીધો હરો, કાગણ ક વલભીપરતા તામનપતરારમા

જણાવવામા આવ છ ક આ મહર લોકોન હરાવવામા આવયા હતા.

હર હજ સધી પશચિમ સૌરાષટરમા છ જણીતી વાત છ ક પોર

ખદરતો રાણા આ જ વશનો છ. એ માનવામા આવ છ ક પહલા મહમ લોકોએ જૌરાષટરમા હકમત સથાપી, ત પછી ભટારક માળ- વાથી ભરચ સધીના ભાગ ઉપર ફતહ મળવી અન સમદર એળ'ગી

સૌરાષટરમા આવયો તણ એક કનદર સથળ નકી ડરવાના "ખયાલથી વલભીપસત બદર પસદ કરય અત તયાર પકી ધીમ ધીમ પોતાતા

તાબાના દશોન વધારતો રલો. આ કારણથી મહર લોક હતા ગયા, આમખર મોરખીમા આવી પોતાની વસતી કાયમ કરી. સૌગખટરના ઉતતરના ભાગ હાલાર અત એ'ખામ'$ળમાથી વલભીપરના રાનનઓનો એક પણ ઉતછીણ. લખ મળયો નથી, તથી એમ જણાય છ ક આ જગયાગા ઉપર મહ? લોકનો કખન હશ, અન તયારપછી વલભી- પરના નાશ બાદ કટલાક ભાગ ઉપર ફરીથી પોતાન કબન કરયો હરો. અન નાની નાની જદી જીદી છકમતો સથાપિત ચહ હરો, જ લાખા

સમય પમત રહી, ૪. સ. ૮૬૫ના રાઠટટ ગજ ખવના જમાનાનો એક લખ મળયો છ તમા લખવામા આવય 9 ક મહરના બનવાન

રાજાએ હમલો કરયો હતો અન એન હરાવવામા આવયો હતો ભમલી અન ઘમધી બરડાતા પહોડમા એન પાયતખત હત. મોરબીન એક

તાનરપતર જાકદવ રાજાન મળય છ તમા આ સતતનતત નિદતાન “માછલી”ન છ. ઘણ કરીત એ પ, સ, ૯૦૪ત છ. બીજ તામરપતર * સજન નપકદવન ” માખલીના નિશાનવાળ' મળય છ તરમા લખય

હિ'દઓનઃ સમય [ ૭૫.

છ % “સૌરાષટર”ના ભમલીમા રાજકરતા રાજા. આ. રાજાન હહકાબ “પરસ શકારક મહારાજાધિરાજ' છ, આથી એમ જણાય છ ક આઓ મહાત અત સવતતર સલતનત હતી. લારપછી દસમી સદીમા ચડાસમા ઓએ મહર લોકોન ભમલીધી હાકી કાઢથા તયાર તઓ પોરબ'દર ચાહા ગયા. અન ચડાસમાએ જનાગઢમા રાજધાતી સથાપી. ધોળ- કામાથી જ સિલાલખ મળયો છ ત ઉપરથી માલમ પડ છ ક ચાપ ખાનદાનતો રાજા “ધરણીવરાહ” ઈ. સ. ૯૧૩મા વહવાણમા રહતા હતો, એ ચડાસમાના રાનન “મહીપાલદવ”ના તાબામા હતો. ખા ઉપરી માલમ પડ છ ક એ વખત મહર લકાન અહીથી. કાઢી મકવામા આવયા હતા.

ચાલકયો : ઈ. સ. ૬૧૦-૭૪૦

આ ખાનદદનનો અસલ સથાપક દકષિણમા હતો, પરત જયાર એની ચડતી થઇ તયાર સલતનતના બ હિસસા યયા: એક દદકષિણનો અત બીન ગજરાતતો, એ વિરો ઉટલખ આવશ. કૉકણ ઉપર ૪. સ. ૫૦૦ થી 1૦૦ સધી મોય ખાનદાનની હકમત રહી. એવ પાયતખત પરીનગર હળ. ચાલકથના એક રાનયયકરતા રાજા પલકશી ખીશાની હકમત ૪. સ. ૬૧૦ થી ૬૪૦ સધી રહી, તતા એક સરદાર એ મોરયોન હરાવી પાયતખત છીનવી લીધ. આ ખાબત એક શિલાલખ ઉપરથી મળી આવ છ. એવી રીત મિશનધર પાસના એક ગામમાથી ૪. સ. ૬૩૪ના એક શિલાલખ મળયો છ, ત ઉપરથી એમ જણાવ છ ક આ રાનન માળવા, લાટ (ભરચ) અન ગજર રાનતત! સમરાટ હતો: એટલ ક આ સાલમા એ તમામ એના

૭૬] ગજરાતનો ઈતિહાસ

અત જયસિ'હવરમા એના તાખામા હત, તયારપછી થોડા સમય પછી વિકરમાદિતય પોતાના નાના ભાઇ “જયસિ'હ”વરમાત ગજરાત- નો. રાનયકરતા બનાવયો. જયસિ'હવરમાના પતરનો રિલાલખ જ નવસારીમા છ ત ઉપરથી આ વાતન સમરયન મળ છ, અત “પરમભદારક”ના ઇલકાબ ઉપરથી પણ માલમ પડ છ ક ત

આઝાદ અત ખદ-સખતયાર હત. નવગારી એન પાયતખત ત, એ શિલાલખ ઉપરધી એમ પણ માલમ પડ છ ક લાબી ઉમર પરયત એ જીમા હતો, અત બહધા એની હયાતી દરમયાન તતો પતર તખતનશીન થય! હતો. જયસિ'લવરમાન પાચ પતર હતા, તના સમય- મા “તરકટફ” સ'વત ચાલ હતો. એમણ આસત આસત દકષિણથી ઉતતર તરફ મલ જીતવાન રાર‌ કરી દીધ. ગજર રાજાન દબાવવા પણ લાગયો. ગજર રાનનતી હકમત કોકણ સધી હતી, પર'ત જમ જમ ચાલકયો એમન દબાવતા ગયા તમ તમ એમણ પીછહઠ કરી

અત આખર ભરચ સધી પહોચી ગયા. તયારપછી વલભીપરરની મદદથી ક ચાલકયન તાબ ચવાથી એતો કબજ ભરચ ઉપર રહો, કારણ ક ભરચત! આખરી ગજર ૨4 “જયભટ'” ૬. સ. ૭૩૪-૭૩૫

પયત હયાત હતો. એ બાદ ચાલકય ત છડી ઉતતર ગજરાત તરફ વળયા, અત દર સધી સલકા જીતી લીધા, ડાશણ ક આપણ જઇએ છીએ ક તન પતર “ ખદધવરમા ” ખડા ઉપર‌ હકમત કરતો તો, એ એક શિલાલખ ઉપરયી માલમ પડ છ.

તના પછી નીચ પરમાણના રાનનએ થયાઃ શીલારદતય યવરાજ ઈ. સ. ૬૪૧, વિનપાદિતય મગલરાક૪ ઈ. સ. ૭૩૧, અત પલકશી જતનાશરય ઈટ સ. ૩૩૮. ગના જમાનાન! એક શિલાલખ નવસારીથી મળયા છ‌ જમા લખય છ ક અરબ લસકર જ સિનધથી આવય તશ કચછ, સૌરાષટર, ચાવડા, મૌરય (ચિતોડ) અત ભિનનમાલની સકત- નતોન બહ પજવી હતી. એ બાદ આ ખાનદાનનતો આખરી રાતન “વિજયરાજ” છ. ત- ખનસા થવો, તની પાસથી રાષટરરરોએ

હિ'ડઓન સમય [૭૭

સલતનત 'ોનવી લીધી. દ

વલભીપરવ' રાજય

શ વાત નિરવિવાદ છ ક યનાનીએ પછી ગપત વ'શ ગજરાત ઉપર પોતાની હકમતની જમાવટ કરી. ઇતિહાસો એ પણ સાબિતી આપ છ ઝ ઝકદયપતતો કબજ ગજરાત ઉપર ઈ. સ. ૪૭૩ સધી

રલો. તયાર પછીતી કડી બહારથી તટલી માલમ પડ છ; પરત આપણ જઇએ છીએ ક આ જમાનાથી હિદમા ગજરોન આગમન શર થાય છ. ઉપર‌ મ જણાવી દીધ છ “ક ગજર “દોમ ગજિસતાન-

થી આવી હતી. એણ ચિસતાનથી નીકળી હિ'દ ઉપર ચડાઈ કરી, એના હમલા ઇ. સ. ૪૫૦ થી ૫૨૦ પરયત ચાલ રલા.પ પરત હિદના તાબ કરલા એમના મલકાતો ચોકસ સમય પપ. સ. ૪૭૦ હતો. એ વખતથી પોતાની જીતોમા ભદિ કરતા રહા. સલતાન અન સિનધ પછી મારવાડથી જરાત, માળવા, અન દકષિણ તરફ નીકળી મયા. ઉતતર હિદસતાનના કબજ એ પછી લીધ બહધા એન કારણ એ હત ક ગષત અત અનય બળવાન વરો હજ તયા મોજદ હતા, આ ગજરન પહલ કનદર ભિતતમાલ હત. તયાથી ખસી તઓ

ઉજજન (માળવા) ગયા. એ તમત બીજી કનદર હત, તયાથી એમના ખ સિપઠસાલાર ખ બાજ‌ ગયા : એક ગજરાત જીતી ભરચમા વરચ! અન બીજએ દકષિણમા પહાચી કલયાણ પાયતપખત બનાવય. કટલાક

દિન પછી આ 'કોમરમા પરથમ નનહરમા આવનાર શખસ “ શરીભટાક ” સતો. એણ ગજરાત ઉપર ઈ, સ. ૫૦૯ થી ૫૨૦ પરયત રાતતય ફરય”. તન વલભીપરના રાયનો સથાપક ગણવામા આવ જ. ,

આધનિક સરોધનો ઉપરથી માલમ પડ છ ક એના પયપ

1. ન'દીપરી (નાશદ)ના રાતતએ પોતાન ગજર કણો છ (ગનટરાતન. પરાચીન ઇતિહાસ-“વલભી”ત* કકરણ).

“૪૮ ] ગજરાતનો ઇતિહાસ

શાનયકરતાના નામ સાથ “ શરીભરટારક ”તો! રાખદ છ અત એમના પછીના ખતી શાથ “સનાપતિ” શબદ છ. એ ઉપરથી એમ જણાય છ ક આ બત રાનનએઓ ઉનજન (માળવા)નતા હાય નીચ હતા. એ પછી તમામ રાજાઓના નામ સાથ “મહારાજ” શખદ છ, એ સાખિત ફર છ ડ એ સમયથી એએ ગજરાતના સવત'તર રાનયકરતા થયા. સામાનય રીત એમના છલલા રાનએઓ શીલાદિતયિ કહવાય છ. તયા- સધીના ગરઘઇ, જદા જદા સિકકા અત તાષરલખા ઉપરથી માલમ પડય છ ક લગભગ ૧૯ થી ૨૦૫ રાજ થયા હતા. એમતી હકમત

કષાધારણ રીત તરણસો વરસતી ગણાય છ. આ સમય મપય કાળની કકમતનો છ. તયારપછી પણ લાખો। વષમત સધી આ કોમની રાખાએઓ શાજય કરતી રહી, જ વિશ વિગતવાર ચરચા આગળ ઉપર‌ આવરો.

રાજયતા સ'સથાપક અન તત' નામ

ઉપર કહવારમા આવય છ ત પરમાણ આ વશતો અસલ સસથા- પક ભરયરફ છ. જન ગરથોથી માલમ પડ છ ક આ શહરન અસલ નામ “વલભીપર” ઘત. “વલભી'તો અચ એશસરી ઉપરના છાપરાન. જ હિરસો આગળ વધલો હોય છ, જત લીધ વરસાદના તોફાનથી મકાનન તકસાન પહોચત નથી, ત છ. અટકળ કરવામા આવ છ "ક એ

“દશમા આ જાતના છાપરાતો રિવાજ જારી નહતો, વલભીપરમા «યાર આ પરકારના મકાનો અસ“ખય બનાવવામા આવયા તયાર લોકોએ તત નામ જ “વલલીપર” રાખય હત. એ ત લોકોમા મચટટર થઈ ગય.

સથાનઃ--વલભીપરતા સમાન વિરો પરશન ઉપસથિત થાય છ.

૬. તારીખહિ'દ-ઝકાઉલલાઃ પરકરણ ગજરાતી, વલભીપરના સ'બ'ધમા

કનલ ટોડ સાહબ તમજ જનોએ જ લખય છ ત આધનિક સ શ।ધતથી ભરોસાપાતર ગણાત' તથી; આથી મ' ત છોડી દીધ” છ. “ગજરાતના પરાચીન #ઉતિહાસ''મા ભમાઈની હફમતની સદત ઈ. સ. ૫૦૯ યી ૫૨૦ આપવામા “આવો જ.

હિ'દએનો સમય [૭૯

અરબ મસાફરોએ એના વિર કઈ લખય નથી. એ જમાનાતા મો મ શહશાથી આ અલગ પરકારન નામ છ; તનાથી એ સચન થાય છ ક એ એક સવત'તર અન આલીરા!ન શહર હત. નહિ તો મો શહરોન લક સામાનય રીત “પતતત” કહતા હતા. પરાણા ચીની સસાફર હરએનસગન બયાન છ ક લારકા (લાર‌ અરથાત‌ ભરચ ) દશની ઉતતરમા એ આવલ છ. બીરની કહ છ ક અણહીલવાડથી દકષિણ તરફ ૩૦ નનજન ( એક નનજનના આઠ માધલિ ) પર છ. પરલિયટના ડહવા પરમાણ હાલના ભાવનગર રાનયથી ૨૦ માઈલ અત ધોધા બ'દર પાસ આવલ છ. આધનિક સરોધનથી પણ લગભગ આ જ પરમાણ માતમ પડ છ ક ઘલો નદીના કનાર “વળા ” નામના ગામ પાસ “વલબા” ક “વલભી” નામન એક નાત સરખ” ગામ આવલ છ જ આ શહરની યાદગાર તરીક ગણાય, હમણા સધી એક ગોહીલના ઠાકોરના તાબામા રહય છ, એની ઉતતર અન પશચિમમા પીલતા ઝાડોન એક જગલ છ. તની બધી બાજએ સડક! બનાવવામા આવલા છ. તમા વલભીયરના ખ'ડિયર મોજદ છ. વરષા ચઠતમા સિકકા વગર ઘણી પરાણી ચીન મળી આવ છ. કટલાક લક! મકાનમા વપરાતી ચીન બહાર ખોદી કાઢ છ.

વલભીની સલતનતની સીમા:--એની સીમા વિશ કઈ ફહી શકાય એમ નથી. પરત ચીની મસાફરોના જમાનામા (ઈ. સ. ૬૪૦) એત કષતરફળ ૬૦૦૦ “લી” દત. ન તરણ “લી” ખરાખર એક માહલ ગણવામા આવ તો એ હિસાબ ૨૦૦૦ માઈલ થાય છ. એ એક ટક નિરપણ છ જની સવિસતર હકીકત કટલાક ઉદજીણ* લખો ઉપરથી મળી આવ છ. કટલાક ઉતકારણ લખ જ મોરઓ અન વરાવળથી મળી આવયા છ ત ઉપરથી ધારી શકાય છ ક સૌરાષટનો પરવનો અન ઉતતરનો ભાગ એમના કથનનમા હતો. શરઆતમા એ ગજરોત કનદર “લિનનમાલ” હત અન તયારપછી માળવા થય;' તથી ખરખર સપણ" ઈખતયાર પછણો આખો ગજરાત એમના તાબામા

૮૦] ગજયાતના ઇતિહાસ

હશ. આ ગરમાલ પરવમા “ઉનજન” અત “લિનનમાલ”, પશચિમમા અરબી સમદ, ઉતતરમા મોરબી, વડનગર વગર, દકષિણમા કોક (થાણા) વગર એની સીમા હશ. આખોહવા અન વતતીએઓ

ચીતી મસાફરન કહવ છ ક આ મલકમા માળવાના જવી « ચાન તમજ ઠડી અન ગરમી *લા કર છ અન અહી'તા વતનીએ।તા

રીત રિવાજ, સરત, શિકલ, રીતિનીતિ અત આદત વગર પણ માળવાના લ'કાના જવા છ.

વલભીપર રાહરઃ--ખદ વલભીપરનો ઘરાવો ચીની મસાફર એક માઈલ જણાવ છ; પર'ત આધનિક સ'શોધન મજબ આ વિશાળ શહરતો ઘરાવો પાચ છ માઈલ જટલો ગણવામા આવ છ, કારણ આ ગામથી પાચ માધલ પરવત જીન ખોદટવાથી દીવલોન( પાવા મળી આવ છ. આ પાયા સામાનય રીત માટી અત ઈરાના હોવ છ. આજ સધીમા કોઈ હમારત ક દીવાલતો પાય! પથથરતો મળયો નથી

એ ઉપરથી એમ ધારવામા આવ છ ક એ જમાનામા સૌરાષટરમા પથથરની ઇમારતો બાધવાત। રિવાજ ન હતો.

રાહરતપ કટ--ઉપર બયાન કરવામા આવય ત મજબ ચીતી મસાફરના કહવા પરમાણ આ શહરતો કોટ એક માધલિનો હતો, જતી પાયાની દીવાલ સાડા ગર‌ ફટ જટલી પહોળી હતી. દીવાલ માટી અન પા#ી ઈ ટાની બનાવલી હતી. કટની લ'બાઈ ૧૬ ઇચ અન પહાળાઈ દશ ઈચ જટલી હતી. એની શઅડાઈ ૩ પચ જટલી

હતી. કોટની ચાર બાજએ ખાઈ હતી જ એટલી બધી ઊ'ડી હતી ક અદરથી પાણી નીકળો આવય હત. આ આસપાસ વી'ટાયલી

* ખઈતો આક! | બલકલ માણસના કાન જવો હત].

વલભી સ'વતઃ--એ એક વિચિતર વાત છ ક ખદ વલભીની સલતનતનો કોઈ સવત ન હતો, પરત ગપતાતા સવત એએ વાપરતા હત * વરાવળમા “ હરષદ માતા ”ના મ'દિરમા એક શિલા-

હિફઓત! સમય " [૯૧

લખ છ તમા નીચની સાલ! આપવામા આવી છઃ હિ. રસ. ૬૬૨, વિકમ સ'વત ૧૩૨૦, વલભી ૯૪૫, સિહ ૧૫૬. આ ઉપરથી માલમ પડ છ ક વલબી સ. ઈ. સ. ૩૧૯ થી રાર‌ થાય છ. અત આ જ

સવત ગપતોનો પણ છ. આ ઉપરથી સાફસાફ માલમ પડી નાય છ % એણ ગપત સ'વત ઈખતિયાર કરી લીધ! છ અન સવતન છડ વલભી શબદ વધારી દીધો છ. અખરીહાન ખીરનીનો પણ એ જ અલિગઠાય છ ક વલભી અન ગપત એ બ તની સાલ એક જ છ, અન જવી રીત આજકાલ અ ગજ ફકત પાતાના જ ઇસવીસનત! ઉપય[ગ કર છ, પરત રયત પોતપ!તાતા સવત જમક હિજરીનઇ વિકમતદ ઉપયોગ કર છ તવી જ રીત એ જમાનામા પણ રયત સપત સ'વતતો જ ઘણ ફરીત ઉપયોગ કરતી હતી, જમક મોરઓના રિલાલખ ઉપરધી માલમ પડ છ. ( નઈક દવન તામરપતર ) ત ઉપર‌ ગપત સવત ૫૮૮ લખવામા આનયો છ. અત એ વાત નિવિવાદ છ ક એ સાલમા વલભીના રાનનએ હતા અન ગપત નહતા.

વસતી અન તની આશિક સથિતિ :-- આ શહરતી વસતી વિશ ખાતરીપરવક ફ'ઈપણ કહી શકાય

નહિ, માતર એમ કહવાય ક એક મોડ શહર હોવાથી એની વસતી પણ વધાર દશ, અન શહરના ખખડિયરા તયા અવરોષો ચાર પાચ માઇલ સધી મળ છ ત ઉપરથી માનવામા આવ છ 3 જ રાહર ચાર‌ માધલિના ઘરાવામા હહ તમા ખચીત વસતી વધાર પરમાણમા હરો, આની પણિ હરએ'તસ'ગના સફરનામા ઉપરથી મળ છ. ત લખ છ ' વસતીન પરમાણ વધાર છ. વળી ત ઉમરાવોની સખયા સ ૩- રાની બતાવ છ. પાડશાળાએ, સકી અન મદિર! પણ સ'ખયામ ધ‌ હતા. ધરમોપદશકા હજારોની સખયામા હત(. એ તો! ખલલ ખલલી વાત છ ૩ ઉપદચ સાભળનારા લાખોની સખયામા હવ તો જ ત શહરમા ઉપદશ કરનારા હનનરબધ હોય. ઉપરની વાતો ધયાનમા

૬. તારીખ હિ'$ શા, ૪, પ. ૬૨૮, અલીગઢ ન

૮૨] ગજરાતન! ઈતિહામર

શખી કહી રાકાય ક ત રાહરમા લાખ%તી વસતી હરો. આ યહરની આરચિષક રિયતિ ઘણી સારી હતી. લએ તસગથી માડી છલલા અરવ સસાફર શના ધતદોલતના ગણ ગાય છ, વપારધ પણ ધમધ।કા૨

ચાલતો હતો. તમામ બદર તિનનરતી માલથી ભરપર હતા. દીવ, ખભાત, ભરચ, થમર, સોપારા, અત થાછા મોયા બરો હતા. ચીની મસાફર લખ છ ' દર દશાવરની દોલત અડી' જમા થતાત આવતી હતી ચીની મસાફર જોસ પણ લખ છ ક એ શહરમા માલદાર ખાનદાન ઘણા છ એકસોથી વધ ફરોડપતિએ અહી રહ છ,

શાજયકરતાએ વિરોતો હકીકતો “-- અફસોસની વાત છ ક હિદસતાનના લોકાતા શોક અત ઝોકના

અભરાવ આ કોમ વિમતો અહવાલ કાઈપણ ઈઇતિહાસમાથી મળી શરકતો નથી, ત વિત કઈક નણવાન' સાધન ફકત ખ ડિયરો, અલગ અલગ જગયાએથી મળલા ઉભ લખા અન સિકકા છ. ઉતીરણ લખા ઉપરથી ધણી કીમતી બાબતો નનણવા મળી છ. આ લખો સાધારણ રીત તાબાના છ. તમા કટલાક કરમાતના રપમા છ. ગજરાતમા એ “તામરપતર ”” કહવાય છ. તના ખ ભાગ ભાય છ અન ત કડીથી જડવામા આવલા હોય છ. કડીની પાસ રાનનની ૭પ જવ હોય છ, જમા 'તદી'ની મણર હોય છ. હિદિએ જકરના પાઠિયાન 'તદી'ના નામથી ગોળખ છ, બ'દી*વી નીચ *ભટારછવ નામ વલભીપરના સથાપક તરીક લખામજ હોય છ, એમાન લખાય સ'સકત ગધરમા હોય છ. આ ફરમાનોમા નીચ પરમાણના નામ! ખાસ કરીત આવ છ : “ ખરાત કરનારન” નામ, ખરાત લનાસન' નામ, સાલ, ત વસત આપવામા આવી ફય તત' નામ, લખકત' નામ, સિફારીશ કરનારન નામ, જ જગયાએથી ફરમાન બહાર પાડવામા આવય હય તત નામ, રનની પરી વ શાવળો, મકાન ક ચિલકત ક જમીન, ન આપવામા આવયા હોય તો તની સીમા, સાલ, મહિતો, દિવસ, અત આખર મનનો છદકાભ, અન તની સહી,” રાજની

હિદએએ સમય (૮૩

શરરી વ'શાવળી આપવામા આવી હોય એવા તામરપતરો ફકત થોડા જ રાજનના છ; ખા#ના 8પર માતર તમના નામ આવતા હરતા અતયાર પરયતમા ૨૦ રાજએ ના નામ મળયા છ, તમાથી ઈ સ પરમા “ધવસન” નામતો જ રાળ ચય તતો ઇલકાબ “ પમમ ભાગવત ” હતો “પરમાદતયિ ” તના ભાઇતો! ઈદકામ હતો. રાશન ગહમનનો પદકાબ “પરમ ઉપાસક” હતો, ત પકી કટલાક રાળએ તા

ઇદકામ “પરમ માહશવર મળ છ શીલાદિતય ચોયાન' ગિરોતામ * બપપપાદાનધયાત ” લખલ મળય' છ એ ઘણ‌' કરીન ગરના ચવા હોવાના કારણથી રાખવામા આવય હર. ભટારક જ આ સહતનતનો

"સથાપક છ તણ ઈ સ ૫૦૯૪ થી પર૦ પરયત હકમત કરી હતી તના

તરીશન પતર ધરવસત પહલાના તરણ ઉતકીણ' લખ મળયા છ. પહલો લખ ૨૦૭ (ઈ. સ. ૫૨૬) તો! છ. બીન ઉપર ૨૧૦ (ઈ. સ. ૫૦૯) છ, અન છલલ ૨૧૬ (ઈ. સ પકપ)તો છ. ત ઉપરથી એટલ માલમ પડય જ ઈ સ. ૫૩૫ પરયત નકી તના હાથમા હફમત ?હી હતી તયાર- પછી તના ભાઈ ધરપદ ઈટ સ. ૫૫૯ પય ત સલતનતની લગામ પોતાના હાથમા રાખી હતી. તતા પછી તત! પતર 'ગહમન' આવયો. આ શાકનતા સખયાબધ લખા મળયા છ; તમાના કટવ(ક “વળા” અન જટલાક ભાવતગરથી મળયા છ. એક લખ ઉપર વલભી ર૪૦ (ઈ સ પપ) છ અન બીનન ઉપર વલભી ૨૪૬ (ઈ. સ. ૫૬૫) છ. ભાગનગરના શિલાલખ ઉપર વલભી ૨૪૮ (ઈ સ ૫૬૪ ) લખવામા -આવય છ, માટીના વાસણ ઉપરના લખાણમા વવભી ર૪૭ ( ઈ, સ ૫૬૬) છ. આ રાશત આ ખાનદાનમા શાતોરોકતવાળ હત!,. કાશણ ક તયારપછી શા'નઓની વ'શાતરળી એ જ ગહસનના પદી શર ચાય છ. ધણ' કરીન રજપતાના અન સૌરાષટરમા ગોહીલ વગર રજ ચતો આ જ ખાનલનના હતદ. તના નામ પછીતો રાબટ “સહારા તન*

છ એક લખમા તતો ઈલકાબ “ પરમ માહશવર ” છ, ત ઉપરથી ન

માલમ પડ છ ક ત વખત પરયત તો ચિવમાગી' હતો પરત

૮૪] ગજરાતનદ ઇતિહાસ

ખીજ લખમા તતો ઈટકાબ “પરમ ઉપાસક' છ જ ઉપરથી એમ જણાય છ ક તયારપછી બૌદધમાગી" થઇ ગય હતો. તની ફરઇએ. એક બોહમક સથાપયો હતો. ખદ આ રનત પણ દાનવીર હતો

ઘરસન બીજ :--ઈ સ. પદહ થી ૫૮૯ પય”ત. આ સમયના પાચ શિલાલખ મળયા છ તમાથી તરણ ઉપર વલભી સપર (ઈ.સ.૫૭૧) અન ચોથા ઉપર વલભી ૨૬૯ (ઈ. સ. ૫૮૮) અન છલલા ઉપર‌ ૨૭૦ ઉ સ. ૫૮) છ પહલા તરણ ઉપર‌ તના [વરો “મહાર12૪'' અન તયાર પછીના ખ ઉપર “ મહા સામ'ત ” લખવામા આવય છ, ત ઉપરથી. એમ જણાય છ ક છવટના ભાગમા કોઈ બીનન રાજાના તાબામા યઇ

ગયો હતો. તનો ઇલકાબ “ પરમ માહશવર” છ તથી એમ સમનનવ છ ક ત શિવન માનનાર। હશ.

શીલાદિતય પહલ! :--ઈ લ રઉઇઝ પરયત. તન બીજી નામ ધરમાદતય હત. તામરપતર ઉપરથી માલમ પડ છ ' ત રિવમાગી* હતો, પરત બૌદધમ'ઓન બહ જ દાન કય” હત, તથી એમ માનવામા. આવ છ ક બૌદધમાગી'એ તરફ તની માતણતતિ બહ જ હતી. આખર તણ તના વારસ માટ ગાદીતયામ રયો હતો અન પોત આતયસયમી ખની ઈશિરતી ભકતિમા મરાઝલ રહવ. લાગયો ત.

ખરચહ પહલ! :--તાસરપતર ઉપરથી ફકત એટલ માલમ પડ છ ક તન શીલાદિતય પહલાએ પોતાની નજર‌ આગળ ઈ, સ. હડફ મા તખતનશીન બનાતયો હત.

ધરસન સીજ :--ઈ. સ. ૬૧૫યો ઈ. સ. ૬ર ૦ પયત. તના વિશની 'દાઈપણ બાબતની માહિતી નથી એ અડસોસની વાત છ.

ધવસન બીજ :--(૪. સ ૬૨૦થી ૪. સ ૬૪૦, ) એ ધરસન તરીજના ભાઈ છ તન' ખીજ' નામ “બાલાદિતય” છ. તના સમયમા ચીની મસાફર હરએ'તસ'ગ વલભીપરમા આવયો હતો. કટલાક શામરપગદ ઉડરથી માલમ પડ છ ક એણ ધણી છત મળવી હતી અન સહતનતના વિસતારમા રહિ કરી હતી. પરત જ તાષરપતર

હિદઓન સમચ [૮૫

નવસારીથી મપધ' છ ત ઉપરથી એમ માલમ પડ છ ક કતાજના રાનન હષષ (૪ સ. રડ ) તત હરાવયો હતો. ત વખત ભરચના “દદ” નામના ખીનન રાકનએ તત મદદ આપી હતી આ લખ ભરચના તરીન રાનન જયભટટ ઇ સ ફડ ના જમાનાતો છ. ગએ ઉપરથી એમ જણાય છ ક કદાચ એ જ બભરચતો રાળન હરો જણ “વચચ પડી સલહ કરાવી કતોજના રાજનની પતરી સાથ લગન કરાવય ઇળ; જમક ચીની મસાફર લખય છ ક અહો છતરી ( કષતરી) રજપત

રાજ કર છ. માળવાના શીલાદિતયન ભરતરીજ પહલા રાજય કરતો ઘતા હવ શીલાદિતય કતાજના ર‌ાકતતો જમાઈ થયો. કટલાક ઇતિ" હાસોમા જણાવવામા આવય' છ ક છઠઠી સદીની આખરમા સલતનતના ખ ડકડડા થળ ગયા હતા : એકન' પાવતખત વલભીપર અત બીનનન ભરચ હત જ લખ નવસારીથી મળયા છ તનાથી આ વાતત સમરથન મળ છ ઘણ' કરીન આ વિભાગો * ધરસન ખીનનના છવટના સમયમા યયા હતા. પહલા રાજાન' નામ (૧) “ દદ પહલ!, ” ૪. સ. ૫૮૫-૪ સ ૬૦૫, અન ખીનનન (૨) જયભટ, ૪ સ ૬૦૫- ૪. સ ૬૨૦. અન લખ ઉપરથી માલમ પડ છ ક તના પછીના શશતત' નામ “દદ‌' બીજન (ભટટ) છ. અત તયાર પછી “ જયભટટ ”' ઔનન છ. કટલાક હતિહાસ।મા જણાવવામા આવય છ ક તરીજ “દદ” (૪. સ ડખટ) આ વખત પરયત હિદ ધરમમા દાખલ થય! ન હતો, તયારપહી ખાહમણોાએ તન કષાતરિયામા ગણી તમના ધરમમા શામલ કરયો.

ધરસન ચોથો:--૫. સ. ૬૪૦ તો શિલાલખ મનયો છ ત ઉપર તન વિશષણ “પરમ ભટારક મહારાનનધિરાજ ચકવતો ” લખવામા

આવય છ. આ શિરાનામ ઉપરથી ચોખખ માલમ પડી જય છ ત એક ઝમરદસત રાનન હતા જ પોત સવત"તર હતો એટલ જ નહિ પરત વિસતત શતોત લઈન વિશાળ મલકતો સપનાટ થઇ ગય

૬, ચીની મસાફર આન તામ ધકભટ લખય છ. લાહોર પરસ ત ૮૦.

૮૬] ગજરાતન ઇતિહાતર

હત!. અત ધણ કરીન તના પછી કોઈ ખીજ આટલ સમરથ રાજા ન થય!, કારણ ક પછીના કોઇ ખીનન લખોમા “ ચકવતી” ” શખદ

મળતો નયી. તના બ ખીજ લખો મળયા છ. પહલા ઉપર‌ વ. સ. ૩૨૬ (ઈ. સ, ૬૪૫) અન ખીશન ઉપર વ. સ. ૩૩૦ (૪. સ.

૬૪૯) છ.

યવસન તરીન.--ઇ. સ. રરર ત ધરસન ચોથાના પિતા (વસન ખીનન)ના કાકા (શીલાદિતય પહલા)ના પતર દર ભટટતો છોકરો! હતો. એમ જણાય છ ક ત વલભીનો ન હત, એટલ ક વલભીમા ખાપતી સલતનત ન હતી, પરત દકષિણ (ભરચ) તમફ કાઇ નાતો

રાજા હશ, જણ મોકો નનઈ વલભીન તખત તાબ ફય. તવાનગર રાજમા એક ગામ દાનમા આપય છ તના તામરપતર ઉપર વ. સ.

૩૩૨ (ઈ સ 5૫૧) છ, ખરતરહ ખીજઃ--ઈ સ. ડરડ*--આજ પયત તના વિશ

ક'ઇ પણ હ#ીકત મળી નથી. ફકત કટલાક લખ એવા મળયા છ જમા અગાઉતા રાતતઓના નામ સાધારણ રીત લખલા છ, ત ઉપરથી એમ કલપી શકા‌ય છ ક ઘણ કરીત તણ તએ પાસથી સલતનત છીનની લીધી હતી.

શીલાદતયિ તરીનઃ--ધ. સ. રડ'? ત ખરમરણ બીજના ભાઇ શાલાદિય ખીશનન! પતર છ. ત ધણ કરીન વિષયાચળનો સરહદી હાકમ હતો. તના તરણ લખ મળયા છ. ખ ઉપર વલભી ૩૪૬ (૪. સ. ૬૬૫) અનત તરીજ ઉપર વલભી ૭૫૨ (પ. સ. ૬૭૧) લખવામા

આવલ છ. તન ચશિરોનામ “પમમ ભટારક મહારાનનધિરાજ પરમશવર” છ. તના પછીના ખીશત રાનનઓએ પણ આ ખિતાખ ઈમતિયાર કરયો છ. દિ

શીલાદિતય ચાથોઃ--ઈ. સ. ૬૯૧. આ જ વષો એક લખ મળયો છ ત ઉપરથી એટલ માલમ પડય ક તના પતરન નામ * ખરતરહ ” હત.

હિ'દએનો સમય (૮૭

શીલાદિતય પાચમ*--૪. સ. ૭૨૨. ગડલમા બ લખ મળયા છ ત ઉપર‌ વ. સ. ૪૦૩ મળી આવ છ. વળી એ પણ લખવામા આવલ છ ક તન! પતર શીલાદિયની સિડદારિયથી આ દાન આપ- વામા આવય ક.

શીલાદતયિ છડઠો---તશ વ. સ. ૪૪૧ (ઈ. સ, ૭૬૦)મા કોઇન દાન આપય એમ એક લખ ઉપરથી *ણયય છ.

શીલાદતયિ સાતમોઃ--વ. સ. ૪૪૭ (૪. સ. ૭૬૬)નો! એક લખ મળયો છ વલભી સમયના હોદદદારોઃ--

એ જમાનામા જટલા હોદદદાર હતા ત તમામના તામ લખવા અરસભવિત છ; પરત લખો ઉપરથી જટલા નામો મળયા છ અત તના જ અરયઃ સમજવામા આવયા છ ત નીચ પરમાગ છ ૨

?

હઠાન તામ અથ" દરાગિક કોટવાળ

મહતતર‌ પટલ

ચાટભટ હવાલદાર કવ ડ લલારી આધિકરષિક ફાઝી દ'ડપાશિક પોલીસનો વડ અમલદાર ચૌરાહારણિક ચોરત પગલા ઉપરથી પાર-

ખનાગ (આ હોદદો સિધ, પ'નનક અત રજસતાનામા આજ પણ મોજદ છ.)

રાજસયાનીય વિદશી પરધાન અમાતય પરધાત (આ હોદો સામાનય

રીત યવરાજન આપવામા

આવતો)-

૮૮] ગજરાતનો ઇતિહાસ

અનતપનનાદાન-સમદરતરાહક પાછલી બાટી વસલ કરનાર અમલદાર

શૌલકિક જકાત ઉધરાવનાર અમલદાર

ભૌગિક અથવા ભ!ગધરણિક કલકટર (જમીનના ઉતપનન" માથી મહલ ઉધરાવનાર અમલદાર)

વરતમપાલ યાણદાર

પરતિસારક મામનો ચોકીદાર

રાષટરપતિ કમિશનર

ગરામકટ ગામતા મખી

દદિપતિ વડ મ'તરી ગરમાતા માપણી કરનાર

રાજયના વિભાગ!:--ત સમય રનયના ચાર જઞાગ હતા :

વિષય તરાત આહાર નલો પથક પઢા વિભાગ (તહસીલ)

સથલી પટક (ધણ કરીન પટા વિભના- ગથી પણ નાત વિભાગ)

જસમીનત' મહસલઃ--સલતનતના ખ હિસસા હતા : (૧) ઉતતર- ન મટલ ક સૌરાષટર વગર, (૨) દકષિણનો એટલ ક ખડા, ભરચ વગર.

એ બન જગયાએ જમીનનો વહીવટ જદો જદદો હતો, ખડા

એટલ 'ક દકષિણતા ભાગમા જમીનન મહસલ પદારાના ભરાગમાથી લવાત હત; પરત સૌરાષટરમા રિવાજ જદો જ હતોઃ તયા જમીનના

માપ ગરમાશ વસલાત લવાતી હતી, માપણી કદમથી યતી હતી અન તમા વજત કરવાનો રિવાજ ન હતો, ટોકરીન સાપ ચાલત હવ.

આજ પણ આ પરમાણ જ સભદશમા નનવામા આવ છ. ધણ કરીન ખતરાના તામ કોઈ ઝાડ, તળાવ ક દવ ઉપરથી રાખતા હતા.

હિ'દઓનઃ સમય [૮૯

વલભીના રાજાએનો ધમ:--ઉપર‌ જણાવવામા આવય ક * વલભીનત। રાજવ'રા અસલ ગજરાની શાખા છ. અન ગજરો। અસલ સરય- પજક હતા, "રાનમા પણ તઓ સરયના પનનરી હતા. નયાર તએ

હિદમા પહોચયા તયાર તમતી સામ પરાજય પામલી ક!મના ધણા ધરમો હતા. એક તો બાહણી ધરમ--સિવ અત વિષયતો પજક; બીનન બૌદધ ધરમ, અન તરીશન નન ધરમ. પહલા સારા હિદસતાન ઉપર‌ ખાહમણોત આધિપતય હવ. તયારપછી બૌદદ ધરમ અત અશોક આખા હિ'દસતાનમા બૌદધ ધરમતો પરચાર કરયો અત હિદગતાનની વસતીતો ઘણા'ખરો ભાગ બૌહધમી" યઇ ગય1.

પરત તયારબાદ વિકમાજિતિ બૌદદ ધમના માનનારાઓન હરક ઠકાશથી હાકી કાઢવાની શરઆત કરી. પરિણામ ગજરો અહી આવયા તયાર ઘણી જગયાએ કોમન! વડો સામાનય રીત બાહાણ હતો, પરત લકા બોડધમી" હતા. ખાસ કરીન આ સથિતિ સજ- રાત, સૌરાષટર અન સિધમા હતી. મસલમાતોના આગમન પયત આ છાલત જરી રહી હતી.

જત ધરમતો નબર આ મલકમા તરીજ આવત હતો. નયાર બૌદધ ધરમની ખાનાખગખી ચત તયાર જનધમી'એએ તમની જગયા લીધી. નયાર ગજરો અહી આવયા તયાર હરક ધરમ" તમત પોતાના તરફ આડષવાની અચછા ફરી. આખર કટલાક બૌદધરમી થઈ ગયા અન કટલાક શિવધરમી. પર'ત અ લડાયક કોમ રાજસતતા ચાહતી હતી, તત માટ બૌદદ ધમમ" મનાસિબ ન આવયો. વલલીના રાકત- આમા ભટાક શિવ ધમષતો આદર કરનાર પહલ હતો અન આ ૨૪ કારણથી કટલીક પઢી પયત હરક લખ ઉપર ભટારકના નામ અત મદદ સાય ન'દીની છબી પણ જવામા આવ છ. લાલ ણોઈએ આબ પહાડ ઉપર અસતિ સળગાવી ગજરન પવિતર કરી કષતરિય રજપત બનાવી સિવધરમ'મા કરી રીત દાખલ કરયા ત ગજરીના પતિહાસનો અભયાસ કરવાથી માલમ પડરો. ભરચના

૯૦] ગજરાતન! ઇતિહાસ

ગજર રનત તરીનન દદ ભટટ (ઈ. સ. ૬૭૫) કવી રીત બાહાણો

ગજરોન કષતરિય રજપત મનાવી તમતી વ'શાવળી તમની સાથ મળવી સન'દ આપતા તમજ તણ પોતકવી રીત તમતા ઉપર રાનતય કય, ત હજીકત જણાવી જ. ટરકમા જ લોકોએ ત જમાનામા ધરમા” તર કરી ખાહમભણાન સાય લીધો તએ રજપત ગણાવા લાગયા અત જએ આહાણાયી અલગ રહયા તએ આજ પરયત ગજર ડહવાય છ. ગજરાત અન પજાબમા અઘયાપિ પણ એ લકધાત એ નામથી ઓળખવામા આવ છ. ગહમતતી પહલા ભટાર ખાનદાન આ જ

ષમ માનત હઉ, પર ત ઇતિહાસકારો એક મત માન છ ક ગહસન બૌહધમી" હતો. બ તાખરપતર ઉપર શિવધમા' રાતએ જ ચિરનામ રાખતા હતા ત તના નામ સાથ વાપરવામા આગય છ અત આખરી ઉપર જ ખિતાખ બોહધરમીએ વાપરતા હતા ત લખવામા આવયો છ. આ ઉપરથી એમ માલમ પડ છ ક શર‌આતમા ત પોતાના બાપદાદાના ધરમત વળગી રલ હશ.

પરત બૌદધધમાભઓએ ( જએ! શરઆતથી જ ધમ'પરિવિત"તની. કોશિશ ફરતા રહ હશ) તના ઉપર એવો તો] પરભાવ પાડયો ક આખર બૌદહધમી' થપત ગયો, બહધા મહલમા પણ ઘણીખરી સરીઆ ખૌદધધરમત માનતી હતી, જમક ગહસનની ફરઈની છ1કરી પણ બૌદધ ધમ'ત માનતી હતી. તણ સ“ખયાબધ ખૌદધ મડ બધાવયા અન ધણ જ દાન કય.

રોમના ડસરોમા ખરિસતી ધરમ માટ અન ચ'ગીઝખાનના કડબમા ઇસલામ ધરમ માટ જટલી રસાકસી થઈ તટલી જ એ બાનદાનમા ત પછીથી ધરમ માટ થઈ. પરિણામ કટલાક શિવધરમી” થયા, કટલાક ખૌદધમી અત કટલાક જનધમી" થયા, વલભીના રાજાએ શિવધમીર હય ક બૌઠધમા, પર'લ તએ ઘણા ઉદાર હતા. તમણ ખાહાણો તમજ બૌહોમા સરખી રીત દાન કરય. એમાથી જ લોકો (ર11) શિવમારગી" હતા, તએ વિશષ “વકલીશ” સ'પર-

હિ'દઓનો સમય (હજ

દાયના હતા. એ પ'થન સૌથી મહાન મદિર‌ “કારવણ”મા નરમદા નદીતી નજીક છ. બહધા આ જ ડારણથી શિવધમ'ના લક! નમદા નદીન પવિતર સમજ છ.

શિવધમની એક શાખા “પાશપત” છ. આ ધમની સખય

ખાસિયત એ છ ક ધમ'ત માટ હરક વખત લડાઈ કરવાત તમાના એક ફિરકરો તયાર રહતો હતો. એવા ધમન માટ લડનારા લમ ? કરતા ન હતા. અત આવી સાવધ નિતદિગી જીવતા હોવાથી વહધા- વસથામા પણ મજખતી સાચવી શકતા હતા. રાન‍ન ઘણ ઝરીન આ ધમ ઇખતિયાર કરી લત! હતો, કારણ ક કજ માટ તમત ઉતતમ લડવયા મળી જતા હતા ચીની મમાફર લએ'તસ'ગ વલભીપર આવયો તયાર ધારમિક દષટિધી પણ એ શહર ધણ રનકદાર હત. તયા ગકસોથી પણ વધાર બૌદદ વિઠારા હતા અત છ હજારથી પણ વિરોષ આ ધરમના ઉપદશક સાધ હતા. તએ રાતદિનિ પવિતર યરતકાનો અભયાસ કરતા હતા. આ લોક ધણ કરીત બૌદધરમાતા હિનયાન પ'થના હતા. અન દવદવીઓના સકડો મદિરા મોજદ હરતા. વળી ત લખ છ ક મનષયની દનિયામા છદદ હત તયાર ત ધણ' કરીન આ મટકમા આવયા કરત હત.

જ ઝાડો નીચ ત આવી ખમતાો હમ તમની પાસ રાજા અમક યાદગીરી તરક “ગતપ” બધાવયા, તનાથી ખદધની બસવાની જગયા માલમ પડ છ. આ જતના “સતપ” અઘાપિ ખરહમદશરમા સ'ખયાબધ છ, ત નકર બ'ધાવયા છ. મજરર સસાકર લખ છ ક

“ અહી ધરમમા નવીનતા પદા કરનાર ઘણા છ. ” એનો બહધા

કહવાનો _ભાવારય---જ લકા બૌદધરમીએ ખરા પરત. તમતો. સબધ બોઠધરમના ખીજ પથ સાથ છ અન તમની એળખન. માટ લખય ક ક ભભત લગાડ છ, ઘણ ડરીન કહવાતો ભાવાયરજ હિદ સાધ છ.

૨] ગજરાતન! ઇતિહાસ

વલભીપરત। વિનારા આ આધીશાન રાહર જ અદીસો સાલથી પણ વધાર સમય

પરયત તમામ શહરામા મશઠટટર હત એની ખરાબી %વી રીત થઈ એ એક એવી ખબાખત છ ક જ વિગ હારનના ખનનનાની માકક કઈ સમજણ પડતી નથી. ધણી દતકથાએ। છ. કોઇએ કલ ક તતો વિતાશ પાથિષયનની મારફત થય, કોઈ ઠરણન નામ આપ છ. અત જાઈ કહ છ ક એ લોકો “કટી” હતા. ઇલિયટ સાહમ પણ એ વિર ક'ઈ ખાસ અભિપરાય વયકત કરયા નથી. કટલાક એમ પણ કહ છ જ સિધના અરબોએ એત તરાન કય. કટલાક તાતરપતનો ઉપગથી આના સબધ માટ પણ કોશિશ ચાલ છ, પરયમ હ' એ દતકયાઓ જણાવ છ, ત પછી એ વિશ ખાસ ચરચા કરીશ ક એ રાહગન કયા સમય દરમિયાન વિનાશ થયો અત કવી રીત થયો દતી પસતકોમા જણાવવામા આતય છ ક “હ હલીમલ'' નામતો એક સાધ જોતાના ચલા સાથ વલભીપર આવય! અન ગહર નજીક પોતાન સથાન નકરી કરય. ચલો શહરમા ભીખ માગવા ગય] પરત કાધએ કઈ આપય નહિ ન છટક જગલમા ગયો અન લાકરડા કાપી લાવયો અન ત વચી પસા મળ-યા. આટો! ખરીદી રોટલી પકવવાની ઇચછા કરી તયાર લોકોએ ઇનકાર ડરયો, છતા એણ રોટવી પકાવી. લાબા સમય પયત ત આ જ ગરમાણ રલો આખર એક દિવસ સાગએ

ચલાન પછય ક “તાર ગિર‌ ઉપરના વાળ કમ ખરી પડ &? ” તણ અસલ વસતસથિતિન બયાન કય“ ૬ “લાકરડા હરરોજ માથા ઉપર‌ ઉદાવવાન આ પરિણામ છ.” સાધએ કશ * “ કાલ હ જ જિ” અન ત ગયય, પમત કભાર સિવાય કોઈએ દાન આપય નહિ. આથી સાધત કોધ ચડયો . તણ કભાર ઉપર‌ સદરો મોક મ! ક “ત તારા કકભ કબીલાન લઈન અડીવી ચાલયો જ, કામણ ક હવ આ શહમતો વિનારા થઇ જશ પરત જતી વખત પાછ ફરી જઇરા નહિ. ” પછી ક ભાર ચાલયો ગયો. પર'ત જયાર ત ભાવનગર

હિ'ડઓનદ સમય [૯૨

પહોચયા તયાર તની સરીએ પાછ ફરી નનય, અન ત પચથરની યઈ ગઈ. લકોએ તત નામ “રદાપરી માતા” રાખય. સાધએ તયા

ફાણિયાન એક વાસણ લઇ ઊધ વાળી દીધ' અન કથ ક રાહર આ રીત ઊધ વળી જગ અત તની દોલત પળ ય જરો. ત જ સમય વલભીપરતો નારા કરયો.

આ કહદાણીમાથી નીચની હકીકત માલમ પડી આવ છ :

(૧1) ઝન બયાન કમતાર આ ચમતકાર એવી સદર રીત વરણગયો છ ક ત ઉપરથી સાફ માલમ પડી જય છ, ક આ સાધ

જન હતો. (ર) વલભીપરની વગતીમા બૌદધરમી'એવત પરમાણ વધાર દળ, કારણ ક આ સમયથી ત મસલમાતોના જમાના પરયત સિધ અન ગજરાતતી મરી આબાદી બૌદદ હોવાની સામિતી અરખી ગસાફશારના સફરનામાએમાથી માલમ પડ છ. (૨) બૌદધ અત જન. લોકો વચચ સખત અદાવત હતી અત એકખીનન સાથ ધરમયદધ ચાલયા કરત હત, કારણ ક વલભીના લોક! માલદાર અન દાનવીર હતા બિલકલ અસભવિત છ ક એક સાધ આવી રીત અનાજ પાણી વગર તયા રહ, લોકો પાસ ભિકષા માગ અત એક ટકત ખાવાન પણ ન મળ. આ બનાવ ફકત શક જ સ નનગમા

ભતી શક ક સાધ જન હોવ અત વલભીપરમા બૌદધમીપ લોકન જન તરફ વતત ખરામ હોય. (૪) આ કભાર બહધા નીચ વરહ‌ન! હમ. (૫) જ જગયા ઉપર એ રહતો હતો ત વલભીપરની કાઇ

સીમા પરતો મહોલલો કર નછકન ગામ હશ. (૬) ધણ' કરીન આ. મહોલલા ક ગામન નામ “રદાપર” હશ.

હવ ખીજ દ તકયા જઇએ, જ સામાનય પતિઠામો। (ગજરાતી)- મા મળ છ અન લગભગ હરક હિદ તરથકાર એતો ઉઠલખ કરયો જી. વલભીપરમા કાક નામ એઝ દોલતમ'દ રખસ રહતો હતો. આ નહરના મોથ મોટા મકાતો તની માલિકીના હતા, તની દીકરી પાસ. હીરાની (ક હીરાજડિત) ફાસ#ી હતી. રાજાતી કવરીત «યાર આ.

૯૪] ગજરાતનો. દતિડાલ

વાતતી ખબર પડી તયાર ત લવાત તત મત થય, પર'ત કાકની છોડરીએ ત આપવાતો પરનકાર કરયો, આથી રાજકવરીત સખત મરાઠ' લાગય અત તણીએ તના [પિતા આગળ એ વાતની ફરિયાદ કરી. ખદ રાનનઝ કાક પાસથી તની માગણી કરી, પરત તણ પણ આપવાની સાફ ના પાડી. આથી ર‌ા'ત કોધ ભરાયો અન તણ સિપાઇ મ1કલી બળાતકાર છીનવી લીધી, કાક આ અપમાન સહન કરી શકયો નહિ અન આ જલમતો બદલો લવાતો તણ પાક

પરાદદો કષો ન એક મોગી ૨કમ નજરાણામા આપી પરદશી લસકર લઈ આવયો આ પરદશી લશકર વલલીપરમા લ'ટ ચલાવો રાજન ખદાનમદાન કરી નાખય.

બહધા આ કાક બૌઠધમી હતો, કારણ ક એ મલકમા મહાન * વપારીએ તથા તવ'ગર લોકો બૌદધપથી હતા, અન ઘણ કરીન વલબીપરના આખરી શાલાદિતય રાળએ બૌદધપથી નહતા. આધી સ'ભવિત છ ક આ કિસસામા પણ ધામિ”ક ભાવના કામ કરી રહી હોય. અખરીહાન બીરતીએ તની કિતાબમા આ ખાખતમા જ કઇ કહય છ ત નીચ પરમાણ છ :

“લકઠા કહ છ ક એક આદમી જન સિદધિ પરામ થઈ ગઇ હતી, ( અત જ ઘણ કરીત બૌઠધમી' હતા ) તણ કટલાક રબારીઓ ન પછય? તમ તોહળ નામની એક છટી જઇ છ? તત પારખવાની નિરાની એ છ ક નયાર એન તોડવામા આવ તયાર સફદ દધન બદલ લોહી બહાર નીકળ છ. ”

“તણ જવાબ આપયો ક હા, જઈ છ. ત આદમીએ પલા

રબારીત ઈનામ આપય, એટલ તણ તત જડીમટટી બતાવી દીધી- તયારપછી પલા માણસ એક ખાડ! ખોદી આગ સળગાવી. અન જયાર ત બશબર‌ જલદ ચઈ તયાર તણ રબારીના કતરાન આગમા “છી દીપ. આથી રબારી કરધાયમાન યય1 અન તણ પલા આદમીન પકડી આગમા ધકલો મકયો, આગ છઝાઈ ગળ તયાસધી ત તયા

હિ'દએતો! સસય (૯ષ

નતા રલરો અન ઠડી યયા ખાદ જએ છ તો ત બત સોનાના થઇ મયા હતા. તણ પોતાના ફતરાન લઈ લીધો, અન આદમીન તયા જ રહવા દીધો, કાસ જગ એક ગામડિયો તયાથી પસાર થય, તણ તની એક આગળી કાપી લીધી અન એક વાથિય! જન નામ “રક” હત તતી પામ જઇ ત વચી મારી તયારપછી પોતાત «૪રરી ચીનન ખરીદી ત પાક આવયો! બીજ દિવમ નનયાર ત ફરીથી તયા પહોગયો તયાર ત આદમીની આગળી હતી તની થયલી તન માલમ પડી, તણ ફરીથી ઢાપી લઈ ૫૮ફમ વાણિયાન આપી જરરી ચાનન ખરીદી લીધી. આ પરમાણ ત હરરોજ કરતો હત. આખર વાણિયાન ખરી વસતમયિતિની ખબર પડી અત પલા ગામડિયાએ પણ તન ખલલા દિવથી અસવ હકીકત કહી સ ભળાની. મોદી પવા સોનાના આદમીન પોતાન ધર લધ ગય! અન અતિ દોલતમ'દ ચઇ ગમ. શહરના મકાનોનો મોટો ભાગ તની માલિકોમા આવી ગય. નાર તની દોલતમ દીતી ખગર ગનનન કાન પહોચી તયાર તણ પલા મોદી પાસ ત ધનની માગણી કરી "વાણિયાએ ઈનકાર કરયો, પર'ત તન ડર‌ લાગયો 3 રખન રાજ મોકો દખી વર‌ લ. તથી મનસગ (સિધન પાયતખત જ વગન થઈ ગય હત ત)તા પાદશાહ પાસધી તણ સહાય માગી અન પષકશ ધનન ભોગ દરિયાઈ કાદલાતી માગણી કરી આથી મનસગથી દરિયાઈ મના આવય અન ગતરિત સમય ફમલો કયો. જમા વલભીતો મકન માયો ગય!, શહર લ.ાઈ ગય અન રયતની ખાનાખરાબી થઈ ગપ.” ૨

આ ઉડતવખત લગતી નીચ પરમાણ હરકતો ધયાન ખચ તરી જ, ખીરતીએ આ દતકથાની શરઆત એડી રીત કરી ક “ લોક કહ દ,” આ ઉપરથી ચોકકસ રીત માલમ પડી ગય ક ખદ તન

પણ ત ઉપર શરદધા નથી. અત સિદધિ પરામ કરલી ન સત બનાવ-

૬ ડિતામ હિદ અલબીરની, પ૦ ૯૪-યરાપ, ઘણ કરીન ગીરનીતદ . એ કસસિ “પરબધ ચિતામણિ” સાથ મળતઃ છ

હ૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

વાની વાત ત એવી રીત અદર આવ છ ક ત આથયક!રક વિચિતર. અન અસવીકારય છ. (૨) આ ઉલલખમા વલભીના રાજન નામ. આપવામા આવય નઘી. જ હોત ત ત ઉપરથી માલમ પડી નત "૬ એ કયા સમયનો બનાવ છ (૩) એણ કોણ સાલ પણ દીધી નથી. તણ સિધના હાકમન' નામ તમજ મનસરાના હાકમત” પણ નામ આપય તથી, ક જની સાથ વલભીપરના નારાન સ બધ હવ. આવા સજનગમા આ વાતતો ખરખરો અન ચોકસ રીત પતતો. મળવવો ખદ મશકલ છ. કટલાક હિદ ₹તિહાસફારાએ ઉમર- બિન જમાલન પણ નામ‌ લખય છ.

હવ ચડાઇ ફરનાર વિશની ચોખવટ ફરયા પહલા અરબોના ગજરાત ઉપચતા તમામ હમલાન ખયાન કરવ મનાસિખ થઈ પડશ.

અસોએ સૌથી પહલો હમલો હિ. સ. ૧૫ (ઈ. સ, ૬૭૬ )મા થાણા ઉપર કરયો હતો. ત વખત વલલીતા રાશનઓમા કવરન બીજો (પ. સ, ૬૨૦ ધી ઇ. સ. ૬૪૦) રાતય કરતો હતો. ઘો 1દિવસ બાદ ભરચ ઉપર‌ હમલો આવયો, ત સમય ભરચમા

ગજરોન રન‍૧ હત, પરત ખીજપરના૨ પલકશીના લખ ઉપરધી માલમ પડ છ ક પલકશી ખીનન ( દકતિણી ચાલકય ) તમામ

ગજરાત ઉપર શહતશાહત કરી રલો હતો. ભરચતો ગજર રાજ “દદ? ખીજ (પ. સ. ૬૩૩) હતો. હિ. સ. ૯૩ ( ઈ. સ, ૭૧૧) મા મોહમમદ તિન ફાસિમ સિધ જીતી લીધ અત સ'પરણ વયવસથા કરયા ખાદ ભિનનમાલ તરક ત ફરયો, અન તયાના લોક! લડયા વગર તાબ ચઇ”ગયા.3 તયારપછી જ મોહમમદ બિન કાસિમત અરબસતાન પાછો! બોલાવી, લવામા આવયો. ત વખત વલભીપર ઉપર શાલાદતય ચરોયા (ઈ. સ. ૬૯૫ થી ર૨ )વ અત ભરચ ઉપર જયભરટ તરીશત (ઈ. સ. ૭૦૦ થી ૭૩૫) અત દકષિણ ગજરાત ઉપર

૨, પરાચીન ઈતિહાસ, પરકરણ ચાલકય, ૩*# બલાગરી કતહ સિધનમિસર,

મ

હિ'ટએનઃ સમય [૯છ

ચાલકયમાથી મગલરાજ (૪. સ. ૭૩૧)તન રાજ દત, મોહમમદ કાસિમના ગયા પછી જ દાકમ આવયા ત પણ પલાઓની માફક આતરવિપરહમા એટલા રચયાપચયા રહા, ક તઓ ભિનનમાલ તમજ સિધત પણ સ'ભાળા ન શકયા અન સિધના ઘણા જિલલા અરબોના હાથમાથી જતા રલા, હિ. સ. ૧૦૭ (૪. સ. ૫૨૬ ). જતદ સિ'ધના સબા તરીક આવયો. સિ'ધતી વયવસથા કરયા બાદ તણ પાતાના હાય નીચના અમલદારોન ગજરાત ઉપર હમલો કરવાન રવાના કરયા. નાન રણ વટાવી તઓ પહલા મારવાડમા આવયા, તયાથી માડલ ( વીરમગામ પાસ ) પહોચયા, અન તયાથી તીકળી ધિગરાજ આગળ મકામ કયો. (ત રાધનપર અન પ“ચાસર પાસ છ.

આજકાલ તયા એક નાન સરખ ગામ રહી ગય છ. ) “તયાથી સીધા જા ભરચ ઉપર‌ હમલ। કરયો. ભરચથી હખીબ નામના એક સરદાર માળ? (ઉનઝન ) તર સીમદ રસતા લીધદ ત તી “ ગહરીમ ટ” અત તયારપછી લિતતમાલ જઇ ગજરન હરાવતો ત સિધ પારા ચાલયો ગયો.પ ત વખત વલભીપરના તખત ઉપર‌ શીલાદિતય પાચમો (ઈ સ ૦૦ થી ૭૩૫) રાતય કરત! હતો. દકષિણ ગજરાતમા ચાલકય વરાત! તરીજો રાનન મગલરાજ (૪. સ. ૭૩૧ ) ર‌ાન‍તય કરતો હત] અન દકષિયમા એક નવી જ સતતા પદા થઈ ચજી હતી, જશ કલયાણ (દકષિણ)યી માડી તમામ દકષિણ તમજ વાયવય ખણ (પ'ચાસર) વટાવી સૌરાષટરના એક મોટા હિસસા ઉપર ફતહત. ઝડોા ફરકામયો હતો, અન કથછ પણ તણ પોતાના તાબામા લઈ લીધ હત. એ ચાલકય વ'શ સોલ'કીની શાખા હતી અન “ ભવડ” આ સમય મહારાનન હતો. ભવડ જ પ'વાસરની ચાવડા સહતનતનો નાશ કરયો હતા અત પચાસ સાલ પરયત તના ઉપર પોતાન કાળ સખયા હતો! ( અચવા તો તતા વારસ તન કબનત સાચવી રાખયો

1. ખલાઝારી--કતહ સિ'ધ (પસ) મિસર- છ

૯૮] ગજરાતન! ઇતિહાસ

હતો.) અન એના ડરથી ચાવડા ખાનદાનનો યવાન રાજકવર (કમાર વનરાજ) જગલામા હપાતો ફગતો હતો તમજ લટમારમા

સરાગલ હતો.

હત જનદ જીતલા મલદદ ફરીથી જઈએ. તમાથી એક જગયા

“સરમદ” અન ખીજી “બહરીમદ” છ. એમના અસલ નાખોનો ચોક પતતો નથી, તમ છતા એ કયા આવલ તની સભાવના થઈ શક છ. જીનદ «યાર સિધધી નીકવયો તયાર પરથમ ત “મમમદ” મા આવયા અન તયારપછી વીરમગામ પાસ આવલા માડલમા આવયો, હવ નકશા ઉપર‌ નજર કરવાથી એમ માકમ પડ છ ક “મરમદ”

ધણ કરીન નાના રણ પાસ એક જગયા છ. તયા આરામ લવાત અરબોએ પહલો પડાવ નાખયો હતો. એ મારવાડત ભાગ હતો. ઉનજન (માળવા)થી નીકળી “બહરીમ દ” થઇ ભિનનમાલ પણચચ. આ ઉપરથી માલમ પડ છ ક “બહરીમ'દ'' માળવા અન ભિનન- સાલ વચચ છ.

જીનદના હમલાત* કારણ

આ જમાનાના રાજકીય બનાવો તરફ એક નજર ફ'કવાથી સાક‌ સાફ માલમ પડી જય છ ક, જ ક ગજરાતમા અલગ અલમ

હકમતો હતી, પરત ત સમય ત તમામ ઉપર દકષિણી સોલ'#ીની શહતશાહત હતી, જની સરટદો સિધત મળતી હતી. સોલકી ખાનદાન ઉનનતિના રિખર ઉપર હત તથી હરકત એતો ૩૨ છતો. ભરચના ગજર અત દકષિણ ગજરાતના ચાલકય તના તાબામા

હતા. [સિધ અન ગજરાતની સરહદો નનડાયવી હતી, તથી સ'૧વિત છ ક કઇ સમહદી કજિયાથી તની શરઆત થઇ હરશ અન આખર લડાઇવ સવરપ પકડય હશ; જમક ખદ સિ'ધના રાજયએ સાથ આ “તના મામલો ઊભો થય. હતો.૧

૬. તારીખ હિ“, ભા. 1, પ૦ ૬૫૧, હદરાબાદ ન

હિદઓન સમય [૯૯

અન ન ક આ લડાઇ ફકત સોલ'કીઓ સાથ હતી તથી એમ જણાય છ ક જ લોકો ખદ દશમન નહિ તો દસમનના સહાયક “જતા તમની સાથ જ જનદ લડાઇ કરી. જરનદ સાચ પરથમ માડલમા યદધ થય. બીજ રણઘષતર ધિણાજ હત, નયા પચાસરની સ'પરણ સોલકી તાકત ચરચરા થઇ ગઇ. આ બાજ ભરચ એ લોકાના તાબામા હત તથી તયાથી તમત મદદ મળો હર અન નનયાર જીનદન એની ખબર પડી તયાર તરત જ ત ભરચ પહોચયો અત એક જ સડાપતમા તન ખતશર કય, તયારપછી તન માલમ પડય ક 0૦જનના લક હમલો કરવાની તયારીમા રોકાયા છ, તથી ઉનતજનના લફ અહી આવ ત પહલા તણ હમલો કરી જતી લૌધ. હવ આ વિજતા પોતાના મલક સિ'ધથી અતિ દર નીકળી ગયો હતા અત દસમતોએ બઔજી બાજએથી આ મોકાનો ફાયદો ઉડાવયો એટલ ક ભિનનમાલમા ગજરા મોટી મખયામા તમન રોકવાત હાજર‌ યયા. છનદ નનય ક વ આગળ વધવામા ભય છ અત ભિનનમાલમા નન ગજરોની તાકત જમા થઇ નતય તો પાછા ફરવ પણ મશકલ ચશ; આથી પરપાટ ત ભિનનમાલ પહોચયો) અન ગજરાતી આટલી તાકતન પણ ફના કરત! સિ'ધ પાટા આવી પહચચો. આ જગમા જનદ ચાળીસ કરોડની લ'ટતો માલ હાસિલ કરયો, સૌરાષટર અન ચજગતના સરછદી સથળા ઉપર ચોકી ગોડવી દીધી અન તતા સરકષણ માટ ઉતતમ ગોઠવણ કરી મ.

મારા આ ખયાનથી સપ થશ ક જનદ ફકત દશમત। ક દરમ- નોના સહાયક સાથ જ લડાઇ કરી, જએ તટસય રયા હતા તમન એણ નિલકલ છડય! નહિ, જઓ , સોમનાથ પાટણ”એક મહાન બદર હત, તા ત ગયો નહિ; ખ'ભાતન બ'દર ભરચ જવાન! રસતામા હત તના

તરક તણ નજર પણ ન કરી; શીલાદતયિ રાનન“તટસય”હત! તથી ત વલભીપર પણ‌ ન ગયો. જનદ તયા ગયો હોત તો ત જગયા એવી

પ ઈન ખલન, પ. રહ. હા. ૫,. ક

૧૦૦] ગજરાતન. ઇતિહાસ

હતી ક ,જરર‌ અરબ1 તત યાદ કરત. અદી તારીખોમા નાનીસની જગયાગાના નામા પણ આપવામા આવયા છ. વલભીપર જ એક મો[ક રાલતમદ રાહર હત ત તએ કવી રીત ભવી જાય ? આપણ નનઈએ છીએ ક ત પછી પણ હઠઠા શીલાદિતય અત સાતમા શલાદતય વલભી- પરમા રાજય કય હત, ચાલકય રા”નના જમાનાનો નવસારીથી એક લખ મળયા છ તનાથી મારી આ વાતન સમરથન મળ છ. જમક પલકશી જનાશરયના જમાનાન] લખ છ, જમા ઉલલખ કરવામા આવયો છ % અરખ લશકર સિધ, કચછ, સૌરાષટર, ચાવડા, મર ( મારવાડ ) ભિનનમાલની સ*તનતન હરાત કરી હતી. આ લખ ઈ. સ. ૭૩૮- ૩૯ (પલકશીના જમાના) નો છ,૫ એટલ ક અસલ બનાવથી દસખાર‌ સાલ બાદતો છ. જએ, આમા પણ ચાવડા, મર અન ભિનનમાલતો ઉલલખ છ, પરત વલભી વિશ ૩'% નથી. સૌરાષટરનો ઉદલખ છ પરત તતો અરથ વલભીરાજ થતો નથી, કારણ ક વલભી ક'ઈ અસતાત જગયા ન હતી ક તની જગયાએ કોઈ મશદટટર જગયા સૌરાષટરના નામથી લખવામા આવ.

ગજરાતી દદટિબિ'દથી આ હમલાની અસરઃ--

હિતો સમય [૧૦૧

ખીનય' એ ક દકષિય ગજરાતમા જ નાના નાના રાન! ઠર દર ફલાઇ ગયા હતા અન ભરચ, નદિાદ, વડોદર, નવતારી વગરમા નાના નાના રાનનગા રાન કરી રહા હતા, તમતી તાકત ધીમ ધીમ મ'દ થવા માડી, અત થોડા જ દવિમાોમા એ સશતનતો ફતા યઈ એક સયકત ચતતા સાધ નનડાઈ ગઈ, ત પછી લગભગ ૩૦ વરસ પયર'ત અરત(એ ગજરાત તરફ નજર પણ ન કરી. ખલીફા મતસર અખમાસીના જમાના ( હિ. સ. ૨૧૪૦મા પ. સ. ૬૫૭)મા હિશામ જય'ર સિધતા સળા તરીકિ આવયો તયાર તણ ઉમર નિન જમાલત ગજરાત તરડ મોકલયો. ઉમર જહાઝતો એક કાફલો લઈ બારસદ (ભરચ નજક) પહોચયો અન ઘષડ' કરીન ત વખત તન વધ ફતહ હાસિલ ન થઇ, તથી તરત જ ત પાછ ચાલયો ગયો. એ ફકત પરિસથિતિયી વાકફ થવાત આવયા હોય એ સ'ભવિત છ. તયારપછી હિસામ નવી તયારી કરયા બાદ જહાઝાતો એક ખળા લઇ ( ભરચ જિલલાના ) ગધાર ખ'દર‌ આવી પહોચયો; જીત મળની કટલાક દવિસ રયા રલલો. એક બૌદધોતો વિહાર હતો તની જગયાએ તસ એક મસીદ બ'ધાવી. બલા-

૧૦૨] ગજરાતનદ ઇતિહાસ

હતા. વલભીપરમા ચીલાદતય $ઠઠો (૪, સ. ૭૬૦ ) મોજદ હતો. શારપછી પણ શીલાદિતય સાતમાત (૪. સ. ૩૫૬) ત જ વલબીપમમા રાય કરતો આપણ નઇએ છીગએ. આધી એમ તો નકી થઇ ગય ક વલભીપરત આ હમલાથી ક'ઈ નકસાન પહોચય નહિ પરત કઈ તકસાન થય ત રાષટરફટત યય. માર પોતાન માનવ છ ક આ. હમલ ફકત ચતવણીરપ હતો. એ ભરચના કાદાના વપારીઓની કરિયાદન લઈન કરવામા આવયો હતો, કારણ ક નવી હકમત વપા- રીએ! સાથન લાબી મદતથી ચાલી આવલ વરતતન જરી રાખય નહિ હય. ગાધારમા રહા ત વખત હકમત અન અરબ! વચચ કજિયાનદ

નિકાલ થ૪ ગય સાર તઆ પાછા ચાલા ગવા ત પછી લગભગ વીસ વરષ પરષય ત અરબ વપારીઓન અહીની હફમત સાથ કોઇપણ કશયાદતો સમય આવયો નહિ. આથી અરખસતાન અન ગજરાતના સબધો કોઈપણ રીત ખગડવાતો પતતો મળતો તથી. અલબતત ખલીફા

મહદી અનબાસીના જમાનામા અબદલ મલક (હિ સ. ૧૫૯-ઈ. સ. ૭૭૫) ફરીથી ગજરાત ઉપર હમલ કરવાની તયારી શર કરી, ત સમમ ત એક મહાન દરિયાઇ કાફલો લઈ રવાના થયો અત હિ, સ, ૧૬૦ (૪. સ. ૭૭૬)મા ભાળભત પહોચયો. ““ભાળભત” ભરચથી સાત માઈલિ ઉપર પશચિમમા એક કાચ બદર‌ ઇવ, નયા જહાઝો સમદરની ભરતીઓએ2 સાથ આવતા જતા હતા, અબદલ મલક આ બદર ઉપર કબજ કરી કટલોક વખત લા રલો. અહી લગભગ અઢાર વરષન અ'તર એક મળા ભરાયા કરતો હતો. મોસમની અસર તમજ લોકોની ઠડન લઈ ન સાધારણ રીત રોગ ફલાઇ જતા હતા, કમસ'જગ આ વખત પણ તમજ બનય. અચબ ફરોજમા એ બીમારી જસભર‌ ડરલાઝ ગઇ અત એક હનર આદમી મારયા ગયા, અન તયા ત'તયા જ તમન દરત કરતામા આવયા, આથી વહલી તક તએ લાથી પાછા ગયા.૧

1. ઇબત ખલકન, પ. 3૫૯, ભા. ૧, અહહાબાદ પસ

હિદઓન સમય [ ૧૦૩

ત વખત ગજરાતના વાયવય ખણામા વનરાજ ચાવથા શાજય. કરતો હતો અત દકષિણ ગજરાતમા રાષટરટ ખાનદાનના કષણ (ક ગોવિ'દ) (ઇ. સ. ૭૬૫ ચી ૭૯૫)તી ઠકમત હતી. કષણના એક લખ ઉપરથી માલમ પડ છ કર આ ખાનદાનના લ'રાગ બળવો કરયો હતો અન કટલાક શાહઝાદાએએ રાજ મળવવાન કટબકલશ રાર કરષો હતો. તથી તયા અશાતિ ફલાઈ આ બળવો સમાવી છકમતની લગામ કષણત પાતાના હાથમા લવી પડી. ધણ કરોન આ જ બળવા અત અશાનના સમય અરબ વપારીએ લ'ટાયા તમજ પરશાન થયા એત! બદલો લવાન અખદલ મલકત ફોજી કાફલો લઈ આવવ પડય. જમક થોડ ઉપર‌ વપારી અન અ ગરજની કોમના સરકષણ માટ થિટિશ ગવરનમનટ ચીનમા કજી કાફલો! મોકલવો પડયો જયી કરીન આપસના ટટામા ગરસલકી લોકોન કાઈ તકસાન વદવ ન પડ. ગમ તમ હોય પણ આપણ જઈએ છીએ ક આ હમલામા પણ વલભરીપરતો બિલકલ ઉલલખ નથી. અરબો! ભરચ જિહયામા ઊતરયા અત તયારપછી તયાથી જ પાછા ફરયા. કટલાક ચજરાતી ૪તિ- હાસ।મા જણાવવામા આવય છ ( જ અગરજી ઇતિહાસામાથી નકલ કરવામા આવય છ] ક અરબોએ “બળદ” ઉપર હમલ! કરયો અન ખીમામ ફલાઈ જવાથી પાછા ચાથા ગયા. વળી ચ'કાત સથાત આપવામા આવ છ ક કદાચ એ “બળદ” “બલભ” પણ હોય જ વલભીષરત અરબી ભાષાન રપ છ. પરત આ તમની ગરસમજ છ, હ#ીકત એ છ ક અસલ જગયા નયા હમલ। થયો હતા ત “ભાળ- ભત” જ, જન “બળદ' કરય અન ગજરાતીઓ ભલથી “બલખ'” સમનન‍નયા. ગજરાતી ઇતિહાસો!મા વલભીપર વિશ સિકકા અન તાકન- લખા ઉપરથી જ આખરી તારીખ બતાવવામા આવ છ ત ઈ. સ. ૭૬૬ છ, ત પછી વલભીપર વિશ ઝ પણ દષીકત મળતી નથી,

. ૫ ચજરાતનો પરાચીન ઇ તતડાસ

૧૦૪] ચજરાતનદ ઇતિહાસ

તથી લોકો તત પાયમાલ થયલ સમજવા લાગયા. અત “ઇમપીરિયલ ગગરટિયર'મા જણાવવા આવય છ ક વલભીપરતો નાશ ૭૭૦ મા શય!.* એટલ ક અખદલ મલકત! હમલો, આ પાયમાલીની સાલ પછી છ વરસ થય. એનો અરથ. એ યાય ક વલલીપરનો એ પહલા નાશ થયો હતો. અન આ અરખોનો આખરી હમલો હતો.

તત પછી ગજરાત ઉપર‌ અરબોનો એક હમલો થયો નહતો,

સારા આ ખયાલથી વાચકટતો એટલ તો માલમ પડય હર 'ક અરબોાએ હરગીઝ વલભીપર ઉપર ચડાદ કરી નહતી અત તની” પાયમાલીત તમની સાથ નિસબત નધી; એટલ એ ખયાલ તો બિલકલ ગલત છ. સ'ભવિત છ ક ભવિષયમા આ ખાભતમા માઈ પાશી ચસામિતી મળી નય અત અતયાર તા આ હકીકત માનવામા કોઈ પણ વાધો નથી, હ એમ કહવા નથી માગતો % અરમોા એમ કર એ સ'ભવિત છ; પરત કહવાતી મતલબ એ છ ક આજ પયત સાબિતી માટ કોઈ પા#ી દલીલ મળી નથી. હવ અસલ સવાલ તો બાફી જ રહલો ક એનો નાશ કવી રીત

થયો હરો. એ એક વિચારવા જવી બાખત છ; તરતા કહ છ ક જતી સાધના શાપત લીધ એમ થય છ; બૌદદ લોકો કહ છ ક કાક નામનો વાણિયો બૌદધમી: હતા તર કોઈ પરદશીન બોલાવી તનો નાશ કરાવયો; અત હીરાની કાસ#ી તકરારન મળ હતો. એ કાસ#ી રાનનએ માગી હતી, અન તણ ત ન આપી. ખીરતીન હકીકત મળી ક “ર'ક” (નામ હળ અન ગરીખ હોવાના સબખથી ત રક નામ એળપમાતો હતો.) વાણિયાન સાનાતાો આદમી મળયો હતતા જનાથી ત અતિ દોલતમદ ચઈ ગયો હતો. રાનત શિવ-મારગીદ હતો ત તની દોલત ઉપર‌ લોભાયો, અત ત છીનવી લવાની ઇચછા કરી અન મનસરાવાળાએા સાથ સ'ધિ કરી રાતર હમલો કરાવી

ર. પ. પપ૫--પરસ હદાબાદ-તારીખ નદ કદીમ.

હિ'દએનો સમય [૧૦૫

તનો નાશ કરાવયો. આ પરમાણ હકોકત કહનારતી વાતો એટલ અ'શ જદી પડ છ તના ઉપર રદિબિ'દ રાખી ફસલો કરવો પતિહાસ” કાર‌ માટ નન ક ખહદ સશકલ છ તોય છતા બહ “૪ ગ'ભી?પણ

નજર કરતા એક વાતતો ત! નથી પતતો મળી જાય છ ક વલભી- પરતા અ'ત આપસઆપસમા ધારમિક ટ'ટાથી આવયો. તતો અન ઔદધો વચચની તકરાર, બૌદધો અન વષણવા વગચતો ઝગડા, વષણવ!ની જન તરડ સચ આ હકોડત જનોત! અત અનય પસતકોના અભયાસ* થી માલમ પડી આવ છ. આ એવી અગતયની ખાખત। છ “ક તમત વિસારી શકાય જ નહિ. અન ઈતિહાસોમા તના સ ખયાબધ ધખલા પ મળી આવ છ. આ પરમાણ એઇછીવતતી પાયમાથી તો માહોમાહના કજિયા-ટ'ટાથી ન થઇ હરો. હવ જ જન સાધની વાતો ઉપર વિચાર કરવામા આવ તો માલમ પડ છ ક કદાચ ભક'યકી પણ એતો નાર યવદ હજ, પરત એ “૩” નામના મોદીનો કિસસો સાચો ગણવામા આવ તો ફરીથી જન પડશ ક ઈ. સ. ૭૩૦ ની આસપાસ કઈ કહ સલતનત1 વલભીના વ'શનતી સમકાલીન હતી અન કોની કોની સાથ એત અદાવત દતી. આરખોાએ કયાર અન કયા હમલા કરયા જમા વલભીપરનો કઈ ઉડલખ નથી ત મ ચ!કકસ, અલખતત, આધાર સાથ જણાવી દીધ છ. પાડશની સહતનતો! એટલી બળવાન થઇ ગઇ હતી કર

વલભીપર કાયમ રહ એ પણ આશરયજતક ગણાય. નીચ વલભોના 'ખાન- દાન અન તના પાડોશીએનતી એક રપરખા હ આપ છ જ નનવાથી વાચકત ખબર પડશ ક વલભીપરનો વિનાશ કવી રીત થયો હમ ઃ

૬. બગદાદન। વિનાસ પણ માહમાહના કજિયાટટાથી થય! હતો.

ગજરાતના ઇતિડયામ* ૧૦૬]

7૬લ

સ

7ળફમ]

રાણ

કરારાઇ પટ

“ર હદ

સશપટ

53$ ક 8

દ-૭

5૦7 1ર

7

3 ડિ

1ર

હિન

1૨12182

૪ રપ

52

108535

1ર

૩3

“8૨

ટા”

ઉછ

પદમ

₹9100

છ?

28

123)126 ૩]

પદા

રારી

હિ

388

1ર

[039

20

પહર/૧

1૪10

9 1ર

[8 ઝ

પસાધરર

*

૬૦7 [8

£૦?

2107 ૩3210

પપકલ

દી ૦?ત ૭૦ 39]

પરફ [ભ

દાહ [રણ]%

કડો પછ?

૩85 ૦૬ત

પ૭] કત

૦૦૬ 1૫8૫ [8%

૦૦૯

[ટ

૦15

18

3િ

1૨૫

3

0]

પિ

ર

૦૬૬

[ર

3 ડલ

1 માર

૩]13

18

બફલ

[દળ

123]

12[0

2 જસ

102]

13]1202

125 1ણ

323]₹102

પડ

08 લડ [07

103]12૪

55 [08 10%$

પછર જદો

585 18 ૦પ

પાલ પકવ ૨*1 [00 ૦૨1 181 ઇવ

૦&5 8

૦૨5 ૧૪3૦

પક

૦૪ પ

ઉપરડ છછાઉન‍ ખરરપ

35 8

૦3$ શટ

લ૦ફ [ર 230

ણ

103]122

871૫18 251૫

[છ]0 ૪

311૫ 0ર

2૬1 કકર પ8 [8 ૦૨૫ 1૨૫ રાઉ

૦૪1૫1૪

૨૦3૫

કર

વિ [1128

1 0/હ

1મરમટર2

હિ'દએનો! સમય [ ૧૦૪

નકથા ઉપર એક તજર ફકવાથી સપટ માલમ પડી નનય છ-

ક શૌલાદિતય હટઠા અન સાતમાન! જમાનામા વલભીપર સલતનત "લક અર કમજનર યઇ ગઈ હતી અત ખબ નાના ઘરાવામા તની હફમત રહી હતી, કારણ ક તમામ દકષિણ ગજરાત ઉપર રાદટકટોતો

ડબજ હતો. ચજરાત ઉપરના ઈરાન ખણામા ઈ. સ. ૪૩૪ પયત (સૌરાટટ અન કચછ સાથ) કલયાણીના રાજાની હમમત હતી અત તયાર. પછી ઈ. સ. હ૩૮ મા મહર રાજન પરમ ભટારક મહારાકનધિરાજ, નામન ઈલકાબ ધારણ કરયો હન. એમ જણાય છ ક પરમ ભટારક * સૌરાષટરના એક મોય ભાગન ફતતહ કરયા ગાદ એ ખિતાબ ઇખતિયાર કરયો હતો. તયાર‌ પછી લગભગ ૪. સ. ૭૪૦ અન ૭૪૬ દરમયાન. વનરાજ અણદદીલવાડની મશકદર સલતનતની સયાપના કરી અન ઈ. સ. ૮૦૬ પરયત સકતનત વિસતત કરવામા મચયો રહો. આથી. છ. સ. છઇન મત ખાસ કરીત મ ઇડ પામતી સતાગદ વવભી- પરતી આસપાસ આપણ જઈ થો છીએ; તમાના એક વનરાજ ચાવડો છ અન બીજી સતતા રાદટકટોતી, જઓ દકષિણમાથી વિજતા તરીક ગજરાતમા દાખલ ચયા અન ખ ગજરાતી સલતનત।તા દીવા મઝાવી નાખયા: એક ત! નવસારીત! ગજયાતી ચાલકય જનો આખરી રાન પલકશી જનાશરય ઉદ વિજયરાજ દતો; બીજી ભરચની સલતનત જત આખરી રાકન જયભટટ હતો. આ બન રાતનો પ. સ. ૭૫૩ સધીમા તારાજ થઈ ગયા હતા. ત પછી તરત જ

રાટરરટ ખાનદાનના તરણ મહાન પહારાજાઓત સલતનતની લગામ હાથમા લતા હ” નઉ' છ. તમાનો પહલ! રષય (ઈ. સ. ૭૬૫) જશ તમામ આતરિક ઝગડા દબાવી સકતનતન” હરક રીત સરદષણ કય. તના પછી ગોવિદ બીનન અન તના પછી કવ (ઈ. સ. ૭૮૦) હત. ત અતિ બહાદર હતા અન ડઠ અલહાબાદ સધી લડતો લડતો નીકળી ગયો હતો. હવ સવાલ એ ઉપસથિત યાય છ % સલતનત વિસતત કરતો જ શખસ અલહાબાદ પયત નય છ ત

૧૦૮] શજરાતનદ ઇતિહાસ

વલભીપરની એક નાનીસતી સલતનતના નાશ કરવામા શો વિચાર કર? વળી એ જ સમય વલભીપરની પડોરામા આવલા ખ'ભાતના શાજાન હરાવી પોતાની સતતાની જમાવટ કરી પણ હતી.

માર ધારવ છ ક નન કાકના કિસસામા સતય હોય તો તો એ મોદીએ આ ગોવિ'દ ક ધવન બોલાવયો હશ. એ લક ગજરાતી નહિ પરત દકષિણી હતા, જમન લ'ટમારના કારણથી ગજરાતીઓ

હ'મશા ધિકાર છ. વળી એ પણ સ'ભવિત છ ક હમલા વખત શાટટકટી ફોજમા અરખો પણ લષિપાઇ ક સરદાર તરીક નતડાયલા

હોય, કારણ ક એ વાત તો નકી જ છ ક રાષટરકટના શાજય- કરતા સિધી અરખોના મિતર હતા અન તમની ફોાજમા અરખોન ગરમાણ વધાર હત. આ કારણથી તમની ડરાતનતી વયવસથા બિલકલ અરમોના જવી જ હતી. અન કદાચ એ જ કામણથી લકાન એ ખયાલ આવયો હરો ક અરબોએ તત પાયમાલ કય હત.

મિ, એદલજી [ગજરાતનો પરતિઠાસ એ'ગરજમા] જણાવ છ. ક શીલાદતયિ સાતમાના પતર ગહ ઇ. સ. ૮૦૦ મા બીલ લ પાસથી ઈડર છીનવી લઇ સલતનતની સથાપના કરી. ત ઉપરથી માલમ પડ છ ક વલભીપરતો નાથ આડમી સદીની આખરમા થયો હતો, કારણ ક આ વિનાશ પછી ગઠ નાસી છટી ઈડરના પહાડોમા આશરય લવાન આવય! હશ નયા રહી તણ સલતનતની સથાપના કરી હતી. મારા આ 'યાલત વડોદરાના ૪. સ. ૮૧૨ મા લખાયલા

હિ'દઓન! સમય [૧૦૯

_તામનાન ધળધાણી કર] નાખી. એ ખાનદાન પરદશી હત, ગજરાતી

દનડડત, અન 'આરખોન લસકર પણ રાખવ હત.

£૪ અન એ જ સમય અણહીલપાટણતો પાયો નાખવામા આવયો હતો અનડવનરાજતી ચડતી થતી જતી હતી. આથી કટલાક એમ ધાર છ ક વનરાજ વલભીષરન નારા કરયો અન તન! કાટમાથી અણહીલપાટણ વસાવય એ પણ સ'ભવિત છ; પર'છ તમામ આધાર

અત પરાવા ઉપર દદ નાખતા હ' એ અભિપરાય ઉપર આવ છ ક રાષટરફઢાએ વલલીન પાયમાલ કરય”.

૬૩:

રાષટરશટ'--ઈ; સ. ૭૪૩ થી ઈ. સ. ૯૭૮૪, હિ. ૬૨૬ થી હિ. સ. ૩૬૪

ચાલકચ વ'શત! નાશ થયો અન રાષટરકટ વશ સતતા ઉપર આવય! તની હકમત દકષિણથી ઉતતર હિદ પરયત ડલાયલી હતી. એ ખાનદાનના ઘણ! રાજા થઈ ગયા, પરત ખરી વાત એ છ ક તઓ દકષિણના અસલ રહવાસી હતા અત સતતા ઉપર આવી ગયા હતા. % તમણ સરટ,/વ'શૌ હોવાન! દાવો કરયો હત. તની હકફમતના જમ!- નાના ધણ! ઉતકીય લખો મનયા છ તમાના એક કરક રાનનના

નામચી છ, જલ એક વિદદાન વદષભરાજ નામના બાહાણન નાગસારિકા (નવસારી) દાનમા આપય હત. એ ષાહમણ ચૌદ વિદયા જાણતો હતો, એક બીનન લખ ઉપરથી માલમ પડ છ ક ભદરસિદધિ [બોરસદ] ના ખાલણન કષટક દાન આપવામા આવય હત- એક લખ ભગકચછ

[ભરચ] નો છ, જમા નમદા નદીના કનાર સનાન કરતા ત દાન આપયા છ. બહધા તમની રાજધાની વડાદરા હતી. એમના ધરમ વિશ પણ વધ માહિતી મળતી નયી; પરત કટલાક ખાતરીથી માન છ ફ તએ શિવપ'યી હતા.

૧. કરીમ તારીખ હિ'દ, ૪. ૧૫૬, ટદરાભાટ

૧૧૦] ગજરાતન ઇતિહાસ

રાષટરકટ

આ વગનો ગજરાત સાથતો સબ'ધ લગભગ સવાબસ” વરષો *

પરયત રજો. આ સમયના તરણ વિજઞાગ છઃ (૧) ઈ. સ. ૯૪૩

(હિ. સ. ૧૨૬) થી ઈ. સ. ૮૦૮ (હિ. સ. ૧૯૩); એ ગાળામા

દકષિણી લોકોની હકમત ગજરાતમા રહી. અરથાત‌ ગજરાત એક

સબારપમા હત અન અડી એક સબો રાજ કરતો હતો. (૨) ૪. સ.

૮૦૮ (હિ. સ. ૧૯૩)થી પ. સ. ૮૮૮ ( હિ. સ. ૨૩૫ ) પયત : એ અરસામા ગજરાતી હકમત દકષિણીએથી અલગ થઇન સવત-તર શઈ ગઈ. (૩) પ. સ. ૮૮૮ (હિ સ. ૨૭૫)થી ૪. સ ૯૭૪ (હિ. સ. ૩૬૪) સધી; એ સમય દરમિયાન ફરીથી ગજરાત દકષિણી- એન ખ'ડણી ભરત થઈ ગય આ ખાનદાનની શરઆત દ'તિવરમાથી ચાય છ. તણ ચાલકયોન દબાવી વિજતા તરીક આગમન શર‌ કરય” અન આખર એક મહાન ઝબરદસત સલતનત સયાપી, તના પહલા જટલાક ખીજ રાજાએ પણ ચઈ ગયા હત! : (૧) માણાક (માનક),

(3) દવરાજ, (૩) ભવિષય, 1૪) અભિમનય વગર; પર'ત એમ જણાય છ ક તએ મામલી સતતાવાળા ન ના રાનનએ હતા. દ'તિવરમા પરથમ ખળવાન રન ચયો હત!, તથી લોકો સલતનતની શરઆત એ રાજથી ગણ છ. પરાણા ઉતજીણ લખામાથી એફ કરક રાકનતો ઈ. સ. ૭૪૭

(હિ. સ. ૧૩૦) તો છ. તત લખાણ વલભી સમયના નવ છ

તથી એમ જણાય છ ક શરઆતમા એ લક! ઉપર વલભી સસકતિની અસર હતી, વળી “ પરમ ભટારક” તનો ઈલકાખ હતો ત ઉપરથી

એમ લાગ છ ક ત સવત'તર રાન હોવો નધએ ઇ. સ. ૭૫૩ (હિ- સ. ૧૩૬) મા દતિદરગ રાનન રાનતય કરતો હતો. ત બહ બહાદર હત. તણ તમામ દકષિણ ચજરાત અત માળવા ઉપર પાતાના કબજ કરી લીધો હતો, પરત લોકો તનાથી નારાજ ચઈ

૨. પરાચીન ઇતિહાસ, પરકરણ--રાષટરફટ (ગજરાતી)

“ડઓનોઃ સમય [ ૧૧૧

ગયા હતા અન હરક જગયાએ હલલડો ફાટી નીકળયા હતા તથી તના કાકા કષસ તન તત ઉપરથી ઉઠાડી મઝી હકમતની લગામ પોતાના હાથમા લીધી. તનો સમય જતો તમજ સલતનતની વયવરયાની ખબી ઉપરાત ખીઃન એક કારણથી પરચલિત થઇ ગય, એટલ ક એના વખતમા ડલાસત મ દિર‌ ( ઈલ ) એક ખડકમાથી કોતરી કાદીન ખનાવવામા આવય ૨

ઈ. સ, હ૫નમા તનો પતર ગૉવિદ તખતનશીન થયો, પરત ઈ. સ ૪૭૯મા તનદ ભાઈ ધર તની યાસવી ગાદી છીનની લીધી. ત ખગ બહાદર હતો. તણ અલહાબાદ પરયત પોતાની ડતઠત! ડ કા વગાડય!. તના પછી તતો દીકરા ગાવિદ તખત ઉપર‌ આવય! વિષયાચળથી કઠ માળવા પરયત તતી હરમત હતી. તણ સત ભના શા સાથ લડાઈ કરી પરત ત ઠારયો. બહધા “સત ભ'ત। અરથ ખ ભાત છ. કાળના રિલાલખ ઉપરથી એમ જણાય છ ક ગરજર રા'ન

તણ ખરી રીત હમવયો ત પછી ત દકષિણમા જતો રલઞો અત સાતાના જાઇ ઇડત ગજરાતન સવત'ત રાજ પો!તાતી હયાતીમા બનાવયદ.

૧૧૨] ગજરાતનો ઈતિહાસ

વદધિ કરી રહયો હતો અન અણઠીલવાડના તખત ઉપર તતો કબતત હતો.

ગોાવિ'દ--૪. સ. ૮રહથી ૪. સ. ૮૩૩. તન ખીજી' નામ પરભતવરષ હત એક લખ ઉપરધી એમ લાગ છ ક તણ ભરચ જિતતલામા એક ગામ નરજમ દિરત દાતમા આપય હત*

ધરવ પહકષો-ઈ. સ ૮૩૫ થી ૪, સ. ૮૬૭ એક લખ ઉપરથી એમ માલમ પડ છ ક તણ બોરસદના

ખયાહમણત દાન આપય હત. તના વખતમા દકષિણી રાષટરફટાએ હમલા શર કરી દીધા હતા, જથી સ ખયાબધ પરાત સવતતર થઈ ગયા.

ઈ. સ. €૯૧ન‍નત। એક તામરલખ મળયો છ જમાધી એમ જણાય

છ ક વતલભરાજ ( અમોઘવરષ દકષિણીએ ) ચાણાયી માડી ખભાત સધી આગ અન તલવારથી મલકત પાયમાલ કરયો, આ જ

લડાઈમા તરવ ધાયલ યઈ મરણ પામયો. અકાલવષ--૪. સ. ૮૬0 તણ વલલભરાય વિરદધ પોતાની

સતતા કાયમ મખવાત કોશિશ કરી, પરત તમા ત ફાવયો નહિ. ઘવ ખીજ--૪. સ. ૮૬5૭--ગજરાતી રાષટરકટાનો ત આ-

ખરી શાનત હતો તણ પોતાન થ!ડ ધણ બળ અજમાવય. પહલા તો માહોમાહના કાજતયા ટ'ટામા ત સપડાયો, અન તખતના કટલાએક દાવાદા?નત મ!તના ધાટ ઉપર ઊતરવ પડય. વતલભરાય અન ખદ તના ભાઈની યકતિ પરયકતિત લઈન ગજરોએ તના ઉપર હમલો કરયો. ત પછી નાના ભાઈતો સામનો કરવો પપષ.. ત રામય ન હત એટલામા વલભી પછી બળવાન થયલા મહર! સાથ તત લડવ પડય. તના ભાઈ ગોવિદ નયયાર તન મદદ આપી તયાર જ તણ મહર લોકરોત હરાતયા. ઈ. સ, ૮$હના લખ ઉપરથી માલમ પડ છ ક તણ એક ગામ દાનમા આપય હત. આ સમય તન રાનય મહી નદીથી ભરચ સધી દળ; ત પણ પ. સ. ૮૭૧મા વતલભરાય છીનવી લીધ.

હિ'ડએ(નો સમય (૧૧3

અડાલવપ કષણ -૪. સ. ૮૮૮. એક લખમા ઉલલખ કરવામા આવયો છ ક તણ કટલાક ગામ! દાનમા આપયા હતા. ત ઉપરથી એમ લાગ છ ક સરતનો ભાગ કયા તા એણ પાછ લીધ અથવા ત! વલલભરાયત તાબ યહ નાના પરદશથી સતોષ માનય!. તના પછીથી માનયખટ (માલખળ)ના દકષિણી રાષટરફટાએ તમામ દકષિણ ગજરાતનો કબનન લીધો અન મળારાજ સોલ'ઈીના જમાના. સધી તમની હફમત અહી કાયમ રહી. ગજરાતી રાષટરકટોની કરમત ઘગભગ ૭૦ વરસ રહી હતી.

૧૧૪ | ગજરાતન! ઇતિહાસ

“સાદી, લોખડ, પિતતળ, ઢાથીદાત અત હરક જતના કીમતી પથથરો

અન જવાહીરોની છ. તરમા એક મોનાની મતિ" ૧૨ હાય ઊચી છ અન ત સોનાના તખત ઉપર ગોઠવવામા આવલી છ. એ તખત સનાની ઘમટ આકારતી એક ઓરડીમા છ, જ સફદ માતી અત સાલ, લીલા, પીળા, અન બઆાસમાની રગના જવાતીરાતોથી મટલ છ.

સાલમા એક વખત એક મકમર દિવસ મળ! ભરાય છ. રાનન ખદ પગપાળો તયા નનય છ અત આવ છ. માલમા એક દિવસ આ મળા ભરાય ત પહલા કરબાની કરવામા આવ છ અન લકો પોતાના જાનની પણ કરબાની આપ છ.

છ ધાર છ ક ઘમટ-આકાગના એરડા ઉપર‌ સોનરી ટોળ હર. જમક આજ પણ આપણ યહમદશના બદ-મ દિગમા જઈ એ છીએ. દરથી જનારત મરતિ" તમજ મકાન તમામ સોતાત દખાય છ. સાલની સરખામણી ફરતા માહમ પડ છ ક આ મડળ રાષટરકટના નવમા રાજ ધારાવષ ક કવના જમાનામા આવય હત, જણ ઈ.સ છહપમા દકષિણ ગજરાત અન માળવાથી માડી ભિનનમાલ અન અલહાબાદ સધીનો ગરદરા છતી લીધ હત, ઉતતર ગજરાતમા વનરાજ ચાવડાની હકમત હતી અત તનો આખરી સમય હત.

(ઉ) અમોઘવષ વલલભરાય--ઈ- સ ૮૧૫ ચી ૪. સ. ૮૭૯ (હિ. સ. ૨૩૭થી હિ. સ ૨૬૪) તની ઠરમતના લાબા સમયમા તણ મહાન જીતો મળવી હતી. ર‌ાનટયવયવસયાની બાબતમા પણ ત પોતાના જમાનાન! ઉતતમ રાનન હતો. તના વખતમા સલમાન ખરરી દહિ. સ. ૨૩૭ ઈ. સ. ૮૫૧) વપાર અન મસાફરીના હતથી દિદમા આવયા હત!. ત તના સકરનામારમા જણાવ છ ક લક ત' માતવ છક અતયાર સામી દનિયામા અરબરતાનનો પાદશાહ ( મગલ- મસાનોન! ખલીફો ) મહાન રાનયકરતા છ. તના પછી ચીનના પાદશાહતો નબર આવ છ. ત પછી રોમ અત ચોથ ન બર વલલભરાયન॥ છ.

દ અવફહરરિત--ઇબન નદીબ, પ ૪૮૫-પરસ [મિસર

હિ'ડએનોા સમય [૧૧૫

અહી સોથી મોટા રાજ વલલભરાય છ. કહવાય છ ક તના ફ વજફાની વવવસથા અરબોના જની છ. ( અરગ અમકદારાખ તની કજી વયવસથામા સધારો કરયો હતો.) તના સિકા પણ છ અન ત ઉપરની સાલ રાનનતી તખતનશીનીથી શર ચાય છ. હિ દસતાનના તમામ રજએમા અહીના રાઃતતી અરમો પરતય મોહભયત વધાર છ, તમન માનત છ ક તથી જ તમના રાજાઓની જિ'દગી વધ હય છ, તએ પચાસ વરષ, પયત રાનય કર છ. (એ પણ નાણ જઈએ ક અમોઘવષ? ૬ર વરષ રાતતય કરય" હત સભવિત છ ક એ ઉપરથીજ આ મસાફર આ અનમાન કય હશ, તમતો ગદશ કૉકણ છ, ( એ સદતતતત' બદર એ વખત થાણા હત, જ જાકશમા આવલ છ. ) જ સમદરકિનાર આવવ છ. આસપાસના ર‌ાનએ સાથ એની લડાઈએ ચાલ જ છ. એ પરદશમા સઃતનત વશપરપરાથી ચાલી આવલી છ. તમનામા પણ યવરાજ હોવાનો ડવાજ હોય છ તજ પરમાણ અડી જ ઓહદા ક ધ'ધા હય છ તત પણ વરાપર પરાથી ચાતરી આવલા હોય છ. આ પરદશમા તમામ શાજએ એક રાજના તામામા નથી, પરત હરકત' રાજ અલગ

છ પરત વલલભમય સરઝ રાજએમા મહાન હતો. અડી વિવાઠથી પહલા વર‌ અત કનયાના વાલીઓ કહય--સદશાથી કામ લ છ અન તયારપછી ભટ મોકલ છ અત લતત પરસગ ઢોલ અન ઝાઝ ખબ વગાડ છ. બન તટલ દાન આપ છ. સારા હિ'દસતાનમા જયલિચાર‌ માટ બ'નન માતની સજન હોય છ. ત જ પરમાણ ચોગીની સશ પણ મોતની છ. ત માટનો રિવાજ એવો છ ક ચોરત આણ-

યાતા શક આકારના લાકડા ઉપર બસાડવામા આવ છ, જ નીચધી મળા સધી આવી રહ છ અડી” કટવાક લોકોની દાદી તરષ તરણ હાથ જટલી લાબી મ' જઈ છ (બડધા એ લક જગી હશ. ) “કોઈ મરી જય છ તયાર તન” સ'ડન કરવામા આવ છ તયાર તત સાત લવિસ સધી ખોરાક આપવામા આવતો નથી. (ધણ કરીન

૧૧૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

ખની સાથ આવ વરતન રાખવામા આવત હરો.) મકદમાતો ફ સલ. હિદ નયાયાધીશો આપ છ. ડાક માટની સશન પણ મોતનો છ. જનવરત ઝબહ [કાપી] કરીત ખાતા નથી, પરત મારીત ખાય છ

[ધણ કરત આતો અરથ એક ધાયથી ગરદન કાપવાન! હરો, જમક કાળિકા માતાન ચડાવવાન કર છ.] હિ'દઓ બપોરના ખાણા પહલા નહાય છ અત દાતણ ફરયા સિવાય ખાતા નયો. અહી ખજસના ઝાડ ઊગતા નથી. અત એક એવ ફળ છ જ અરખસતાનમા નથી થત-[ ઘણ' કરીન એ કરી હશ. ] અહી” દરાકષ પ નથી ધતી દાડમ થાય છ, લોકો જમીન ઉપર‌ ક'ઈ બિછાવતા નયી. તમન ખરાક ચ!ખા છ જનવરોમા ધોડા એષા છ.૫

તયારપછી તના સમયના છવટના ભાગમા [ હિ. સ. ૨૬૪- પ. સ ૮૭મા] અશઝયદ હસન સરૌષરી આવયો હતો અન હિનલન કિનાર કિનાર યઈન ચીન ચાલયો ગય! હત!. ત પોતાના સફરનામામા જણાવ છ કર હિ'દસતાન અત ચીનમા પનરજનમ વિશ એવી ૯& માનયતા છ ક લોકો જાન અરપય કરવી એ પણ માસલી બાબત સમજ છ જમા વલલભરાવ અન ખીનન રાજએમાના કાઈ કોઈ પણ એવા પણ હોય છ ક નનણીખઝીન પોત આગમા બળી મર છ. રાનયાભિષક વખત અહી રાનતના રસોડામા ભાત રાધવામા આવ છ અત તરણસો ચારસો માયસો પોતાની ખશીથી આવ છ, રનની સામ એક પતરાળી ઉપર એ ભાત રાખવામા આવ છ, સજા તમાથી જરા લઇ ખાય છ. તયારપછી અકક આદમી રકા સામ નય છ, રાજન તમન થોડો થોડો ભાત આપ છ. સવ” રકતના સાથીઓ હોય છ (મહધા એ માયસો અગરકષક ફરો). ર૦૧ મરી જાય છ તાર એ સરવ" ત જ દવિસ આગમા પડી ખળી મર છ. અહી વરસાદન' પરમાણ વધાર છ, અન ત ઉપર ખતીના આધાર છ. અહીનો રાન કાનરમા મોટા મોટા કીમતી મોતીવાળી સોનાની કડી પહર છ અન ગળામા માળા રાખ છ જ મહા મલયવાન મોતી

હિ'દએનો સમય [૧૧૭

અત ઝવરાતની તયાર કરવારમા આવ છ; અન એ જ પરમાણ એ યોગયતા મજબ ફરજના સિપાહસાલાર અન અમલદાર પણ એ જ આભષણ પહર છ. અહીના ઉમરાવ વરગ'ના લોકો આદમીતી ગરદન ઉપર‌ ખસી સવારી કર છ (ધણ કરીન કહવાતો ભાવાય પાલખી હશ) તના હાથમા ખતતર હોય છ, જમા મના પીછા રાખવામા આવ છ. અવીના લોકો સાથ મળી જમતા નથો અત એમ કરવ એખ ગણ છ. અમીરામા નાળિયરની કાચલીમાથી તાસક જવ વાસણ બનાવવાત! મવિજ છ ત હરકની સામ મકવામા આવ છ અન તમા લકરો અલમ અલગ ખાય છ. જમયા બાદ ત તાસકત છાડણ સહ ફકી દવામા આવ છ. અહી'ની રાણીએઓમા સામાનય રીત પડદાના રિવાજ નથી. રાજના દરબારમા જ કોઈ નનય ત તમત વિના પડદ નનઈ શક છ.૫ એ રાન પોતાની જિ દગીના છવટના ભાગમા તખત ઉપરથી પોતાનો હાથ ઉડાવી લણ ઈશવિરભરકતિમા લીન ચય, અત તતો પતર તની જગયાએ ગાદી ઉપર આવયા. ગજરાતના ઈશાન અણારમા કષમરાજ ચાવડાની હકમત હતી અત સૌરાષટરમા મહર લક હતા

(૨) અકાલવષ* કષણ ખીજ--ઈ. સ ૮૮૦-૪૧૪. દકષિય ગજરાતમા ખડા સધી તતી ઠકમત હતી. એત વખતોવખત ગજરો સાથ લડવ પડય અન તમા માટ ભાગ તન ફતહ મળી તના પિતાએ નતાના દિગિબર પથતી મહાન સવા કરી હતી, જત પરિણામ આ સમય આગય; એટલ ક ખૌદદોની હરક તરફ પડતી ચવા માડી અન તયારપછી તએા એટલા પડયા ક ફરીથી પોતાન સ ભાળી ન શકયા.'આ જ સમય ણઝગ” બિન શહરિયાર નામન! એક ઈરાતી વષારી હિધના કિનારા પાસ યઈન પસાર થય1, તણ તની કિતાબ “અનિલ હિનદ? મા ધણી વિગતો લખી છ તમા “માગીર'' વિશ લખ »ક ઉ વલભમાય મજન' પાયતખત “માગીર!'' અઢળક દોલતન

૧ કિતાબબલ હિદ, પ૦ ૧૬૭, પરસ-પરિસ

૧૧૮] શજરાતન! ઇતિહાસ

લઈન સ!નાન શહર કહવાય છ.૫ ગજર।મા ભવડરાજ ચાવડ તનો સમકાલીન હત!.

(૩) ઇદર તરીજ પથવીવલભ--૪. સ. ૯૫૪. એ પણ એક બહાદર રાજ હતો. ઉતતર હિ'દમા કતોજ પરયત વિજય મળવતો પહોચી ગયો, ખ'ભરાતના એક લખ ઉપરથી એમ જણાય છ.

હિ. સ. ૩૦૩ (ઈ સ. ૯૧૫ મા) અભલટસન અલીમસઉદી ગજ" રાતમા આવય! હતો. ત લખ છ ક સિધ અન હિ'લના તમામ રાજગએોામા રાજ વલભરાયની જમ કોઈ ખીનન રાજમા મસલમાનોની આટલી આબર સચવાતી ન હતી. આ રાનનના સમયમા દસલામ સરકષિત અત આબરલર છ અન તના મલકમા મસલમાનોતી-

મસજિદો અન જામ મસજિદો બ'ધાવવામા આવી છ, જ હરક રીત આબાદ છ. અહી'તા રાજન ચાળીસ ચાળીસ પચાસ પચાસ વરસ શનય કર છ અત માનવામા આવ છ ' તમન લાછ આયષ તમના અદલ ઈનસાકના નતીજા-રપ છ.૨ એ પણ જણવ આવસયક છ “ક મસઉદી પહલા બ રા'નએ એવા થઇ ગયા હતા ક જમણ ૬ર અન ૪૦ વરસ રાનનય કય હત. મસઉદીએ ઘણ કરીન ત ઉપરથી જ આ ધોરણ ખાષય હશ. વળી એમ પણ હોય ક લકોામા

આ વાત ત સમય મરચલિત હરો. તયારપછી આગળ ચાલતા ત જણાવ છ ક એ વખત ખ'ભાતન રાનન, વધભરાયના તાખામા હતો. ત ઉપરથી એમ જણાય છ ક ખ'ભાતના ૨1% પાસથી વહભરાય. અ'ભાત છીનવી લીધ હત અન ગજરાતના રાકતએ સાથ ઘણીવાર તત લડવ પડય' હત. એ સમય ચજરાતનો રાનન વરિસિ'હ ચાવડ! હતો અત હિ. સ, ૩૦૪ (ઈ. સ. ૯૧૬) મા લાર‌ (ભરચ) જિલાના. ચીમર (સીમ2) શહરમા મબઈ નજીક ત દાખલ થય. એ વધભ- રાયની સલતનતમા આવલ છ. અહીનો હાલનો. રાન‍ન નનજ નામયી-

૧. અનઈસલ હિદ, પ. ૧૩૩, પરસ ૨૩૩

૨. મસઉટી શા. 1, પ૦ ૩૮૨, ૩૮૪, પસ મિસર

1હ ડએન1 સમય [1 ૧૧૯-

એળખાય છ અતયાર તયા દસ હનર સસલમાત વસ છ, જમા: ખાસ હિદી મસલમાનો ઉપરાત, બગદાદ અન બસર‌ાના પણ % સનનત બદરથી તમજ મજ વધભરાયવાળી સાગીરમા આવલા

ખ‌ ભાત આગળના સમદરથી સદર લીલમ બહાર નતય ઝ ઉ) આ રાહ પછી અમોઘવષ બીજ, તયામપઠી (પ)

ગાવિદરાજ--અત તના પડી (૬) અમાઘવષ* તરીજો ગાદીએ. આવયો તમના વિશની હફીકત મળતી નથી ચાવડા વશના તમના સમશલીન રાજાએ 2તનાદિતય અત સામ તસિ હ હત! તમન વનભીના ર'નએ સાથ લડાઈએ ચાત રહતી થતી, જમા કોઇક વખત જીતતા અન *।ઈ. વખત હામતા પરત દકષિણ ગજમાત ઉપર કદી તતમતો સ પરણ કબજ થડો ન હતો મળગજના સમયમા એ ફામ

થય (૭) ડષપ તરીન-ઈ સ ૮૪૫ એણ ઈ સ. ૮૪૯ મા

ચૌલ ખાનદાનત હામ આપી, તથી ત મશહર થય! રણષતરમા તનો દઠાત થયો હતો

ઈસ 6૫% (કિ સ ૩૪૦) અછ ઇસહાક પરખાહીમ ઇસતખરી હિદ પહોચયો ગજરાત વિશ ત લખ છ ૩ ખભાતથી. સીમગ (ચીમર) પરષ ત વલષભમયના શહ? છ તમા હિદ મનએ, છ એ ડહગમા ઘણ કરીન હિદઓની વસતી છ અન મસલમાનો પણ રહ ષ અત તએ ઉપ? વલભગય તરફથી તયા મસગમાન જ હાકમ નીમવારમા આવ છ ત શહરોમા જમ મસજિદો છ, જમા મઅલમાતો જમાનતી નમાઝ પ. છ અન તલભતી રાજધાની નયા. ત રહ છ ત માગીર ક અત તની સ તનત વણી વિશાળ છ પ તયામપછી આગળ ચાલતા ત લખ ૬ ક જામકઝ “સનદાન' સમર (ચપગ) અન ખ ભરાતમા મસગમાતોની “તમ ૫રિજતિ છ અન જાહ? રીત પસ‍લામી હકન! અત કર છ આ સોધ અત વિચાળ

૧% સફરતામા ઈડખરી પ* ૬૭૩ તસ મિસર

૧૨૦] ગજરાતન ઇતિહાસ

શહર છ. અહી' નાળિયર, કળા, કરી વગર થાય છ, ડાગરની ખતી

વધ પરમાણમા છ, અહી' મધ બહ મળ છ. પરત ખજ2 નથી.૫

વળી લખ છ ક કામદલથી ખ'ભાત સધી મદાન છ, અન તયાથી

માડી ચીમર સધી લગાતાર ગામા આવ છ અત આગળ ચાલતા

હિ'દસતાનની વસતી શર‌ થાય છ. મસલમાન અન હિ'દઓતા એક જ જાતના લિખાસ છ વાળ પણ એક જ રીત રાખ છ. અતિ ગરમીના કારણથી તએ લગી અત પહરણ પહર છ.૨ આ પછી તશ શહરો વચચત અ'તર લખય છ. ફ કામહલથી ખ'ભાત સધી ૪ મરહલા

(1૧૨ કાસ ક તથી વધ) છ, અન સમદરથી એક કરસમ (અરબી તરણ માઇલ) છ. અન ખ'ભરાતથી સોપામ ૪ મરહલા છ. અત ત પણ સમદરથી અરધો ફરસમ (અરબી તરણ માઈલ) છ. અન સોપારાથી સ'નન પ મરહલા છ, ત પણ સમદરયો અરધા ફરસખ ઉપર‌ છ. અત સ'ન‍નતથી ચીમર પ મરહલા અન ચીમરથી સરાનદીપ (લ'ક!) ૧૫ મરહલા છ. તનો સમકાલીન રાનત મળરાજ સોલકી હતો. ચાવડા ખાનદાનના હાયમાથી સલતનત જતી રહી હતી અત મછીરાજ સામરાનયના વિસતારમા મશશરલ હતો. ત પછી (૮) ખોદદિગિ રાશન ચય, પર“ત તના વિશની ક૪પણ હ#ીકત નનણવામા આવી નથી. આ વશતો આખરી ગનન (8) ડક ક કરક છ. (ઈ. સ. ૯૭૩ )

૪ મન હાકલ ખગદાદી હિ. સ. ૩૬૭ (ઈ. સ. ૯૭૩) મા અહી આવય! હતો. ત પોતાના સફરનામામા જણાવ છ ક ખ'ભાતથી

ચીમર સધી રાજા વલભરાયની હરમત છ. તયા મોટી વસતી હિદઓની જ, પર'ત મસલમાનો પણ રહ છ. અન મસલમાનો ઉપર‌ મસલ- સાતોની હફમત છ. એટલ ક રાનન તરકયી તમત માટ મસલમાન હાકમ સકરર કરવામા આવ છ. વલભરાયના મલકમા મસજિદો છ, જમા જમાની નમાઝ અદા કરવામા આવ છ અત ત જ ગરમાણ

1. સકફરનામા ઇસખરી પક ૧૭૬

૧ દિ #? “9 ઇહ

હિ'ડએનો સમય [૧૨૧

ઔજી નમાઝો પણ પહાય છ અન અઝાન (નમાઝનો વખત «નહર કરવાની ખાગ) પણ મોટા સાદથી પોકારવામા આવ છ.૨ આ સમય રાષટરટા અત મોટા રાજળએ કમજર થઇ ગયા હતા અત દકષિણમા ચાલકય વ'શ ઉતકછતાના સિખર ઉપરફ રીથી આવયો હત. તમના મશહર રાજા લલપ બીજાએ રાષટરફટા પાસથી સહતનત લઇ લીધી. દકષિણ ચજરાત પણ પરપગ તના કબજામા રલો, જ આખર અણહીલવાડના સોલ'કી રાશન મળમાજ તમત હરાવી

૧૨૨] ગજરાતત। ઇતિહાસ

વનરાજ, મગરાજ અન કષમમાજ હોશિયાર અત બળવાન હોવા. છતા કો૪ રાજા ઈઘષિણ ગજરત ઉપર કદી પોતાના કબજની

જમાવટ ડરી શકય। નહિ. આ જ કારણથી પાટણની ગજર સલતનત હમસા અરખ મસલમાનોની દસમન રહી, જ વિરો તમામ અસબ

મસાફરોએ એકમત પોતાના સફરતામાઓમા બયાન કય ઇ. : ૪:

ચાવડા વશ ઈ. સ, ૬૯૬ થી ૪. સ. ૯૫૨. (હિ. સ.૭૭- હિ. સ. ૩૩૧)-

પતતિહામો ઉપરથી માલમ પડ છ, ક ચજમતમા કદી કદી

ગક વખત સ ખયાબધ શઞાશતએ। ની હકમત રહતી હતી; એટલ ક સખયાબધ ખાનદાતોએ ગજરાતના જદા જદા હિસસા ઉપર કબનન જમાવયો હતો. તએ રાશન કહવાતા હતા, પરત તએની અસલ સતતા આજકાલના ગવનરોના જવી હતી. તએ ગજરાત તમજ તની બહારના બળવાન મહારાશનઓના તાબામા રહતા હતા. નયાર આ મહાર‌ાનનએ કમજ૨ યઇ જતા ભાર રાકતિશાળી .ગવનષર રાના ખદમજતિયાર યટ જતા અત ધીમ ધીમ ખીનન મલકા પોતાના તાબામા લાવતા હતા, એટલ સધી ક મહારાશનતી રાજ-

ધાતીનો કબન લન અથવા તો તત પોતાના હાથ નીચ રાખી મરષતાના સિખર‌ ઉપર પહોચતા અન ખદ મહારા થઇ જતા? એટલ ઇતિહાસકારો હરક ખાનદાનની ખદમષતિયારીની શરઆતથી જ સમય સધી રાજા પદતરષટ ન થાય અત ત'ખત તના ખાનદાન- માથી ૭ટકી ન જાય તયાસધીની મદત ગણ છ. આ માટ ખરા

દષટાત તધલખ ખાનદાનનો છ. આખરી પાદરાહ મહમદ તઘલખ હતો, જ દિલહીનો શહનશાહ કહવાતો હત; પર'ત આ શહનશાહત હવા છતા હિદસતાતમા જીદી જદી આપખદી સલતનતો મોશજીદ હતી. બીજ દાખલ। મોગલોના આખરી જમાનાની રાહનરા!હત છ. તન અશતિતત હોવા ૭તા પણ પના, હદરાબાદ, સસર, પ'નનબ

હિ'ડએનો. સમય [૧૨૩

વગરની સ'ખયાબધ બળવાન સહતનતતો પદા થઇ ગઇ હતી, આ જ સમિતિ રાષટરફટ, ચાવડા અત વાધલા ખાનદાતોની હતી-

સતી સાતમી સદીની આખરમા ચાવડા ખાનદાનનો પાયો

રચાયો. ત સમય ગજરાત અત સૌરાષટરમા બીનન' સખયાખધ. રાન‍યોઇ હતા. ચવડા “ક ચાવડાની રાજધાની પચાસર હતી. આ પ'ચાસર‌ ઝાલાવાડની ઉતતર અત કચછના નાના રણની જડ રાધન‌- સર નછીક આવલ હત. તએ સરજવ'શી ક ચળવ'શી ત ઇતા, પર'ળ પશરિમ હિદ એટલ ક સિ'ધ નદીની પાસ તમન અસલ વતન હત. તયાથી તએ દીવ પાટણમા આવયા અન તયારપછી પ'ચાસરમા. એમ ધારવામા આવ છ ક તએ સિધી ચજર હતા. કટલાક ગજરાતી પરતિહાસો ઉપરથી માથમ પડ છ ક તઓ દીવપાટણના દરિયાઈ સચળા ઉપર લટફાટ કરતા હતા.૫ અન તથી જ એમ ધારવામા આવ છક શરઆતમા તમતી સલતનત પચાસરની આસપાસ સધી જ મરયાદિત હતી. પર'ત આ વાતમા સતયતાનો અભાવ છ. અરવાચીન મશોધનથી કટલાક એવા પરાવા મળયા છ ક જનાથી સાબિત યાય છ ક સમમનાથથી માડી પચાસર સધી તમતી સલતનત દતી. જમ જમ ચજરાતતી સલતનતો કમનર થતી ગઇ તમ તમ આ ખાન- દાનતી તાકત વધતી ગઇ. અલબત, આ વશમા સ'ખયાબધ રાળ ચ૪ ગયા, પરત આજ પરયત તમના નામ! નનણવામા આવયા નથી.

આ વતો પરયમ રાજ “જસરાજ” ર જયચિખરી હત એન જણાય છ. સરપાળ તન! મટર સિપાહસાલાર હતો. તના સમયમા નકર નામનો મશદર કવિ થઇ ગયો છ. આ કવિએ એક વખત કલયાણી નગરમા જઇ સોલકી વશન ગનન લવડના દરબારમા ગજરાતના મદક અન રાન‍ન જસરાજતી બહ જ તારીફ કરી. રા'નએ

૧૨૪] ગજરાતન ઈતહાચ

પતાના વજીસ‍ત પછય ક એ રાન‍ન મારા દરબારમા ચા માટ

તથી આવતો ?

વજીર જવાબ આપયો ક એ મલક આપના તાબામા નધી.

એ સાભળી રાનતએ મિહિર નામના પોતાતા એક સરદાગન એ મલક

જીતી પાછા આવવાનો હકમ કરયો. જયશિખરીત નયાર આ વાતની બબર પડી તયાર તણ પોતાના સરદાર સરપાળન એક લશકર આપી

સામત કરવા માટ રવાના કરયો કલયાણીની ફરજ આગળ વધી રહી હતી. તમા સવાર અત હાથીન પરમાણ વધાર ઇત. તરમા ૪૦૦૦ જગી રથ હતા અન લડવયાતો તો શમાર જ ન હત, લ'ટફાટ કરત લશકર પ'ચાસરથી છ માપલિત છટ આવી પહોચય. તયાથી આખા

મલક લ'ટવાન તથા બરા છોકરાત કદ કરવાન ચર‌ કય. આ 4૪ીકત

સાભળી કલયાણીના સરધર ઉપર રાન‍નએ પતર પાઠવયો ક “ગરીબ ઉપર જલમ ગનનરવો એ મતષયન લકષણ નથી. ત ત! કતરા જવો છ, કારણ ક જમ ફતરા ઉપર પથથર ફક તો ત પથયરત કરડવા દોડી નય છ.” સરદાર જવાબમા કહછાવય ક “ત મોમા તણખલ લઇ શરણ થા.” જયરિખરીતો સરદાર સરપાળ એ દરમિયાન ચનદા પોહદાઓની એક હકડી લઈ બહાર આવયો અન રાતરિત સમય જયાર કહયાણીની ફોજ નાચર ગમા, ખાવા પીવામા અન સનામા મચાચલ

હતી તયાર સરપાળ એકાએક હમલો કરયો અન ડોજત ચીભડાની જમ કાપી નાખી. આવી રીત સરપાળ મિહિરન હાર‌ આપી. ભવડ જયાર આ વાત સાભળી તયાર ત અતિ બચન બનયો અન ઊચો નીચો થયો, અન ખદ ત એક મહાન લસકર લઈ ગજરાત ઉપર ચડી આવયો અન પાચ માસ પરયત પ'ચાસરનતો ઘર! ચાલ રાખયો,

જસરાજ જય ક દિનપરતિદિન ઘરો સખત થતો! નય છ. અન યદધમા કદિનતામા હદદિ ચાય છ, આથી સિપાઇઓન સાક‌ સાફ કહી રીધ ક જન નનન વહાલી છ તણ નીકળી જવ. પર'ત વફાદાર ફોજ જીવવા ઝરતા આબરદાર મોતની પસદગી કરી અન બહાદરીથી

હિ'ડઓન! સમય [૧૨૫

મકાબલો કરવા માડયો. કલયાણીના રાજાન નયાર માલમ પડય ક બાવન દવિસ પસામ યયા છતા ફતહ મળતી નથી તવાર તણ સર- પાળન એક પતર ક'ઈ વસતના અકથી લખી મોકલયો જ તણ કસર ષાટી વાચયો, પરત સરપાળ દગોફટકા રમવાન સાફસાદ‌ ઈનકાર‌ કરી દીધો! અન સામત! બગબર જરી મખયો. કલયાણીની કષ પણ પરનરાથી ફતહ હાસિલ કરવાન! મસ*મમ ઇરાદો કરી લીધો હતો અન ઘરો એવો સખત કરી દીધો ક જસરાજન પોતાની હાર‌

થશ એમ ચોકકષ ખાતરી યઈ ગઈ. આ નનઈ જસરાજ સરપાળન એની ખહન એટલ જસમાજની રાણી રપસદરીન લઈ જગલમા કોઈ નિલ જગયા ઉપર મકી -આવવાન કહય, તથી સરપાળ તત લઈ. નીકળયો. રાતર જસરાજની ફોજમા મહાભારત વિરો ઉપદશ કરવામા આવયો, જથી શરવીરનત ખન ગકળવા માડય. બીજ હવિમ રાશન જસરાજ ખદ બહાદરીથી લડયો, બન બાજના હશનરો માણસ]ન લોહી રડાય, પરત આખર બાવન દિતિ પછી જસરાજ મારયો ગયો. અન કલયાણીનો રાજન કતહમ દ થયો. વિજયી રાન સ‍તયાર મહલમા પહોચયો (યાર રાસસનજ ગીઓએ એવ! નરાવર હમલો કરયો ક મજખરીથી તત મહલમાથી પાછા વળવ પડય. આ દમમિયાન ઠરીઆએ ચિતા તયાર કમવી લીધી અન તમામ સરીઓ પોતપોતાના ધણીની લાશ ભગી બળીન ખાક થઈ ગઈ. 21*ન ભવડ પણ ઉદારતા બતાવી રા'ન જસરાજતી લારાત વઇ ધારમિક રીત અતિમ કરિયા કરાવી, સૌરાદટ અત કચટના રાતતઆ શરણ થયા. રાન પોત જ એ મલકમા રહી બદોબસત કરવાની ઇગછા રાખતો હતો, પરત વજર! તમજ

ઉમરાવો સરપાળથો એટલા ગભરાતા હતા ક કઈપણ રીત અહી”

રહવાની તત સલાહ ન આપી આથી કટયાણીન। ર14ત પાછ! ચાલય! ગય..પ અહી તણ એક સબદારની નિમણક કરી, જ હર સાલ અહીયી ગજરાતની ખ“ડણી મ।કલતો રહત.

1 રતનમાળા

૧૨૨] ગજરાતનો ઇતિહાસ

વનરાજ ચાવડાઃ--ઈ. સ ૪૪૬થી ઈ. સ. ૮૦૬ (હ, સ. ૧૨૯થી હિ. સ. ૧૩૧)

જસરાજની રાણી એટલ ક સરપાળની બહન રપમદરી ગરભ- વતી હતી તત જગલમા મકી આવવા માટ સરપાળ લઈ ગય

હતો. તણ તન જગલમા એક બીલન સૉપી હતી, જની સરી તની ખિદમત કરતી હતી. જયાર બહનન મઝી સરપાળ પ'ચાસર પહોચયો તાર તન ખબર મળી ક જસરાજ મરણાપામય! છ. તણ અશાતિ જલાવવાન મલકમા લ'ટમાર શર‌ કરો દીધી. ત જ દિવસ!મા ઈ. સ. ૬૯૬ (હિ. સ. ૭૭)મા તત ખબર પડી ' બહન પતરના જનમ આપયા

છ તયાર તના આન'ધનો પાર ન હતો. છઇકરો છ વરષની વયનો થયો તયાર શીલગણસરિ નામના એક નન સાધએ તન તાલીમ આપવાની જમમદારો પોતાન મરતક રાખી. સરપાળ પણ તયા પહોચી ગયો અન સાથ રહવા લાગયો. આ છોકરાતો જનમ વનમા ચયો હતો તથી તન નામ “વનરાજ” રાખવામા આવય. વનરાજ જયાર ચૌદ વરસનો થય તયાર તણ પણ મામા સાથ લ'ટફાટમા ભાગ લવા માડયો, સરપાળના અવસાન બાદ વનરાજ પોત જ મલકમા લ'ટફાટત

કામ નનરી રાખય, રાજા ભવડ ગજરાતતી ઊપજ પોતાની પતરી

મીનળદવીત આપી દીધી હતી. તણ પાતાના! સલાહકારોની સલાહથી એક ચાવડા સરદારન ભાલાદાર તરીક નીમયો, જથી કરી તના *હાથ નીચના સિપાઇઓ મારકત હરક ચીજન સારી રીત રકષણ ચાય.

કલાણીના માણસો આ મલકમા ૭ મહિના રહયા અન તમણ હરક જાતતો માલ અત ખજાનો જમા કરયો, ત પછી સવ વસત સમટી લત કયાણી તરફ રવાના થયા. આ ખનતનો કલયાણી જતો હતો તયાર વનરાજત ખબર પડી ન તણ ત લ'ટી લીધો. પરિણામ ત દોલત- મ'દ તમજ ઝમબરદસત ચઈ ગયો. ર'ક સથિતિમા તની હમદદી” &૨-

* નારો એક ચાપા નામતો વાણિયો હતો. ત મોકા પર‌ ' તન મદદ

હિદઓન સમય [૧૨૪

કરતો તમજ સલાઠ આપતો. ? હવ વનરાજ તત વજીર ખનાવય!. આસત આસત વનરાજની ઉનનતિ થવા માડી. દોલતત લઈ ન લશકરમા ભરતી આસાનીધી થઈ ઘોડા જ સમયમા એણ તમામ

અગતયના સથળ કબજ ડરી ગજરાત ઉપર થકમત કરવા માડી. હવ તન માલમ પડય ક રાજધાની કોઈ એવી જગાએ કરવી નઇએ જ ત'દરસત આબોહવા ઉપરાત રાજકીય બાબતો માટ પણ ફાયદા- કારક હોય. આવી જગયા માટ અણહીલ નામના ભરવાડ પતતો આપયો. તયાની ત'દરસત આમોહવાની દલીલ માટ તણ જણાવય કએક રતરાએ અહી સસલ। પકડયો; સસલાએ સદર બહાદરી વાપટી પાતાતો છવ બચાવયો, ટકમા એ જગયા પસદ કરવામા આવી અત

ત ભરવાડના નામ ઉપરથી તન નામ “અણહીલવાડ”પાડી ત જગયાએ પાયતખતત પાય! નાખયો.૨ આ જ સમય ઈ. સ. ૭૧૫ (હિ, સ. ૧૦૭) મા જવદ નામના સિધના હાકમ ચજરાત ઉપર ચડાઈ કરી અત માર‌- વાડ, માડલ, ધિણ‌।ાજ, ભરચ વગર ઉપર જીત મળવી લટતો! માલ લઈ પાછો ચાલયો ગયો, પર'ત સિધમા માહોમાહની તકરારત લઇ અહી તી ખહિપરવ'ક વયવસથા ન યઇ. આ અરાતિ અન મસકલીના લાભ

1. હ ધાર‌ છ ક આ વાણિયો તનો વિશવાસ માણસ હત!$ તની મારફત માલનો પતતો મળવી ત લ'ટફાટ કરતપ હરો, અન તની જ મારફત તત વચત! હરો

૨ આઇન અકખરી અન મિરાત અહમરીમા જણાવવામા આવય છ ક

રવાડ એવી રારત કરી હતી ક ન મારા નામ ઉપરથી રાજધાની વસાવ* “વામા આવ તો ૪ જગયાનદ પતતો આપ; અન તથી તની એ રાત કગઝલ

કરવામા આવી. પછી એ જ-યા બતાવી જ એક ગાડ જગલમા સરસવતી નદીના સમદધ પરદથમા દકષિણ બાનતા કાઠાની નછીકમા ઊચા સપાટ

સથાનમા આવી હતી. હ ધાર છ ક એ ભરવાડ તના સાથીઓમા હત

અન ભરવાડ હવાના સખખથી ત એ જગતના ખગખણાથી વાકક‌ હત. આવી રીત વનરાજ પાતાના બ ન સાથીઓના નામ ઉપરયી ખ ચહર વસાવયા એક અણહીલવાડ અન ખીજી ચાપાનર

૧૨૮] શજરાતનઃ ઇતિહાસ

લઈ વનરાજ પોતાની ક!શિશ! રર કરી દીધી. (બલાઝરી--સિધની

ફતહના ઉદલખમા). હ ધાર' છ ક ધણ કરીન આ જ ફમલાયી રાળ ભવડની ગજરાતની સલતનત એટલી કમનર થઇ ગઈ ક વનરાજ સાધારણ કોશિશથી સલતનત કાયમ કરી દીધી. આથી સરઆતમા

તત નામ “અણહીલવાડ ” રાખવામા આવય હત. વખત જતા *

રઢ થતા (નહરવાળ) થઈ ગય, મસલિમ વિજતાઓની ભાષાએ ત” નામમા ફરફાર કયો અન ત “નહરવાલા” થય. અન આલીચાન

અન દબદબાવાળ' શહર ત જમાનામા “પટણ” કહવાત હત તથી આ શહર પણ આબાદ અત રોનકદાર‌ યઈ ગયલ હોવાધી “પટણ-પાટણ” કહવાવા લાગય અન આજ પયત હિ'દએ તત

આ જ “પાટણ ' નામથી એળખ છ.

વનર‌ાજ વિકરમ સવત ૮૦૨ (ઈ. સ. ૭૪૬૧ અત હિ. સ/ ૧૨૯)ના વશાશ સદ તરીજ (અખાતરીજ)ના દિતિ નયોતિધીઓના કહવા મજબ માગલિક સમય ર‌ર ધડી, ૪૫ પળ સરયાસત પછી રજધાનીની સથાપના કરી હતી. ત વખત પહલા ભાવમા સિહ, બીનત ભાવમા કનયા, તરીજમા તલા, ચોયામા «કષિક અત કત, પાચમામા ધન, ૭ડઠામા મકર, સાતમામા કભ, આઇમામા મીન અન શક, નવમામા મષ થધ અન રવિ, દશમામા રષભ ચદર શનિ મ'ગળ અન રાહતો સગમ, અગિયારમામા મિથન અત બારમારમા કરક હતા, ખગોળવતતાએ કશ હત ક બ હનર પાચસો! સાત (૨૫૦૭) વરસ, સાત માસ, અત નવ દિન પસાર થતા આ શહર

૧. આઈન અકખરીમા ઈ. સ. ૭૭૫ (હિ. સ. 1૫૪)છ અન મિરાત

અહમદીમા લખક ઇ, સ ૭૨૬ (હિ. સ. ૬૦૩) આપી છ. અન એક

બીજ સાલ ૮૧૬ (હિ. સ. ૨૦૨) છ.પણ બધી બિત પાયાદાર છ. પર'ત ન. ઈસવી સન સાચી હોય ત. જ તારીખ ઉપર જણાવવામા આવી છ ત બરાખર છ. (સખતસદદવલ, પરસ, ખીરત)

હિ'ડએનદ સમય

વરાન થઈ જમ.

ત જ સાલ એટલ ક ઈ. સ. ૭૪૬ (હિ. સ. ૧૨૯)મા ત

તખતનતશીન થયો અત કટલાક દિવિસ પછી ચાપા નામના તના વજીર એક કિલલો વસવાટ સહિત પાવાગઢ નજીક તયાર કરાવયો, ત હાલમા ચાપાનર (ચ'પાનગર) કહવાય છ. ઘણ કરીત સરહદ ઉપર‌-

ત! છવટતો કટલિ એ છ, જ સ રકષણ માટ બાવવામા આવય હત. વનરાજ વજીરની મદદથી ચાલાકીથી રાનય ચકષાગય અન મલકમા થાતિ રયાપવામા તથા તત આબાદ કરવામા બ તએ તદખીરથી કામ લીધ. તણ ધણી જગયાએ મ'દિરો બધાવયા. બહધા પતત તો ભણલો ન હત તમજ કટ ખાસ ધરમમા પણ પાકા ન હતો, પર ત બાહાણ

તરફ ધણી માનનો દદદિથી જતો હત, તણ પોતાના બાળબચચાત કળવણી આપવારમા કચાસ રાખી ન હતી. તની રયત તન બહ ચાહતી હતી. અન એ જ ડારણથી (પાટણમા આવલા) પારસનાયનદ મ દરિમા યાદગીરી માટ તત બાવલ પણ રાખવામા આવલ, જ આજ પરષય ત મોજદ છ. વનરાજ બહ જ બહાદર હતો. તણ ફકત આપ- બળ પિતાની ગમાવલી સલતનત ફરીધી હાસિલ કરી હતી. આ સમય સધી તની મા ૩પસદરી હયાત હતી અત શીલગણસરિનો

દખરખ નીચ જીવન ગજરી રહી ઇતી. તણ તત “તહરવાલા”મ ખોલાવી લીધી. સર પણ સાથ જ હતો. તણ એક મોડ દરાસર બ ધાનય જન નામ “પ“ચાસરા પારસનાય'ત દરાસર મખવામા આવય, ૬૦ વરસ પરયત ર#તય કરી એકસો દસ વરષની વય તણ દહતયાગ કરયો. ઇ.

૧૩૦ ] રજરાતનોા ઇતિહાસ

શ. ૮૦૬ (હિ. સ. ૧૭૩).૫ તના જીવનના છવટના ભરાગમા ૪, સ. ૮૦૫ (હિ રગ. ૧૯૦)ની આસપાસ ખલીફા હારન રતીદના વજીર

યકષ બમછીએ એક મડળ હિનદ ધરમ વિશની માહિતી મળવવા માટ મોક#ય ત કટલાક દિવિસ માનખમા રક પછી પાછા જઇન

એક અહવાલ વજીર આગળ પશ કરયો. ઈબન નદીમ પોતાની કિતાબન

મા તતો સારાશ આપયો છ. આ વિરોન વિગતવાર‌ બયાન ઉપર આડી ગય છ

ચોગરાજ ચાવડાઃ--ઇ સ ૮૦૬-૮૪૮ (હિ. સ. ૧૯૧- ૨૨૮) વનરાજના અવસાન પછી તતો પતર થોગરાજ તખતનશીન થયો.૨ ત પણ તના બાપના જવો બહાદર અન પરાકમી હત. તણ તની સહતનતની સીમામા હિ કરી. એ વિદદાન હત, ખાસ કરીન લડાયક શના ઉપયોગમા માહર હત. તીરઅનદાઝીમા તો ત એકો હતો. સહીસલામતી અત રાતિ રયાપવામા તણ બહ જહ- મત ઉડી છતી. તના જીવનમાતો ઝક મશદર બનાવ એવો છ

% તતા પતર કષમમજ તન કલય ક એક વિદશી જહાઝ (બહધા અરમોત હત ) સોમનાથ પ દર ઉપર‌ આવય છ, હ તન લટી લઉ 1 પોગરાજ કડક રીત મનાઇ કરી, પરત નવજવાન શાહનદાએ

હિ'હઓનો સમય [૧૩૧

પોતાના સદરનામામા સતતાવનમા પાના ઉપર‌ લખ છ ક '* «ન- પરોમા ઘોડાની બહ કમી છ. ” વસસાફ (૭િ. સ. ૪૨૮) અત રશીદદીન (હિ. સ. ૦૧૮ ) પોતપોતાની કિતામોમા જયાવ છ ક “અત માભર (મદરાસ) મા સારા વોડા નથી તથી અદરાઅ દર એવી ગોઠવણ હતી ક જમાયટરીન ધબાટીમ ( રાજાનો મસલમાન દીવાન » ૧૧૪૦૦ (ચૌદ સ।) અરબ ઘોડા લાના કર. વરસમા ૧૦૦૦૦ (દસ

હકર) ઘોડા તરશાની અખાતના ખીન બદ જવા ક કતીફ, અલહસા, બદરરન, હરમઝ વગરથી આવતા હતા. (ઘણ કરીત ત ઈરકી અત અરબી હદ.) અત હરક ઘોડાની કીમત ૨૨૦ ( બસો વીસ) સોનાના સિકા હશ. એ કલકરાર દિ, સ. ૬હર ત! છ. મારકાપાલ! જ સમકાલીન મસાફર હતો તણ પણ ગજરાતના બદરો “વિશ ઉટલખ કરયો છ ક ““ અહીના ઘણાખરા વતની ચાચિયા છ. લ'ટના માલમા ઘોડા જવામા આવ છ ત રા'ત લઇ લ છ અન બાફીનો માલ માહોમાહ વહ'ચી લ છ.” (આ બનાવો અલાણટીત ખલજનો ગજરાતની છત પહલાતા સમયના *.) વળા મો પણ ભકન ન નઈએ ' રિહાબદદીન પધયીરાજ ઉપર હમલ કરયો તના કારણો કીમાત એક એ પણ «વ ક રાજાના એક સબ'ધીએ ઘડડાના ગક સસલમાન વપારીના તમામ ધોડા છીનવી વોધા હતા. તણ તિહા- અદદીન આગળ ડરિવાદ કરી અત તિહામટદીન ગોરીચ લખય ત હતા પથવીરાજ ધોડા પાછા આપવાનો ઈનકાર કરમો. કરણ વાયલરાએ પોતાના વજીર માધવન કાકમીરી અન તરકી ઘોડા ખરીદવાત મોકલો હતો. મારી આ વિગતની મતલમ એ છ ક ઉતતર અન દકષિય. હિદસતાનમા સાતમી અત આઠડમી સદી પરયત સારા ઘ!ડાનો “અભાવ હત. સલમાન બસરીત' અ ખયાન ફરીયી નઈએ ક “ગજરાતના રાશન પાસ જવા ઘોડા છ તવા કિદમા કોઇ પાસ નધી.” એ ઘોડ આ જ સોમતાથની લટના છ, તની સ'ખયા દસ હજાર જટલી હતી. દીનાર (સોનાના સિકા)તી કીમતમા વખતોવખત

૧૩૨] ગજરાતન! ઇતિહાસ

રફાર થતો રલો હતોઃ ૨૫-૧૫-૧૨-૮. હવ જ દીનારની કીમત કકત આઠ જ ર‌પિયા ગણવામા આવ તો એ ઠનનર ઘોડાનો કીમત. ૧૭૬૦૦૦૦ રપિયા થઈ. હાથી અન બીનન માલની જીમતતાો અદાજ આ ઉપરથી બાધી રાકાય. યોગરાજ એના બદલામા સ આપય હમ એ વિરો ક'ઈ જણવામા આવય નથી; પર'ત એમ અટકળ કરવામા

આવ છક જમ કાઈ દવાળિયા પટીના ભાગીદારાન ય[ડ યોડ આપી સમનળવવામા આવ છ ત પરમાણ આ વપારીઓન સમજવી દવામા આવયા હશ. વળી ત પણ ર9 ન યાય તઃ એ શ કરવાના હતા £

કટલોક વખત વીતયા ખાદ સલતનતના સત ભોએ શાહઝાદા (જ

વારસદાર પણ હત) માટ સિકારિશ કરી તયાર રા#તએ જવાબ આપયો ક રાત કામ ૨૦૮૧ અત રયતત રકષણ કરવાન છ; તમન

હિ'દઓનતો સમય (૧૩૩ -

આષણષી માડી ટડ પા:ખ સધી સ‍પહોચતી તી, એમ જણાય છ ક તના જમાનામા છાઉણાની જડ ઊડી જઈ પહોચલી હતી અન ધામિ'ક મામો ઉપર વધાર ભાર મડવામા આવત! હત, અન લોકન ળી થહા હતી.૫

કષમરાજ ચાવડોઃ--ઈ સ. ૮૪૨ર--ઈ? સ. ૮૬૬ (હિ. સ. ૨૨૮-ઢિ, સ. ૨પ૫ર‌ )

યોગરજ પછી તન! પતર કષમરાજ તખતનશીત થયો. એનો મીનનજ ખહ તજી હતો, તના ગોડિયા પત‌ સારા ન હતા. તમતી લાઠથી જ બાપની સખત મનાઈ છતા તલ સોદાગરાના જહાઝો

લટયા જમા દરા હતર ધ, હાધી અત લાખો રપિયાતો માલ દતો. એ દોલતથી તણ ઘણ કાયદો ઉદાવયોચ અત પોતાની

?. અફસોસની વાત છ ક રતતમાળામા એ વિસ કઇ ઉલલખ કરવામા

આવયા નથો. વપારીઓન લ'ટયા બાબતના ખયાન પછી એમ લખતરામા ગય” છ ફ ધાતરજ પોતાના બત લઇએ. જ અ ખતારરમા રામ દતા તમન ખોલાવી ઠપકો આપયા ખાટ હઘ ક મ' માયા છવનભામા જ કામ કરપાત! ઇતદ! કરયો હતતો ત ઉપર તમ પાણી ફરવય. પરદથી વિદાન

#પાર અ સરશળડો તયાર ગજરાતના રાન‍નન નીચ લખર, અન લટારના રાર#'ર કહરો. સ”નીતિમા લખય છ ૪ રાતન દકમશ'ગ, તરાલણના વઝી॥ની મોકરી, પથારી જપરયો સન જદી સવાડવી એ વિના હઘિયાર દાગકા એવા ધા છ.

૨. ર«નમાળામા એ વિરો ક'ઈ પણ લખવામા આવય” નથી, સહલત માટ રતનમાજાની હષીકત નણવી «રરી છ. એના ગર'યકારત નામ થાલણ કષણા છ. ચાવડા વ'રાની સથાપના પછી લગભગ ૪૪૭ વરસ અન સોલકી વ'રાતી રથાપન! પછી 3૫૨ વરસ ખાદ એ પસતક લખવામા આવલ હત.

સોાત'જીતા નમાનાન] લખક હોવાયો ડદરતી રીત સોલકી વ'શની પષકળ પરરા'સા કર છ સોડ'કી ખાનદાન ચાવડા પાસવી સધતનત છીનવી લીધલી હોવા હરીક સમઇ ત વિરો અપરરા સનીય રીત તન બયાન હર છ. જએ, જસરાનન હટાડ ખાનદાનન] કલો છ. વનરા ત! લયર જ હત।. મજડર મ'થકારના ફરવા મજબ યોગરાજ સારી જિદગી દરમિયાન સદર

૧૩૪] ગજરાતન! દતિહાસ

ફાછ તાકતમા વદધિ કરી આસપાસત! મલક છતી લીધો, પર દરામરડી મીજનછ અન ગરમ સવભાવવાળા હતો, તથી વજરી। તમજ શગા સબધીએ તનાથી નારાજ રહતા હતા અન હમશા તતી સાથ બનત ન હત. કોઈન કહય” માનતો ન હોવાથી લોકો સલાહ આપતા પણ ડરતા હતા. ૨૪ વરસ ર૨‌1નય કરી ઈ. સ. ૮૬૬ (હિ. સ, ૨૫૨) મા ત મરણ પામયો.' એ જ સમય સલમાન બસરી ઈ. સ ૮૫૨ (હિ, સ ૨$૭)મા ગજરાતમા આવયો હતો અત માનખળ રાનટમા રહી ચાલો ગયો. આ ઉપરથી એમ માલમ પડ છ % ઘણ કરીન કષમરાજન વખતોવખત વલલીના રાનનએ સાથ લડાઈ લડવી. પડતી હતી. એ રાન મસલમાનોન! કટો વિરોધી હત, પરત એના રાજયમા હમશા શાતિ રહી હતી.૨

ભવડરાજ ચાવડોઃ--ઈ. સ. ૮૬૬-૮૯૫ ( હિ. સ. ર૫૨ કામ। કરયા, કારણ ક ત ખાનદાતતા કપાળ લ?ાર જતતિન લાછન મિટાવવા માગતત હતો. અ સદગણી પરષની ૨૬ સાલની હરમત દરમિયાન સોમ- નાથ બ'દરનતા પરદશી વપારીઓન લ'યયાના કિસસા સિવાય કોઇ બીજ બનાવ નધધવા લાચ# તજર ન પડય (અરયાત‌ તન ફરત બરી બાજ રોશન- દાર માલમ પડતી) હિનદ લખઠદાનો રિવા એવા પણ છ ક જ રાન તમની માનયતા સજબ ભલ! માલમ પડ તતની પરર'સામા પાછી પાતી કરતા નય અન જ નાપસ'& પડયો તન કયાત, ઉડાવી ન મડ છ અવા તો! કકત એટલ જ લખ છ ક કલાતતદ «#નસય અત મરી ગયો; જડ 3 ગ'યકાર કષમશજની બાખતમા પણ એમ જ કય” છ.

૬. મિરાત અહમદીમા સપ સાલ છ જ આઇન અકબરીતી નકલ છ, શન4એના નામ વિશ આઇન અકબરી અન બીજી ગજરાતી તારીખોમા મતભદ છ. મ" ચજરાતી તારીખોની વિગત। વધાર સાચી સમજી ત જ નામ! રહવા દીધા છ, કારણ ક એ લોકા પોતાના વતનની વાતરયા અબકફઝલ કરતા વધાર વાકફ હતા. મિરાત અહમદીમા જ છ ત આઈન અષખરીમાથી નકઇ કલ પ.

૨. સિલસિલતત તવારીખ સલમાન ખસરી-પસ પરિસ

હિ'ડઓના સમય [૧૩૫

-૨૮૨) તણ પોતાના 1પિતાના અવસાન બાદ સહતનતની લગામ પાતાના હાયમા લીધી. એમ જણાય છ ક તના બાપના આખરી સમય દરશિયાત જ ખચની પદા થઈ હતી ત તણ તરત જ ૬2 કરી અત રયતત રાજી રાખવામા કારી કોસિશ કરી.

આ જ કારણથી રહ સાલ પરચત સખશાતિધી તણ રાજય કમ. અત આખર ઈ. સ. ૮૯૫ (હિ. સ, ૨૮૨)મા આ ફાતી દનિયામાથી કચ કરી ગયો. લક તત “ પયય” પણ કહતા હતા.૧- ગના જ સમયમા ૪. સ. ૮૭૭ (હિ સ ૨૬૨ )મા અષલહસન ઝદ સરારી આવયો હતો, જણ સલમાન બસરીની વાતત રાખદશઃ ટકા

આપયા છ. ત પણ લખ ૨ ક તન વખતોવખત વલભીના રાજાએ સાથ લડન પડ છ, અન ત મસલમાન રાજાઓન દશમન છ.૨

વરિસિહરાજ:-ઈ. સ. ૮૯૫-૯૨૦ (હિ. સ. ર૮ર-૩૦૮);. તના પિતાના મરય પછી ત ગાદીગ આવયો અત ર૫ વરસ સધી તભ રાન‍ય કય. પરત તના શનની ડોઈ પણ બાબત ણદશખ કરવા લાયક સળી નથી. પર ગમ જણાય છ ક રાનયતી ધરી ઢીલી થવા એજ સમયથી માડી હતી, કારણ ક વારવાર તત શગ

સાથ લડવ પડય હત. તના વજીર બહ વિદદાન હતો. તની ચાતરીથી

ત હમશા ફતહમ'૬ થતો. બહધા એતી દશમનાવટ વલલીન॥ રાનય

સાથ હતી. મશક” ઇતિહાસકાર એના જ વખતમા એટલ ક પ. સ.

૯૧૫ (હિ. સ. ૩૦૩)મા અહી આશયો હતો, ત જણાવ છ ક

ગજરાતના રાજા સાશર વલભીના શાતયત હ મરા તકરાર રહ છ.

ગજરાતનો રાજા મસવમાતોતો મહાન દશમન છ. એની વિમરતવાર હજીકત આગળ આવ છ.૨ અન એ જ જમાનામા ઇ. સ. ૯૧૨

_ ઈ ગજરાતના પાચીન ઇતિહાસમા આ તામત ખદલ “ચાતડ”લખવામા આવય છ.

૬.,કતિખલ હિદ વસસીન કટ સરાથી મ. પરિસ ' ૩. મસઉદી, પ. 3૮૨, લા ૬, ગર. મિસર

૧૩૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

(હ. સ. ૩૦૦)મા ઘઝગ બિન ચહરિયાર માનખળ નપત ચીન તરફ તીકળી ગધ!. તણ માનખળ પાયતખતની ખહ જ તારીફ કરી

છ, અન તન સોનાન શહર કહય ક હ સ. ૯૨૦ (દિ. સ. ૩૦૮)મા એ રાનન મરણ પામયો.

રતનાઠિતયરાજઃ--ઇ. સ, ૯૨૦-૯૩૫ (હિ. સ, ૩૦૮- ૨૨૪). રાશન વરિસિહ પછી તત પતર રતનાદિતય રાનન થય. મસલ- માનો તન રિશાલત ક રસાદત કહ છ. એ રાનન નકદલિ સતયવાદી તમજ પરાકરમી હતો. તણ મલકની સદર વવવસયા કરી અન તની

રયત તનાથી ગજી હતી અન ગનયમા સખથાતિ પણ હતા; ત છતા ઘવમરાજના સમયથી જ પડતીન। #ીડ! પટો હતો ત બરાબર તન ખાત! રલો સમદારોની ચડતી ચઈ અન કનદરની હફમતીમા કમનરી આની. એ ૧૫ વરસ ર‌ાનતય કરી પરલોડવાસી થય!.

સામ'તસિ'હ'--ઈ. સ. ૯૩૫-૯૪૨ (હિ. સ. ૩૨૪-૪૪૧). રતનાદિતયતો પતર સામ'તસિ'હ ગાદી ઉપર બિરાજમાન થયો એ વ'શનો એ છલલ! મનન હતો. ત મોજીલો અન દલિનો કમનનર હત, ત ઉપરાત બદચાલતો અત જલમી હતો, શરાબનો ઉપાસક થત!. એફ દિવસ શરાબના નિશામા પાતાના ભાણજ મળરાજ માટ ગાદી વારસ તરરીકતી વિધિ કરી દીધી. નિશ ઊતરી ગયા બાદ મળરાજ પાસથી પાછી માગણી કરી, પરત તણ તમ કરવાનો સાફ ઇનકાર કરયો. ઝવડો વધયો તયાર આખર લડાઇ ચઈ સામ'તસિ'હ મારયો ગમા અત મળરાજ તખતતો કમનન લઇ સવત'તર રાનન ચઈ ગય।. “કસારપાલચરિતર'મા જણાવવામા આન જ ક જમાઈ, ભાણજ અત મ કદી ઉપમત રહતા નથી. ચાવડા વ'શના ૮ રાનતએએ લગભગ ૨૦૦ વરષ રાનય કય'.૧

૬. કલયાણીરાજની ૫૦ વરકતતની હડમત ત કાઢી નાખવામા આવ તો! ચાવડા વ'શની સલતનતની કલ મદા ૬૬૬ વરસની ચાય છ. દ હિ

હિ'ડઓનોા સમય [૧૨૭

ચાવડા ખાનદાનની વરાવળી મખય શયળ

સરા સિધયી આગા મોમનાય પાટણ જસરાજ(ક જયતિખરી) ₹. મ. ૬૯5

(દિ સ.૭) પરયત પચાસર કલયાણીરાજ (પનસાલ)ઇસ ૬૯૬ હિસ, ૭૭ ,, ,

૧% વનરાજ (જસર‌ા”તો પત) ઈ. સ ૭૪૬ (ઈ. સ.3૨૯)૫મત અણહીનવાડ

૨ યોગર‌ાજ ઈ સ. ૮૦5 (હિ સ ૧૬૧) ,, ૩ કષમરાજ ઈ. સ. ૮૪૨ (દિ મ. ૨૨૮) ,, ૪ ભવડરાજ ૪. મ ૮૬૬ (હિ. સ ૨૫૨),, ક પ ધવિરિહરાજ ધસ :હ૫ (હિમ ૨૮૨) ,, ર ૬ રતતાહિતિય ઈ. સ. ૯ર૦ (હિ.સ ૩૦૮) ,, ક હ સામ'તસિ'હ ઇસ. ૯૩૫ (હિમ ૩૨૪) ,, જક

કાણધી મિરાન ગહમદીમા સહતતતની મદત આટલી લખી છ આ જનયાએ રતતમાળામા «ણાવડરામા આગય ૩ ક સામવસિહ રાન‍તય સપરત કરી પાડ માગય* *તપૌ ત દિવસધો ચાવડા ખાનદાનની ખતસિરાતી ગરઅગતય ધખલોરપ ધહ નઈ અહો પણ માવમ પડ છ ક સામ તતતિ હના વરતતથી સરર નાવડા ખાનદદાતની ટીકા કરી », પરત પોતાની પતરી સોત'કી ખાન- દાનમા પરણાવલો હોવ.થો ₹ તના બાપતી તારીફ કરવામા આવ છ, આથી લખકન ત “મીન ઉપર તટન જવો દખાય છ. પરત તાજગીની વાત છ

8 કનઇ7ના સરયવ રીઓએ ચોર અન ધટારાના ખાતદાનમા પનણવાત ચા કાતણરયા પસદ કરય હશ

દ ધાડ છ'ક તામતસિહ તોઃ અક પરપચની «ળમા સપ- ડાઈ ગડા હતો ખરખર મળરાજ પરડયી જ રાનયના ઉમરાવો સાથ યકતિ પડકતિ રચી મકી હતી, નહિતો કોઇ નરામા પારા ચખસન ગાદીવારત બનાવ અન પદતાના ઝટબના તમાન ગોક તતમજ રાયના ઉમરાવ! હાય ઉપર હાથ મકી બસી રહ એ કમ બત 1

૧૩૮] શજરાતન! ઇતિહાસ

સતક:

સોલ'ી વ'શ:--ઈ સ. ૯૪૨ થી ૧૨૪૨ (હિ. સ. ૩૩૧ હિ. સ, ૬૪૦)

ઉપર‌ જણાવવામા આવય ક ગજર કોમતી એક ચાખા ચાલ* કય હતી ત જ ચાવકય વ'શની એક શાખા સોલક છ. ઉતતરમા સોલલફી રાનયતી રાજધાની ભિજષમાલ દતી. તએ આસપાસની સલતનતોના દબાણન લઈ ત પોતાની જગયાનો તયાગ કરી માળવા ચાહા ગયા દકષિણમા સોલકીન પાયતખત કલયાણી હત. સ[લ'છી ખાનદાન ચાવડાએ પાસથી અન ફરીથી સોલ કી પાસથી ચાવડાઓએ "વી રીત ગનતય લીધ એ વિરો વિગતવાર પા૭ળ લખવામા આવય છ. હવ ફરીધી સોલ કી વશમા ચલતનત આવી ત વિરોની હ#ીકત. આ પરમાણ છ ક કથાણીના રાજન ભવડતો ચોથી પઢીએ ભોમાદિતવ નામન! એક ગજ હતો! જ પોતાના છયા છોકરા સાથ સોમનાથની નતરાએ આવયો હતો, પાઠા ફરતા પાટણ (અણહોલવ[ડ)મા પણ ઊતરયો. તયાના ૨4 રતનાદિતય પોતાની પતરી લીલાવતીત લગન કલધાણીના રાજનના વડા પતર “રાજિ ” સાથ કરય”. મળરાજ તત! છઇકરો હતો, પરસવ વખત જનમ થતા પહલા તની માતા મરી ગઈ, તથી તવ. ઉદર ચીરીત જોકરાત ખહાર કાઢવામા આવયો હતો. એ તો ચજરાત- ના કસર જવો હતો. જનમ વખત મછ નકષતર* હોવાથી તન નામ. “મળરાજ” પાડવામા આવય હળ, સામ'તસિ હ પોત તની પસવરિશ કરી હતી અન હરક #નતની તાલીમ આપી હતી. ત કાખલ અત બહા- દર હતા. તણ પાતાના સતકતયોથી લકઠાના હદય જીતી લીધા. ધણ કરીન સામ તાસિ'ફની ગફલત અત પોતાની હોશિયારીથધી દરબારીઓન વલણ તના તરફ થઈ ગય હવ.

મજરાજ સોલ'કી--ઈ. સ ૯૪૮ થી ઈ. સ. હહહ (હિ. સ. ૩૩૧ થી ૩૮૭)

મળરાજ, સોલકી વ શન! સથાપનાર તમજ ગજરાતનો મહાન

હ'દઓન સમય [ ૧૩૯-

રન હત, તતી વિખયાતિના તરણ કારણ છ : (૧) તની ફતહોત' લઈન તમામ સજરાત અત સૌરાષટર એક કનદર ઉપર‌ એક ઝડ નીચ આવયા; (ર) બૌદધ ધરમ અન તના * રાનયનત ગજરાતમાથી બહાર‌ કાઢયા; (૩) ત ખાસ કરીત ખાહાણોત બહ માન આપત! હત1.

તતા જતમ તમજ મરણની સાલ વિશ માહિતી મળતી નથી, પરત એ વાત તો નકી જ છ ક તણ પપ ધી પદ સાલ પયત શાનય કરય , તની તખતનશીની વખતતી તની વય ૨૦ વરસની માનવામા આવ તો તના જનમતી સાલ ૪. સ. €૨૨ (હિ. સ. ૩1૧)” હોઈ યક. તના પિતાન લમ રતનાદિતત ચાવડાની પતરી સાથ થય હત, જણ ઈ. સ. ૯૨૦ (હિ. સ. ૩૦૮) થી ૪. સ. ૯૨૫ (હિ, સ. ૩૨૪) પરષત હકમરાતી કરી હતી; એટલ ક તતા તખતનશીત થયા બાદ ચીજ ક ચોથ વરસ યળરાજતો જનમ થયો હતો. ઈ. સ. ૯૯૭ (હ. સ. ૩૮મા મળરાજ તખત ઉપરથી પોતાનો હાય ઉઠાવી લીધો. એ સમય તન 21ન‍ય કષ પપ થી ૫૬ વરસ વીતી! ગયા હરતા. સામાનય રીત પતિહાસોમા જણાવવામા આવ છ ક તના જનમ પછી લગભગ ૭૫ વવ' ઘકમતના હકત હોકર મારી ઈશવર” તરાથ'ના અન તીરથોની યાતરામા પોતાની જિદમી પસાર કરી. અરયાત‌ પોણ।સ વરસની ઉમર પછી પણ ત લાબો સમય જગયા હતો.

મછારાજ પાતાના મામા સામ'તસિહની કતલ કરી તખતતા તમામ વારસન મોતના ઘાટ ઉપર ઊતારી મજીન તખત ઠાશિલ કરય”, જર તની રામદરથી છટકયા તળએ શાસપાસની સકતનતામા આશરય

લીધો, હ' ધાર છ ક તણ આખરી સમય પોતાન કનદરસથાન સૌરાષટર કય” હત, નયા મળરાજની વિરદદ કાવતરા રચાયા હમ. પરત ખરી વાત એ છ ' તતો વારસારપ કાઈ પણ હક ન હતો. તથી આ

વાત ફલાઇ ગઈ તયાર અજમર અન તલગના રાશતએએ એ જ બહાનાથી ચડાધતો ઈરાદો કરયો. મળરાજ પણ તમામ તયારીઓ કરી અત રાજધાનીના સરકષણ માટ તદબીર‌ કરવામા મણા ન

૧૪૦] શજરાતતો ઇતિહાસ

રાખી. પરત લડાઈ સમય સરવ નકામ ગય. બન ટરોશનત એટલ સખત દબાણ‌ થય, ક પાયતખત છોડી ( કચછમા આવલા) કથ- જાટઢમા ચાલયો ગયો. ત ધારતા હતો ક તવરાતરના તહવાર આવતા

અજમરની કજ પાછી ફરશ, કારણ ક શકા માટ મદિરમા જઈ પનત કરવાન જરરી હત. પરત તની ધારણા ખરી ન પડી. અજ-

મરના રાજગ માતા (મત) ન અહી મગાવી પનન કરી અન જરદાર‌ હમલાની તયારી શર કરી. આધી ગભરાઈ ન રાનયતા મતસદીઓન મળારાજ એલાવી લાહ પછી. તમતો અભિપરાય એવો આવયો ક એકી વખત ખ દશમતો સાથ લડવ ડહાપણ ભરલ નથી.

પરણિમ અજમગના રાજનન નજરાણ ( અરયાત‌ લડાઈ નો ખરચ) આપી વિદાય ડરયો અન તલગના બારપ નામના સરદાર સાથ લડાઇ કરી તત હરાતો, ત લડાઈમા બારપ મારયો ગષ!. ફોજ ભાગી જણન નાસી ગઈ અત ગજરાત આ તોફાનમાથી બગચ; પ સ, ૯૫૭ (હિ. સ. ૩$છ ); એટલ ક ૩૫ વરસ પય ત મળરાજ તત બળવાન કરતો રલરો વળી ફોજી તયારીમા ગ-થાઈ ગય!. તણ લોકો માટ સખયાબધ જગયાએ મદિરિ બ'ધાવયા. થાહાણોત ખશ કરવા માટ ઈનામો અન દાન આપયા. એ સમય સધી તની ઞલતનતમા

માગીઃ#, ખ'ભાત અન જબસરના રાનયોદ દાખલ ન હતા.૫ અન એ જ પરમાણ લાટ અરયાત‌ ભરચ પણ તની સતતા નીચ આવય ન હત. સૌરાષટરના કટલાક નાના નાના રાશતએઓ પણ મળરાજના તામામા ન હતા. મૉગીર‌ (માનખળ)નતી સશતનત ત સમય અતિ કમનર થઈ ગઈ હતી. સૌરાષટરના આખરી રાજા તરહરિપ નામન! હતો.૨ તતા રાતતયતો વિરતાર પણ ખાસ। પહોળા હત!. લાટનો રાજ પણ ખદમખતિયાર હત!. સૌરાષટરના રનના ધરમ વિમ કઈ

૬ ઇબન હોકલ, પ. ર૩૩, પર* લીડન

૨. એતા અસલ નામની માહિતી સકતી નથી. ગજરોના ઇતિહામમા “આજ લખય છ

હિ'દઓઆનો! સમય [ ૫૪૧

માહિતી મળતી નથી. પરત મળરાજના દરખારમા તના ઉપર જ કઇ તણછમત મકવામા આવયા છ ત ઉપરથી એમ લાગ છ ક ત ખોદધધમી" હશ અત ખાહાણાન એ ધરમ માટ તિરરકાર હતો. આ. ઉપરાત માગ માનવ છ ક મળરાજના કીનાથી જ લોકા ૭ટકી ગયા અથવા તો જ લોકાત વતનમાથી હિજરત ફરવી પડી તઓ. તમામ અહી' જમા થયા અન મળરાજની વિરદદ એક ઝગરદસત કાવતર‌" રચય હોય, એ પણ બનવા નનગ છ. મળારાજન આ વાતની ખબર પડી હરો તયાર ભયની પરી ખાતરી થતા તત વર દલિમા નકી કય હર. પરત ચતર હોઈ વસતસયથિતિ બરાબર સમજતો હત, ક જ ત તરફ હાય લબાવ તો સ'પણ' એકતિત તાકત. અજમાવવી પડશ, ફારણ ક પોતાના મિનરાનનોમા સોરડ, કચછ, લાટ અન સૌરાષટરના નાના નાના રાજયો રામલ હતા. આથી એક ખાજ‌ પળગજ પોતાની ફોજી તયારી પરિપરણ કરી અત બીજી બાજ લકોમા ધામિ”ક જસસો! પદા કરયો. મયમ તો હિનદ ધરમતી વિરદધ હોવાન તના ઉપર તહોમત મકય અન બીજ તરફ સોકમનાયની હિમા- યતતો દાનો કરી લકઠોત પોતાના તરફ ખચયા. તણ નહર કય જ “ગોમતાય મન સવપનામા કહ છ ક ત એ લોકોનો નાશ કર, કારણ ક એમણ મ'દિરત વતન કડ” છ, (અરથાત‌ બૌદધ હોવાયી લોકો તની પનન કરતા નથી.) તમજ કઈ તની સવા કરહ નથી.” ત ચઅમયતો જન સાધ આ બનાવા વિશ, પોતાના ખયાનમા આ તરમાણ લખ છ *

“ત (મળરાજ)ત સારો દનિયા માટ મોહબબત અત લાગણી હતી. દાન દવામા ત અદદિતીય હત. તમામ રાનનએઓ એન તાખ હતા જ લોકાત કાઈ જગયાએ સખ ચાતિ ન મળતી તએ મળરાજના મ*કમા આવી વસવાટ કરતા. પોતાના દશમતોમાના અરધાન તણ કતલ

કરયા અત અરધાન જખાવતન કરવાની ફરજ પાડી. (ધણ કરીન એ ચાવડા વચના અત તની તરફદારી ઝરતા લોકો હતા.) એક વત

૧૪૨ ] . ગજરાતનો ઇાતહાર

સવપનામા તત સોમનાય મહાદવ દખાયા અત ગરહરિપનો વિતાઃ

કરવાની સલાહ આપી અન તન ખાતરી આપી 'ક જ લોકોએ પવિ સથળ વરાન કરયા' છ ત તમામ ઉપર તત સતહ મળશ. ખી?

દિવસ દરબાર ભરો વજીરોની સલાહ લીધી. જલ( ?) વકર રાજન મત માટ એક પરશર ભાષણ ડય” જમા તરહરિપ ઉપર નીચ પરમા છતા તહોમત! મકચાઃ

(૧) નતરાળઓન રોક છ.

(૨) રસતામા હાડકા અત માસ વર છ (આ ઉપરથી જણા છ 3તત નન ન હતો, કારણ ક જન માસન અડતા નથી. )

(૩) ત બાહમણો માટ ખરાબ વચનો વાપર છ. (કારણ 9 ત બૌદધ હતા, હિદ ન હતો. )

(૪) નવજવાન છ અત અજણી સરીઓન બળાતકાર મહલમા ધસરડી જય છ.

(પ) તણ આસપાસના રાજન દબાવી રાખયા છ. (૬) ઘણ। મગર‌ર અન દોલતમ'દ છ. (૭) સિ'ધી રાનનન હાર આપી તના ઘોડા હાથી અત રય

છીનવી લીધા,

(૮) તમામ પહાડો પરદશો («તયા દસમતો આશરય લ ત ) વરાન કરી દીધા.

ખીનન વજીર‌ જમભક કલ ક મરહરિપિ ગિરનારની તળટીમા રહ છ. તતો મકામ પહાડ અન સમદરની વચચ છ. ત કિકલાઓધી

સરકષિત છ. સર ન કચછત રાળ તન! દિલી દોસત છ. ત ઉપમત ખીન કટલાક ઝબરદસત રાશતએએ તન સાય આપય! છ. તથી ઝમરદસત તયારી કરી ખદ પોતાની સરદારી નીચ તત! અ'ત લાવવો.

મછરાજ આ મસલત પછી એક મિનિટ પણ નકામી ગમાવયા વમર સ'પરણ" તયારી સાથ રવાનગી માટ જાહરાત કરી. રતના થતી વખત રયત અત ખાહણાએ જ શાનદાર રીત દખાવ કરયો હતો વ

હિ'દએનઃ સમય [૧૪૩

ઉપરથી સામાનય લાગણી વિરો જણવાન મળ છ. લોકોતો જસસો એવ હતો ક સરીઓ પોતાના બાળખરસચા છડી કડક ઉપર દોડી ગઈ. પરત એ પણ નનણવ જઈ એ ક હમલો કરનારી ફોાજએ સરહદ ઉપર દખાવ દીધ તયાસધી શગતા કાન ઉપર આ તયારીની ખખર ન પડી.

ગરહરિપએ આ વાત સાભળી તયાર ત પણ સતવર‌ તયારી ડરી

રયજમિ ઉપર લસકર લઈ આવય; પોતાના મિતરરાકનએ। ન પણ ખો[લાથયા, લીવોતી તમજ પોતાની કોમતી સરીઓ પણ રણદષતમા આવી પહોચી (કદાચ લડવયાની અ ખયા કમ હોવાના કાગણ દસમનોન છતરવા તમત મદાનમા લાવયો હશ અથના તો સર જમ મલમપટટી વગર માટ પણ હોય). ટર'કમા બન બાજતા સિતરાનયઃ નીચ પરમાણના હતા:

સૌરાષટર ગજયાતી મિતર#નનટ | ૧ મારવાડતો રાજા

૧ લાખારા કચછ ફી ર શીબ પરા રજ (0) ૨ સિધરાજન સિધ ૩ શરીમાલ રાજા

જ પરમાર‌ રાજ ૩ નડ રાશન

1

1 પ‌ ગગાના રાન‍ન ઉતતર ચજમાત

૪ અનય નાના રા'નએ 1 ૬ બનાસત! રા” (ચળાવતી) મછાગજત લસકર નાની નાની ટકડીઓમા તહ'ચાયલ હત,

ત છતા તમામ એક ઝડા અરથાત‌ એક જ સગદારન! હાથ નીચ ડામ કરત હત. પરત સરહમપિત પરથમ તો એકલ હાધ મકાગલો કરવો પડયો, તણ બડાદરીથી સામન! કરયો, પર ત આતી લડાયક મજ તીરતો ઝવો તો વરસાદ વરસાનયો ક કઇ પણ રીત તત લશકર ટી શકય નહિ. તની હાર થઈ અત ર‌ ગિઃકતાર થયો. હવ ટછતો 2% આવી પહોચચ!, તણ: સવહની ઘણી જાશિત કરી, અત પસા આપી રતનન છ[ડાવવાતી ઇચછા કરી;

૧૪૪] ગજરાતન! ઇતિહાસ

પરત ગજરાતીઓ કોઇ પણ રીત આમ કરવા રાજી ન હતા. અત કદાચ કોઈ રીત તત મકતિ મળી જય ત!, એમ ધારી સતવર તની કતલ કરી. આ સાભળી સોરઠવાળાઓએ હમલ કરયો, પરત કચહતો રાશન મારયો ગય! અન ત સાથ નનડનન રાતન() કામ પણ ખતમ થય, આવી રીત તસ સારા સૌરાષટર અત કચછ ઉપર કતઠ હાસિલ કરી ખધાન ખ'ડણી ભરતા ડરયા,

એ પણ વિચારવા જવી બાબત છ ક વાટ (ભરચ)તો રાશ તરદારી કરતો હોવા છતા પાતાતી ફોનન રણકષતરમા લાવી શકયો નહિ. એત કારણ હ ધાર છ તયાસધી એ પણ હોય ક મછારાજ એક ફોજ તમત રસત ર!કવા માટ મકરર કરી હોય અત એત લપત ત આવી શકયો નહિ હોય. ત જ સમય મળરાજના ઘરમા એક પતરનો પરસવ થય, જત નામ ચામડ ક ચામડ રાખવામા આવય. રાનયમા આનદ આનદ પરસરી રલો, કારણ ૧ ત સમય સધી તખતતો વારસ ક ન હતો. મળરાજ લ'ટનો તમામ માલ લઈ અણહીલવાડ પહોચયો અત મોટા ઉતસવ ઊજવાયો, કટલોક વખત રાનતયવયવસયારમા મશગલ રહરો. પર'ત લાટ (ભરચ) ન કાટો હમશા તતા દલિમા અટકતો. રહયો. એક વખત “ઈ બાખત માટ દરબાર ભરવામા આવયો હતો. બીનન” રાનનયોના એલચીઓએ પણ પોતપોતાના રાનય! તરફથી મતરીભાવદશ'ક બકષિરો

(9). વારીખ ગજરા, સફ ખી. એ.'પ. ૩૬૬મા જણાવવામા આવય” છ ક સોરઠના રાનત સાથ દરમનાવટન” એક કારણ એ પણ હત' ક સોલ'કી

રન પોતાની સરૌના અવસાનન લઈન દવારકા ચાલયો ગયો. પાછા કરતા

તના દરબારમા પણ પહોમયો. રાનતએ પોતાની બહન તની કર પરણાવી. તન એક પતર થયો, જત' નામ 'રખા' રાખવામા આવય તયારપછી ક'ઈ આબત ઉપર‌ તકરાર થઇ, જન લઇન સોલ'જીની કતલ થઇ અન તની સૌ સતી થઇ. પરત મળરાજન વર લવાન‌' કહતી ગઇ. રાજકીય કરસ! ઉપરાત લડવાન ક'ઇ ખાનગી કારણ પણ મોળદ હત”.

હિ'દએનો સમય (૧૪૫?

પશ કરતા હતા. દાખલા તરીક રાજ અનગ રથ, કિનારા ઉપરના મલકના રાજાએ ( બહધા લકાનો રાજ હરો) હીરા અન સત, દવગહના રાજાએ ખડણી અત કોલપરના રાજાએ તો મળરાજના પગ આગળ જવરાત ધય”, ડાસમીરના રાજાએ કસતરી, કરરાજાએ વિવિધ જાતની ર'ગીન છતરીએ, પ'ચાલના રાજનએ ગાયો અન ગલાબ, અન લાટ (ભરચ )તા રાજાએ “દારક” નામતો હાથી બકષીસ તરીક મોકલયો. આ મોકાન મળરાજ આકરિમક લાભ સમજી તના ઉપર એવ! આરોપ મકયો ક તમ ખોડવાળો હાથી મ!ઠલી મારી મશકરી કરી છ; અન તયારપછી પોતાના પતર ચામ'ડત એકાએક એક મહાન સનય આપી હમલો કરવા મોકટય.. એટલી ચસ રીત. આ હમલો કરવામા આપયો હતો ક શહરની સામાનય જનતા દસમતોના ધોડાની ખરીતો અવાજ સભળાયો રતાસધી પોતાતા નિતય કામમા મશગલ રહી. એટલ સધી ક સરીઆ હમશ મજબ નદીએ અન તળાવોમા નિભયપણ નહાતી હતી ત આ અચાનક આકત નિહાળા ભાગી ગઈ, લાટતો રાન આવા સમય શ કરી શક ? જીવલણ રચ કરી અત ઠાર “ખાઇ મશણત શરય થય! અન લાટ જિતાયલા સલકોમા આવી ગય યવરાજની આ ગરયમ ફતહથી મળરાજન અતિ આન'દ ચયો.

ઘવ એની સ#તનતની સરહદો વિસતત છતી. [આધધી માડી સૌરાષટર અત કચછ સધી અન ખીછ બાજએ દકષિય સધી એન રાનય હત. આયષના પણ‌ અતિમ છડા ઉપર પહોચી ગયો હતો ત સમય તન હરક પરકારન સખ હત ત છરતા દિલમા યાતિ ન લતી, વખતોવખત તત હદય પોતાતી કત ઉપર મામા સામ'ત-

સિહની કતલ માર ફિટકાર કરવ હત. રયતમા ખદનામીત લઇન એ મહદ ગભરાતો હતો. ત અતિ ચાલાક હતો તથી આ લાછન દર કરવાન પરનનત બત તટલી ખશ કરવાત કોાસિય કરતો, જથી દરીત લોકા ત વાત ભલી જય, અત પરિણામ સતત યાદ રહ. આ

શર

૧૪૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

ખયાલથી તશ સિદધપરમા મદાદવત એક મદિર “રદરમાળ 'ના

નામથી બધાવવાત ચર કરય? પરજ તત પરિપરણ ડરવાળ તના કિસમતમા ન હત. બલક કદત આ કામની સિદધતાતો તાજ

સિદધરાજના ચિર માટ સધરી રાખયો હતો. એના રરઆતના અરસામા (૪. સ. ૯૫૧-હિ. સ. 3૪૦)

પષયાદીમ અસતખરી સિધ આવયો યત!. તણ ગજરાતી બાદશાહ વિશ તો ૭૪ લખય નથી; મામીગના રાન વિશ લખય છ ક *તતના તાબામા સ'ખયાબધ રાશતએ ( ગવરનર ) છ.” આ ઉપરથી એમ જણાય છ ક એ વખત સધી મળરાજના ટબજમા તમામ

ગજરાત અન સૌરાષટર ન હતા અત એ લોકો ત સમય મછારાજના તાબામા ન હતા. તના પછી ફરીથી તતા સમયરમા (ઈ. સ. હ૭૭-

હિ. સ. ૩૬૭) ૪ખન હાકલ બગદાદી રજરાત આવયો હતો તણ પણ ખાસ કરીન સજરાતના રાઃત વિશ કાઇ પણ ઉલલખ કરયો નથી. વલધભરાયના ઠાથ નીચ સસલમાત] ધારમિક છટ૭ાટત વધ જ

કાયદો ઉઠાવી રહા હતા તની ઘણી તારીફ ફરી છ, ત ઉપરથી પણ માલમ પડય' છ ક ત સમવ (ઇ. સ. ૯૭૭-હિ. સ. ૩૬૭) પયત વલલભરાયના રાજધાની અન રાતતય મોજદ હતા. તયારપછી ઈ. સ. ૯૮૫ (હિ. સ. ૨૯૫ )મા બરશારી મકદસી સિધ આનો હતો તણ સિધ ઉપરાત ગજરાતરના સ'ખયાબ'ધ ચહરોરના નામો શખયા છ, પરત વલલભરાય અરયાત‌ મૉગીર (ક માનખળ )ત નામ લખય નચી. આ ઉપરથી માલમ પડ છ % આ અરસામા

તતી અગતય જતી રહી દતી. મળરાજ ગરયાગથી એકસો પાચઃ વદ જણનારા ભાદાણા અત એકસો સામવદ નતણતાર ઉપ" કાત કાશીથી ઘણા ખાહાણાન ખોલાવી વસાવયા, તએા પાસથી આશીરવાદ અત શભચછાતી વિત'તિમવક માગણી કરી અન મોટી મોટી જાગીર તમત એનાયત ડરી.

એ રાનન બહ વિવાગરમી હતા. તણ સખાવત અન ખઞિસાધી

હિ'દએન! સમય [૧૪૪

તમામ પ'ડિતોન માલામાલ કરયા. ઉતતર રહિદસતાનના ખીનન' શહર” માથી પણ પડિત!ન બોલાવી ગજરાતમા વસાવવા. તમના વ'રાનન “ઔદીચય” (ઉતતરના) નામથી મશહર છ. ખ'ભાત, સિહોર અન અનય નાના નાના ગામા તમત નનગીરમા આપવામા આવયા. સિહપર‌ (સહર) દસ ખાદમસાન આપય હત. આખરી ઉમરમા પોતાના પાપો માટ બહ પસતાવો કરયો. તણ પોતાના પતર ચામડન રાજગાદી ઉપર ખસાડયો અન પત ગાદીતયાગ કરયો અત ખાઇત જીવત ઈધરભકતિ અન તીથયાતરારમા ગશનરી પોતાના રહઠાણ માટ સિદધપરમા એક મહલ “રમણ આશરમ” પસદ કરયો, અન તયા જ પોતાની નજિ'દગીન! બાફીન! સમય પસાર‌ કરયો. મછારાજ બહ બહા- દર અન અકલમ'દ શખસ હતો, પરત આ ગણા ઉપરાત “રતન- માળા “મા જણાવવામા આય” છ ક ત લચચા અત જલમી હત; આએઓનો શોખીન હત; પસા જમીનમા દાટી રાખતો; લડાઇતા કામમા ચતર ન હતો, પર'ત દશમતોત દગાફટફાથી ઠાર આપતો હતો, તના સમયમા ગજરાતમા સખશાતિ રહા. બહધા આ પાછલા દઝખણ શરઆતના અરસામા તનામા હતા, કારણ ક જિદગીના આખરી હિસસામા તો ત એવ! ન હત!

ચામ'ડ સોલ"કીઃ--ઈ. સ. ૯હછથી ૧૦૧૦ (હિ સ. ૩૮ થી ૪૦1). મળરાજ નયાર તખત ઉપરયી પોતાતો હક ઉઠાવી લીધ તયાર તતો વડો પતર ચામડ તખતનશીન થય!. દલિગીરીની વાત છ જ તતતા જનમની ક મરણની ખરી સાલ મળી નધી, પરત ફકત એટલ જ જાથવાત મળય ક સૌરાઠટટ જીતયા બાદ લગભમ ઈ. સ. હ૩છ (હિ. સ. ૩૬૩)મા તતો જનમ થયો હતો.

બાળપણથી જ તન વિઘયાભયાસતો સોખ હત અત મહાભારતની વાતા સાભળતો હત. “તનમાળા'મા જણાવવામા આવય છ ક મળ- રાતનો પતર ચામડ હત. ત ખાવાપીવામા મોજીલો હત! અત ઉચચ જાટિતિા લિબાસ પહરતા તઇ. તણ બાગબગીચામા ઉમદામા ઉમદા

૧૪૮] ગજરાતન! ઇતિહાય

ઝાડા રાપાવયા. ત તના પિતાથી પણ સારા હત!. અત રાતયમા

જાઇ પણ તનો દશમન ન હતો. ચામડ પોતાની સલતનતન ખખીધી સ'રકષણ કય* અન એક તસભર જમીન પણ પોતાના કબ”તની

ખહાર‌ જવા ન દીધી. તર વરસ પરય ત સહતનતના સવર' કામો! સખ-

શાતિથી અદા ડરયા એક વખત તણ તની બહન સાથ ગરવત'ત

કય જથી તણ અતિ પશચાતતાપ કરયોપ અત ત પાપનિવારણ માટ તણ કાશી જવાનો ઇરાદો કરયો.

ચામડત વહભરાજ, દરલભરાજ અત નાગરાજ એ પરમાણ તરણ

પતરા હતા. ચામડ ૧૩ વરષ" ગનય કરી પોતાના પતર વલલરાજન

પોતાની જગયાએ તખતનશીન કરયો, અન જતરાઅચ કાશી માટ રવાના થયો. રસતામા માળવાના રાશનએ તમામ સારા આભષણો છીનવી લીધા અત તની કગાળ હાલત કરી નાખી. ચામડ પાછા આવી પૉતાના પતર આગળ આ મામલાની ફરિયાદ કરી. વલરભરાજ આન વર લવાન માળવા તરક‌ ફરજ લઈ ગય, પરત રસતારમા શીતળાના ગગચી મરણ પામયો અત વીલ મોએ સનય પાછ આવય. એ જ દવિસચી માળવા અન ગજરાતના દિલમા વરત ખી ગૉપાય. ચામડ આ બનાવયો બહ દલિગીર થય!.

યારપછી તના પતર દરલભરાજન ગાદી ઉપર ખસાડયો અન

પોત સાધ થઈ નરમદા નદીત કિનાર ભરચથી સાત કોસ ઉપર આવલા શકલતીરયમા યાલયો મયો. આ જ જગયા ઉપર, ચળચપત પણ પોતાના વજીરની સાથ પરાયશરિતત કય હત. ત એક સતયવાદી અન સદગણી રાન‍ન હત.

દલ'ભરાજ સોલ'કીઃ--૪. સ. ૧૦૧૦-૬૦૨૨ (હિ. સ. ૪૦૧-૪૧૩). દલ'ભરાજ પણ રાનતયન કામ સામી રીત કય. સહત નતમા સખશાતિ રહવાચી તની દોલતમા રદદિ યણ. તણ પોતાન ધત

૨ ગજરાતનો પરાચીન ઇતિડાસ-દસાઇ, પ. ૬૭૨

હિ'દઓન। સમય [૧૪૯

લોકફલાણના કામોમા વાપય'. ધણી જગયાએ તળાવો અત મ'દિરો બધાવયા. ખદ પાટણ નજક પણ એક તળાવ ખતનાવય. શરી જિન-

શરરજી જવા ધરધર વિદદાન તના સલાહકાર હતા, નન ધમ વિશ પણ તન બાધ આપતા રહતા હતા. એના જ પરિણામ આમ નાન- વર! તરફ દયા રાખવાની ટવ તનામા પડી ગઈ. ખદ પોત ખહ લાયક હતો, પરત સલકમા બહારના હમલાથી બચવાની 'કોઈ વયવ- સથા તણ કરી નહિ અન ફર તયારી તરફ પયાત આપય નહિ, જન પરિણામ તના વારસન ભોગવવ પડય, તની ખહત મારવાડના રાજા મહનદર નડ લસ કય. તના નાના ભરાઈત નામ ન!ગરાજ હત અત ત ખનત લસ મારવાડના મજકર રાજની પતરીઓ સાથ થય

શ. દરલભરાજત કઈ મતાન ન હત, પર'ત તાગરાજત ભીમદવ નામતો ગર હતો. નયાર ત મોટ થય! તયાર દરલભરાજ ઈ. સ. ૧૦૨૨ (ઇ. સ. ૪૧૩ )મા તત રાજયનો વારસ ખતાવી પોતાના ભાઈની સાથ ઈશવરભકતિમા પોતાન ચન પરોવી દીધ. તના રાન દરમિયાન ઈ. સ. ૧૦૧૪ (હિ. સ. ૪૦૮)મા અખરીહાત ખીરની હિદસતાનમા આવય હતો તણ પોતાતી “કતાલલ હિ”'મા વિગત- વાર‌ હષીકતો લખી છ, સોમનાથ અત ગજરાત વિરો વિગતવાર વરણન કય” છ, જતો તરજમા મ' યોગય સયળ આ પસતકમા આપી

૧૫૦] * ગજરાતન! ઇતિહાસ

જારિશ કરી ગજરાત ફરીથી પોતાના કખન‍નમા લીધ અન પછી

સિધના મજ હમસક ઉપર ચડાઈ કરી, સિ'ધ નદી ઉપર‌ પલ ગાધી

તત હાર આપી અન ચદીના રાશ કરણન હરાવી ગજરાતમા મહાન

શાનોશૌકત સાથ આવયો. રયત અતિ શાનદાર આદરસતકાર કયો.

ત પછી તણ ફરીથી પોતાની ગમાવલી આબર‌ હાસિલ કરી. ૫

એક વખત માળવામા સખત દકાળ પડયો ત વખત રાળનઝો

ગજરાત ઉપર હમલો કરી લટવાનો ઈરાદો કરયો. તલિ ગના જાએ

માળવા ઉપ* હમલા કરવાની ઇચછા કરી. ભીમદવ તન શકયો.

માળવાના રાજાગ ઉપકાર માનયો, પરત ભીમદવ નયાર સિધ ચાલો ગય તયાર માળવાના રાજા ભોજ તતો લાભ લઈ ગજરાત. જીતવા ખાહિશ કરી અન આ માટ પ!તાના સનાપતિ કલચ'દત જજ આપી રવાના કયોન ત પાટણ લહી પાછ કમો, તાર ભીમદવ ચદીના રાનન કરણનત સાથ લઈ માળવા ઉપર‌ ચડાઈ કરી. હજ તા આ લડાઈ ચાલ હતી એટલામા માળવાતો રક મરી ગય. કરણ તમામ ખનન લટી રવાના યય! અત ભીમદવન એક પાઈ

પણ પરખાવી નહિ અત માળવાતી બધી આમદાની ભીમદવની જ છ એમ કહી તન ટાળયો.૨

અજમર પર મહમદ ગઝનીએ હમલ! કરયો. તયાર અજમરના

૨, માળવા અન સિધ વિરોની તમામ હષઠીકત! મ* તારીખ ગજરાત-

માથી (પર. 1૪૦ ) લીધી છ. સિધ ઉપર હમલો કરવાત કારણ એમ ખતાવવામા આવ છ ક તણ લીમદવતો અધિરાજ ગરષાત‌ રાહનચાહ તરીક સવીકાર કરયોય ન હત!, તથી તન સિકષા કરવામા આવી સતય વસત શ છ ત ઈશવર નનણ. એક બીનત ઇતિહાસમા જણાવવામા આવય છ ક આ હમલો મહમદ ગઝવીની ચડાઇ પહલા સિધી ઈસમાઇલોની ઉરકરણીથી કરવામા

આવયા હત. અત સિધ મહમદના ડખનતના પરદરામા સામલ હત મહમદ આત' જ વર લવાન ગજરાતમા અનયો.

૨, ખીછ વાત એવી છ ક કરણ કછ ક મદિરોની નતમીરોની સઘળી.

આવક શીમદવની છ ત એ લઇ લ.

[હદઆના સમય ન [ ૧૫૧

ચૌઠાણ રાનનએ ભીમદવ પાસ મદદ માગી, પર'ત ભીમદવ તની કઈ પરવા કરી નહિ. હવ મહમદ ચાલયો ગયો અત અજમરનો શાનત વીસલદવ ચોઠાણ હરક રીત બળવાત અત તયાર યઇ ગય તયાર શાતિથી તણ ગજરાત ઉપર હમલ! કરય. ભીમદવ પણ તત! સામન. કયો, પર‌'ત દારી ગયો. આખર તણ યદધ પટ અવજ અન નજરાણ આપી એન પાછ! વાવયો. પાછા ફરતી વખત વીસલદવ શઞાજનએ પોતાની ફતહની યાદગીરી તરીક વીસલનગર (વીસનગર) નામત એક ગામ વસાવય. ત જ સમયથી સોઘકી અન ચૌહાય ખાન- દાનો વચચ અદાવતના ખીજ રપાયા, જ આખર પરય'ત રહી. આ રાળ બહાદર, હોશિયાર, તમજ ઉદાર હતો. તના સમયમા તના

ઉપર એટલી બધી આફતો આવી ક તની જગયાએ કોઈ ખીજ શાશન હોત‌ તો ત ખરદાસ કરી શકયો ન હોત અત સારી સલતનત ખોઈ બડો હોત. પર'ત મહતતવાકાકષા તયા બહાદરીથી તણ લગભગ પચાસ વરષ" 2#યની લગામ પોતાના હાયમા રાખી. ધવરવિવામા પરાષન તન પહોચી રક એમ ન દવ. ચોર ડાક માટ તણ સદર વયનસયા કરી હતી. પડિતોની ત બહ કદર કરતા હતા. તના ૩જમા વિમળ- શાહ નામન શાહકાર તતો વછર‌ હતો. તણ આશ, દલવાડા અન આરાસર પર‌ મદિરો બધાવયા. ખદ ભીમદવ પણ સ ખયાબધ

શયળાએ મદિગ બધાના, ભીમદવ એક લસ ઉદયમતી રાણી સાથ કય હત જણ કરણન જનમ આપયો હત. એ માણીએ અપહીલ- વાડમા એક વાવ પણ બધાવી હતી, જ ગણીની વાવ નામ એળ- ખાય છ. ભીમદવત ખીજ બ પતરો હતા તમાતો (૧) કષમગરજ- એમરાજ હત!. તની માત નામ બકલાદવી હત. કષમરાજન હરિપાળ પણ કહતા હતા. ત વિષણભકત હત. ભીમદવપ પોતાની હડ-

૧૫૨] ગજરાતન! ઇતિહાસ

સતના આખરી ભાગમા ઈચછા કરી ક તખત ઉપર કષમરાજત ખસાડી ખદ ઈશચિરભકતિમા પોત॥ત જવન ગજાર, પરત કષમરાજ ત નાકખલ કરી પિતા સાથ રહવાત પસદ કય. લાચાર થઇ ભીમ ટરણત તખતનચીન કરયો.

રાજા ડરણ સોલ'કીઃ--ઈ. સ. ૧૦૭૨ થી ઈ. સ. ૧૦૯૪ (હિ. સ. ૪૬૫-૪૮૭). રાજન કરણ પોતાના બાપદાદા તરકફત વારસો પરાપત કરી તમામ બ'ડખોર।ન દધાવી ધ'ધકા અત આશાપલલી

(અસાવલ)તા કોળી રાજન ઇરાવી તાખ કરયો, એ વાત પણ યાદ રાખવી જઈએ ક મસલમાતોઝ ગજરાતનો કબજ લીધ તયાર , શપાટ પરદશ તએની હકમતમા રલો અત પહાડી મલક ઉપર લાબા અરસા પયત પડર, ચાપાનર (ચાપાનગર ), સ।ર5 (જનાગઢ) વગરના રાળઓએ રાનય કય”, આ પહાડી રાતતએ ઇસલામી સલતનતોન સતાવવાન! કોઈ પણ મોકો હાથમાથી જવા દતા નહિ. મહમદ બગડાએ ઘણી કોરિશો કરી આ કાટાન પોતાની પાસળીમાથી

કહતો હતતો ક કઈ માગ, તણ ક આ ખડતોન માફ કરો. તએન માફ કરવામા આયા, શીમદવની નામના થઇ; પરત અફસોસ ક ત જલટી મરી

ગમો. બીજ વરસ વરસા પષકળ પડય! અન અનાજ ખબ પાકય”. ખડતો

ખ'ત સાલની ઊપજના હિસસા સાધ લઈ આવયા; પરત રાનતએ અગાકની સાલત' મહસવ લવાની ના પાડી. રયતત ત લવાન આમહ કષો, અન રાનન એકન; બ ન થય. આખર એમ નઃ કરવામા આવય ક ત આમદાનીથી 'ળરાજની યાદગીરીમા એક મ'દિર બ'ધાવવામા આવ.

દિલમા દઃખ થય. આસથી આખો ભરાઇ આવી; ખઠા ખઠા ખદા નણ આ ર યાદ આશય'.

યજરાતમા ત પણ એક જમાન! હત અન ગાલ” પણ એક જમાનો ઈ. સ. ૧૯૩૦ હિ. સ. સ, જયાર રયત મફલિસ, ૬ગાળ અન દષકાળપીડિત યઈ

શય છ. પરત અમલદાર; દષકાળ ગણતા નયી. વરના વાસણદ વચી મહ સત અદા ફરવ પડ છ

હિરએનોા સમય 1૧૫૩

કાઢયો. અણહીલવાડની હફમતની લગભગ આવી સથિતિ કરય ર#ાતા સમય સધી હતી. સપાટ પરદશ ઉપર સોલકી ખાનદાન મનય કરત ઉત, પરત પહાડી ઇલાકા સામાનય રીત ભીલ અત કોળોઓનતા

કભકતમા હતા. તએન કામ લોકોત વખતોવખત લ ટમાર કરી સતાવવાન હત, કરણ પહલ! જ શખસ હતા જન ખબર પડી ક તઓન આ પરમાણ રહન ભયથી સકત તથી. અસાવલપ જત અસલી નામ “આશાપધી” હત તઆ સમય કનદર થટ ગય લવ, તત તણ જતી લીધ અન તયા કરણાવતી નામથી એફ નગર વસાવય. જ હાલના અમદાવાદની દકષિણ બાજએ હત તારપછી તમામ આવા લકાના કનદરિત સથળોન તાશ કરી સરતનતત મજખત અન લય- મકત કરી, પાટણતી દકષિણ બાજએ મોઢરા પાસ ' ફરણસાગર ' નામત એક તળાવ ખાવી મખયાબધ મદિર બતાવયા. મોહ ખાહમણ અન મોઢ વાણિયા તયાથી જ આવલા છ. તણ ગિરનાર પર પણ એક મદિર‌ બધાવય હત જ અવાપિ પણ છ. તણ દકષિણમા આવલા ચદરપરના રાશનની પતરો સાથ લસ કરય હત, જન નામ મીનળદવી૨ હત. તણ સિહમજન જનમ આપયો. ત સમય કરણ વિષણની પશન કરવાન ઇદરપર ગયો ત વખત તની ગરદદાજરીમા

૧૫૪] ક ગજરાતનો ઇતિહાસ

શાહી ખાનદાનમા ટ'ટો ચય! અન કરણતો મામો! મધનપાળ થફમતની સ'ભાળ લ એવી રીતન! આખરી 'ફસલો આવયો, ઈ. સ. ૨૦૯૪ (હિ.સ.૪૮૭)મા સનન પોતાના પતરન બાળવયમા કકી મરણ પામયો.

સિદધરાજ જય'સિહઃ--ઈ. સ. ૧૦૯૪ થીઈ સ. ૧૧૪૩ (હિ. સ. ૪૮૩-૫૩૮). સિહધરાજત અસલ નામ જયસિ'હ હત. ઈ. સ. ૧૦૯૧ (હિ. સ. ૪૮૪) મા પાલણપરમા તના જનમ થયો હત. એન! બાપ કરણ મરણ પામયો તયાર એ ફકત તરણ વરસતો કતો, ત જ ઉમર સિઠશજ તખતનશીન થયો; પરત સન‍તયતી લગામ

કરણના મામા મદનપાળના હાથમા રહી. તણ અતિ જલમ અન સિતમ કરી અધર ચલાવય અત લીલા નામના એક રાજવવતી પાસથી રપિયા છીનવી લીધા, તથી લકરાગ તત મારી નાખયો અન રાજયની લગામ તની મા મીનળદવીના હાથમા આવી. ત અતિ ચાલાક અન હોશિયાર હતી. તણ સકતનતવ સદર રહષણ કરય”. તણ લકકલયાણના ઘણા કામો કરી રયતતો પરમ જીતયો. તના ખ વજીર

પરવાનગીકી આપતી પાસ પવગામ લાવયો છ. તયારપછી ઘણી ખકષિશ

નજરાણામા અપષણ કરલી સવીકારી કરણ લનન કરય. છોકરી અણહીલવાડ

આવીઇ પહચી તયાર કરણન ત ખદસરત લાગતા તતતો સાય સ'સાર

માડયા નહિ; આથી મીનળદવી તમજ તના સગાવહાધાત બહ ડખ

થય' અન ત આતમહતયા કવા તતપર થઇ, કરણ આ વાતની પણ પરવા ન કરી.

કરમસ'નગ એક ગ નતાન કરનારી નટી ઉપર રનત નાઝ થઈ ગયો

અન મીનળદવીન તનો નણ યઈ, ત વખત સધી તખતવારસ માટ કરણન ઈઈ સતાન ન હત આથી વજીર। ગન અમીરોની મતળદવો તરર હમદરદી હતી. સવજપએ મળી એક યકતિ રચૌ અન મોકા ઉપર‌ પોતાની જગયાએ

મૌનળદવીન જવા દવડ એમ નાચનારી છોકરીન સમનવી; મ'નલ નામના પરધાનની ચાલાકીથી આ કાસ ખબીયી ખતમ થય અન એપરાણી

તરીક એક વૌટી રાનત પાસથી લઇ લીધી. મીનળદવી સગસરય થઇ હતી. તણ સિદધાજન જનમ આપયો.

હિ'દએતઃ સમય [૧૫૫

સાત અત મજલ તના ઉતતમ સલાહકાર હતા. વીરમગામમા મતસર‌ ક (મનસર) અન ધોળકામા '“મલાવ ” (મીનળસર) નામના તળાવો તણ બધાવયા હતા. «યાર તણ મલાવ તળાવ માટ જમીન ખરીદવા માડી તયાર ત સથળની વગચ એક સતરોની માલિ#ીની જમીન હતી જ તશ વચવાનો પન‍કાર કરમો, આથી રાણીએ તતી મરજી વિરદધ ત જમીન ખરીદી નહિ, અન તળાવ રાટ' બનાવય. બળજબરીથી હાસિલ કરવાન તણ પસ દ કય નહિ. સિદધરાજ ઉમર‌- લાયક થયો તયાર સઃતનતતી વવવસથા પડ કરવા લાગો. એક વખત મીનળદવી સોમનાથ નતતરા કરવાન નીકળી. ધોળકાથી વીસ માણલ ઉપર‌ * ભલાદ?' છ. નયાર તયા પહોચી (યાર તન માલમ પડય ક પટલાક લક પાછા જાય છ. તપાસ કરતા જણાય ક તયા જતરાળ પાસથી વરા લવાતા હતો, અત ત ન આપ તો તમત પાછા ફાહવામા આવતા હતા, આથી તત ખોડ લાગય. તમાથો સતવર ઘર પાછી આવી. સિદધરાજ ત તરફ જતા રસતામા તન મળયો. સિદરાજ પાછા દરવાત કારણ પછય. રાણીએ જવાબ આપયો ક જયાસધી

જાતરાળઓ પાસનો વરો માફ થરો નહિ લાશધી હ ખોરાક ખાઇશ

નહિ. નતરાળઓના વરાની વાિ'ક આવક હર લાખ ( રપાના સિકરા)

હતી, આવી મહાન રકમતી ખોટનો ખયાલ કરયા વગર‌ રા'એ ક

% તમારા કારણન લઈ ત ધામિક ફરજ અદા કરવા માટ આ વર

હ માફ કર છ. ત પછી મીનળદવી જાતરા કરવા ગઇ. આ ઉપરથી.

લોકકલાણ માટની તવી ભાવનાનો ખયાલ આવ છ.૨ એક વખત.

૧૫૬] ગજરાતન! ઇતિહાસ

તની મા સાથ ત પરયટન માટ નીકળયો તયાર માળવાના રાનએ મ!કાતો લાભ લઇ ગજરાત ઉપર હમલો કરયો. તના વજીર સાતએ નજરાણા આપી તત વિદાય કરયો. આ વાત? રિહરાજન પસદ ન પડી અત તતો મકાબલો

ઉપર એક પનતરીએ તની પાસથી એવી માગણી કરી હતી ક સોમલર મદિરતા નતરાળઆ પાસથી જ વરો વસલ કરવામા આવ છ ત માર‌ કરવો. આથી આ વાયદો! વફા કરવાન રાણી સિદધાજત સાથ લઈન જવા માટ ગઈ અન નતરાડએની તકલીફ સઇ તના દિદવ ઉપર અસર થઈ અન વરો માક મ

૨. તારીખ ચજરાત પ૦ ૬૬૭ ઉપર ઉલલખ કરવામા આવયા

૪ ક એક વખત કોઈએ માળવાતી એડ (૪ ઉડ) કોમની એક જસમા

નામની અતી ખખસરતીની ઘણી તારીફ કરી સિદધરાજ તન મળવવાની ધણી કોશિરા ઠરી, પરત કામિયાભ ન થય. સહસરલિ'ચ તળાવ બ'ધાત હત તયાર તણ પાતાના ભતરીનર રાડરમલન, માળવા એ ઇચછાથી મોકલવો

ક ઓડ કોમના મનરો સાધ જસમાન પણ એ બહાન લાવવી. આથી ત પાતાના ધણી અન સગાવહાયાએઃ સાઘ આવી. એ કામના તમામ માણ‌* સન રાહરની બહાર રહવાનો હકમ કરવામા આનો અન જસમાન મહલમા રહવાન ફરમાવવામા આગય. તણ મહલમા જવાનો એમ કહીન ઇનકાર

કરયો ક મહલમા ત! રાણીઓ રહ છ, અમાર ગરીબો માટ તો! ઝપડી બસ

છ હરરોજ રાન તળાવ દવાન બહાન આવતો! અન જસમાની ખળણમગતી નિહાળત1. છોકરીન તકલીફ થાય એમ કહી વધાર બોજ ઉઠાવવાની ના પાડત!.

ત કહતી ક મન તોઃ કઈ તપલીક‌ નથી; છ।કર' સાળીમા છ તતન આવતા

જતા હલાવી મક' છ* આખર તળાવ પ ઇ થય લોકોન મતતરી આપી રતરાના કરયા” પરત જસમાન મતતરી આપવામા ન આવી અન કહવામા

આવય ક ધીમ ધીમ આપવામા આવરો. (અન ખહધા તના ઉપર દખરખ

રાખવા પણ માડી હતી.) પરત જસમા ચપષઠીયી નાસી [ફટી. સિષરાજન આ વાતતી ખખર પડી તયાર ત ઘાડા ઉપર સવાર થઇન તની પછવાડ પડય. તણ તની કોમના ધણા માણસોની કતલ કરી. જસમાન આ વાતની

ખબર પડતા ખ'જરઘી આપધાત કરયો. (બહધા તનો ધણી પણ મારચા ગય હરો. હ' ધાર છ આ લોકઃ માળવાના વતની હતા તપી માળવાના રાનએ

હિફએનો સમય [૧૫૭

કરવા માટ તયારી રાર કરી. ત સમચ સહસરલિગ નામન એક તળાવ પાટણની નજીક બધાવય, જ સાથ એક મદિર‌ પણ તયાર કરાવય. રદરમાળ જનો પાયો મળરાજ નાખયો હતો ત તણ પ કરાય, તના ચાર‌ થાભલા અવાપિ પણ સિદધપરમા મોજદ છ. વાળાક જિલલામા તણ લગભગ એકસો ગામ ખરાહાણોત દાનરસા આપા. બર નામતો એક સરદાર મલચછઠ ( ઘણ કરીન ભીલ ' કોળી હર.) ખાલમણાોત બહ સતાવતો હતો તતી સાધ લડો તત હરાવયો. ખરાહમસોની માગણીથી તમન તયાથી પાછા ખોલાવી અમદાવાદની પાસની જમીન બલષિશ કરવામા આવી. અ દરમિયાન માળવાની લડાઇ માટ બરાબર તયારી કરતો રજો અન હરક રીત શાતિ થતા તણ માળવા ઉપર ચડાઈ કરી. યશોવરમા (માળવાના રન) બાર‌ વરસ પરય ત લડતો રલો. આખર ત કારયો અન કદ કરી તત પાટણમા લાવવામા આવય. સિહરાજ આ ફતહતી ખશીમા એક મહાન જલસો! ઊજવયો અત અણહીલવાડ પાટણન પાયતખત બદલી સિહધપરમા લઈ આવય.

સોરઠમા એક ડક'ભારત તયા રાણકદવી નામની એક ખબસરત પાલિત કનયા હતી. સિદધરાજત નયાર ખબર પડી તયાર તની સાથ લગન ફરવાતો તનો વિચાર થયો? આથી તની સાથ વિવાહ નકી

કરયા. લગન ચાય ત પહલા નતનાગઢનો રાનન રા'એ'ગાર તન પરણી

મઠો અત તત જનાગહ લઈ ગય. સિહરાજ નારાજ થય! અન બહ કરધ ભરાયો. તણ સતવર સોરડ ઉપર‌ હમલ! કરયો. આ લડાઈ ૧૨ વરસ નરી રહી. અન નયાર ફતહતી આશા ન રહી તયાર

સિદધરાત ર'ખગારના ભાણજ દશળન ચાલાષીયી ફોડી પોતાનો કરી લીધ. આમ ઘરતો બોમિયોદ હાય લાગતા સિહરાજત ફતહ મળી અત સોરડતો રદન મારયો ગય. તના ખ ડમળી વયના

ગજરાત ઉપર હમલો કથો હરી અન પડીયી આ પરમ કિસસામા નાસીપાસ ગવાથી માળવા છીતી તનો વિનારા કરવા સિષટરાન વવાર મય. હર.)

૧૫૮] ગજરાતન ઇતિહાયર

બાળકોન પણ સિદધરાજ મારી નાખયા અત રાણી સાથ લમ કર- વાની કોરિશ કરી, પરત તમા ફતઠમદ ન થયો. ત વદવાણ આવી

શતી થઈ. સૌરાષટટ છતયા બાદ કચછ પણ તણ તાબ કય. (બહધા કચછતા રાજનએ પણ સોરડત સાથ આપયો ઘશ ). વનરાજ ચાવ- ડાના વજીર ચાપાના ખાનદાનમાથી એક સન‍જન નામના શખસન સિદધરાજ સ।રઠનો સબો બનાવયો અત તની સદર‌ વયવસયા જઈ શત'*4તો પવિતર પરદશ પણ તન હવાલ કરયો. ગજરાતના ઉતતરના મરો એટલ ક “ અચલશવર ” અત “ ચળાવતી ”નતા પરમાર રાજાન પણ શરણ લાવવામા આવયો. ખરઢાનપર પણ તની હફમત નીચ આવય. યદલખ ડના રાજા મદનવરમા ઉપર ચડાઈ કરી તન હરાવયો અન વાસતવિક નજરાણા લઈ આવય." દકષિણમા કોલાપર (કાલહાપર) વગરના રાજાએ ઉપર પણ તતો પરભાવ પડતો હતો. સિદધરાજ નસીબવાન અન સખી રાનન હતો. એ ધારમિક હતો, છતા પણ તણ હરક ધરમના લકો સાથ ઇટછાટ રાખી અન તમામ લક તત ચાહતા હતા. દકષિયમા આવલા કરણાટકતો એક દિગિબર જત [વિદદાન નામ કમદયદર હતો ત ૮૦ વાદવિવાદોમા વિજયી થઇ ચકયો હતો, ત આ સમય ચજરાતમા આવયો તયાર હિ'દ અન જનો

વચચ વાદવિવાદ ચાર3 કરતો હતો. જતોના બન પકષ દિગિતર અન શવતાબર આપસમા એકબીજાની વિરદધ હતા. સિદદરાજ અન મીનળદવીએ તની બરાબર સભાળ રાખી. કમદચદરતો મકાબલ કર- વાન દવસરિ અન હમાચારય દરબારમા આવયા અન વાદવિવાદ શર થય. કમદય'દર પાતાના વતનના હોવાથી મીનળદવીએ રારઆતમા તની હિમાયત કરી, પરત હમાચારમ” નયાર તત બતાવય ક આ માણસ માનછ ક સતરીઓત સકતિ મળી શકતી નથી, તયાર ત ખામોચ રહી. અફસોસ ક કમદચ' વારદવિવાદમા હારયો. હમાચાય વખતોવખત સિદદરાજત ધરમની વાતો સ'ભળાવતા અત ઉતતમ સલાહ આપતા.

૬. આ રાનતઓ ઉપર હમલા કરવાના કારણ! નતણવામા આવયા નથી.

હિ'દએનો. સમય [૧૫૯

સિદાક ગજરાતરમા કળામય ઈમારતો તથા મહલો બધાના. ભરચના કિલલાની મરામત કરાવી, અત ડભોઈ તો કિલલો તણ તયાર કરાવયો; રકકકાણ કવા તળાવો ખોદાવયા. રયતના સખ દઃખ નિહાળવા રાત જીપાપતિ નગરચરચા માટ નીકળતો. સિદધપર નછક ઊઝા તામના કસખામા માળવાથી પાછા કરતા મકામ કરયો તયાર જતરાળનો પોશાક પહરો ગતર ફરષો. તત સ'તાન ન હોવાથી લક બહ દલિ- ગીર હતા, આ સદગણો હોવા છતા કટલાક દયણો પણ તનામા હતા; જમક ભગવાનવાલ પોતાના ગજરાતના ઇતિહાસમા બીજા તર'થકારના આધાર લખ છ ક સદગણી રાજન હોવા છતા ત વયભિ" ચારી હતો અત ખાલમણની સરીઓનત પણ ત છડતા ન હત. કટ- લાક હિદ કવિઓએ એના વિશ ખરાબ લખય છ, આસર પચાસ વરષ હકમત કરી છ સ, ૧૧૪૩ (હિ. સ, ૫૩૮)મા આ દનિયામાથી પરદનિયા તરફ કચ કરી ગય.

સૌલાના અબદલ અથી સદદી નામતા ઇરમાઈલી (જના ઉપરથી પતાબત નામ છ.) પરચારક ( અવસાત ગલકાદા હિ. સ. ૧૨૩૨. પ. શ. ૧૮૧૬) પોતાની કતિભ મજલિસ સયદયા (રચના હિ. સ, ૧૨૨૪, %,સ.૧૮૦૯)મા નવમી મજલિસમા જયાન છ ક આદમ બિન ઝકિમદીન

જણાવય છ ક મસતનસિર બિલલાહ (ફાતમી ખલીફા મિસર) અખદદાહ

અન અહમદ નામના ખ મિસરીત યમનના તરચારક પાસ એવા ઈરાદા- થી મોકા “ક તતી પાસથી હિનદસતાનમા પરચારકારયન કામ લઈ શકાય. ત બન તયાધી નીકળી યમતથી સચના લઇ ખભાતમાપ આવયા.

૧૬૦] ગજરાતન! ઇતિહામર

ત સમમ અહીના ગજ સિહરાજ જયસિહ નામન રજપત દતો.

રસતો તરણ દિવસ જટલ છટો છ. ત એક ખબસરત રાદર છ અન સિતયિ (ામ)મા આવલા “મોઅરા” રાહરથી મોટ છ. અતી'ની ઇમારતો સામાનય

રીત ઇટની છ. અલખતત ખાના વા કમ છ. ભા. પમ। પ૦ ૭૦ મિસર- મારકોપાલ તના સફરનામામા જણાવ છ ક આ મલકની પશચિમ દિરાએ ખભાત છ, તયાના વતની મરતિતપજકો છ અન ખોદદ ધરમ પાળ છ તમનો બાષા જદી જ છ અન તમન! રાનન સવતતર છ. છવન। તાર! તયાથી સારી રીત દખાય છ. એ પરદરામા વપાર સદર ચાલ છ અન ગળી વઝ પરમાણમા

પદા થાય છ, અન ર‌ ખીનત દરો,મા અહીથી બહ «ય છ અદી' ચામડાના

કષપાર પણ ખખ ચાલછ અછી* ચામડ” સદર રીત કળવવામા ગ"ાવ છ અન

૨'ગાચ છ અછી' પરદશી વપારીએ ચાદી, તાળ અન મરઘથ લાવ છ. એ શહર “મફ”થી ૨૦૨ અન અમદાવાદથી પર માઇલ પર છ. તની વસતી ૪૦૦૦૦ (હવ ત! વણી વધી ગઈ હરો) જટલી છ એ રાહરની «તમ મસજિદ સલતાન મોહમમદ તગલકના માનની બનલી છ સખય દરવાનત ઉપર “નયાથી અન

વિદદાન સલતાન મોહમમદરા। બિન તગલકરાહના જમાનામા “ લખવામા આવય છ, તની ચાર તરફ સાયખાન છ. ત ધમટવાળી એક મજાની ઇમારત છ. હરક બાનતએ પરમટોની સ*ખયા નવ છ. પકષિમ દિયા તરર‌ તવી સ'ખયા ખમણી છ. કમપાફનડમા આવલો! હોજ અલી બિન અખદન‌ નબી બગદાદીએ હિ. સ, ૧૦૩૦ મા તયાર કરાવયો હત!. મસનટદની દકષિણ દિશામા નડ જ

કટલીક ફખર છ. એક ઉપર ”રઠનદ દોલતવદીન ઉમર બિત અહમદ ગાજ” રની ., *..*.**ણધવાર, ૯ સફર હિ, સ. ૭૩૪” લખવામા નમાવય છ. એક ખીછ કબર ઉપર “હસન ગીલાનીની સૌ બીગી ફાતમા હિ, સ. ૭૮૩” છ.

એક ઉપર “રરકદોન એહમદ બિન મોહમમદ હિ, સ. ૬૯૮” જ. આવી રીત ઉમર ખિન સાદદન હિ. સ ૧૯૮ છ, હ' ઘણી વખત આ રાહરમા ખથોા છ. હાલની વરાન હાલત નનઇ મત આકષરયય થાય છ. હરક જગયાએ

હાર અન દીવાલ ઉપર સ!કની છાયા માલમ પડ છ. મસતનસિર બિલલાહ

(ખતકાએ કાતમીનમાથી)ના જમાનામા મૌલાએ અહમદ પરચારકારય માટ અણી” આતયા હતા તમની કબર સનતીઓઆના કશયસતાનમા આતલી અઘાપિ પણ આમ લોફોતી ઝિયારતગહિ છ સમદરની નછક કાકા અકલા અન કાકી અકલીતો કબર છ. દાઉદી વહોરા તયા ઝિયારત માટ નતય છ.

હિ'દઓનો સતય [૧૬૧ ી

ત ઇસલામનો કટટો ।વરાધી હત!. મસલમાન હાથ લાગત! ત! તની કતલ કરતો. તન પાયત'ત અણહીલવાડમા હત. તના વજીરત નામ

ભરારમલ હત. ટરકમા અખદલલાહ યમનથી હિદી ઝયાન શીખી હિદસતાનના 1કનારા ઉપર ઊતરયો. મોતના ભયથી બાગોમા છપાઈ રલરો. એક દનિ એક ઝરષ અન એક સરરીત કામ કરતા નનયા. અબદટલાહ તયા જઈ તમની પાસ પીવાત પાણી માગય. તમન જવાબ

મળયો ક કટલાક દિવસ પહલા આ જગયાએ એક કવો હતો જમાથી લોકો પાણી પીતા હતા, પરત હવ ત સકાઈ ગયો છ. અભદલલાએ કલ" “ઠીક, મન કવો બતાવો, ” બ'તએ કહય, “તન તમ ર

કરશ? જએ, આ રલો ત કવો. શ તમાથી તમ પાણી કાઢી શકશ ૬” અખદલલાહ કહય, “હ તો કઈ કરી શકત! નથી, પરત મારા ખદાના હાથમા હરક વસત છ, ત જ ચાહ ત કર છ, તત હકમ ર૬ થતો નયી. ખદા ન આ કવામાથી પાણી કાઢ તો તમ મસલમાન ચઈ જશ।?” તમણ જવાબ આપયો, “હા.” અબદલલાહ કવામા ઊતરયા અન એક ભાલ મારયો આથી એક ઝરણ નીટખય” અત ત બહાર નીકળી આવયા. ધીમ ધીમ પાણી એટલ બધ' થઈ ગય ' ત ઊભરાવા માડય'. પાણીની આ હાલત જઈ બ'ન મસલ-

માત થઈ ગયા. પરષત કાકા અકલા અત સરીન કા અલી કહ છ. એ ખન અખદલલાહના સવા અત રકષણ પોતાના ધરમા કરતા હતા, અત હિદી (બહધા ગજરાતની ભાષા યાત! ગજરાતની અપતર“રા

હશ) પણ તત શીખવતા હતા. નયાર તમત આ ખાનદાન માટ પરમભાવ થઈ ગયો અન વિદયાસ લાગયો તયાર તણ પોતાની વાત ખલલી કરી ક “મત અહી' ધસલામ અરયાત‌ ઇસમાઇલી ધમ'ના ટ

૧૬૨] ગજરાતન1 ઇતિડાચ

ઉતતમ રીત કરવા માટ રા'નના વજીર ભારમલન કાખમા લવો જપએ. ભારમલ મઠાદવની જતરા અથ મહિનામા એક વખત આવ છ, લા

એક પતતરીમા તત ગાઢ વિશાસ છ અન બચપણથી જ તત] માન- મતબા જાળવ છ. નન ત મસલમાન યઈ નય તો સરવ કામ સગમ છ,” અબદલલાહ આ સલાહ સજથ આ મ દિર ગય!. તણ સ‍ય ક ત છ।કરન અકષર આળખાવત। હતો; ત અકષર મળાકષરતા હતા.

રખ અખદલલાહ કહય, “ પડિતજી, આ એક આશચરયની વાત છક આપ એક અકષર શીખવતા ચાર અદયરનો અવાજ કારો છો.”

પ'ડિતજત આ સાભળી અચબો! ચયો અન ખરી વસતસથિતિ પછી. તણ બાજએ જવાન! પચારો કરયો, નયાર એકાતમા ગયા તયાર તણ એવી રીત વાત કરી ક પડિતન વલણ તના તરફ થય. ત તના હાય ઉપર આવય! તયાર પોતાની છાની વાત તની આગળ ઉઘાડી કરીત કહય , “જએ ! (તમ એક અકષર‌ લખો છ] “ ક” અન બોલ

હિ'ટઓઆનો સમય [૧૬૩

તમારીઃસાથ જ છ.” યાર પડિત પોતાની તમજ અખદલલાહ વિરોની સરવ હજીકત કહી સ લભળાવી. ભારમલ મસલમાન થઈ ગય। અત નસ'તાઇન નમાઝ પહતો, અન પાટણ (અણહીલવાડ)યી ખ'ભાત આવતો જત રહતો. રફત રફત તનો તાકર નનણી થયો. અન રાનન સિદધ" રાજ જયસિ હત આ વાત ટહી દીધી. તણ કહય ક ન હ પોત મારી આખ તન નમાઝ પટત! નનઉ' તો! જરર એન સદન કર. પછી તોકર આ તકમા રલો. એક દિવસ ત નમાઝ પહતો હત તયાર મનનન ખોલાવી લાવયો. ભારમલન નમાઝથી ફારગ થતા જ રાજાના આગ- મનની ખબર પડી. તણ તરત જ ઊડીન સલામ કરી. રન‍એ પછય, “તમ શ કરતા હતા ?” તણ કહય, “એ એવી બાખત નહતી ક “આપની વિરદધ મારા વિશ કહવામા આવી હોય. પરત મારી પટી પાસ એક સાપ હતા જ ઊભા યધન, વાક! વળીત તમજ જમીન ઉપર શિર રાખી નયો છતા ત મળયો નહિ.” પટી ઉઠાવી સાપની તલાશ કરવાતો હકમ રાનનએ કરયો. એકાએક નીચથી સાપ નીકળ આનો. રાજાએ ચગલીખારન સનત કરી. ખ'ભાતના મ દિરમા એક હાથી હત ત અદદ લટકતો હતઇ. સરવની તન! તરફ માનવતતિ હતી ર‌ાનન પણ હરક સાધ એક વખત તયા આવતો હતો. રાજા

આવયો તયાર અબદલલાહ પ'ડિતન કહય ક રાનનન કહો ક “ ગતર હાથીએ મત કહય: લાબા સમયથી અહર‌ ઊભ! રહતા હ થાઈ ગયો છ, મારી ઇચછા છ ક એક પગ જમીન ઉપર રાખ.” આ સાભળી

શાનન હરતમ'દ યયા. અબદલલાહ રાતર નનણી લીધ હત ક અ લોઢાનો હાથી લોહચ'બકન લઈ અદદર રહ છ. તથી એક પગ નજીકન લોહ- ચ'બક કાઢી લીધ. હાથીએ એક પગ જમીન ઉપર રાખી દીધ. સવાર આ ખખર જનતામા ફલાતા લોકો જવાન આવયા અન આ સાભળી રાનન બહ દલિગીર ચયો.. ખીજ દિવસ ખાહમણ પ'ડિતિની મારફત ખીન પગ અત તરોજ અત ચોથ દિવમ તરીજ અત ચોથા પગ જમીન ઉપર રબયાતી ખાખર રાજન પહોચાડવામા આવી.

૧૬૪] ગજરાતન! ઇતિહાસ

તન અતિ આથય લાગય. પછીયો કાપટએ રાજત ખળર આપી 5

પડિત કાઈ અરબની મારફત મસલમાન થઈ ગરધો છ, જ તતી સાધ જ રહ છ, આ ગ'નએ મળીન હાથીની આ હાલત ડરી છ. આ સાભળી શના ડધ ભરાયો અન બ'નત ગિરકતાર કરવાતો. હકમ કરયો. અબદલલાહ સીડી પર આવી ખકો અત આતમરકષણની ડઆ પઢવા માડયો સિપાઇ આવયા પણ પફડી શકયા નહિ અત. નાસી છટયા, રાશતત આ વાતની ખબર‌ પડી. ત ખદ આવમો પરત તના પગ જકડાઈ ગયા અત આગ ભભકી ઊડી. રાળનતએ ગભરાઇત

પશચાતતાપ કરયો અત ઇસલામ ધરમ'તો મવીકાર ફરવાની ખાહિરા દરશાવી. અનદતલાહ ઝકી તજ? નનયા કય” અન ગન કરો થપ!. તયારપછી

અબદલલાહની પાસ આવી પરિસથિતિ પહી. અબદલલાહ પછય “અગર સૌથી મોટી મરતિ” જની તમ પનન ફરો છ ત મારી ખિદમત કર તો તમ મસલમાન ચશ?” રાજાએ ડહય, “જ નજર નઈશ તો. જરર ચઈર. મારા ભરોસ! ખદા ઉપર છ.” અત મરતિન સખ।* ધોન કહય, “ઊડ અન મારી ડલ લઈ તળાવમાથી પાણી ભરી લાવ.

'હિ'દઓન] સમય [૧૬૫

ડનયાથી કયાળી હિ. સ. ૫૩૫ (ઈ. સ. ૧૧૫૪૦ )મા ખભાતમા આચચ. આ ધમ'તા ત પહલો શખસ હતો. તના વડા મલા '(સયદના) ઝડરી ઉબદ) બિન મસા યમનમા હતા, મિસરમા મસતનસિર બિલલાહ ખલીફા (ફાતમી) હતો અત ગજરાતમા સિદ" રાજ ૬૮યસિહની હકમત હતી. [ઇતિહાસ ઉપરથી સાબિત યાય છ “ક મજર ખલીફા હિ. સ. ૪૮૪ (ઈ. સ. ૧૦૯૪)મા મરી ગય હત. અત તતો યૌતર હાફિઝલદીનિલલાહ અગિયારમો ખલીફા હિ, સ, પર૪ (૪. સ. ૧૧૨૯) થી હિ. સ. ૫૪૪ (ઈ. સ. ૧૧૪૯) પરષ'ત ઘયાત હતો..] યાટબ ખ'ભાત આવી એક માળીન તયા રલો, તરયમ તત અત તયાર પછી એક ખાહયણના ગતરત તણ સસલમાન બનાવયા રાજના ખ વજીર ભારમલ અત તારમલ ખ ભાઈ હતા.

તએ ખ'ભાતના મ'દિરમા જતા આવતા હતા, નયા એક લોહાતો હાથી લ(હચળકના એરથી અહર લટકત? હત, વરગ કાહ સાથ વારતાલાપ કરયો અન તમા ત જીતી ગયો, અન લોહચ'બક કાઢી લઈ હાયીન પણ પાટી નાખયો રાન‍ન અત તના દરબારીએ આ નતતની કરામત જઈ ઝસલમાત થઈ ગયા, અત ખીનનએએ પણ તત અનકમણ કય, તયાર પછી આ નવમસલમાતો સાથ તમણ વહવાર શર કરયો આ 'વઠવાર' (વહવાર) માથી “મવઠરિ' અત તમાથી “વહોરા” નામ આળખાયા.”

રાજન નામ તો બરાબર છ. અત એ પણ સતય છ ક ત હિ. સ. ૪૮૭ (ઈ. સ. ૧૦૭૪)મા મોજદ હતો; પર'તત આ વષ તો ત ફકત તરણ વરસતો દધ પીતો તતી મા મીતળદવીની ગોદમા રમતો જમતો હતો. વળી તના બ વજીર “ભારમલ” અન “તારમલ” નામના હતા જ નહિ. ખરખર વીરધવળ વાધલાના બ

વજીર તજપાળ અન વસતપાળ હતા પરત તમાતા એક પણ મસલમાન ન હત. રાતનએમા કસારપાળ પરધમ*ન સવીકાર કરયો 'ઉતો, પરત ત જન હતો, સસલમાન ન હતો. અત સિદધરાજ વિર‌ો

૧૬૬] ગજરાતનો ઇતિકાસ

તમામ તવારીખનવશો એક મતના છ ક ત છવટ સધી હિ'દ રહયો હતો. ત મસલમાન ન હતો અત મસલમાનો પરતો તત દવ પણ ન હતો. બલક તત મસસમાતો તરફ હમદદી” હતી, જ એફીગ પોતાની કિતાબ “જમઉતતવારીખ'મા લખલા બતાવ ઉપરથી સાફસાક જણાઈ આવ છ.૧ અત મ' પણ પાછલષા પાના ઉપર ઉલલખ કરયો છ. આથી સિહરાજ વિમ જ ફ'ઈ આ વારતાગામા જણાવવામા. આવય છ, તમા કહનાગની ખરખર કઈક ભલ છ. મારા ધારવા તરમાણ ફકત સતયત પરમાણ આટલ જ હર ક કઃલાક લક! પરચાર-

કારય માટ આવયા તમણ લોકમા પરચાર કરયો અત કામિયાબ થયા * “સિદદરાજ જયસિ હના જમાનામા એક વખત એક વપારી

નવ લાખ રપિયા એક માણસત તયા અનામત મકી મરી ગય. પલા માણસ તના પતરન ત રપિયા પા૭ા આપવાત ઈરદો કરયો. તના પતર જવાબ આપયો ક અમો હિસાબ કિતાબ નતયા બાદ લઈશિ. પરણ દફતરમાથી ત રકમત! પતતો લાગયો નહિ, તથી તણ લવાની ના પાડી. અમીન (પલા શખસ) સવીકારવાનો આગરહ કરય આ ધડભાજમા તકરાર થઇ ગઈ અત મામલ અદાલત પહોચયો. તની અપીલ રાનન પાસ પહોચી. તમ બતની પરિથિતિયી વાકફ યઈ કસલ કરયો* ત મજબ પસાથી સામાનય જનતાના કહયાણ અથ એક

1. ન ક મોહમદ એકી ચિયા પ'થનો હત! તમ છતા સામાનય મસલમાન અન ખાસ કરીન સયદોના હામીઓ ઉપર જરા પણ જલમ થયા છોત ત જરર તનો ઉલલખ કરત.

૨, આ વાતોની વિચત મ “તારીખ બોહરા”મા લખી છ, વાચક મહર" બાનો કરી તમા નઇ લ.

3. નમડલહિકાયાત-ઓ ફી; પ૦ ૮૯ ગર'યકાર લખ છ ક લોક ડલયાપમના કામ માટ એક અદવિતીય “ હષ મહલફ ” તયાર ફરાવયો. આ રાખદન!- ખરો અરથ હ' પણ સમજી રાકયો તહિ. કયા ત કઇ ભલ હશ ક ફયા તો કોઈ ગજરાતી ચબદન। ફારસી બનાવલ। રાખદ હરો. સિષદરાજના ખાપકામ,માથી દત “રટરમાળ 'ના મ'દિરનો ભાવારથ એ પય હોય.

હિ'દએનઃ સમય [૧૬૭

અદદિતીય મકાન બ'ધાચર- ત અવયાપિ ( મોહમમદ ઓદીના સમય પત ) મોજદ છ.” ઓડીએ સિદધરાજ વિસ એક બીશન બતાવતદ ઉલલખ ફરયો છ. ત જણાવ છ ક “નહરવાલામા જયસિહ નામતો તના સમકાલીનમા મહાન રાજન હતો. અત તતો પહલા ગજરાતમા તમજ નહરવાલામા તના જવો ક/ઇ રાકન ન હત, અત કોઈએ રાશત હોવાન! દાવો પણ કરયો ન હત!. (અહધા આપીન કહવાનો. ભરાવારથ મહારાનન શહનશાહ હોવાન! કોઈ એ દાવો કરયો ન હતો એમ ઇશ. ) નયાર દતિવામા જદા જદ ભાગોમા ત વિશની ખબર પડી તયાર હિ'દના મહાન રાજાએ એક એલચી તની પાસ મોકલી પછાવ' ક આજ પયત કોઈ ગજરાતન રાજન (શહનશાહ) ચય જ નથી. તમ કમ એ દાવ] કય? ન એ તમ ન છોડશો તો એક ઝબરધસત લશકર લઈ ગજરાત વરાન કરીશ. જયસિ'હ એલચીની ખાતર બરદાસત કરી અન એક સદર જગયા ઉપર ઉતારો આપયો. એક રાતર રાન એક સિપાઈનો પહરવશ પહરીન બદાર નીકળી આવયો અત એક વસયાના વર પહાચયો, જયાર રાત પડી અન ત સઇ ગઈ તયાર તના કપડા ચોરી લઈ એક ખાડામા દાટી દીધા. પાછા ફરતી વખત રસતામા એક વણકર મળયો જ કપડા વણતો

હતો, તત ચોરીન તહોમત પોતાત માથ વહોરવાન સમનજાતયો, અન ડચ ક ન કામ તમ પાર ઉતારરો તો તમત ફોઈપણ જતની તકલીફ રહશ નહિ અત પતામ મળશ. બીજ દિવસ રાનન હાથી ઉપર‌ સવાર થઈન એલચીઓ સાચ નીકળી જગલ! તરફ ચાલયો.

તણ રસતામા જય ક ત જ સરી એક સિપાઈ પાસથી કપડાતી માગણી કરતી દતી. તન બોલાવીન પકપરછ કરી. સિપાઈ એ કકય' ક એ કહ છ % હ સઈ ગઈ હતી શાર તમ મારા કપડા લઈ ગયા. હ તા ઘરથી બહાર ગયો જ નથી. રાજાએ કય, રકષષ ઢરવાન કામ તમાર છ અન તમ એ કરજ અદા કરી નથી, તથી તમાર એતો અવજ આપજ જઇએ. સિપાઈ એ એક અડવાડિયાતી મહતલ માટ

૧૬૮] ગજરાતન! ઇતિહાસ

વિન'તિ કરી. રાજએ કહય, “નહિ; અતયાર જ ચોરત હાજર ફર. નહિતતો બીશન માટ ચતવણી રપ યાય એવી સનત દઈરો.” સિપાઇએ કક, “તા તો લાચાર હ” રાનનએ કલય ક “ શ તારી ઇચછો એવી છ * હ હાજર કર ?” તણ કર”. “હા, જી.” નહરવાલારમા એક કાળી મરતિ હતી. રાળતએ તતી પાસ જઈ કય, “રાતર ફલાણી સતરીના કપડા ચોરાઇ ગયા છ; તમ બતાવ ક ત કયા છ. કટલોક વખત થીભયા બાદ તણ કહય ક ફલાણી જગયાએ ત દયલા છ, અન પછી ત રયાનન નિશાન બતાવય. લક! કાઢી લાતા. સિપાણએ વિન'તિ કરી કહય ક “હજર લકષમા લ તો ચો!રતા પણ પતતો લાગી નનય, જથી તન મ!ગય સનન થાય.” રાજાએ કહય ક “કાળી મરતિ કહ છ ક તમારો માલ મળી ગયો. હવ ચોરતી શી જરર ?' સિપાઇએ અતિ લાચારીયી આપરહ રયો ક “હજર, ચપસત ત॥ બતાવ જ.” રક પ ક દળી પરતિ કહ છ ક ન તની સહીસલામતી હોય તો બતાવ. સિપાઇએ ત બાખતત' વચન આપય. આથી કાળી મતિએ વણકરતો પતતો આપયો, જયાર તન દરબારમા લાવવામા આવયો! તયાર તણ ઈનકાર કરયા પછી કખલ કય. હિ'ના રાજાના એલચીએએ આ સથિતિ નઈ તો દિલમા ધાસતી લામી, જવસિહ કલય' ક નય ! તમારા રાજન કહ ઝન હ ધાર‌ તો સતવર તમાર માથ' કાપી મ'ગાવી રાફક' છ. પરત તમ પણ એક રાન છો અન તમાર રાય દર છ, તથી

એવી ૪છા રાખતો નથી. પરત હવ પછી ક'ઈ શનિચછિત કારય કરશો તો તનો અતકમ તમાર જરર જ અનભવવ! પડરો. એલચીએ આ સરજ” વાત પોતાના રાશનની આગળ કરી તાર ત “ડરી ગયો અન પછી ઈતામો તસજ બકષિરો જયસિહના ઉપર મૉકલયા. ખન- રઝી વગર સિદધરાજની ઇચછા પાર પડી.”

સિદધરાજ ખબસરત જવાન હતો, ચતર અન સવભાવ નરમ

૨. જમ ઉદ હિકાયાત-માહસમદ ઓરી-હસતલિખિત, ૫૦ ૪૪.

હિસાનો સમય [૧૯૯

રતઇ પરત આબરતો બહ ભખયો હતો. મસલમાતોના હિ'દ ઉપર હમલા «નરી રહયા તથી સિદરાજન થય ક મસલમાતો કદાચ આ બાજ આવી ચડ, તથી મસલમાનો સાથ તણ સાર‌ વતષન રાખય. અત તના સફાગય મસલમાનોએ ત સમય દરમિયાન ' તરફ લકષ પણ ન આપય, હિ'દ સાશતએઓમા ત મોગલ ચહતતતનો ઔર'ગજબની

જમ સોલ'ઈી વ'રાતો ચમકદાર હીર હતો. તના સમયમા સોલકી “વર ઉનનતિના રિખર પહોચયો, અત તના પછી કિસમતના ઝાડમા પડતીના ૪0ડા લાગવા ચર થયા.

કમારપાળ સોલ'કીઃ--૪. સ. ૧૧૪૩ થી ઈ. સ, ૧૧૭૪ (હિ. સ. ૫૩૮ શી હિ. સ. ૫૭૦). સિદદરાજ જયસિહ અપતર દતા તથો તના કાકા કષમરાજના વશશનમાતા કમારપાળ રાજા થય, તના બાપન નામ તરિભવનપાળ હત, જ દવતરસાદનો પતર હતો, દવપરસાદ શમરાજતો પતર ઠત.. કઈ ખાનગી કારણોસર સિદધરાજની પચછા માદી ફમારપાળન આપવાની ન હતી અત આ કારણથી વખત" વખત તણ તત ગિરફતાર કરવાતો ઈર?! કરયો હતો; પરત ત હાથમા આવયો નહિ. કમારપાળ માળવા આવી આશરય લીધ અત સિદદરાજન અવસાત થતા ગજરાત તરફ પાછ! દરષો. ત પચાસ વરષની વષ પોતાના ખનવીતી સહાયથી તખતનશીન થયો. ગાદીએ આવયા પહલા કમારપાળત જન લોકો તરટયી સ'પણ* મદદ મળતી હતી. અન આ જ કારણ‌યી તત' દિલિ એ ધરમ તરફ વધાર વલણ શખત હત, આયી તણ એડ પણ વચન આપય હવ ક તખત હાસિલ કરયા બાદ ડ જન થઇ જઈ. અત ઘણ કરીત આ જ સમયથી તમામ જનોએ તન ગાદી અપાવવાન બતતી કોશિશ કરી હતી. કમારપાળ વચનનો સાચો હતો હકમત મળતા ખરખર ત જન ચય! અન જનની બાર શરતતો સવીકાર કયૉ. કટલાક સરદારોએ બળવ! પહ‌ કયો ક તશ દબાવી દીધો અન બળવાખ!રાની કતલ કરી, જએગા તતો

પોતાનો બનવી પણ શામલ હત!. ઉદયપાળ નામતો ઝક શરદ] ર

૧૭૦ ) ગજરાતન! ઇતિહાયર

હતો, તતો બીજ પતર બળવ! કરી નાગોર ચાલયો ગય! અન રાનનત. ઉઢકરી ગજરાતમા લાવયો. નાગારના “આણ” રાશનએ કમારપાળ ઉપર‌ ચાઈ કરી, પરત ત હારી ગય! અન કમારપાળ નનડ પોતાની

જકરીન પરણાવી અન પષકળ નજરાણ આપી સલાહ ડરી. તમાથી ફારગ થઈ કમારપાળ માળવાના રાકન ઉપર ચડાઈ કરી અન તત

હરાવી શરણ આણયો. તયારપછી પોતાના એક સરદાર નામ બાહડ

(3 વાગભટ) જ ઉદયપાળ મતતરીનો પતર હતો, જ વજીર પણ હતો તત કાડણ ફતહ કરવાન મોકરય,, પરત એ સરદાર હારીન પાઠો આવય!, તથી કમારપાળ પ'ડ એક ફરજ લઈ ચડાઈ કરી અન જત

મળવી 'કાદણના ૨14નની કતલ કરી, તન” પાયતખત લટી પષકળ

માલ લઈ આવયો. કમારપાળ રન લોકો માટ દહરરા તમજ અનય ઠિ'દએ માટ રિવાલયો પષકળ બધાના. પારસનાથત' મ'દિર તણ જ ખનાવય' હત. તણ સોમનાથના મ'દિરની મરામત પણ કરાવી દતી; મોમશરગન' તીરથ ખ વખત ખધાવય. ત પ'ડિતોની બહ કદર‌ કરતો. તના જ સમયમા પાશપતાચારષો માન પામયા હતા અત તના જ વખતમા હમાચારયના જવા પવિતર અન વિદદાન નતાચારય સારા સમા- દર‌ પામયા હતા. હમાચારયના અવસાનથી કમારપાળત બહ આઘાત

યન, કારણ ક ત તના ગર તમજ સલાહકાર હતા કમારપાળ ૮૦ વષ જીવયો હતો અત ત ૩૦ વરષ રાતતય કરી આખર લતાના રગથી ઈ સ. ૧૦૭૪ (હિ. સ. ૫૭૦) મા તતો દહાત ચય. તના સમયમા ખાહાણો અન જન વચચ ધણ' ધરષયણ રહત હત, માહો- સાઠ એકખીનન સાથ લડતા હતા. મવાડના રાનનતી ગક પતરી

કમારપાળ વર પગણી હતી. ત અણહીલવાડ જતી ન હતી; એ ડરથી ક કદાચ તન બળજબરીથી તન ખનાવવામા આવ. તના બાપ તત દિલાસો! આપી પોતાની જમમદારીએ તત અણહીલવા$ મોકલી. ખળજમરીથી તન તયા જન‌ બનાવવામા આવી. આ સાભળી તનો ખાપ જયદવ ચિતામા પડી બળી ગયો અન તની સાથ ખાનદાનના

હિ'ડઓનો સમય [ ૧૭૧

જટલાક વજીર! તમજ ખાહાસા પણ બળી મરયા. એક નાનો છોકરો બચી ગય..૫

કમારપાળ વિશ એમ કહવામા આત છ ક એક વખત ત એક હાથી ઉપર સવાર થઈ ન પાટણના દરવાજાની બહાર આવય

ત વખત એક ખબસરત ધોબણ રારીર ઉપર લાલ રગતી સાડી સજી કપડા ધોવા જતી હતી. કમારપાળ તત જોઇન આશક થઈ ગય! અત તની પછવાડ સવાર થય1, અન તતી સાથ સ'ભોગ કરવાની ઇચછા કરી, પરત તરત જ એ પાર ફરયો અત પસતાઇ ચિતામા બળી મરવાતો ઇરાદ કરયા, જથી ત પાપન નિવારણ થાય. તણ ચિતા તયાર કરવાતો હકમ કરયો અન ફરમાન ઝજબ લાકડાતા હગલ કરી આગ ચતાવવામા આવી. લોકોએ એ બાબતની પછપરછ કરી «યાર તણ તમત પરિસથિતિથી વાકફ કરષો ખરાહમણ પ'ડિતોન મોલાવવામા આવયા. તમન ધારમિક અતમતિ વિશ પછવામા આવય. ખરી વશતસયિતિની માહિતી મળવી તમણ જવાબ આપયા ક '* જરર ચિતામા બળત નઈ એ.” આથી આગ બરાબર સળગી ક સતવર કમારપાળ દોડી આગમા કદી પપય.. ખાહાણાએ તન તરત પકડી લીધો અત કહય ક સનાન પરી થઇ ગઈ. સવાલના જવાબમા તમણ કહય” ક બરા કામનો પરાદો આતમાએ કરયો હતો તથી સન તત થવી નનઈ એ અન ત એવી રીત મળી ગઈ ક ત સમયથી

અતયાર સધી તમારા આતમાન ખરખર વદતા રહી, પટત તમારા

બદન તા કોઈ પરકારતો ગનો કષો ન હતો, (અરથાત‌ તમ તત હાથ પણ લગાડયો ન હત) તથી બદનત શિકષા કરવાની ક બાળવાની કાઇપણ જાતની જરર નથી. કમારપાળ આવી રીત મોતથી બચી ઈશરનો આભાર માનય!.૨ (બહધા ખાહમણોત લાયકાત પરમાણ ખબ

દાન આપય હશ.)

૨. તારીખ ગજરાત, ૫૦ ૬૮૩, લાહોર ૨. નમિવટ હિકાયાત, એરી હસતલિખિત ૯૩

૧૯૨] શજરાતનો ઇતિહામ

કમારપાળના ગર હમાચાય* ઈ. સ, ૧૦૮૯ (હિ. સ. ૪ર) મા જનમયા હતા. તતી જનમભમિ ધધકા હતી. જન સાધ દવચદ ગમતા શાણપણ અન ચાતરી જઈ પોતાની સાધ રાખયા. ૯ વરષની વષ દીકષા આપવામા આવી અન ૨૧ વરષની ણમર‌ ચતા ત સદર જાકરા શિકષણથી ફારગ થયો, અત પારગત ચઇ ગરન કામ ઉપાડી લીધ. તમતી ચાતરી જઈ મિદદરાજ જયસિ'હ પણ તમની સલાહ લતો. અન જન હોવા છતા તમતો માનમત'બો! #નળવતો।. તનો સિહહમ સસકત-પરારત વયાકરણ મરથ મશદર‌ છ. ઈ. સ. ૧૧૭૨ (હિ, સ. ૫૬૮)મા તત અવસાન યય.

અજયપાળ સોલ ડોઃ--ઈ- સ. ૧૧૭૪ થી ઈ. સ. ૧૧૭૪ (હિ. સ. પહ૦--હિ. સ. ૫૭૩) કમારપાળ અપતર હોવાથી તતો ભરતરીજ અજયપાળ રક ચય1. : એ શિવમાગી" હતો અત ધણો ધરમચસત હતો. તણ જતધરમાડએ ઉપર કર વરતાવયો હત. કપરદી નામના જન વિદદાનન ઊકળતા પાણીમા ફ કાવયો. મમચદર નામતો એક નન વિદદાન સાધ જણ એકસો! તર"ચ રચયા હતા તન તપાવલા તાબાના પતરા પર ખસાડી મારી નાખયો. કમ!રપાળતા ભ ધાવલા ધણા સહદિરા તોડાવી પાડયા. જતોના સરદારતી કતલ કરી અન દરબારના

ઉતતમ અત મતસદદી સરદાર બાહડ (વાગભટ)ત મારી નાખયો. આખર

વિજયદવ નામના એક સિપાઈ એ કટાર મારી તનો પરાણ લીધ! મળરાજ ખીજ---૪. સ. ૧૧૯૭ થી ૪. સ. ૧૧૩૯ (હિ. સ.

પછ૩--હિ. સ. ૫૭૫) અજયપાળ પછી તતો પતર મળરાજ તખત-

નશાન થય1. ત બહ નાત। હતો, તધી તની મા નાવિકાદડી રાજય ચલાવતી હતી; પરત ખર કરતાઠરતા તના કાકો ભીમદવ હતો. *

૧, તારીખ ગજકાત, પ૦ ૬૮૫મા અજયપાળન લતરીન એટલ ક કમારપાળના ભાઇ મહીપાળન! પત એમ લખય છ.

૨. તારીખ ગજરાતના કરતાએ એ મળરાજન ભાઇ હતો એમ લખય છ, જ આ વાત સતય હોય ત! આ સગીર છાકરાન ખદલ ત જ ત'ખતનશીન થાત. એન! અરથ એ ક સગો! જાઇ ન હત; અયવા તતો! કાક। # હતો.

હિ'ડએન। સમય [૧૭૩

માહમમદ સિહાબદદીન ગોગીએ નયાર ગજરાત ઉપર‌ હમલો કરય તયાર નાયિકાદવી શણયતરમા મળરાજત ખોળામા લઈ ફરોજત હિમત આપતી ઘતતી અત તમન ઉતતજી આખર જીત મળવી હતી. ખ વરષ ખાદ મળરાજ મરણ પામયો અન તના પછી તતો કાકો ગાદીએ

આવય. સ'ભવિત છ “ક ત જ કાકાએ પોતાન માર જગયા ખાલી કરવાત મળરાજવત નિકદત કાઢય' હોય.

ભીમદવ બીજઃ--ઈ. સ. ૧૧૭૯--ઈ. સ. ૧૨૪૩ (હિ, સ. પ૭૫--હિ. સ ૬૪૧). ભીમદવ ભોળા અત મખ' હતા તથી જશલાક તન “ભળા ભીમ ” પણ કહતા, આસના રાકા જતસી પરમારત એક ખગસરત પતરી હતી. ત કનયાના ગિવાહ અજમરના રાળ પથવીસજ જડ થયા હતા. ભીમદવ તતી ખબસરતીના વખાણ સાભળી માગ મોકવય', જતસીએ તત તરત જ અજમર રવાતા કરી દીધી. આયી લીમદવન ખોડ' લાગય અન તણ ફરજ લઈ અજમર ઉપર‌ ચડાઈ કરી. પથડીરાજતો બાપ સમશર લડાઈમા મારયો ગય, અન તતી ટરજ હારી ગઇ ફતઠ મળવી ભીમદવ ગરજરાતમા પાઠો

૧૪૭૪] ગજરાનનો ઇતિહાસ

કામમા ત નિરાશ થઈ પાકો આવયો. ઈ. સ. ૧૧૯૬ (હિ. સ. ૫૯૩)મા કતયદીન ચજરાત ઉપર હમલ। કરી વર વાળય. ભીમદવ મીજાજનો ખહ તીખા હતો અત તથી લોકો તત સલાહ આપતા ડરતા હતા. પરિણામ એ આચશચ ક સારા દશમા અ ધાધ ધી દરલાઈ ગઈ, આથૌ ઈ. સ. ૧૨૨૨ (હિ. સ. ૬૨૧)મા તાબાના રાનએઓએ બળવો કરયો, અન જયસિહ સોલ કીએ તો ૨1૬ સધધા હીનવી લીધ, આખર મહામશીબત તણ બળવ। શાત કરમો અન તણ ખોષલી સશતનત ઈ. સ, ૧૨૨૮ (હિ. સ. ૬૨૬)મા કરીથી મળવી. ભીમદવ લાછ આયષ ભોગનય' હત અન ર૩ વરસ રાનતય કરય હત, પર'ત

બધી ઉમર અશાતિમા ગશનરી હતી. ખરી વસતનયિતિ શ છ ક પથવીરાજ અત કતયદોનના હમલાએ આ સલતનતના તમામ ભાગો ઢીલા કરી દીધા હતા, આથી મલકમા જ ગરવવવસથા ફલાઈ તત ત

સધારી શકયો નહિ. આત! ફાયદો અમીરો અત હાકમોએ લીધ, અન આસત આસત તએ સતતાવાળા થયા. આખર એ સહતનતન અ'ત આવયો. ઈ. સ. ૧૨૪૩ (હિ. સ. ૬૪૧ )મા બીમદવ મરણ પામયો.

તરિભવનપાળઃ--૪. સ. ૧૨૪૩ (હિ. સ. ૬૪૧). તના પિતાની પછી ત ગાદીએ આવયો, પરત મલકમા અ"ધાધ ધીત લઇન સ'ખયાબ'ધ રાનત સતતા ઉપર “માવી ગયા હતા. તમાના એક ધોળ- કાતો વાવલા વ'શનો વીસળદવ હતો. એ રાશન ગજરાતનો માલિક શય। સાર વાધલા ખાનદાન ગજમતના મોટા ભાગતો કબનન મળવયો હતો, અત એન રાનય તાકતમા પાટણના રાનતય કરતા ચડી જત હત. આથી ૪. સ. ૧૨૪૪ (હિ. સ. ૬૪૨)મા વીસળદવ વાઘલાએ તત (અરયાત‌ તરિભવનપાળન) ગાદો ઉપરથી ઉતારી દીધો અન પોત માલિક યઈ ખઠી. ત સોલ'છી ખાનદાનનો જટલો રાનન હતો. આ

ખાનદાનતી અમિવાર વયકતિઓએ લગભગ ૩૦૦ વરસ રાન કય એક પરતિહાસકાર તરીક મારો પરામાણિક ફરજ છ ક જ સાસ' હોય

1હ'દઓન1 સમય [૧૩૫

તજ લખવ. ભીમદવ વિશ મારો ખયાલ છ ક તણ મોટામા મોટી એ ભલ કરી ક «યાર ગાોરીના હમલા શર યયા અત હિ'દરતાનના

૨ મહાન રાકએઓ જવા ક દિલહી, અજમર, કતોજ, મારવાડ અન આથએ સયકત ચઈ તમત! મકાબલ કરવાતી કોશિરા કરી તયાર તણ સાફ સાફ ઈનકાર કરયો, કારણ ક ચૌહાણ અન સોલ'કો વગચ આપસમા સખત અદાવત હતી, આયખના પરમાર રાજાએ ફાફા માર-

વામા કમી રાખી નહિ, એવા ઈરાદાથી ' કોઈપણ રીત બ'ત સલહ કરી સગઠનથી દસ‍મનનો સામતો કર; પર'ત ભીમ કપિણ રીત રાજી થયો નહિ અત તસ મગરરીોયી જવાબ આપયો ક પહલા ચૌહાસોતો વિતાશ કરીશ ત પછી ગરી સાથ પણ સમજીર. ત પછીના બનાવાએ આ બવકફી ભરલા "ખયાલનો રદયિ આપયો. અરથાત‌ પરથમ ત! ભીમ સોલ'કીએ આણતા પરમાર અન અજમરના ચૌહાણોનતી તાકત તડી; તયારપછી પથવીરાજ ચૌહાણ (દિલહી) સોલ'કી રાજનો ચરચરા કરી નાખયો અત ગોરીએ દિલહીના ચૌહાણાની અ'તિમકવિા કરી. કતોજત! રાજ તદન શાત હદયથી આ સવ* નતત! છતો અન મનનક કરતો રલો. આ કસપ અન માહોમાહની તકરાર દશની સલતનતાતો અ'ત આણય!.

એક ઇતિહાસકાર તમજ હિ'દી તરીક મારા દલિમા અતિ દઃખ ચાય છક આ માહોમાહોના ટ'ટાયો લાખા ર‌પિયાની દોલત હિ'દની બહાર જતી રહી અન એજ સખખન લઈ ન છલલા યગ સધી હિ'દ પાયમાલ અન કગાળ ચયા કરય" છ. આજ સવરાજય મળય" છ ત યાકસ હિ'દસતાનીએ એ સમજ અત પોતાના વતનની પડતી અત ગરીબાઈ ઉપર‌ થોડા આસ વહાવ તો કન સાર!

૧૭૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

ગજરાત અત સૌરાષટરના સોલ'કીઓન' વ'રાલકષ ગજર

(ઈ. સ. ષ૦૦ લગભગ)

સોલકી (ઇ. સ. કા લગભગ)

] [| ભિનનમાલના સોલ'કી કલયાણી સલ કી

(ઈ સ ૩૦૦ લગભગ)

ઉનજનના સોલ કી ભવડ ૪. સ. ૬૯૬ (હિ. ઞ. ૭૭) (નામો અપરસિદધ

વિજમી લટાક, વલભીપરના બવનાદયિ સથાપક

છદ સ. હર૦ (હિ. સ ૩૦૮)

રાજિ ઈ. સ. ૯૩૫ (હ, સ. ૩૨૪)

મળરાજ સોલ'કી ઈ. સ, ૯૪ર (હિ. સ. ૩૩૧)

ચામડ પર. સ. હહછ (હિ. સ. 3૮૭)

1 1

1 | દરલભસન નામરાજ વલલભસન

શસ..૧.-૧.૧ (હિ.સ.૮૦૧)) ર (પટણા ભિન)

દહિ'દએન1 સમય 1 ૧૭૭

ભીમ વલ છ; સ. ૧૦૨૨ ણી સ. ૪૧૩)

1 ખએમર‌ાજ-જમરાજ મ.

ઈ. સ. ૧૦૫૨ (હિ. સ. ૪૬૫)

સપરસાદ સિદદાન ઈ. સ. ૧૦૯૪ (હિ. સ. ૪૮૭)

૧૪૮ ] ચજરાતતો! ઇતિહાસ

નામા વાઘલા વ'શા બળવાન થયો; એટલ સધી ક અણોરાજ ભીમદવ ખીશમન ધણી વખત કૌમતી મદદ આપી હતી; આધી ભીમદવ અણરાજના પતર લવણપરસાદત પોતાનો વજીર બનાવયો; પરત બનન જરાય બનય” નહિ અન કસ'પ ચયો; આધી લવણ- પરસાદ ધોળકા અન ધધકા વગર ઉપર કબજ કરી એક અલગ રાનયય સથાપય' અન તન મખય સથળ ધોળકા નકી ડય”. લવણપરસાદના અવસાન પછી તત! પતર વીરધવળ ખહ બળવાન ન કનય. તણ

ગોધરા અત ખ ભાત પર કતડ કરી પોતાના રાન‍તયમા નનડી દીધા. પ. સ. ૧૨૪૨ (હિ. સ. ૬૪૦)મા ત મરણ પામયો. તના બ પતરો હતાઃ વીસમદવ અત વીસલદવ. વીરમદવ બાપધી નારાજ ચણ ગમ તથી તણ વીરમગામમા વસવાટ કરયો અન એ ગામન પોતાના પરથી નામ આપી તન રનકદાર બનાવય. (બહધા એ ગામત અસલ નામ‌ જીદ' હર). તણ બાપના અવસાન પછી સલતનત હાસિલ કરવાની ખાહિશ કરી, પરત વીરધવળના વજીર વસતપાળ તની કતલ કરાવી અત તખત વીસલદવન હવાલ ફરય. વસતપાળ અત તજપાળ અતિ હોશિયાર વાણિયા વજર‌ હતા, બનએ લોકકલયાણ* ના પષકળ કામો] કરયા. ત નરન હતા, તથી પષકળ જન મરયદરો ખધાવયા. આખ, ગિરનાર, અત રોન વગર પઠાડો ઉપર સદર જન મદિરા બનાવયા. કટલાક સથળોએ તળાવ, ફવા, વાવ બનાવી લોકોન રાહત આપી, તમણ આવા કામોમા ખનનનામાથી રપિયા છટ હાથ વાપરયા.

વીસલદવ વાધકષઃ--ઈ. સ. ૧૨૪૪-૧૨૬૪ (હિ. સ. ૬૪ર- હિ. સ. ૬૬૩). વીસલદવ ખહ હોશિયાર હત. તણ પરથમ એક ભય'કર દોસત અરથાત‌ વસતપાળ વજીરન બરતરફ કરયો અત તતી જગયાએ વઝારતના હોદદા ઉપર એક ખાહાણન મકયો જત નામ “તાગડ” હત. વીસસદવ પોતાના તમામ દરમતોત તાખ કરી 'ઉરાવયા, ડરણાટકના રાજાએ પોતાની પતરી માટ સવયવર‌ રચયો;

હિ'ડએતદ સમય 1 ૧૭૯

એ પણ તા ગયો. કરમસનતગ એની કતઢ થત, અરથાત‌ કવરીએ વીસકદવના ગળામા હાર નાખયો. રાનન તરિભવનપાળ સોલકી પાસયો તશ હકમત હાસિગ કરી હતી તથી સાધારણ રીત વાઘલા વશતો પહવો. મનતયકરતા એ જ મનાય છ તણ તમામ યરાણા મદિરોની મરામત કરાવી, ડભોઇતો કિકલો ખધાવય અન તની નજીક જ “કડક” નામત તળાવ' બધાવય. ત તયાર કરવામા મસલમાન ઈજતગએ પણ હિસમદ લીધો હતો.

અજીનદવ વાધલ --ઈ. સ. ૧૨૬૪-૧૨૭૫ (હિ. સ. ૬૬૭-હિ. સ ૬૭૪). પોતાના પિતાના અડસાન પછી ત રાનટાતો માવિક થયો. મોમનાથના ઈ સ. ૧૨૬૨ (હિ સ ૬૬૩)નતા શિલાલખમા તની ઘણી તારીક લખવામા આવી છ. તના જમાનામા સસલમાન હાકમો પણ હતા, જમાના એકત" નામ હરમઝ (બહધા છરની મસલમાન હરો ) અત ખીનનત નામ ખાન ઈથાહીમ નાખદા હત, હરચઝ વરાવળ પાઢણમા એક મસજિદ પણ બધાવી હતી. અન ધણ કરીન ત તયાતા જ એ હાકમ હમ. અત હ ધાર છ ક ત બદરખાતાનતો અધિકારી હશ. એ જ સમય અમદાવાદ નજીડ આવલા અસાનલમા મસલમાન વપારીઓએ એક મસજિદ બધાવી જનો શિલાલખ હાલમા હઝરત પીર મૉ!ઠમમદશાઠની મસજિદમા મખય મિહરામ ઉપ૨ સાચવવા માટ લગાવવામા આવય! છ, તમા હિ જ

ગજરાતતો! ઈતિહાસ ૧૮૦]

1

“લટહિ

[9283

1૪008108

“૨190૯

1&ાજ

. 1000

1

,૪1ણ

ર00

1૨9

(229

"ર

“30

૬#પ

“સ

44

--

જ

છોપછારક

દ

ડર

ક

છછાણ

પક

હનગ

0021

હ,9

1]*૯ઇડહ

1131

8189

ઝી

દરત

2ર

ટક

9રર

ક [ણ

કટ

]પક

રરિ

1ર

[4પ

છ

805

1*58

1ણ

18.8

1પ

ણ ૬

શફક

શિપ

(રડ)

ર

ટક

"ટ

1

શાહ

દશ

'.

દિલ

પરાશર

19100889

13187

[]દા૨0

23)

છ "લ

1ણ

]ોરદા

સર)2

[16

1387

કિદિ

ક "૨

2૧1

2

7માફ

શ

ટ છ

ણીપ

પા-ર

૨૯

પટ

2૪.

"રડ

[રા

દલ

[ર1૪

[933

08

[૭પ

છાલ

[૬૧૨

૪ ટીપ

દ 10

0962

18

/9૨

"ડાર

હિરણ

રાણ

[923

] [દોષ

ભત

ખડા

રાર

જાસડાર

માતર

19-0ઞસણ]

ટમડ

1”

દા

ર

ણ હો

ર પો

કારી

છર

પ

પોપ?

ફોર

દ

દરત

દો

પગરો

દ પછ

દીપ

લિદદ

1ર

પલ

૨2

પફ

કરિ

પણ

ટોર

પાસ

છ

10૬

'ણ02

પ૩0૦૨

[01૫૦૭0૦

1૫૪10

જ

1ર

16/1912

શલ

[ડ

છાટ

10

[280૬

દ0ટ

ડ૨

1030

18

છરા

“તદ

પછર

શણ

[20મળ

પણ

[લ

પરિ

૧8ઉ

રપછી

190

દશ

'09૨

સદરો

૯

[જ

199811૬

૧10૨

રાતા

[કઃ

1 ૧૮૧ 'હિ'દએનો! સમય

02

પછાત

॥મદટગદ

રિપિટ

ણ-ગટાર

#મરલ

(ડબો

વર

“૨))

લબદપ

"ર

૧ર

શાફા

-શોક

10

૬8૨૩

2)

“રપ.

1912518864

"રર

પસાર

10૮22%

19‌

દાર

ાટ

પારો

ટાટા

1.107

(021

ર9)

લકરપવરર

ઉરાસટ

“221

% 1-8૦

0૯

૩00૬

૬ 1-મલિકરિ

|

કિપ

ઉજ”

'હદ

(&લ$

વર')

) કલવર”

કરરટાર

“માણજ

રાર

19”?

ખિ

કિર

|

"લદ

ર

'હ(£$1

૪“)

£$30

“ર

8

રઝ

હિ

"રાપ

જામમ

રણા

ોર

[માટ

૧ દાણ

1

ઉતર).

છદિર

સપદ

180187 (૪&$

"ર 'શ]) (8૨૫

"ર 120080)

કફદદી 19 [00૫ £&ર૫

'ર "0

ટ કસા

છા છતા

ી

1માલ

દટ

પ*

00

'0»

૧ણ

[મ0#

મટ

“દ

રદ

9 ૪પ

7 €રપસ510ર૧ર

8

£ ૬૨૫

“ળશકાદ 1ગ1ણદટ

[9 “0૦ "0૭9

૧૬014 |

પમપ &દ યહાદ (ર3૫ “ર '૨]) 1૫2૫૫ સ 2

૩ારારદાકગ2 "માણ

[]9૪દાર []*1941]0

[|

ઝફર૭ 'ટ12889

(કદા "ર 3)

૧0૫૫ "ર

ત # રાશિ

પરકરણ બીજન સસલમાતોતોર સ'બ'પ

ની.

અરબસતાન અત હિ'દરતાન વચચ પરાણા સમયતો સમ

ઝજર‌ાત પરાત કદરતી રીત એવી રીત આવલા છ “ક પશરિમ

તરક અરખી સમદર અન નની સામ ઉમાન છ, તની જમણી તરક‌

છરિનતો અખાત અત ડાબી બાજએ એડનતો અખાત છ, જની સામ આફિકા આવલ છ. એડન યમનત' પરાણ‌' બ'દર છ. હઝરમોત ગજરાતની સામ જ આવલ છ, તથી આ કદરતી સહલતન લઈન માહમાહ વપારી સબધ વધ એ એક કદરતી વાત હતી, જ જૌતિ- હાસિક પરાવાથીય સ'પણ" રીત ખરી &ર છ, અગબસતાનમા ખાસ કરીત યમન અન હઝરમોત એવા ગરદશો છ ક તમતો ગાઢ સબધ હિદસતાન (શજરાતના ડિતારા) અત મલબાર સાથ રલરો છ. એ અરખાની આવન દરિયાઇ માગ" ચતી હતી અન એ લોક! ચતર વહાણવરીઓ હતા; જવા ક અવાપિ પણ હડરમોતત અત એડનના લક! વહાણ હાકવામા નિપણ ગણાય છ. એ તો ખચીત વાત છ ક હિ'દસતાન સાથ કટલાક અરખોન સબધ રલો છ. વળી એ દર ઉપર અરબ લોકોન એટલો ખધ. પરમ હતો 5 તન (હિદન) નામ તમણ પદક અત આશક વિષય રાખયો, એટલ સધી ક હિન!

એક ખાસ હિરસા (બણધા શિ'ધ હરો)ના લકોત અરબોનદ વહહભ ઠહતા હતા. રાઉભિઆ જઓ અરબોના દશમતોમા એક મશદધય વ‌ છ ત આ દાવા માટ પષકળ હાસી ડર છ. એક શાએર કહ છ, “એહ અરબ, તમ કહ છો ક હિદસતાનીઓ ખ'દફ (એક અરથન નામ)ના વ'શજ છ અન તમારા અન બરયરા* તચસ સબધ છ.”

૧, ઉતતર અકાની એફ «ગલી કોમ ૨ તારીખ અરબ કરીમ પ૦ ૩૮-૪૦, પસ નવલકિસ।ર

સસલમાતોાન ત'બ ધ [ ૧૮૩

અગમોનો એ પણ દાવો! છ ક જીસસ કાપસટિ પહના તઓએ સિધ અન ગજરાત ઉપર રતતય કરય હત, જવો! ક ઈલિયટ સાહબના હિ દના. ઇતિહાસમા ઈ સ પજ'ની અરમાની સતતનતમા સિધ વિશતો ઉતતખ મો તઠઠછ પરળ નયાસધી શમામકા તમજ ખીજી ખાતરીની સાભિતી ગો ન મન તયાસધી તના ઉપર આધાર રાખવ મશકનગ છ 'ટલાક

અગખી અન સસકત શખદોતી એકતા અ '1ત કરવામા આવી છ,૨ અત દતીલ માટ અહી વ વાત

અરખી સસકત અથ જિતા શીત શગદી કડી અમમ આગમ (બગીચ) નારામ ખીન વન સપાટ જમીન, જગન

સરીર શરીર માથન આધારતી જગયા ગતન દીનાર દીનાર સનાના સિકકા શ શક શડા

૧૮૪] શજરાતન! ઇતિહાસ

ચઈ યરોપ ચાલયો જતો; અમવા ત! સિરિયાનતી સરહદથી શિસર અન એલકઝાનડયા થઈ યરોપ તમક રવાના ચઈ જતો. આ રમતો શરીસતા ખતલીમસના કબનરમા મિસર સધી બરાબર આબાદ રલો, પરત વપાર-સ'રકષણત ખાતર બતલીમસની સલતનત શિસરધી હિદ પરષ ત સમદર મારફત સીધ! રસતો ઇખતિયાર કરયો, કારણ ક જમીન- માગ આ સમાઈ (અરબોની એક રાળીત નામ) વપારીઓન લીધ સરકષિત રહયો. ત દિવસથી અરબ વપારીઓન આવવાત એછ થઈ ગય જવક એનસાઈકલોરપીડડયા બિટાનિકાની અગિયાગમી

આજતતિમા (અરબ વિષય ઉપર) લખક જણાવ છ ક અરમસતાનના નતર'તય ખણાની (કઝરમોત, યમનમા) બરડતન મખય ડારણ ત સમય એવ હત ક મિસર‌ અન હિદસતાન વચચ વપારતો માલ ગરથમ સમદરના રસત અહી આવતો હતો અત તયાર પછી જમીન- માગ* પશચિમના કિનારા ઉપર‌ જતો હતો, એ વપાર હાલમા બધ થઈ ગયો, કારણ ક મિસમના બતલીમગ બાદશાહોએ હિ'દસતાનથી એલકઝાનડા સધી સીધો એક રસતો બનાવી લીધ.

યમામાન' પાયતખત કરિયા, હઝરમ!તત' બ'દર, “કાના”, મઈતિ અન એડન સગાઈ વપારીઓના કનદર હરતા આ અગમ નીચની ચીનત! વપાર કરતા હતા :

(૧) ખાવાતો મસાલો, (૨) ખશમ!દા? ચીનન, (૩) સોન, (૪) જવાહિર, (પ) લોહ', ($) કાપડ, (૭) ચામડા, (૮) ઘટા, (દ) બકરા, (૧૦) ઘોડાતો સાજ વગર

ઈ.સ પરવ ૨૦૦૦ વષ ઉપ? અરબના જ વપારીઓ મિસર જતા પરતિહાસોરમા માલમ પડ છ ત ધણ ભાગ એ ચીનનનો વપાર કરતા હતા, જમક ઈ. સ. પરવ ૧૦૦૦ મા હઝરત દાઊદ, સખા (યમની અરમ0વ સત માગતા હતા, પ. સ. પરવ" હપનમા સખાની રાણી હઝરત સલમાન પાસથી જ ભટ લાવી હતી તમા

સસલમાનોાન! સ'બધ [૧૮૫

ખશખોદાર ચીનન, સોન અત જવાહિરાત હતા. અશઅયા પગમબર- ના સમયમા (ઈ. સ. પવ ૭૦૦ વરસ) સનઆ (યમન)થી સિરિયા પોલાદ, તઝપાત, અન મસાલો જતો હતો, જવાહિર, મોન' અન ખરાખાદાર‌ ચીજો હારાન, કાના અત એડનના રસત આવતી હતી. ઈ. સ. પવ" છ૦૦થી ઈ. સ. પવ પહલી સદી પરષ ત મિસરમા ગરીક લોકોની હકમત હતી અત મિસર અન અરબસતાન વચચ ધણો! જ ગાઢો સ'ભધ હ મરાથી રલો છ, આથી તએ અરબો અન ખાસ કરીન સબા કોમ વિશ સારી રીત માહિત- ગાર છ. જમક ઈ. સ, પવ" ૧૯૪ મા મરીક પતિઠાસકાર અરાડટ- સઘનિસ અરબ વિશ લખ છ ક “અરમસતાનના છક છડની હદ ઉપર સમદરતી (હિ'દી અત અરખી સમદ) બાજમા સળાના લોકા છ તન' પાયતખત “મારણ” છ. આ ભાગ ઉતતર મિસરના તીચના હિસસા કરતા મોટો છ. ઉતાળામા વરસાદ પડ છ અન નદી વહવા માડ છ, જ મદાનો અત તળાવોત મળી સકાઇ નનય છ. આ કારણથી જમીન એવી લોલીછમ અત ભજવાળી તર‌ યઈ નય છ ક તયા પાક સાલમા ખ વખત થાય છ. હઝરમોાતથી સખા સધીનો ૪૦ દિવસતો રસતો છ. સોદાગર છ૦ દિવસમા મળતથી '“એલા” (શામ-સિરયા) પહોચ છ. હઝરમોત, મઈન અત સમાતા મલકા રળિયામણા છ. ત મહલો અન શાહી ઈમારતોન લઇત સ દર દખાય છ”......(અ'ત પરયત.)

ત પછી પચાસ વષ" એક ખીન સીડ તવારીખનવીસ બગા-, યર‌ શૌદિસ ઈ સ. પરજ ૧૪૫મા અરબસતાન વિસ નીચ પરમાણ લખ છ ક:--

“સબા નામના લોક। અરબસતાનમા રહ છ, «યા મશમાર સદર મવા ચાય છ. સમદરન લાગલી નમીનમા બલસાન (એમાથી તલ નીકળ છ ) અન ઘણા ખમસરત ઝાડ! ઊગ છ. ત દખાવમા અતિ રળિયામરણા હોય છ. દશના અ'દરના ભાગમા પપ, તજ અત પમારક

૧૮૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

વગરના અતિ ઊ'ચા ઝાડૉરના ગાઢ જગલ છ અન ત ઝાડોમાયી. અતિ મધરી ખશબ ફલાય છ. ઝાડોની અસ'ખય નતત હોવાન લીધ દરકવા નામ અત ખાસિયત આપવા મશકલ છ. જ ખશબ તમાથી ઊડ છ ત જનનતની ખશબયી કમ નથી અત આની તારીક શબદોમા અદા કરી શકાય નહિ. જ લોકા આ જમીનથી દર કિતામ ઉપરથી પસાર થાય છ ત પણ નયાર કિનારા ઉપર પવન કકાય દ તયા, એ ખશખોાથી આત'દિત યાય છ. આ મસાલાન તયા કાપ છ અત તનો ઢગલ! તયા જ કર છ, પરત તારશન અન ખીલલા રહતા હોવાથી જ લોકો કિનાર] ઉપરથી પસાર થાય છ ત નણ ક અમતની મધરતા અનભવ છ; બ“ ઉપમા પણ નયન. જ, સારી દનિયામા સબા લષ સૌથી દોલતમ'દ છ. સોન ચાદી પષકળ પરમાણમા હરક દિશાએથી લાવવામા આવ છ. દર‌ હોવાના કારણથી ત મલક અજિત રલો. આધી ખાસ ડરીન એના પાવ- તખતમા મોના ચ દીના વાસણા છ. તખત તમજ રવરાના યાભલા- સોનાથી ઢોળી દીધલા હોય છ; મોનરી અન રપરી યિતરોથી શણ‌- મારલા હોય છ. મહલ અત દરવાનન સોન અત જવાહિરથી મરલા હોય છ. આવી જતની નકશીમા તએ કળા અન. મહનતનો ઉપ-

સસકમાનાન! સ'બ'ધ [ ૧૮૭-

સારબમા છ જ ઝાડોથી ચિકાર પહાડ ઉપર સતરીઓના જવી નચિ'ત અન એશઆરામ જિ'દગી ગનર છ. ફળોની રલટલન લઘન લોક સમત આળસ અત ખકાર થઈ ગયા છ; ખશબદાર ઝાડના થડમા પડી રહ છ. બળતણ માટ તજ અન ખશબદદાર લાકડાત! ઉપ- મોગ કર છ. ઝટણાક લતો ધષ એતીનો છ ભાત કટલીક દશી અન પરદસી મસાલાતો ધધો કર છદ£2 આ મસાલા સામના એનગિરસિનિયાના કિનારાથી લાવવામા આવ છ, નયા સગાના લક ચામડાની હોડીમા બસી નદી પાર‌ ચાલયા નનય છ. નજીકના લોકા પાસ સમા લક વપારન સામાન ખરીદ છ અન ત પોતાના પાડોશીન આપ છ; આવી રીત તરત તએ સિરિયા અત મોસલ

પરષ'ત પહોચ છ.” અરમાોનતી આ હાલતોન વણન કરવામા મારા હત ફકત

એટલો છ % વાચકરાત વિગતવાર ખબર પડી શય. યમની અરખોની સબા કમ એક ધધાદારી કોમ હતી. તમન. હિદરતાનના કિનારાથી માડી એલકઝાનડરિયા પરય'તના ખજનગતો એક- હથય વપાર હત. મ" આ પહલા તામીખી પરાવા સહિત બતાવી દીધ છ ક અરમા કટકટલી ચીનનના વપાર કરતા હતા. હવ ગરશનાતપાદક બાબત એ છ ક આ ચીજન કયાથી આવતી હતી. આત! જવાબ યનાતી, રોમ અત અરબસતાનના ઇતિહાસકારોએ આપયા છ ક આમાની થોડીક ચીનન હિહથી અન કટલીક આફરિકાના કરિનારાથી આવતી હતી અન બારીની અરબસતાનમા પદા થતી હતી; જતર ક ઉપર મરીક ઇતિહાાસકારાના બયાનમા જણાવવામા આવય.

એરગસતાતના પતિહાસકારોએ અન ખાસ કરીન હમદાનીક તફસીલ- ચી ત મલકમા પદા થતા છોડા અત ઝાડો વિશ લખય” છ. લોબાન. અન કશર વિશ ત વખ છ ક “અહીથી દરક ઠકાણ એ નય છ. ભિનન ભિનન નનતના ફલો અન વનસપતિ યમત અન નજરમા.

૧. વિગત માડ અરદલ કરાન તડ, સખા વિરોના બયાતમા.

"૧૮૮] ગજરાતન! ઇતિહાસ

ઊગ છ, અરબસતાનમા સોન અન હીરાની પષકપ ખાણા હતી અત અધયાપિ પણ છ.” હમદાનીએ દરકના નામ ગણાવયા છ ત સવર ખરા છ, પર'ત જ જમાનાની આપણ વાત કરીએ છીએ ત

એક એવો સમય હતો નયાર સારી દનિયામા દવપનન હતી, એ રવતાએ માટ મદિરની મહાન ઈમારતો! લયાર કરી પનનતી સાથ લોબાનનો ધપ પણ ચતો હતો અત ખશબદદાર લાકડા (દાખલા તરીક અગગ, સખડ વગર) હમશા બળતા રહતા હતા. આ ફારણથી

હિદમતાનથી માડી યરાપ સધી આ વસતઓની ખપત હતી. પરત અનબ વપારીઓ જ દનિયાની મ!ટી માટી બજરોના માલિક હતા તઓ દનિવાની માગણી ફકત પોતાના ધમથી પરી પાડી શકતા ન હતા, આથી કદરતી રીત તમત એની તલાશ કરવી પડી, ક આ

માગણી હવ કથાયી પરી પાડી શકાય. આ કોરિશાના પરિણામ હિદમતાન સાથ તમતા વપારી સબધના મ'ડાણ મડાયા. ચામફ, જન, ગલનગા (એક જાતના ખશખોદાર પાદડા), જાયફળ, હરડાખડા,

અવખસત લાકડ, કાચબાની પીઠન હાડક, ચિનિકમાલા, મખમલ, જસત, લોબાન, નતર, એળિયો, હાથીદાત. જદીજદી નનતની વન- કપતિમાના રસામાથી તયાર કરલા કપડા, હળદર, લવી ગ, એલચી,

કાળા મરી, તજ, સોપારી, નાળિયર, આમલી એ સરવ એવી ચીજન

છ જ ખાસ કરીત અરબ વપારીઓ દકષિણ કિનારા અત હિ'દના ટાપઓમાથી યમન લઈ જતા હતા. આ ઉપરના એતિહાસિક બયાન ઉપરાત આજ પણ જીવતો જાગત દાખલ! મ।જદ છ ક આ ચીનન અહીયી બહાર જતી હતી. આ ઉપરાત એક મહાન સાબિતી એ પણ છ ક આ ચીનના કટલાક નામ અરબી ઝમાનમા સસકતમાથી આવયા છ. ઉદાહરણ તરીક મરક (કસતરી), ડિલડલિ ( પીપર ),

કાકર (કપ૨), ઝનજબીલ (સડ), સડવ (ચ દન), નારજીલ (તાળિયર), કરનદલ (લવીગ), જયફળ વગર. આવી રીત કટલાક નામ] સાથ ૧, તદમદન અરબ, અનવાદ બલગરામો

સસલમાનોનો સ'બ'ધ [૧૮૯

“હિ'દી” શભદ મજી ઉપયોગ કરવામા આવ છ તથી આ બાબત જણાઈ આવ છ; જવી ક ઉદ હિ'દી, કસત હિ'દી, તમર‌ હિ'દી, ઉતતમ પોલાદના એજનરો અન તરવાર હિ'દસતાનથી જ જતા હતા, તથી અરખમા તરવારના વિરોષણ તરીક “હિ'દી” અન “મોહનનદ” વાપર- વામા આવ છ. અન સિરોહી?! આજ પણ એ માટ મશહદર છ. એક શાએર‌ કહ છ “દાહિર સાથની લડાધના દિવસના ઘડ, ભાલા અત મોહમમદ બિનકાસિમ બિન મોહમમદ સાકષી છ ક મ' લશકરન હાર આપી અન હિદી તરવાર ઉપર તમના રાજનત રાખયો *૨

જ ક ઇતિહાસકાર હમદાની “સિફત! જઝીરતિવ‌ અરબ ”૩ નામની પોતાની કતાબમા અરબસતાનની સ'ખયાબધ ખાણોનો ઉલલખ કર છ. ફકત યમામા અન નજદમા મોનાની છ 'ખાણ ત! બતાવ છ. સોના ઉપરાત ચાદી, તાખ' અત અીફની પણ ખાણ], બતાવવામા આવી છ. સારી કિતાબમા ૧૭ ખાણોનો ઉતલખ છ. અન એ માનવામા કઈ પણ વાધો નથી, પરણ ખપત-પરમાણ વધવાથી સોન, ચાદી અત અ#ીક હિ'દસતાનથી પણ તયા જતા હોય તો તમા કઈ અનતયખ થવા જવ નથી. જમક આજ પણ અફીક ખ ભાતથી ખહારના દશોમા પષકળ જય છ અન હિદસતાનમા સોના ચાદીની "ખાણ હોવા છતા અમરિકા અત આફિકાથી મોત ચાદી આવ છ. બછ સભવિત છ ક અશઅયા નબીના વખતમા €મદા અતતર, જવાહિર, ગોન જ યમનના એડન અત હઝરમોતના કાના બ'દરયી સિરિયા જતા જણાય છ ત હિ'દસતાનથી જ ગયા હોય. નવ ક ઈ તહાસકાર જવઝિપસ પોતાની કતાબમા જણાવય છ ક “પારા અત જવઝિપસ રોરખ (ભરચ નજીક) બદરધી દઝરત સવમાનના

?. સિરોહી આણતી પાસન” એક રાહર છ. તયતી વતતાર અન કટાર ખહ મરાહર છ

૨. બલાઝરી-ઝિકર ફતડ સિ ધ. ક. મજર ડતિબ પરટ લડત, પ૦ 1૫૪

૧૬૦] શજરાતન ઇતિહાસ

સમયમા વપાર ચાલતો! હત!. હાથીદાત, વાદરા, મોર‌ વગર પલ- સટાઇન જતા હતા 'પ આવી રીત કાપડતો વપાર અરબ લકાન પરિય ઘા હતો અત યમન ત માટન “કનદર” હત, યમનની ચાદર પરસલામ યગ પયત મશહર હતી, તથી એ તો નિઃસ'દઠ વાત છ ક ખદ યમનમા ફાપડના કારખાના મોનટટ હતા. પરત ટાપડના કટલા નામો! અસલ હિદી હોવાના કારણથી એમ કહવાય છ ક હિ'સતાનથી પણ કાપડ જ હત. તમા મલમલ, છી'ટ અત રમાલ ખાસ કરીન ઉલલખ કરવા લાયક છ. જન અરખીમા કરફસ (કપાસ અરથાત‌ ર‌), શાત (છીટ) અન ફતા (ટવાલ) કહ છ કહવાય છ ક મિસરના પીરામીડ(મા

એ કટલાક કપડા હિદમતાનમા વણાયલા મળયા છ. શ બગાળાના જાદગરો મિસરની મરતિઓ પર પણ અસર કરતા હતા? ખદ ઊરગયમા પણ કરાઈસટ પહલા સદર કાપડ બનત ઢત. આ ઈ. સ. પહલી સદીના પહલાતી હટીકત છ, ઈસવી પહલી સદીમા રોમના મશદટર ઇતિહાસમા પલીની એક જગયાએ ટરિયાદ કરતા જણાવ છ૨ ઝ “રામની દોલત વાષિષક ૨૦ લાખ પૌ'ડ જટલી, હિ'દસતાનનદ માલ ખરીદવામા જય છ.' આ પછી સ। વરસ બાદ એટલ ' છ, સ, ૨૦૦ મા બતલીમસ જ મરાહર ભગાળશાસતરી હતો તણ અરબસતાન વિશ જ કઈ સશોધન કરય” તમા મોટ ભાગ અરબ વપારીએ કતથી તણ સાભળલ છ, કારણ ક ત સમય પણ એલકઝાનડ‌યા અરબ વપા- ડીમાન કનદર હજ, જના વપારન તજી બજાર રમતોની દરિયાઈ જહાઝોન લઈન જ ક ડડડ પડી ગય હત તમ છતા ત નષટ તો શય ન જ ણત. તરીજી સદીથી માડી છઠઠી સદી પરય ત રામત।ન લત એટલી ગધી રાજકીય ઊચથલપાથલ! શર‌ થઈ ક તતાથી પરદશી વપારન સખત તકસાન પહોચય, એટલ જ નહિ પર'ત ખદ અરબ- સતાનમા સ'પરણ સહીસલામતી ન રહી. અન આવી રીત અરબોનો

૨. ખૌદધતી હિ'દ, પ૦ ૨૮, પન હદરાભાદ, દજતિણ ૨. રિસાલએ નિગાહ, પ૦ ૪, ઓકટોબર, ૬૯૨૪

ત સસલમાનોનો સબધ [૧૯૧

તપાર એકદર અરબસતાનમા જ સરયાદિત થયો. અરથાત‌ અરમ વપારીઓ યમનથી લઈ સિરિયામા વચાય કરી પાછા ફરતા. અરબસતાનતી કોમોમા સમા પનતત! વધ પરમાણમા વિનાશ થયો હતો. અલખતત હિમિયર ખાનદાત એન રકષણ કરય” હત, પરત તબાખિયા (એક કામત' નામ ઝતા સમયમા યમની અરબ વપારીએ રાજજીય ખાખતોમા ખઠદ મશગલ રહયા અન રોમન!એ તતમતો રસતો બ'ધ કરયો, તથી રાજકીય અન ધામિષક કારભારના કારશ વપાર વાણિનયમા વધ ઉનનતિ યવા પામી નતિ, ડારણ ક એક બાજ યઠદી (થમનના લોક) અત ઈસાઈ (એબિસિનિયા અત સિરયાતા લક)ની ધારસિકક અથડામણ, અત ખીજી બાજ શિસવિ, સિસર‌ અત એબિસિનિયા ઉપર રમતોના કબજએ તમામ *સતા

ખ'ધ કરી દીધા; આથી મલક પારત! વપાર તો બ‌'ધ યય,, એઃલ જ

૧૬૨] ગજરાતનો ઇતિહાસ

એરમા અરબોન' નામ કોઈ પણ જગયાએ આવત નથી; તન બદલ

ગરીક અન ઈટાતીઓન' પષકળ આવ છ; અન તથી એમ ધારવામા

આવ છ ક અરખો સાથના વપારી સબધો સીધ રસત હિના કિનારાથી કપાઈ ગયા હતા. પરત હ એમ માન' છ ક યમનતા

લકાના વિનાશ પછી, હિદીએએ યમનન બદલ ઉમાન સીધ રકત જહાઝો મોકલવાત' શર કરય. રાતા સમદરની ખતરનાક સફર કરી

સિરિયા અત મિસર જહાઝોા લઈ જવા કરતા હિ'દીએ માટ આ

રસતો સહીસલામત હતો ક હિ'દસતાનના કિનાર કિતાર પોતાના જહાઝા ઉમાનના કિનાર જઈ ઉતાર; જમક તારીખ હિદ (મર'થકાર ઝકાઉભલાહ)મા આનો ઉકલખ કરવામા આવમા છ. એટલ હ ધાર

છ % ગજરાતથી ખ કાકલા જતા હતા : એક જમીનમારગ. ઈરાત થઈ યરોપ જત! અથવા તો ફકત ઈરાન જઈ માલન' વચાણ કરી પાછ આવી જતો અન ઈરાનવાળા ત માલ યરોપ પહોચાડતા? ખીન દરિમાઈ રસતો હતો, એટલ ક ગજરાત સૌરાષટરના કિતાર કિનાર ઉમાનના ડિનાર પહોચી માલ ઉતારવામા આવતો, «યાથી કરશી (મકાના લક) અન ખીશન વપારીએ માલ લઈ તમામ અરબ અન સિશવામા વચતા હતા. મારા ધારવા મજબ આ સથિતિ ઇસલામ ધમ'તી શર‌આત પરયત રહી.

2૨: હિ'દમા સસલમાતો ન” આગમન

આમ તો અરબસતાન અન હિદસતાન એ ખઉ દશ વચચનો વપાર-સ'બધ વરસોથી હતો, પરત હિ દસતાનમા મસલમાનોન ખાસ આગમન હઝરત મોહમમદ (સલ૦)ના વખતથી શર યય. તોહફતલ” મજહિદીનના કહયન સતત માનવામા આવ તો પસલામન નિમ” તરય મલબારના રાજન પગમબરના સમયમા જ પહોચી ગય હ અન મલબાર તરફથી એક પરતિનિધિ મડળ પહલ] ખલીફા અણબક

સસલમાનોનો સ'બ'ધ [૧૯૩

(રદી.)ના સમયમા મદીના આવય હત, જના આવયા બાદ મલખારના શાજનએ ઈસલામતો સવીકાર કરયો હતો. ત પછી ઈ. સ. $૩૬ (હિ. સ. ૧૫)મા બીનન ખલીફા હઝરત ઉમર બિન અલખિતાગ (રદી.) જયાર ઉસમાન બિતલઆસી સકત બહરીન અન ઉમાનન। હાકમ બતાવયો! તયાર સકષીગએ ચાણા (સબઈ ઈલિ।8૬!) ઉપર‌ ચડાઈ કરવાન એક ફરોજ મોકલી,પ જ લટનો માલ લઈ સહીસલામત પાછી આવી,

આ ફરજન સનાપતિ ઉમાનના હાકમત ભાઈ હકમ ગિતલઆસ હતો.

૧. થાણા નિહલ! હિનદસતાનના પકષિમ કિનારાના સમદર અન પહાડ-

ની વચચનો ભાગ છ. તના બ વિભમાગ છ* દકષિણના ભાગન મલબાર અન ઉતતર જાગન કકણ કડડામા આવ છ. થાણામા રતનાગિદર અન કોલાબાના

જિલલાઓ, સાવ તવાડી, જ જીરાની રિયાસત, ગાવા અન મખઈ શહર આવલા જી આ દલાકાતી લખાઇ ૩૩૦ માઇલ અન પહળળાઇ 3૫ થી ૫૦ જટલી છ. થાણા શહર સબઇધી ૨૦ માઈવ દર સાલસટ ખટ ઉપર આવલ છ અખ-

૧૯૪] ગજરાતન! દતિહાસ

હઝરત ઉમરતી મનાઈ છતા હરમ બિતલઆસ ભરચ નન અગખીમા “બરસ” કહવામા આવ છ અન જ લાખ અન ગળીના વપાર માટ મરાઠર પરાણ' બદર હત ત ઉપર બીજ વાર ચડાઈ કરી અત પોતાના ભાઈ મગીરા બિતલઆગન દવલ! પર‌ હમલો કરવાન ?વાના કરયો, જયા દશમતો ઉપર તમણ ફતહ મળવી-

હઝરત ઉસમાન ખલીકા ચયા તયાર તમણ ઈરાકના હાકમ અખદટલાડ બિન આમિર બિન ડરઝ ઉપર હિ'દસતાનની હાલતનો ખયાલ મળવવાન માટ કોઈ ન મોકવવા લખય, તથી તર હકીમ

જઞાગોમા નય છ અન “થાણરિયા” કપડા તયાના મરહર છ (શાન પ

પઢ ૨૬-૭૨ પરસ મિસર) મારકોપાલ! લખ છ ક “અહીનો પાદરાહ આપખદ છ અન અહીની ભાષા અલગ છ. (બહધા કાકણી હરોઝ એ

મલકમા મસાલા વશરની પદાશ નથી, પરત ધરપ અન ગગળ તયા પષકળ

પદા થાય છ પરદશી જહાજો અહી ચીજો લાવી વચ છ અન અદીધી પાતાના રરામા ખીછ ચીન લઇ નય છ સોદાગર અહીથી સત, ચાદી, તરાષ', ર અન ખીજ વસતઓ લઈ નતય છ અહીના હાકમના હકમથી

સોદાગરોના જહાન લ'ટવામા અવતા. હરક તનો માલ પોત લઈ રાનતન ઘોડા આપી દવામા આવતા, ઘણ કરીન અ જ દારણયી સબારક ખલજીએ તન પાતાના તાબામા લઈ લીગ', જયી કરીન સ।દાગરો સરકષિત રહ.

૨. “દયખલ' --એ અસઘ 'દવલ' ઉપરી થયલ અરખી રપ છ. ટયા એક મઅડર દવળ હવ ત ઉપરથી ત ચહર 'દવલ' નામધો ઓળખાય

છ એ સિધન પરાણ' બ'દર હત ત લાબો સમય પરયત પાયતખત રલ” હત ત લાહરી બ દરથી ફકત પાચ સાઈલતા અતર આવવ હત*. કરરિતા

અન અખલફરન દવલ અન ઠકાન એક જ ચહર ગણયા છ, પરત એ તમની ભલ છ. ડટા મતાણ' રાહર નથી, એ અલાડટદોન ખતના જમાનામા વસચ

હત ઇબન ખતતાએ અમીર અલાઉલ મદકની સાચ જ ખ ડિયરા સિધમા જોયા હતા ત જનરલ કનિ'ગહામના સશોધન પરમાણ એ જ “દવલ'ના હતા લાહરી બદરની આબાદીએ એન તતોડી નાખય. તત ૯ર” ૩1” રખાશ અન ૧૪* ર૦” અકષારા ઉપર આવલ' છ.

(હાસિયા-ઇબન બવતા-રિફાહ આમ પરસ, વાર

સસલમાનોતો સ'બ'ધ [૧૯૫

1 બિન જખલલ અખદીન રવાના કરયો. તયાર ત પાછ] ફરયો તયાર હઝરત ઉસમાનની પાસ તત મોકલયો, ઈનન જબલઆએ સિ'ધ જવી હિતની સથિતિ ધારી લઈ એવી રીત વરણન કરય” ક હઝરત ઉસમાન પોતાની ખિલાફત દરમિયાન ત તરફ ધયાન ન આપ. ઈ. સ. ૬૦૯ (હિ. સ, ૩૯)મા ચોથા ખલીફા, હઝરત અલીએ દારિસ બિન મર- રલ અબદીન અહી આવવાની પરવાનગી આપી. તણ ધણી લડાઇમા વિજય મળવયો અત અત ઈ. સ. ૬૬૨ (હિ. સ. ૪૨)મા ત મારયો મય., તયારપછી ૪, સ ૬૬૪ (હિ. સ. ૪૪)મા અમીર મઆવિયાના જમાનામા માહલલખ બિન અખી સફરાએ સતત હમલામા કામિયાબી ડાસિલ કરી. તયારપછી લાગલાગટ હાકમો આવવા માડયા જમના

કબનનમા હિ'દ અન સિધધતા સરથદના ભાગા પણ હતા, વાર” તાર તએ દશના અસલ વતતીએ। ઉપર હમલા કરત! રલા, તમા કટલીક વખત વિજયી થતા અત કટલીક વખત પરાજય પામતા. મારી ધારણા સજબ તમના સથિતિ અન દરજન હાલમા પશાવરના ચીફ કમિશનરના સરહદી ઈલાકાના જવા હતા. માહલલબ પછી એક ખક જ અમલદારો આવયા તમના નામ નીચ પરમાણ છઃ

(1) અનખદલલાક બિન સવારલિ અબદી, (૨) રાશિદ નિત અમરલિજદીદીલઅઝદી, (3) સિતાન બિન સલમા હઝલી, (૪)

#યાદ અબદી, (૫) ઉભદલલાઠ બાહલી, (૬) સઈદ કલાખી, (૭) મજાઆ તયમી, (૮) મોહમમદ નમરી, (૯) ઉબયદલલાહ બિન ન ભાન.૫

૧૯૬] ગજરાતનો -ઇતિહાસ

૪, સ. ૩૦૫ (હિ. સ. ૮૬ )મા વલીદ બિન અબદલમલક- ખિલાડતના તખત ઉપર‌ બિરાનયો। તયાર હનનજ બિન યસદ ઈરાક- નો હાકમ હતો, જના હાથ નીચ ખલચિસતાત, મકરાણ, અન સિધના સરદદી ઈલાકા હતા, વલીદ બિન અખદલમલક જ તમામ ખલીફાઓમા એવો હતો ક જના હાથ નીચ એશિયા, યરોપ, અન આફકાનો મ!ટા ભાગ હતો. મળ અરબ નસલના ખલીફાએમા એમના જવો શાનદાર અન એના જટલા તાબાના દશોનો માલિક તયાર પછી કોઈ થયો નહિ. એવા પાદશાહ સાથ કદરતી રીત સબ ખાધવાની દનિયાના હરક પાદશાહની મર હતી. રાજ#ીય અન નતિક રીત સલઠ સ પ રાખવાની મહતતાકાકષા હરક પાદશાહ પોતાના ફાયદા માટ ઞવ છ. આ જ નથિતિ વલીદતી પણ હતી.

એરિયા, યર!પ, આઠિકાથી, દ કમા હરક દિશાએથી એલચી દરબારમા આવતા હતા અન પોતખતાના પાદશાહ। તરફથી વિશવાસ નહર કમતા હતા. લકાન રાજન પણ એએમાનો એક હતો અત ખિલાકતના દરગાર સાથ રાજકીય અન નતિક રીત ર& ભાવનાની ૬દદિ કરવા ચાહતો હતો, તથી સ'નનગો અતસાર તત મોકકો મળી ગયો

ત ઞમય અરબો! પણ પોતાના રણોમાથી બણાર આવી રણ- વાસન છલલી સલામી આપતા હતા અન દનિયાના હરક ખણામા ફલાઈ જઈ જદા જદા કારયોમા મશગલ ચતા હતા.એજ અરબોમા કટલાક એવા મસલમાન હતા જએ લ'કામા વપાર અરથ આવયા હતા અત જમતી સાથ તમના છવા છોકરા પણ હતા. આ આરમોન અવસાન યરતા લ'કાના રાજાએ તમના કડબન ખાસ વયવસથા કરી "િલાફત- ના દરખારમા મોકલો આપયા અન ત માટ હનજાજન! વગવલો

મળવવા ગરયતત કરયો; આથી, હનકતજ, માટ કટલાક વહાણ ઇનામ બદયીસોથી ભરલા મોકલયા ત ઇરાકતા મખય બદર ખસર‌!- તરક જતા હરતા. તયાના હાકમત નામ હજનનજ બિન ચસફ સમડરી હત* ત જહાજન ઘયણલ ( દવલ ) નજીક પહયા તયાર દવલના લકાએ.

સસલમાનોાનો સ'બ'ધ [૧૯૪

ત લટી લીધા. ત વખત બતી યરખઅ કબીલાની એક સરીએ

હજજના નામથી મદદ માગી. આ ખખર દનજન પહોચી, હનજાજ સતવર એક પતર સિધના રાજા દાહર ઉપર લખી દરખાસત કરી ક જ સરીઓત ગિરફતાર કરવામા આવી છ તમન છટી કરવી જઈ એ તમજ તમના માલ અન અસબાખ પાછા સૉપવા નનઈએ. રાજાએ જવાબ આપયો ક એ કામ ડાકએ કય" છ અન આવા લટારન મારાયી પહોચી વળાય એમ નથી. ત ઉપરરાત અરમ ગનગારો ખલીક‌ા હનટતજયી ખચવાન સિધ નાસી આવયા હતા. અરથાત‌ ગનગારો માટ સિધ આશરય-સથાન બનય હત; જવ[ક મોહમમદ અ*લા'ીનો બનાવ મશદર છ. તયારપછી હ૦કાજ સિ ધના સરહદ-હાકમ અખદતલાહત લખય ક દવલતો દરિયાઈ રસતો મસલ- શાતા માટ ભયભરલો છ, તયી કટલીક ફર લઈ એ ગતાત સહી- સલામત બનાવો. કમભરાગય મલકના લોકોએ સખત મકાબલો કરયો અન અબદલલાદ મારયો ગયો. આથી યદષલ પબજલીન હનનનજ મોકલયો ત ઘોડ ભષકવાયી પડી મરણ પામયો અત આ કામ અપણ રહય. બન વખત ચાર‌ હશનરથી વધતી ફરજ ન હતી. આ ઉપરથી એમ જણાય છ ક શરઆતમા સિ'ધ ફતહ કરવાતી પરચહા

ન હતી; ફકત શિકષા કરવાન ફરીજ; મોકલવામા આવી હતી; પરત

હ૦/4જ એવો ન હતો ક એક કામ કરવાની ઇચછા કરી પછીથી અપણ' છોડી દ. એ અતિ બળવાન અન મહરવાકાટી હતો. બ વખતની નિષફળતાથી એન ખાતરી થઈ ક એ કઈ સાધારણ સર- હદી બનાવ નથી ક જ ચતવણી આપતી ફવજયી ખતમ થાય.

૧. બલાઝરીએ લ'કાન' નામ જઝીરતલ યાફત લખય" છ, અન એ

નનામ પાડવાના કારણ માટ લખગ' છ ક તયાની સરીએ અતિ ખબસરત છ તરથા ન એન જરીરતવ‌ ચાફત (માગકના બટ) કહવામા આવ છ. ક ધાર‌”

ધરક આ ત પરમાણ નથી, પરત તયા યાકત (માણક) પષકશ નીકળતા હતા, તતમી એ નામ પડય" હત.

૯૮] ગજરાતના ઇતિહાસ

આથી તણ કાળજીપવક એ તરફ લકષ આપય અન સિધ છતવાતદ મકમ નિશય ફરયો. હનનનજ આ કામ માટ પોતાના તમામ અમલદારમાથી મોહમમદ બિન કાસિમ સકષીતી પસદગી કરી, વયમા ત ઘણ! નાનો એટલ ક ફકત ૧૭ વરષતો હતો. આ કામ માટ હજજાજન એટલી બધી લાગણી હતી ' સાધન સામગરીમા દાજ માટ

સય દોર! ઉપરાત રમા સકવી સરકરો પણ રાખયો હતો. મોહમમદ ખીત ફસિમ સીરાઝ થઈ ૪. સ. ૭૧૧ (હિ. શ. ૯૩) મા શક- વારત ટિવિસ દવલ (સિધ) પહોચયો અત તસામ સામાન લડાયક હથિયારો સહિત તયા પહોચાડો. તતયાર બ'તત મળાપ થયો તાર સિ'ધ ઉપર લાગલગટ હમલા શાર કરયા અન એક પછી એક તમામ શિધ, એટલજ નહિ પરત કાશમીરતી સરહદ પરય'તતો. મલક વિજતાના હાથમા આવી ગયો. અન દાહિરના વજીરતી મારફત વહાણમાથી ગિરફતાર થયલા સતરી બાળકો પાછા મળયા. મોહમમદ કાસિમ

૪. સ. ૭૧૪ (હિ. સ. ૯5)મા સલમાન 'ખલીફાના હકમયી બરતરફ મઈ પાછ! ગય.

મોહમમદ કાસિમની હકીકત

બલાઝરી ફતહસિધના હવાલ પરમાણ મ' સિ'ધની ફતહના તમામ ખનાવો। ઉપર એ કારણથી વરણ વયા ક તયાના હાકમાએ વારવાર ગજરાત ઉપર‌ ચડાઇ કરી હતી અન મોહમમદ ગઝનવી પહલા ગજરાત અરબોએ જીતી લીધ હત, પરત તએ! પગ બાધી રહી શકયા ન

હતા, મોહમમદ બિન કાસિમ જીતલા મલકાની સીમા આ છ : દદકષિણરમા કચછત' રણ; ઉતતરમા સલતાન, રાવી, કાસમીરની સરઠઇ; પકરિમમા' કરાચી અન પરવમા રજપતાના. મોહમમદ બિન કાસિમના મરણ વિશ [હ'દસતાનની તારીખામાથી વિચિતર ઘટના મળ છ, જત' કઈ

૬. આ તમામ ખનાવો અરખોની વિશવાસપાતર કતિખ “તારીખ ખલાસરી”- માથી લવામા આવયા છ.

સસલમાનોાનો સ"”ગ'ધ [૧૯૯

પગ માથ” નથી, રાનન દાહિરની પતરીઓન લૉડી તરીક ખલીફાન તયા મો।કલવામા આવી હતી ક નહિ એ બાબત સ'શાધન કરવ! લાયક દ, બીજી” એ ક જ લોકો ઇસલામની તારીખોથી વાકફ છ તઓ સારી રીત નતણ છ ક ખલીફા સલમાનન હજ બિન યસફ, આફકાના હાકમ મસા અત તકસતાનના હાકમ ડકતયબા બિન મનલિમ સાચ ફયા કારણથી અદાવત હતી. હ માત' છ ક આ મોક] ઉપર ટ'કમા વાચકો માટ સાચી બાબત। લખ ખરી વસત-

સથિતિ એ છ ક સામાનય ફારસી છતિઠાસકારોએ પરભાષાઓયી દર રહી કટલીય જગયાએ અસતય બનાવોના ઉલલખો કરયા છ. મોહમમદ ખિન કાસિમન બનાવ પણ આમાત] એક છ; જવો ક આમ ફારસી પતિહાસોા જવા % ચચનામા, ફરિશતા, માસમી, તબકાત અકળરો, ગબદતતવારીખ, ગયરલગતઅખખરીન વગરના કરતાઓએ કોઇ પણ ઇતિહાસના આધાર વગર પોતપોતાની કિતાબોમા આ બનાવતો ઉલલખ કરયો છ. તયારપછી એ તારીખામાથી અગરજી, હિદી, ગજ" રાતી, મરાઠી અન સિધી ભાષાઓમા જ પરતિઢાસ! લખવામા આવયા છ તમા પણ તમતો પડઘો! જ છ, આથી આ ભાષાઓના લકા ઉપર એ બતાવ વાચી બહ અસર થઇ જતી હ।!વ એમ લાગ છ. પરથમ હ ફારસી ઇતિઠાસકાર!એ લખલા ખનાવત વરણન કર છ. ર#ન દાહિરના મારયા ગયા તમજ ષરહમનાબાદતો કિલલો નિતાયા બાદ લ'ટના માલ તરીક દાહિરની ખ પતરી વિજતાના હાયમા ગઈ. તમની ખબસરતી નનઈ મોહમમદ બિત કાસિમ તમત ખલીફાની પાસ મોફલવાન' ઉચિત સમજી હત#%નજ મારફત રવાના કરી દીધી. ખલીફા પાસ પહોચી તયાર તમણ કહય હવ અમો! ખલીફાન લાયક નથી, કારણ ક મોહમમદ બિન ફાસિમ પહલથી જ ખબસરતીના બાગની બહાર વટી ચકયો! છ. આથી ખલીફાએ ચસસામા આવી સતવર એક કરમાન બહાર પાડય ક મોહમમદ બિન કાસિમન ના હય તયાથી બળદના ચામડારમા શીવી ખલોફા પાસ હાજર કરવ!.

૨૦૦] ગજરાતનો ઘતતિહાય

આ હકમ મહમમદ બિન કાકલષિમત પહોચયો! તયાર કઈ પણ ઢીલ કરયા સિવાય હકમનો] અમલ થયો, તરણ દિવસ પછી ત આ દનિયા છોડી ગયો. આ લાશ ખલીફાત પહોચી યાર તણ ત દાહિરની

પતરીઓત બતાવી. તએ પણ ત જઈ અતિ ખથ થઈ પરત સાથ સાથ ખલીફાન પણ કટલીક નસીઠતો આપી ક ખલીફાએ કઈ પણ ફામ સચી સમજન કરવ નઈ એ, અન દોસત દસમત તમજ સતય અન અશતય તરફ પણ ષયાન આપન નઈ ઝ. હળીકત તો! એ છ

જ મોહમમદ કોઞિમ ખડસરર હત. તણ તો અમન હાય સર'કાતથી પણ સપરશ કરયો નથી, પરત આ કામ અમોખ ફકત વરત લહ કછ છ, કારણ ક તણ અમાર ખાનદાન અત અમારા મલકતો વિનાશ

કરલ છ. ખલીફાએ નારાજ થઇ છકરીએની કતલ‌ કરી. આ બનતવ કોઈક વિગતવાર અન કોઈ ક ટ'કમા લખયો છ;

પરત એમા સસનો નિલકલ અભાવ છ. આ બનાવ પરથમ તો “ચચ- નામા”મા વરણવવામા આવલો! છ. અસલ એ કિતાબ અરખી ઝગાનમા હતી. સલતાન નાસિરદીન કખાચાના જમાનામા એ ફારસી સવરપમા ખહાર પડી. અતવાદક જણાત છ ક એ કિતાબ એક અરબી ખાનદાનના એક અતરગષય શખસ તરફથી મળી છ, જના બાપદાદઓમાથી કોઇએ ત રચી છ. પરત જ વ શાવળી આપવામા આવી છ તમાથી હરકતો સમય ૨૫ વરસતો! આપયાથી પણ ૨૨૫ વરસ ચાય છ. એત અરથ એ થાય છ ક આ કિતાબ અવસાનના બનાવ પછી પણ તરણસો વરસ લખવામા આવી છ. તના મકાબલામા તરીજ અત ચોથી સદીના એવા ધણા આધારયકત છતિઠાશકારાનતી કિતાબો મળ છ જમતા દ૨૦ત ધણા ઊ ચ! હતો અત દરખારી અત સરકારી સ બધોત લઇન તમામ એતિહાસિક આધારો તમની સામ મોજદ હતા. વિશવાસપા4 રઞાવીઓના ભયાનો! તમન સમરથન કર છ, તથી એવા આધાનયકત અરખી પતિહાસોમાથી «રણવા જવી બાબતો મળવવાની આપણી મર%૪ છ.

સસલમાનોાનાો સબધ [૨૦૧

ખરી વાત એ છ 'ક ખલીફા વલીદ બિન અખદલ શલક પોતાના છવટના જમાનારમા પોતાના પછી તના ભાઈ સલમાન બિન અખદલ મનકત બદત તના પતર અગદલ અઝીઝન રાયનો હકદાર બનાવવાની ાશિશ શરો આ માટ એક માવતર રચવામા આ ય, તમા રાનતના માઢા મોટા છાકરમાએ પણ જાગ ભજવયો હતો ટરકમા તઓમા હજકાજ બિન યસફ અત કતયબા નિન મમલિમ વગર પણ હતા જમક આધાસયકત અત મશહર અમબી પતિટાસ તારીખ તગરી (ભાન ૮, પ૦ ૨૮૩)મ। જણાવવામા આગય છ ક “વનીદ બિન અબદલ મલક પોતાના ભાઈ સલમાનન બદલ પાતાના પતર અનદલ અઝીઝન મહયવારસ બનાવવાની પસછા કરી આ કાવતરાન ફર અમલદારો અત કવિએએ પણ ડરલાવ ત વખત હનજજ બિન ચસફ અન ડપષમયા રાયના હકક ઉપરથી સલમાનની બરતરપી બાબતમા -વલીત સાથ સોગદથી નનડાયા અમ આસિમ ઝિયાદીએ હવાસ «મી ઉપરથી નડલ રી જણા ય ક ક અમ લોકા હિદમા મોહમમદ બિન પરસિમ સાથ હતા તયાર ખઢાએ દાહિરની કતલ કરી અન હતનજ તરફથી અમારા ઉપમ એક પતર આયો ક સતમાનત ખરતગફ કરો ”

આ 1વતર પરિપકવ ચતા પહલા જ હજનનજત અવચાન થય, સાત મહિના બાદ ખલી. વલીદ પણ ખીજી દનિયા તરફ પરવાણ ડ અન સતમાન ખલીફા થવો

બતાઝરી (પ૦ ૪૨૮) લખ દ ક-- -ઉચબા, સલમાન બિન અખદત મલકવી ગભરાતો! હત,

કામણ ક તણ અમદલ અઝીઝ બિન વલીદની *1જવારસ તરીકની નિમણકમા કોશિશ કરી હતી '

મારા ઉપરના ઉટલખ ઉપરથી માલમ પડય થશ ક ,તયમા, હજ અત તત પાળી પોષ મોટ કરલો મોહમમત બિન કાસિમ વગ? તમામ આ કાવતમામા હિરસ! લીધો હતો એ જ થગણથી

૨૦૨] ગજરાતન। ઇતિડાસ

સલમાન ત'ત ઉપર બિરાજમાન થતાની સાથ તમન બરતરફ અન કદ કરવાતો હકમ કરયો હ૦નતજતા મરણ પછી તવી જગયા ૪રાકતા હાકમ સાલિહ બિન અબદર રઠમાન લીધી હતી એના જ ભરાઈ આદમત હજકજ ખારછી હોવાના શક ઉપગથી તરારી નાખયો હતો, આયી કદરતી રીતજ તન હનતનનજતા ખાનદાન

ઉપ૦ તિગસકાર હતો તણ સિધનતી ઢફમત યઝીદ નિત અખી કબશાન સપરત કરી મોહમમદ બિન ડાસિમન પગમા મડી સાધ ઈર‌ક લાવવામા આવયો અન તત અતિ જતમી રીત મારી નાખ- વામા આવય!, જમક તબરી (પન‍ ૫૨૮૨)મા જણાવવામા આગય છ. % “વલીદ બિન અખદલ મલક મરણ પામયો અત સલમાન ગિન અખદલ મલક ખલીફા થય! તથી તણ સાલિહ મિન અખદર રઠમાન ન ધમાકતા ખડણી-અમલદાર (હકમ) નીમયો અત યઝીદ નિન કબશા સકસજન સિનધતો હાકમ બનાનયો, તથી મોહમમદ બિન કાસિમત પગમા બડી સાથ રવાના કમવામા આગયો

કામિલ ૪ખન અસીર (પ૦ ૪૬૫૦, ભાન ૪ મા જણાવવારમા આન છ ક--

“તથી સાલિહ તત (મોહમમદ બિન કાસિમ)ત વાસિતા નામના શહરમા કદ કરયો અન આલ અબી અલ સાથ તત સખત સજ કરી અન આખર તની કતલ કરી અત હનકજ સાલિહના ભાઇ આદમનતી ખારજી હોવાના આરોપસર કતલ કરી ”

ઈભન ખટદન (ભા ૩,પ૦, ૬૬)મા જણ।4વામા આવય છક --

“સનમાન બિન અખદલ મનક ખલીફા થય તયાર તણ (મોહ મમદ બિત કાસિમત) બરતરફ ડરયો અત યઝીદ બિન અખી ક*શા સકસઇીન ડસિનધન હાયમ બનાગયોપ યઝીદ તન મોહમમદ બિન ફાસિમન) ગિરિકતાર કરી ઈરાક મો।1કની આપયો. સાલિહ બિન અ“દર રહમાત તન હનકનજના ખીનન સગાવડાલાઓ સાથ વાસિતામા.

સસલમાનાનો મ બધ (૨૦૩

3૬ રી સખત સજ ડરીત મારી નાખયો હતતનજ તના ભાઈ આદમની કતવ ફરી હતી, કારણ ક ત ખારજ હતો *

ખબલાઝરી (પ૦ ૪૪૫)મા જણાવવામા આનય છ ક--“વલીદ તિન અખદલ મનક મરી ગમો અન સનમાન ગિન અમદલ મલક ખલીદા થપો, તયાર સાલિહ બિન અકદર‌ રઠમાનન ઈગકતો હાકમ બનાવ વામા આગા અત યઝીદ બિત ડબશાત સિનધત! હાકમ નીમવારમા આન-યો, તણ મોહમમદ મિન કાસિમત મોઆવિઆ બિન મોહતલબ સાથ કદ કરી મોડકી દીધો, તથી સાવિહ તન આન અડી સાથ સખત રનડી મારી નખયો અન હતકતજ સાલિટન! ભાઈ આદમ જ ખારજી હત! તત મારી નાખયો હતો ”

શ આ પગવા આપયા બાદ પણ મોહમમદ બિન કાસિમના સતન લગતી પાયા વિનાતી વાત ડાલો માણસ માનશ? હવ એ

પરશન ?લો ક બન છોકરીએ ગિરફતાર યઈ ક નહિ માગી માનયતા સજબ એ વાત પણ બનવા નનગ નથી, કારણ ક તમામ પતિહાસો સક મતના છ ક દાહિરના અવસાન પછી તના સતરી બહન અત પતરોએ લામા સમય પરયત ટકકર ઝીલી હતી, પરત નયા? ઘર લબાયો અત સખતાઈ વધી તયાર દાહિરની સતરી પોતાની લોડી અન માલમતા સાથ સતી થઈ રજપતાની આ હિદસતાની ખાસિયત પમણા જમાનાથી ચાન આવી છ, આન! કોઇ ઈનકાર કરી રામત નથી

બલાઝરી (પ ૪૪૪)મા જણાવવામા આવય છ ક “મોહમમદ નિન કાસિમ 21વર‌ ફતક કય તયા દાહિનની સરી હતી, તન પકડાઈ” જવાની બીક હતી, તથી ત માલ અન લૉડીઓ સાધ બળી મરી, અરથાત‌ સતી ચઈ” સવાલ એ ઉપસથિત યાય છ ક લોડીઓ સતી યઈ તો શ પતરીઓ મોહ*મત બિન કાસિમની રાહ નનતી ખસી રહી હરો? આ ઉપરાત લટના માલની યાદી આ ઈતટામોમા છ જમા સોન ચાદીની મરતિન પણ ઉતલખ છ આશરરરની વાત તો એ છ જ બત રાકરીએ વિશ તમા ક ઈજણાવવામા આય નથી તમ છતા.

-૨૦૪] ગજરાતન ઇતિહાસ

પણ એ જ ઇતિહાસ[મા ખીછ જગયાએ નયા એવા બતાવો બનયા છ અન શાહી ખાનદાનતા લોક ગિરડતાર થયા છ તમના તામ તમા ચોકસ લખયા છ. ત ઉપશથી એમ સાળિત થાય છ ક દાહિરની બ પનીત' ખલીફા પાસ જત ળિલડલ ગલત વાત છ; એમા કાઈપણ

રીત સતયતા નથી.

સિ'તી હકમતન' બયાન મોહમમદ કાસિમ પછી યઝીદ બન અખી કખશા સકસફી

અત પછી હબીબ ગન મોહલલબ હાકમ થયો. તના પછી ઉમર ખિત મસલિમ બાહલી થયો તવારપી (ઈ. સ. ૭૨૬) હિ, સ ૧૩ મા જનદ બિત અબદઃ રઠમાત મરી'ની ખલોકા હિશામ તરફથી સિધના સવત ત હાકમ તરીક નિમણક ચઇ.જનદ આતરિક વયવસથા ચોકસ કરી અત સિધ ઉપર મજખત કમજ થઇ ગય તયા? ત ગજરાત તરફ ફરયો. ત સિધયી પસાર યઈ મરમદ (મારવાડ) આવયો અત તયાથી મ'દલપ (માડલ, વીરમગામ નજીક) ગષ।, અન

માડલથી ધિણાજ પહોચયો અત ધિણાજયી ગજરાતના મરાટર બદર ભરચ ઉપર હમલો કરયો. તયાશપછી તયાથી જનદ માળવા તરફ ફરયો તના છાતીચલા અમલદાર હખીખ ઉનજન ઉપર ચડાઈ કરી અત તાથી જવદ ખહરીમદ પહષય!. તયાથી (ભિનનમાલ) અત જઝર (જરાત) છતી સિધ પાછ ફરયો.૨ જતદના છતલા મદકોની રપરખા નીચ પરમાણ છ :

૧, પરત સમરારાસો (પ* ૨૭ પરમ વડોદરા)મા મહલન માદવાડ કથ" છ અતિ સ ભવિત છ ક અકબોએ મરમડલના બ શબદ કરયા હશ; અરથાત‌ મરન ખટલ મરસટ અન મ'ડહન બદલ મનદલ.

૨. ખલાઝરી (પ૦ ૪૪૮. પ૦ યરોપ) કટવાક સથળ। પરાણા નકરામા પણ મળતા નથી, તધી નાછટક ત જ બાબી નામ. રાખયા છ; જમક મરમટટ (મારતરાડ) ખહરીમદ, વગર. ધનઃતઘિણ(જ નહરવાળા પાટણયો આગળ જાધનપર નજીક એક જગયાન તામ છ. આજકાત એ એક નાન” સરખ” ગામ

૨૦૬] શજરાતનો ઇતિહાસ

થઈ બૌદધમ'દિરતી જગયાએ એક મસજિદ યાદગારી તરીક બધાવી. ઘણ કરીન ગજરાતમા અરબોએ બ'ધાવલી એ પહલી મસજિદ છ, ખલીફા અલમહદો ખિદલાહ અબબમાસીએ ૬/. સ. ૭૭૫ *(હિ. સ, ૧૫૯)મા અખદલમલક બિન સિહાબ મસમઇન સ પરણ સર- જમ સાથ જહાદ માટ મોકલયો તની સાથ “વય'સવક' ટદોજ પણ હતી, જમા અખતરક રબીઅ બિન લબીઠ સાદો બસરી નામના૨ ખાનન

આવલા “૬'દહાર” માટ વાપરવામા આવનય' નથી, પરત એ ચરખદ “ગ'ધાર”ત' અરખૌ રધ છ. ન સૌરાષટ ઉપર આવઠઠ અ ગણાત હત (રકફઉલલાહની તારીખ હિ'દ, શાન ૧ લ। પ૦ ૨૩૪). પરત ખરી વાત આ છઃ પરાણા ઇતિહાસામાથી એમ જણાય છ જ ગ'ધાર એક મોડ બ'દર હત,

જ ધોધા અન પીરમ ટાપની સામ હત', અકબરના જમાનામા એક વખત જની ઇતિહાસોતા એત' નામ આવ છ ક એક રાખસ તયાથી દરિયાઇ રસત સિ'ધગય;; જ ઉપરથી માલમ પડ છ ક ત સમય પરચ“ત એ રાહર મ'જદ હત અણલ ફરશ પણ એન. ઉલલખ કરયો છ. હાલમા લરચ નતલલિમા એ નામત' એફ ગામ છ જ લશ એમ કહવાય ૪ ક ત એક મોટ રાડર હત, પરત ત નદીન લઇન તડી ગય. અરખો એ જગયાએ આતમા હોય એ સ'ભવિત છ.

ઇબન બતતા પોતાના સફરનતામામા લખ છ ક કાવીલથો નીકળી અમો

મ'ધાર પહષયા. એ હિ'દએન' એક ખડ રાહર સમદર ડિતાર‌ આવલ છ.

યાતા રન” તામદ"ન‍તયયણી (જયસિ'હ રજપત) છ. એ પાદસાહ પસલામના

હાથ નીચ છ અન હરક સાલ ખ'ડણી ભર છ, ગ'ધાર પહગયા તયાર ત અમારા આદરસતકાર કરવાન બહાર આવયો અન અમાર અતિ સનમાન કરય. અમાર માટ પોતાન! મહલ ખાલી કરાવયો, તમા ઊતરયા. મહાન મસલમાન ઉમરાવ। તના તરકયી સતકાર માટ આવયા. તઓમા ખાનત બોહરાન પત હતતા અન કપતાન ઈબરાહીમ હતત!. આ શખસના પપતાની માલકીના છ

જહાઝો છ, અમ! એ રારરયો સમદરમા રવાના યયા...અનબ દિવસની સફર પછી પીરમ ટાપમા પહોચયા.'' આ ઉપરથી એમ જણાય છ ક આઠમી

-સદીના મધયકાળ પરયત એ મરાડર અન નતહોજલાલીવાળ” ખ“દર‌ હત"

“૨. રબીઅ ખિન સખીહસસ સાદી અબબક (અબહફસ) પણ એની ડનિમત

સસલમાનોનો સ'બ'ધ [૨૦૪

હસનના શાગિરદ પણ હતા, જમત “તાખઇ' થવાત માન પણ મળય હત. ફાઝલ ચરપીગ કસકઝ ઝનનમા લખય ક ક મસલમાનમા એ પહલા જ શખસ હતો ક જણ કિતાગ રચી હતી," ટકમા એ રોજ ઈ. સ. ૭૭૬ (હિ. સ ૧૬૦)મા બારબદ (ભાળભત)૨ પહોચી

રપિતગત નામ હત ) ખસરી મોલા ખની સાદ બિન ઝદ મનાત...બિત તમીમ એક મચહર વાખઇ (એ શખઢ જ માણસ પખત ઉમરન, અકવવાળ। અન

મસલમાન હોવા ઉ રાત સહામીન નતયા હઇય એવા માટ વપરાય છ અન સહાખી ચબદ જ પખત ઉમરતા, અકલવાળા મસલમાન મોહમમદ પગ બર (સલ૦)ન નયા

હોય તન માટ વપરાય છ)હતા ઇબન માનતમા જહાદ વિરોની અગમબકની સવાયત છ --(પ૦ ૨૦૪, પ૦ દિલહી નિઝમી ) તખકાઈ તખન સાદમા જણાવવામા આવય છ ક જહાદ માટ સમદરમાગ હિદમા ગયા તમના

અવસાન પછી હિદના ટાપઓમાના એકમા તમની દરનકિયા ડતવામા આવી.

૨૦૮] ગજરાતન! ઇતિહાસઃ

અત, જરદ જગયાએ ફતહ ફાસિલ કરી, પરત ત તમય ૬ચયિરમા ભરતી હતી ત ઊતરવાની રાહ નતો અબદલમલક કટલાક દિવસ તયા રલો. એ સમમ એકાએક આબોહવા ખરાબ ચઈ ગઈ અત એક હશર‌ માણસો મરકી રોગના ભોતર ચયા. એ જ બીમારીથી રખઓીઅ

મિન સબીહન અવસાન થય. અન તયા જ તમતી દડનકરિયા કરવામા આવી, એ વખત ગજરાતમા વનરાજ ચાવડ। રાન કરત હતો અન કિનારાના ભાગ ઉપર વલભીના ખાનદાનની હકમત હતી.

અરખાતો ગજરાત ઉપર આ છલલો હમલો! હતો. તયારપછી વલભીના ખાનદાનની યકતિ પરયકતિન લઇન અર-

ખોન તમની વિરદધ કઈ પણ ફરિયાદ રહી નહિ; અરબ લોકો ખીજ સદીના અત પરયત કિનારા ઉપર સારી રીત વપાર ઢરતા રહા. સ પછી તરીજી સદીતી શરઆત અત ચશગરાજના આપરી સમયમા અરબ વપારીઓન સોમનાથ અત કચછમા ગજરાતીઓએ લ'ટવાવ શર કય અત તથી જ અદાવતનો પાય! ન“ખાયો, ત પછી હિજરી તરીછ સદીની શરઆત એટલ ક હિ. સ. રઢછ (ઈ. સ. ૮૫૧)મા સલમાન સરાકદી (બસરી) ગજરાતના બ'દર ઉપર આવયો હત।, ત ગજરાત વિશ લખ છક “હિ'દસતાનમા ગજરાતન એક પાદશાહ છ, તની પાસ એક મહાન લશકર છ. એના જવા ધોડા હિ'દસતાનમા કોઇ પાસ નથી. ત અરબો! (સસલમાન)ન દશમન છ, પરત અરબસતાન- ના પાદરાહન મહાન પાદશાહ ગણ છ, અત એનાથી મટા પરસલામનો ક!ઇ દકમન નથી. તની એક "ખાસ બરાષા છ. ત અતિ રાલતમ'દ છ. પષકળ ટોર અત જનાવરન! માલિક છ. તયાના લક ચાદીના ટકડાથી લવડદવ3 કર છ. અન કહવાય‌ છ ક તયા બહ

લ'ડન) નતયાર બ જાદરવા સાથ આવ (જ લગભગ ૬૨૮ વરસ પછી આવ છ? તયાર તયા એક મળ! ભરચ છ. ફ'ઇક લોક।ાની જમાવટ તમજ કઇદ માચમ- ની અસરષી એ મળા વખત કોલરા જરર ફાઠી તીડળ છ. સાધારણ‌ રીત આવી રીત એ .મચદર છ-

સસલમાનાનોા સ'બ'ધ [૨૦૯

ખાણ! છ અન એ મલકમા ચોરા વિશવ શાતિ છ.” (ત સમય ગજ- રાતમા કષમરાજતી હકમત દતી.) હિ. તરીજ સદીના મષય ભાગમા અણવ હસન ઝદ સરાષટી આવયો (હિ. સ. ૨૬૪ ઈ. સ. ૮૭૩) ત પણ એ જ પરમાણ લખ છ. અફસોસની વાત છ ક તણ એનાયી કઈ વધાર ન લખય, એ જવકરાજ ચાવડાતો સમય હતો,૫ હિ. ચોથી સદીની શરઆતમા અરયાત‌ હિ. સ ૩૦૩ (ઈ સ. ૯૧૫)મા અષલ- હસન અલી બિન હસન જ મસદી નામધી જાણીતો હતો ત મસાફરી ફરતા કરતો સિધ અત હિ'દમા આવય. તણ પોતાના પતિહાસ (મરજગઝહબ)મા ધણી જગયાએ ગજરાતની તતા જમાનાની ૫2િ- શયિતિ વિરો લખય છ, જ નીચ પરમાણ છઃ

“તયારપછી હિદના કિનાર કિનાર માણસ ભરચના કિનારા પયત પહોચ છ, અત તયાથી ચીન પરય”ત, એ જ ભરચ રાહરના ભરાલા મચફર છ. અન એ જ કારણથી ત 'ભરચી ભાલા' કહવાય છ* અન એવી જ રીત હિ'દત 'ખ"ભાત રાહર‌ જય. એ જ શહરના જડા પરખયાત છ. એ જ કારણથી ત “ ખ'ભરાતી નડા ” કહવાવ છ. એ જોડા ખ'ભાત ઉપરાત તતી પામ આવલા સદારા (ભરચ નજક) અન સોપારા (થાણા નજીકમા બન છ અત હ હિ. સ. ૩૦૩ (ઈ. સ. ૮૧૫)મા ગ શહરમા પહાચય!. રન એ જ રાહરમા રહ છ

અન ત હિ'દ વાણિયો છ. ત બલહરા (વલલભરાય)તા હાય નીગ છ, એ રાજ ચરચાનો બહ રોપપખીન છ. મસલમાન ક ખીનન કોઈ પરધમા આવી પહોચ છ તો તની સાથ ત વારતાલાપ કર છ. એ શહર સમદરી ખાડીના એક અખાત ઉપર વગલ' છ. અન એ અખાત નાઇલ નદી (મિસર) યષરટિસ અન તસરિસથી પણ વધાર પહોળા છ, તની આસપાસ ધણા મોરટા ગામો અત રાહરા આવલા જ. માટી માછી મારત! બાધવામા આવલી છ. ખજર, નાળિયર,

૧. સિલસિલતત‌ તવારીખ, હ ૨૮, છપાયલ પરિસ ૨, જમ ૬, પ9 ૬૨૯, છપાયલ મિસર

૨૪

૨૧૦] ગજરાતનો ઇતિહાસ

મોર અન પોપટ પષકળ છ. શહરથી માડી અખાત પરય'ત લગણગ

બ દિવસત અ'તર છ. નયાર એમા એટ ચાય છ તયાર અ'તર એટલ વધી નય છ ક તમામ જમીન એક રણ માફક માલમ પડ છ. તયારપછી «યાર ભરતી આવ છ તો ત ગટલી જલદી શઆવ છ ક ઘણી વખત કતરાએન માલમ પડી જતા જલદી જલદી જમીન તરફ રાડ છ પરત આખર સમદરના મોજન તમન ગોદમા લઈ પણ લ છ. (ભા ૧, પ૦ ૧૩૭)

“અન ગજરાતનો પાદશાહ એમની (વલલભરાય) સાથ પાતાના શાજયતી એક બાજ ઉપર લડાઇ કર છ. ગજરાતના રાળ પાસ પષકળ ઘોડા, ઊ ટ, અન લશકર છ. તનો એવ! ખયાલ છ ' ઈરાજી (બગદાદના) પાદશાહ સિવાય દ નયારમા તતી બરોબરી કર એવો ખીન કાઇ નથી. એ રા'ન મગરર અત દબદબાવાળા છ. ખીશન

પાદશાહ એતી સહમા ખ'ચાય છ. એ ઉપરાત ત મસલમાનોતો દશમન છ. તની પાસ સ ખયાબધ હાયીઓ છ. તના સલકની એક ખાસ ઝગાન છ. તયા સોના ચાદીની ખાણો છ અત તનાથી જ લણદય ચાલ છ. (ભા. ૧, પ૦ ૨૧૦). અન હ હિના જિદલા લાર (ભરચથી ચાણા પરય'ત)ત રાહર સીમર (ચમર)મા દાખલ થય! જ વઘભરાયતી શશતનતમા શામલ છ એ બનાવ હિ. સ. ૩૦૪

(ઈ. સ. ૯૧૬)તો છ. અત આજકાલ ચમરના પાદશાહન નામ જજ («1નજ) છ. (ઘણ કરીત શાહ રાબદ માટ વાપરયો હરો. ) અત અતયાર અહી દસ $નતર‌ મસલમાન વગ છ, જમા બિયાસરા (હિદી મસલમાન) ઉપરાત સયરાફ, બસર‌ા, બગદાદ, તમજ ખીનન મલકાના

કષકમો પણ રહ છ. તમણ લગનનિવાક કરી એ મલકત પોતાન વતન અનાવય છ. અહી વપારી વરગ'મા મોટા મોટા લકોતો સમાવશ થાય જી, જવાક મસા અન ધરહાક સયદાપરી. અત હનરમ'૬”ના હો છપર આજકાલ અખ સઈદ છ, જ ઈબન ઝકરયા નામથી એ!ળ- “આમ છ. “હનરમ'દ” એક હોદો છ જ ઉપર‌ સવ” મસલમાનો એક

સસલમાતોનો સબ'ધ (૨૧૧

મત થઈ પોતાનામા ઊ થી પાયરી ભોગવતા રાખસની નિમણક કર છ. (જમક ગામના મખી ક પટલ હોય છ) અત અવ: તના ઠકમત પાલન કર છ અન ત આમ મસલમાનોના ઈકઠોતી સભાળ રાખ જ. ત કામનો અમીર જવો છ. “બિયાસરા” “બસિરા”ન બણવચન છ. જ મસલમાન ખદ હિ'દમા પદા થય! હોત અન તયા જ

વતન ગણી સલો હોયપ તન “બસિરા” કડવામા આવ છ. તયાર- પછી તયા કટલાય (હિદ) નવજવાતોન મ જયા જ પાન ખાળત અશરમા ફરી આવી આગ (ચિતા)ની પાસ પહોચયા તયાર ખજર‌ લઈ પોતાની છાતી ચીરી નાખી પોતાતો ડાબો હાથ અદર‌ નાખયો અત પોતાન જીગર ખચી કાઢી તમાથી એક ડકડા કાપયો અત વાત કરતા કરતા પોતાના ભાઈ ઓન આપયો. અત આમ કરી તમતો ઈરાદયો બહાદરી બતાવવાતો છ. તયારપછી ત આગમા પડ છ, આવી રીત કોઇ પાદશાહ (રાજા) નન મરી શય ક આપડ]ાત કર તો ધણા માણસો તની પાછળ બળી મર છ. આવા લોકો બલાલ જરિયા' કહવાય છ, એન એકવચન “મવાત જર” છ. એતો અથ' જ શખસ રાશના *માતની સાથ મોત અન તતી હડાતીતી

૨૧૨] શજરાતન ઇતિહાસ

ખહાર નતય છ. પરકાર, લીલાશ અત ચળકાટમા ત ઉપર‌ વરણનદ

જટલ ઉમદા છ, પર ફરક માતર એટલો છ ક આ મજકર

પથયરથી વધાર સખત અત વજનદાર છ, અન કફરક રાખસત

તફાવત માલમ પડતો નથી. ફકત હોશિયાર ઝવરી જ ત સમજ

શક છ. અન એ હિદી લીલમન ઝવરી 'મકી' નામથી ઓળખ

છ, કારણ ક હિદથી એડન બ'દરયી પસાર થઈ મકાના બજરમા લઈ જઈ તત વચવામા આવ છ. તમી લોકો તત “મકી” જ કહ જ, (ભાન૧. પન ૫૧૧) ગજરાતમા ત સમમ વીરસિગ ચાવાતી.

હકમત હતી. ” તયારપછી ઈ. સ. ૯૫૧ (હિ, સ. ૨૪૦)મા ઈસતિખરી, ઈ. સ.

૯૭૭ (હિ, સ, ૮૩$)મા ઈબન હોકલ અત ૪. સ. ૯૮૫ (હિ સ. ૩૭૫)મા બકશારી મકદસી સિધ અત ગજરાતમા આવયા. તમના વિશ ઉપર વરણન આવી ગય છ. ચોથી સદીની આખર અત પાચમી

સદીની શરઆતમા ઈ. સ. ૧૦૧૭ (હિ. સ. ૪૦૮ )મા અખરીહાન ખીરનીએ ગજયાત વિશ જ કઈ પોતાની “કિતાશલ હિનદ*મા લખય છ ત નીચ પરમાણ છઃ--

જકસછ «યાથી મકષખબર (એક નતની દવા) નીકળ છ ત દરારકાથી ૬ સોમનાથથી ૧૪ અન ખ'ભાતથી ૩૦ દિવસના રસતા * જટલ અતર છ. ત પઠી ખ'ભાતથી અસાવલ બ, ભરચ ટ૦, અન રચદાત (ચ'દાત) ૫૦ દિવસના રસતાના જટલા અતર આવલ છ. સ'દાનથી સોપાર! ૬ અન થાણા પ દિવસના રસતા જટલા અ'તર ઉપર‌ છ. (પ ૧૦૨) એમ ડહવાય છ ક કાકણના ડાક જગલમા (ઘણ કરીન “ડાગ' હરો) શર નામત ચતપગ' જનાવર હોય છ, જની પીઠ ઉપર‌ પણ ચાર પગ હોય છ. તત એક નાની સદ તથા બ મોરટા સિગડા પણ હોય છ. તનાયી ત હાથીન માર છ તયાર તના ખ ડકડા કરી નાખ છ. ત લ'સની નનતત ગ“ડાથી પણ મોડ ગરાણી જ. કાઈક વખત ત ફોઇ જાનવરન માર છ અત મરણ પામી વ

સસલસાતોનો સબધ [૨૧૩

ઇતનવર તની પીઠ ઉપર જઈ પડી અત સળી જતા તમા કીડા પડ છ તયાર ત કીડા શરની પીઠ ઉપર ફલાઇ નાય છ (અથવા તો અહધા તત તનાથી તકલીફ પહોચતી હરો) તથી ત પીઠત કોઈ ઝાડ સાથ એટલી તો વસ ક ક આખર ધાયલ થઈ મરી નાય છ. (કતાણલ હિ'દ, બિરની પન‍ ૯૯ છપાયલ યરોપ ). મઘમરજના સાભળી ઊચી જગયા ઉપર ક ટકરીના શિખર ઉપર જઈ કોઈ જાનવરતો અવાજ સમજી તની તલારા કર છ. ગડાન માચ કફડત આલમણ ખાય છ. અન સામથી આવતા હાથીન પોતાના શિગડા વડ ઝખમી કરતા મ નયા.” (પ ૧૦૦)

અલ ખીરનીએ ગજરાતના મરદદર શહરો નોચ પરમાણના લખયાછઃ

અણહીલવાડા, સોમનાત(થ), લારદશ અરયાત‌ ભરચ), રાહન- જલ (રાદર), કચછ, ખ ભાત, અસાવલ, સદાન, સોપારા, થાણા,

દરારકા, ભિલમાન. સોમનાથ અન કચછ વિશ લખ છ ક “એ લટારાના રહવાના

સથળો છ. એ લક ચાચિયાતો ધધો કર છ. ( પ૦ ૧૦૨) સરસવતી નદી પરવમા સોમનાથ પામધી પસાર થઇ સમદરન મળ છ, અન નરમદા પરવ પહાડથી નીકળી નતરઈતય તરફ ભરચ નજીક સમદરમા પડ છ. (પ૦

૧૩૦) અન ચદરના નકષતરો વિશ લોક! કહ છ ક એ સરવ પરનનપતિની પતરીઓ છ. ચર એ સરજ સાથ લગન કરયા, પરત તમાથી રોહિણીન “ત વધાર ચાહતો હતો, તયી બાષટીની સરીઆત અદખાઇ આવતી હતી. તઓએ આખર પિતા આગળ ફચયાદ કરી. બાપ સલહશાતિ તથા ઠકોની સમાનતા જાળવવા ખહઠ પરયતન કરયો અન હરક રીત તન સમનનવયો, પરત કઇ કામ આવય'નહિ તથી તશ શાપ દીધો, જની અસરથી તન રકતપિતતતો રોગ લાગ પડવો. આથી ચ શરમાઈ ગયો અન પશચાતતાપ કરતો તની પાસ આવયો. મનમતિએ ડક : મારી જત જ યઈ ત થઈ, પરત વ તારી એક અય

૨૧૪] ગજરાતનો ઇતિહાથ

માસ છપાઈ રદી ગપત રાખ. સાર ચ% કશક માર આગળના પાપની અસરત' નિવારણ 'કવી રીત થાય. પરશતપતિએ કહય : મહા- દવના લિ'ગની મરતિ બનાવી તની પતત કર; ત તાર। માલિક થશ. પછી તણ તમ કય. “ગોમ”તોા અય ચ અત “નાય” ગટલ માલિક અરથાત‌ “ચળ"તો માલિક ત જ પથથર “સ।!મનાથ” છ. હિ. સ. ૪૧૬મા અમીર મહમદ ઉખડી ત તોડી નાખય( અન તના ટકડ( તથા સોનાના તાજ અત સાકળ ગઝના લઈ ગય.. તના કરટલાક ડકડા ગઝતાના મદાનમા થાણશવરના ચકશવરની મતિ" સાથ પડયા છ. તમજ કટલાક ટકડા નમ મસજિદના દરવાનન પર‌ છ, જ વડ લોકા પોતાના પગની વળગલી માટી કાઢી નાખ છ. એક ખીજ

જગયા ઉપર‌ જણાવવામા આવય છ ક અઘાપિ પણ‌ ગઝનાના મદાન- મા સોમતાયત' માથ* પડલ છ, જ મહાદવના લિગના રપન' છ. (પ૦ ૫૬) વળી મ' સભિળય છ ક એક તરડપિએ મહાદવન પોતાની પતની સાથ જયા અન શ'કાશીલ ચઇ તન શાપ દીધ। ક તાર લિગ રહશ નહિ, તયાર ત ભાગ‌ સપાટ થઇ ગય. તયારપછી તણ તરદપિ પાસ જઈ દલીલો! સહ પોતાની નિદોધતા નનહર કરી અત તનો વહમ દર ફરયો. તશ કલ'$ “ખર‌ જ થય ત થય; પર'ત હ એના બદલામા આ પરમાણ કર‌' ક જ ચીજ તારી પાસ નથી રહી તની મહતતા ગણાવી લોક મા એત પ કરીશ.” આ લિ'ગના પથથરમા બિલકલ એબ હોવી નઇએ નહિ. ત લાબા અત ધાડીલો હોવો જઇએ. એત પોણા ભાગ જમીનમા તટાયલો અત તરીન ભાગની પછી ઉપરથી આઠ બાજ મવો હોવો જઇએ. એ લાબ “પિ'$' કહવાય છ, તત' વરતળ નાત' ક ખારીક કરવાથી ધાધવ મચ છ અન જમીન- મા એછ દાટવાથી રોગચાળો કલાય છ. અન બનાવતી વખત ખીલા મારવામા આવ તો શહરતો હાકમ પોતાના ખાનદાન સહ પાયમાલ ચઈ જાય છ. રસતામા ઉદવતી વખત તન કોઈપણ જાતન! ધકો વાગ તો તમ કરનારનો વિનાશ ચાય છ. મકકમા તફાન અન

સસલમાનોનદ સ'બ'ધ [૨૫૫

ખીમારી ફલાય છ. દકષિણ હિ'દસતાનના હરક ધરમા સોમનાયની મતિ (લિગ) માટ એક જગયા મકરર હય છ. પરત સોમતાથ‌ સૌથી મોડ છ. તત માટ ગગાથી હરરોજ એક ધડો પાણી અન કાશમીરથી ફલ મગાવવામા આવ છ. ( અલબીરન પન રપર, પરસ યરોપ )

“વ લકરની એડી માનયતા ક ક એ દવ પરાણી ખીમારી મઢાડ છ અત હરક અસાધય રોગત। ઈલાજ એની પામ છ. સોમ નાથની આટલી બધી પરખયાતિન' કારણ એ છ ક ત એક બ'દર છ. અત વપાર અથ” ચીન અન ઝાઝીબાર સધીના લક તયા આવ છ, આ સમદરમા ભરતી અત ઓટના કારણ વિશ લોકન એવો ખયાલ: છ ક સમદરમા એક અગનિ દવતા છ તત' નામન “વડવાનલ” છ; ત હમયા શાસ વ છ. થાસ અદર ડરી “જટ” અત વહર

૨૧૬] ગજરાતનો ઇતિહાસ

આસપાસ છ ત પરાણા નયી, પરત લગભગ ૧૦૦ વરસતો દરી.

1અરષાત‌ રિસિહ ચાવડાના જમાનારમા ત ખનાવવામા ભાવયો.] *

(બલખીરની પન ૨૫૩ છપાયલ યરોપ).

“બન કટલાક લક જ સોમનાથ નજીક હ છ તમણ મત કશ છ ક ત લોડાના વજત, માપ અન તોલ અમારા જરા જ છ;

જમક એક “મિમકાલ”ના આઠ “રાહ” છ અત “એક “રાહ”તા

ખ “પાવ” અત એક “પાલ”તા ૧૬ “જવ” હોય છ. આવી રીત

એક મિસકાલના આઠ “રોહ” અન ૧૬ “પાલ” અત ર૫૬ “જવ”

હોય છ. (પન ૫૭) રોઘન' બીનત તામ “માશા” પણ છ. આવી

રીત'સોમનાથની હદમા એક સાલના તરણ વિભાગ છ અન હરક

વિભાગના ચાર મહિના હોય છ. પહલ ચોમાસ અશાડથી રર થાય છ, બીજ જશિયાળા, અત તરીજ ઉતાળો. ( પ ૧૮૦).

“બલબા (વલલભરાય9, બલિયા ચહર (વલભીપર)નો રાજકરતા હતો, જ અણહીલવાડની દકષિણમા ૩૦ મજલ ઉપર છ,” (પ. ૨૦૫)

વલભીપશની પાયમાલી વિરો ત લખ છ ' “લક કહ છ 5 ઝક શખસ સિદધિ પરાપત કરી હતી તન કટલાક ભરવાડોએ પછય ક “શક છડ (જ થોર કહવાય છ) ત તમ નતયો છ ક જત તોડવારમા આવ તો સફદ દધન ખદલ લાલ લોહી નીકળ છ !' તણ જવાભ આપયો ઉ 'હા, ત મ' નનયો છ.' ત શખસ ત ભરવાડન કાઈ વસત બકષિસ તરીક આપી અત તણ ત છોડ બતાવયો. પલા માણમ ઝક ખાડ ખોદી તરમા આમ સળગાવી અન ત બરાબર સળગી ગઇ તયાર તણ ભરવાડના રતરાન ઉપાડી ત આગમા ફકી દીધો. આથી ભરવાડ રય ભરાયો. અન તણ ત જ સખસન આગન હવાલ ફરયો, આગ હોલવાય તયાસધી ત તયા બદા અન તન માલમ પડય જ બત સો।તાના થઈ ગયા હતા. તણ પોતાના કતરાન લઈ લીધ!, અત ત માણસત તયાજ રહવા દીધો. કમજસ'જગ એક ગામડિથી તાયી પસાર થય! તણ તની આગળી કાપી લીધી અત એક

સસલમાનાનો સ'બ'ધ [૨૧૭

ર (થરીબ) નામના વાણિયાન વચી દીધી. ત વડ પોતાની જરરી ચાન લઇ ત પાછ ફરયો. ખીજ દિવસ તસ નય ક આગળી ફરીથી ઊગી બરાબર થઈ ગઇ હવી. તણ ફરીથી ત કાપી સજકર વાણિયાત વચી દીધી અન જરરી ચીજન ખરીદી. આ ગરમાણ ત દરરોજ કરતો હતો. આખર વાણિયાએ ત વિશની “રી ખાબતની પછપરછ કરી. પલા ગામડિયાએ પણ ચોકકસ હકીકતથી ખલલ દિલ તત વાકફ ડરમો. વાણિયો અતિ ચાલાક હતો. મોકો જઇ તયાથી ત સોતાના આદમીન ઉડાવી લાવય!. પછીથી ત ધનાઢય થઈ ગય! અન શહરના મોટા ભાગના મકાતો તની માલિકીના થયા તતની દોલતમદીની વાત વલભીના ર1શનન

કાન આવતા તણ વાણિયાની પાસ એ માવની માગણી કરી. (બહધા મોનાની મરતિની માગણી કરી હશ). વાણિયાએ સાક‌ પરનક? કરયો, પરતત તના દિલમા ભય પથ ક મજા મક સાધી જરર વર લશ, આથી તણ મનસરા (સિધન પાયતખત‌ જ આજ- કાલ વગન અવરયામા છ ઝના હકમ પાસથી મદદ માગી અત પષકળ ધનનો વયય કરી દરિયાઇ કાકલ! મોકલવાની વિત તિ કરી; આયી મનન‍સરરાથી દરિયાઈ કાફલો આવયો અત રાતરિ સમય તણ હમલો કરયો, તમા વલભીનો રાશન મારયો ગયો, શહર લટાય, અન

ગરજની પાયમાલી થઇ. લખ કહ છ ક આજ પર₹ત કટલીક ચીજ મળી આવ છ જવી ક સામાનય રીત ખડિયરામા નવામા

૨૧૮] શજરાતના ઇતિહાસ

"કાઇ પરદશી રાજ તણ ખોલાવયો, જણ વલભીપરની પાયમાલી કરી. માશા ખયાલ મજબ આ બનત! મળ આવી રીત મળ છ.

અસલ હકીકત તો એ જ છ ક રાનનએ ત મરતિ માગી જ આપવાન! કાક કએ પનકાર કરયો. વળી મરતિની વાત એમ બની હશ ક જમ લદઠો સોનાની ઈટ બનાવ છ તમ ત વાણિયાએ સોનાના રકષણત માટ તનો મતિ બનાવી હશ, જથી કરીત મતિ” સમજી લોક ત ચરી ન જાય. પરત આ બાબત બહામથી ખરાબ રષમાય છ તમજ ખદનામી યાય એવી છ, કારણ ક રાઃત થઈ તની નજર રયતની માલ મિલકત તરક છ; આયી ઈરાદાપવક ટ'ટાત કારણ ઉપસથિત ફરવામા આવય એટવ ક રાજની પતરીન અપમાન કરવામા આવય. એણ એક ચીજ માગી અત તણ ન આપી, અન આત કારણ બનાવી ઝમડ કરવામા આવયો, જનાથી વલભીપર પાયમાલ થય.

ઈ. સ. ૧૯૨૫ (હિ. સ. ૧૩૪૪મા હ પતિહાસતા સ'શોધત માટ ભરચ મયો તયાર જનાબ કાઝી નરદીત સાહબન તયા ગયો તમણ મહરબાની કરી મત મારી ખાહિશ મજબ કિતાખો બતાવી. તરમા કાઝી ગતલ આબદીન સાહબ (કાઝી સાહબના દાદા)ની

હગતલિખિત ડાયરી પણ મ' નપ. તમા એક જગયા ઉપર‌ “મદસર એ મૌલાના ઈસફાક” બાધયાની સાલ હરિ. સ. ૪૩૦ (#. સ. ૧૨- ૩૮) લખવામા આવી છ. ત સમય અત ત બાદ પણ એ સદરસા લામો વખત' પરયત મર#ર‌ રદી, અન થોડા વરસ! ઉપર ત સાધારણ સથિતિમા હતી. તની સાથ એક નાની સરખી મસજિદ પણ છ. આવી રીત મ મસજિલની સાલ હિ. સ, ૪૫૮ (૪. સ. ૧ન૬૫) લખવામા આવી હતી. સ જત જઇ નમ માસજદ ખાર જીથી નતઈ. એ ધણી મોટી અન શાનદાર છ. કટલાક ચાભ" લાખોમા મતિઓના ધસાઈ-ગયલા નિશાન મોજદ હતા. અન ત ઉપરથી લકાતદ એવો “ખયાલ હતો "ક બહધા એ મરિજદ મદિર માજ ડરરફાર થઈ ખની છ. પર'ત જ મસિજિદ બાધયાની સાલ

સસલમાનાન! સ'બ'ધ [ર૧૯

હિ. ઞ ૪૫૮ (ઈ. સ. ૧૦૬૫) ખરી જ હોય તો આવ શાનદાર મદિમ મરિજદ બન એ સભવિત લાગત નથી, કારણ ક ત સમથ જાઇ ઈસલામી સલતતત ગજમતમા મોજદ ન હતી, જ મ'દિરની માસજદ બનાવ એટલી તાકાત ધરાવતી હય. આયી મારો એવ અભિપરાય છ ક એ સાલ ખોટી છ અન એ મસજિદ ઘણ રીત અલપખાનતા ક મઝફફરશાહ પહલાતા વખતની છ, કારણ ક ત

જમાનામા કટલાક એવા બતાવ! બનયા છ. વળી ન ક એ સાલ

ખરી છ % નહિ એની સાબિતી માટ કોઈપણ “તતની દલીલ નથી, તમ છતા એમ માતવામા આવ છ ક એ ખરી છ, તો એમ કહી શકાય 2» વરાન મદિરિના પથથરો પનનરીઓ પાસથી ખરીદી તના ઉપમોાગ ફરવામા આવયો હોય,પ દલિગીરીની વાત તો એ છ “ક જોઈ એવો શિલાલખ પણ મળયો નહિ જમાથી કોઈ સાક‌ વાત મળી આવ...સાભળવામા આવય છ ક મૌલાના ઇરહાકના મદદસા અત મગકિદનો શિલાલખ હતો, પરત હવ નથી જમ મસજિદના જલલો ઘમટ ક જ ઉતતર તરફ સીડીની બાજ ઉપર છ તમા હિ, સ, ર૧ (ઈ. સ. ૧૨૨૧)ની સાલ લખલી છ. ત ગાઝી ગિયાસદદીન તગલકના સમયમા બનાવવામા આગયો હતા; જજ ક એત ઉલલખ પતિદાસો(મા પણ છ. મોજદ શિલાલખ જ જમ મસજિદમા છ, ત ચોીમક વરષ એટલ ક નયાર વાઇસરોય ભરચ શવાન આવયા હતા તયાર જ લગાવવામા આવયો હતો. એવી જ રીત મજકર કાઝી સાહબ કવિરાજ પ'થાલી માનભાવના લખયા ઝજબ જણાવય' છ, ક ભરચના કિલલાતા પાયો નાખયાન ૧૯૨૧ વરસ પઇ ગયા છ. સિદધરાજ એની મરામત કરાવી હતી. ૧; કારણ કબરાકષકતો ચડતી પછી બૌદધ મ દિરોતો નારા થયો હતો.

મરકરણ તરીજ' સસલસાતોના હમલા

જ.

મહમદ ગઝનવી (ખ'ડ ૧]

*મસદ મિન સામાન નામનો એક શખસ હતો, ત બહરામ ચોખીન (ઈરાનના પાદશાહ)ના વરનો હોવાથી ધણો નામાકતિ હતો. બગદાદના ખલીફા મામતરરશીદ બિન હારનરરશીદ આ ખાત-

દાનતો ઘણી માન મત'ખ! નળવયો અત ખરાસાનમા મોઢા મથ હોદદાએ આપયા. ખલીદા મોઅતઝિદ બિલલાના જમાનામા એ જ ખાનદાનનો ઈસમાઈલ નામનો એક શખસ માવરાઉન-નહર (તઝસતાત)- નો હાકમ હતો. તન પાયતખત ખખારા હત. તણ ધીમ ધીમ તમામ તરકરતાન, ઈરાન અત કાખલ પોતાના કબનનમા લઈ લીધા. ઈ. સ. હ૦છ (હિ. સ. ૨૯૫)મા તના અવસાન પછી તનો પતર અમદ મિન ઘસમાઈલ સામાની ત'ખતનશીન ચયો. ઈ. સ. €૧૫ (હિ. સ. ૩૦૩)મા તના મરણ પછી તના પતર નસર બિન અહમદ ૨૮ વરસ હકમત ડરી ઈ. સ. £૪૨ (હિ. સ. ૩૩૧)મા આ ફાની દનિયા છડી ગમો. નસર પછી નહ બિન નસર ઈ. સ. હ૫૪ (હિ. લ* ૩૪૩) પરય'ત રાનતય કય. તતા પછી અબદલમલક બિન નઠ ઈન કષ હ૬૧ (હિ. સ. ૩૫૦) પરય ત પાદશાહ રહી ગજરી ગય.. અત તતો ભાઈ મનચર‌ ઇબન નહ ઈ. સ. «૯૭૫ (હ. સ, 3૬૫) પરયત હકમત કરી એ જ પાદશાટતો સિપાહસાવાર અઘપતગીન હતો જ મનસરનતી તખતનશીનીતી સખત વિસદદ હતા, તથી ત ડરી જઈ ગઝતાપ તરફ ભાગી ગયો અત ગઝનાતા પહાડી ઈલાકામાથી એક

૬. ગરના હાલમા કાયલની હકમત નીચ છ.

સસલમાનોાના હમલા [૨૨૧

વવસથિત ફોજ તયાર કરી, આપખદીન સવપન સવવા લાગયો. મનસર તન શિકષા કરવાની પ ચછા કરી પરત હાર‌ ખાધી, અન તયારપછી પોતાની સલતનતના ગ'ચવાયલા મામલામા એટલ બધ ગયાઇ ગયો ક ત આ તરફ બિલકલ ધયાન આપી શકયા નહિ. આ ગનત- ગોદમા અલપતગીન એક સવતતર અત મજબત સલતનત સથાપી. બહકી નામના એફ ઇતિહાસકાર લખય છ ક હાજી નામતો એક વપારી અબદલ મલક સામાનીના જમાનામા સખકતગીનન ખરીદીન ગખારા લાવયો અત અહી' અલપતગીન તની સમજ અન અકલ જોઈ ખરીદ કરયો. તણ આ સિપાહસાલારની દખરખમા રહી એવી તાલીમ હાસિલ કરી ક તણ ગઝતાની સલતનતત એવી બનાવી દીધી જની એ જમાનામા સારી આલમ ઈરષયા કરતી હતી.*

બહકી કહ છ મ' ખદ મહમદના મોથી સાભળય ક તન. બાપ સખકતગીન કહતો હતો ક મારા બાપત લક “કરા બહકમ” કહતા હતા તના વશની કડી ઠઠ ઈરાનના પાદશાહ યઝદમરદ “પરયત તતણ આવી રીત મળવી છ. સભકતગીન બિન જક કરા બહકમ બિન કઝલ અસલાન બિન કરા મિલલત બિન કરા નામાન ખિન ફીમઝ બિન યઝદગરદ (ઇરાનન! પાદશાહ) ટ કમા અલપતગીન પછી તતો પતર ઈસડાક ગઝનાના તખતના વારસ થય, પરત એડ

સાલ બાદ તત અવસાન થય, અન મલક! તગીન અન અમીર પરી

તઝ અમીરાતની થોડા દિવસની હકમત પછી સખકતગીન ઈ. સ ૯૭૫ (હિ સ. ટ૬૫)મા ગઝતાના તખત ઉપર ખદ અન સલતનતન. વિસતીરણ કમવામા મશગલ યય!.* સષકતગીનન ખ પતર હતા. અલ-

૧ તારીખ ફરિશતા--સા-૧ “હિદસતાનમા ઇસલામ”ના ખયાનમા ૨. તખકાત નાસિરી-કસકતતા

૩ તારીખ વખકાત નાસિર સબકતગીનન'પરકરણ--પર ત મારી ધારણા મજબ મહમપદના વ'શની કડી ખરી નથી. ચોકસ રીત ગણતા યરદઝરદથી.

માડી સસકતગીન સધીમા દશ ક બાર‌ પઢી હોવો જઈએ.

૨૨૨] ગજરાતનો ઇતિહાસ

પતગીનની પતરીથી ઈસમાઈલ અન ઝાબિલસતાની (કનદહાર) એરતથી મહમદતો જનમ ઇ. સ. ૯૮૧ (હિ. સ. 2૭૧)મા થય હતો. તણ પાતાના માપની દખરખ નીચ લડાયક લાયકાતમા «દધિ કરી. તણ અમીઃ નઠ સામાનીન એક વખત મદદ કરી. જરર પડતા બાપ

દીકરાએ સાથ થઈ બહાદરીયી ડતહતો ડ”કો એવ! વગાડયો ક

અમીર નહ ખશ યઈ બાપન નાસિરદીન અન મહમદન સય૪દ-દોલાતો ઇલડાખ ચનાયત કરયો, વળી ત સાથ ગઝનાની સવત'તર હફમતનો પરવાનો પણ સોપયો. મહમદ સામાનય રીત પોતાના બાપ સાથ હિદના હમલામા ભાગ લતો હતો અત લાભદાવી સલાહ લઈ મતહનો દરવાનન ખોલતો, જમક લાહોરના મળન જવપાળ તતયાર

હમલ। કરયો અન જલાલાબાદનો નછીક બરફ પડવાથી ઠાર થઇ તયા? સલહની ચળવળ કરો. ન મહમર ખવણીની ડખકાતની સલાહ ન આપી હોત તોપણ સષકતગીન તતો સવીકાર કરય હોત. રાજા જયપાળ આ જ રારત ઉપર‌ સલહ કરી ઈ. સ. ૯૯૭ (હિ. સ. ૩૮૭)મા સણકતગીનન અવસાન ચય. ત વખત મહમદ નિરાપરનો હાદમ હત. તણ પોતાના ભાઈન ઉતતર તરડના મકો કખબ પોતાના હાથમા રહવા દવાની વિન તિ કરી, ઈસમાઇલ ત નામજ‌૨ કરી. અન આ વાત વધીત લડાઇ પરયત પહોચી, જમા મહમદ

કામિયામ થયો અત ગઝતાના તખત ઉપર પાદશાહ તરોક મિરાજ માન થયાની કરિયા તણ કરી ૨ મહમર ૨૦ વરસ રાજય કરય અત હિ'દ ઉપર ૧૭ હમલા કરયા. બખારા, ખોવા, બલખ, હરાત અત

ઈરકથી માડી હિ'દસતોન પય”ત તની હકમત લાઈ હતી ત અતિ ઉદાર‌ અન બહાદર પરષ હતો. પોતાની ઉમરનો મરો હિસસો તણ હિદસતાન ઉપરના હમલામા ગનતરમો. છાતિકાસકારોમા હમલાઓના સમય વિશ મતભદ છ, તથી દરક ચડાપતો સમય ચોકસ રીત 'ખતાવવો સરકસ છ. ઉ* નીચ ગરમાણ એક ફરહરિસત‌ આપ છ જમાથી

સસલમાનાના હમલા [૨૨૩

વાચકાત હમલાએ! વિશ ટર'ક હકીકત જાણવાની મળ :

ર કરરિતા બદાયની હાશિમી ૧ પશાવરમા રાનન જવપાજી સાથ લડાઇ

અન ભટનડાની કતઠ હિ.સ. ૩૯૨ ૩૯૨ ૩હર‌ ર‌ અન'દપાળ સાથ લડાઇ .# ૩3 -- રહ

૨ મલતાન નજીક ભરાટયાની લડાઈ ,, ૩૯૫ ૩૯૩ ૩૯૪ ૪ (પહલી વખત) મલતાનની લડાઇ ,, ૩૯૬ ૩૯૬ ૩૯૫

પ (ખીજી ,, ) ,, », »# ૪૦૧ ૪-૧ -- ૬ થાણશરરનો લડાઇ ## ૪૦૨ ૪૦૨ ૪૦૨ છ રાન ન'દય સાથ બાલાનાય

પઠાડમા લડાઇ ,, ૪૦૪ ૪૦૪ જનદ

૮ ફાશમીરની લડાઈ ## ૪૦૬ ૪૦૬ જ ૧૨ ૯ કતોજ, મરઠ, મહાવન, મધરા,

મખ, ચધપાળ » ૪૦૯ ૧૦૬ ૪૦૮ ૧૦ ફાલિજરની લડાઈ ,» ૪૧૨ ૪૧૦ જ૧૨ ૧૧ ગવાલિયર અન કાલિજર ,# ૪૧૩ ૪૧૩ -- ૧૨ ગજરાત અન સૌરાષટર » ૪૧૫ ૬૧૬૧૫ જ૧૫ (આ ચડાઇએ! ઈ. સ. ૧૦૦૨ થી ઈ. સ. ૧૦૨૫ સધીની છ.) આ ચડાઈઓ વિશ લગભગ તમામ ધતિહાસકારોએ સાલવાર‌ ક

શાલ વગર પણ લખય છ. બાકીના પતિહાસકારાએ ૧૭ ચડાઇએ। લખી છ ત નીચ પરમાણ છ :

(1) જયપાળ સાથ લડાઈ અન ભટનડાની છત, (૨) ભાટિ- યાની લડાઇ, (ટ) મલતાનના અમીર શિકષા, (૪) “નવમાસલમ શાનત સખપાળન શિકષા, (૫) અન દપાળ અત તના મિતરરાનન સાથ લડાઈ અન ભીમન‌ગર કિલલો સર કરયો, (6) નારાયણની જીત, (૭) સલતાનની છત, (૮) રાનન ન દા ઉપ? ખાલાનાથ પહાડમા વિજય, (8) થાણશરર, (૧૦) રાશમીર, (૧૧) ફન]જ,. મરઠ, મહાવન,, મધરા,

૨૨૪] ગજરાતન। ઈતિહાસ

મખ, ચ'પાળ, (૫૨) કાશમીર ખીજી વાર, (૧૩) કાલિ'જર, (૧)'

ભબટાબાદ ક કિરાત, (૧૫) ગવાલિયર અન કાલિ'જર બીજી વાર,

(૧૬) ગજરાત અત સૌરાષટર, (૧૭) સિ'ધી જટ ઉપર ચડાઈ,

મહમદ ગઝનવીની હિ દસતાનના જીતલા મતકાની સીમા તથા

રપરખા નીચ મજબ છ જમાથી તની બહાદરી, લશકરી વયવરયા-

શકતિ અન ફરજ પરતની લાગણીન સદર અનદાજ મળ છ.

સોમનાથ પાટણ (રાહર) * આ જગયા સોમમનાય પાટણ ક પરજાસપાટણ અન દવપાટણ

નામથી પણ ઓળખાય છ. આજકાલ એ વરાવળ પાટણ પણ કહવાય છ, “તામર” પલાકાન એ મશહર શહર હત. સૌરાષટરમા દરિયા ડતાર અરખી સમદરમાના (અરબસતાનમા આવલા) ઉમાનની સામ આવલ છ. ચાર હનતર વરસ પહલા એ બધાય હ એમ મનાય છ. એમ કહવાય છ ક કષણ મયરાયી આવી અહી' આથરય. લીધો હતો અત અહી'થી જ લાખો લીલાની ફોજમા ભરતી ડરી મહાભારતની લડાઈનો રગ બદલયો હતો. વળી એ ત જ જગયા છ % «યા જાદવા માહોમાહ કપા મઆ હતા વળી અહી જ કષણત એક શિકારી ભીલ પોતાની તીરત નિશાન બનાવયા હતા, મસલ- માતોના આગમન પહલા એ એક મહાન બદર હત અત લામા

સમયથ 1ર૨દશો જડ એનો વપારી સબધ હત. ઈરાનના અખાત, રાતો સમદર અન આઠરિકા પરયત વપારીઓના જહાજ આવતા હતા, ત ઉપરાત હિ'દસતાનના બીકત' બદરો જડ એનો વપાર ચાલતો હતો. સરસવતી હિરણ અત કપિલ મ તરણ નદીના મગમત લષનઃએ સથળ ખબસરત થય, એટલ' જ નહિ પણ વપાર ગરાટ પણ એ અતિ ફાયદામ'દ નીવડય. અહી'નો જમીન અતિ કળકપ અત લીલીછમ છ, નદીની પાસનો મલક ફળકપતામા તરષડ જ. આ કારણથી તયાની વસતી ગાઢ હતી અત હિ'દસતાનના સસાહરર

સસલમાનોના હમલા [૨૨૫

અન આબાદ ચહરામા એનો ગણતરી થતી હતી. મટડની ફળદપતઇ, વપારની વિશાળતા, પજારી અન નનતરાળઓની &ક તની મહતતાની ખાપ લોદાના દલિ ઉપર બસાડી અન ત એક મખય અન શાનદાર શહર બનય. ભદર (કાળી માતા)ન જ મદિર છત તમા એક શિલાલખ 'હતો જ સ'વત‌ ૫૧૨૨૫-ઈ. સ. ૧૧૬૯ (હિ. સ. ૫૬૫)મા લખવામા આવયો હત. તમા શહર વિરોની તારીફ ઉપરથી ત કટલ રાનદાર શહર હત ત માલમ પડ છ. તમા નીચ પરમાણ લખવામા આનય' છઃ-

“આ રહર દનિયાત' સવરપ અત આલમની શ।ભા છ, માલ અત રોલતનો ખજાન! છ, અન મહાદવના ખાસ ભકતોન 'કનદર છ. ય કષય રોગમાથી મકત થવાથી આ રાહરની સયાપના કરી પોતાના આન'દ બકત કરયો. એન નામ, 'સોમપરા' રાખવામા આવય...” ચર બરાહમણોન સાથ લાવયો હતો, એમા કટલાક કારીગરો પણ હતા. જતા વશન આજ પરય”ત મોજદ છ. ખાલણઃ સોમપરા ખાલણોા તરીક અત કારીગરો સો!મપરા સલાટો તરીક એળખાય છ. આ સલાટ ધરાગધરા અન વિસલનગરમા રહ છ. એ રાહરની ચાર ખાનએ પથયરતો કિલલો છ અન માતર ખ દરવાજા છ. થોડ થોડ અ'તર ખરન છ, જ વડ કિલલાન ગકષણ યાય છ, ત સાથ ચાર તરફ ૨પ ફટ પહોળી અન લડી ખાઈ છ, જરમા સહલાઈથી સમદરન પાણી લાવી શકાય એવી નયવસયા કરવામા આવી હતી. તી બાધણી ઉપરથી એમ જણાય છ ક ફકત દશમત! સામ, એટલ જ નહિ પરત દરિયાઈ ચાચિયાએ સામ પણ એના સરકષણ માટ કોશિશ કરવારમા આવી હતી એના વિશ એમ ડહવાય છ ક આ શહરન એવા પાચ હીરા (અપરવ વસતએ) ડદરત અરપણ કરલા છ ક જ આખી

આલમન મળયા નથીઃ (૧) સરસવતી નદી, (૨) ખબસ‌રત સરીઓ, (૩) ઘાટીલા ઘોડા, (૪) સોમનાયની મતિષ, (૫) દરિની હાજરી.૧

૧. ઇલિયઢનો ઇતિહાસ-કાડિયાવાડ ગરટિયરતા આધાર. ક

કપ

૨૨૬] ગજરાતનો ઈતિહાસ

હિ'દએતી દવદવીએની ઘણી વાતો આન લગતી છ, પરત તતી વિગત લાબી ય૪ નય એ ડરથી તતમજ બિનજરરી સમજી ત ફ લખત! નથી. એ શહર ૨૧* ૫૮” ઉતતર અરકષાશ અત ૭૦૦ ૩૧” પરવ રખાર ઉપર આવલ છ.* પરત સખડલ આશામા જણાવવામા આવય છ ક આ તહર દનિયાના સાત ભાગમાના ખીનત ભરાગમા €૪૦ ૧૦” રપપાચ અન ૨૨* ૧૫” અકષાશ ઉપર “ લાર” પરદનમા આવવ (અહી “લાર”ન અરથ લાટ---ગજમત કરવામા આવયો છ). અહી' એડનરના જહાઝો આવતા દતા (ભા. પ, પન‍ હર, છપાયલ મિસર) હાલમા એ રાહર‌ પાટણ મહાલન સખય શહર છ. ચાર ખાનન ઉપર ખાઈ અન કસીસા-કિલલાની ગહવાળી દીવાલો પરાણી ચાદગીરીઓની જમ પોતાની પગતન કહાણી સ'ભળાવવાત માટ અધાપિ પણ મોજદ છ, આજથી થોડક સમય પહલા મહાન સદદાગર! «યા રહતા હતા અન હાલમા પણ છ; પર'ત તએમાતો મો. ભાગ વરાવળ ચાલયો ગયો છ. મશઠરર જગાઓમા “મ'ગર!લી નશાહ''તી કગર છ. સામાનય તમજ મોટા લક જાતરા માટ તયા જાય છ. એ કબર રાહરની બહાર છ અત “ભીડિયા મહાદવ''તા મ દિરતી નજીક છ. યા હરક સાલ તણ મોટા મળા ભરાય છ. પહલ મળા ગરોહરમ માસના પહલા દસ દવિસોમા ભરાય છ. ખીન મગરોલી શાહના ઉરસનો છ. એ પણ દમદબા તથા ધામધમથી ભરાય છ. અત ;તરીનન દશરાતો મળા જવા લાયક હોય છ. ફળાની દષટિએ

લડ અત લાકડાની ચીનન મશટટર છ. ખાસ કરીન તયાના તાળા બહ જ પરખયાત છ.૨ મગરલી રાહનો મકબરો વરાવળથી પાટય જતા આવ છ. મકબરારમા પરતી રોરાની આવતી નથી. ડબરના માથા" વાળા ભાગ તર એક શિલાલખ છ ત રારનીના અભાવન લઈન વાચી શકાતો નથી. પર'ત બીનત શિલાલખ જ વાચી શકાય જ વ

૬. «હન માલકમ--તારીખ ઇરાન ક જફ હ

સસલમાનોના હમલા [૨૨છ

નનીચ મજબ છઃ “દવાછ અત ઉદર ખદાના નામથી સર‌ કર છ. સકા અત મદીનાની હજ કરનાર હઝરત બાબા હાજી મોહમમદ મગલોરીન। પવિતર રાનન અખદલાપમાન ગિત અલીએ હિ.સ ૧૦૦૩ (૪. સ, ૧૫૯૪)ના મોહરસમલહરામની ૧૨મી તારીખ બ'ધાવયો' આ શિલાલખ ઉપરથી એટલ જણાય છ ક અખદલાખાન ખિન અલીએ આ રનન હિ. સ. ૧૦૦૩મા બધાવય, પરત એ શિલાલખ ઉપરથી કઈ ગોકસ જણય નહિ ક તણ રાનન બધાવયો હત! ક તની મરામત કરાવી તમા વધાર કરયો હતો. કોણપણ રીત એ અડખરના જમા- નાતો શિલાલખ છ. (ઈ. સ. ૧૫૯૪)

સોમનાથ મ'દિર સ।મનાય મ'દિરતી ઈમારત વિરો ઘણી વાતો છ. હિ દઓની

રવદવીઓ વિસતી વાતદમા એક નીચ પરમાણની પણ છ: દકષ નાસના એક અધ'દવ હતા. તન ઝાય પદા કરવાન હત. તન પચાસ પતરીઓ “હતી, જમાની સતાવીસના લગન ચ સાથ ચયા હતા, પરત ચદર ફકત એકત જ ચદાતોા હતો. આ નનઈ બાકીની પતરીઆએ તમના આપ કન જઈ ફરિયાદ કરી. બાપ ચદરત આ બાબત તરડ પયાન એચચ, પરત ચ% એ વિશ ક'૪ પણ લકષમા લીધ' નદિ; તથી ચ“ન શાપ દવામા આવયો. આયી તન રકતપિતતનો રોગ થય. આ રોગ- માથી મકત થવાન તસ ધથી જનતરા કરી, પરત ત કઈ કામ આવ નહિ. આખર ત પરભાસપાટણ આવય! અત શિવની પનન “ખરા અ'તઃડરણથી કરી તથી આ શાપતી અસર જતી રહી; આથી ખશ યઈ તશ સિવના લિગ (જ તયા પહલથી જ હત) ઉપર સોનાન મદિર બાય અત એત તામ “સ।મનાથ” રાખવામા આન, કારણ ક “સોમ”ન અરથ ચદ અત “નાય”તો અચ માલિક છ. “ટલાક ઇતિહાસકારોએ એન નામ “ સોભનાય” લખય છ. “ મોભ”નો

૧, કાઠિયાવાડ નગઝટિયર. મારવાન પણ કટલક અર એ ન વાત લખી શ. પ૦ પદ‌,

૨૨૮] ગજરાતન. ઇતિહાસ

અરથ નોભા અત નાચતો અય માલિક છ. અરયાત‌ શોભાયમાન૫ ચાય છ ઘણા ખર‌ા પતિહાસકારો માત છ ક આ મતિત ચલી પહતી અન પદરમી તિથિએ ગનાન કરાવવામા આવત હત અત એ મતાન ધામધમથી કરાવવામા આવત હત, તધી ચદર ઉપમથી એન

“ગમનાય” નામથી એળખવા લાગયા ૨ ફરિશતામા મખ કરીદદોન અતતારની એક રો'મ નકલ કરવામા

આની છ

* લશકર મહમદ અદ? મોમતાત, યાફતનદ આ બત ક નામ ખડનાત ' ( અરથાત‌ મહમદના લશકર સોમનાયમા એક મતિ મળવી જન નામ “ાથ' હત )

આ ઉપરથી ઝમ જણાય ક “સોમનતાય” મ દિરન નામ છ અન “તાથ” મરતિ'ન નામ છ, પરત તમામ પતિહાસકાર મતિષવ નામ “સોમનાથ” જણાવ છ.

ફરિસતાનો કરતા આ ખ ન વાતન મળવી લખ છ કહ આ શબદ “સમ” અત “નાથ” મળાત બનલ। ક ''સોમ” એક પાદશાહન નામ છ જશ આ મરતિ" બનાવી હતી, અત “નાથ” એ મરતિન નામ ગખવામા આચ હત તયારપછી આ બન શખદો ધણા ઉપયોગયી રહ ચઈ “ઉદગબાદ”તી જમ મળી ગયા અન પરચલિત થઈ મતિષન જ નહિ, પઃમત મદિર‌ અત શહગત પણ એ જ નામ પડી ગય હિ'દી ભાષામા આવ દષટાત “જગનનાથ” છ.૨

કાઠિયાવાડ ગઝટિયરમા લખવામા આવય છ ક એ મદિિ પરાણા જમાનામા સયદવતાન હત અત અહીના. હાકમ સય'વ શી ખાનદાનન। હતતા તયારપછી ચદરવ શી ખાનદાનનો એક મહાન રાજ સોકમરાજ ચાવડા વશમા થયો તણ આ રાહર જીતય અત પોતાની

૬ તારીખ ખદાફની-કલકતતા-મહમદ વિરોત પરકરણ ૨ તારીખ ઝકાઉલલાહ, શા ૬ ૧ તરતતમએ તારીખ કરિરતા, ભા 1, પ૦ નવલકિસિાર

* મસલમાનોના હમલા [૨૨૯

. ાદડીરી કાયમ રાખવા તલ એક મહાદવન" મદિર બનાજય. અન તન નામ “સોમનાથ” રાખવામા આવય; અન એ જ નામથી ત ગખયાત ય. એટલ સધી ક મરતિ, મ'દિરિ અત યહરત પણ એ જ નામ રાખવારમા આય. ઉપરની વાતો ઉપર વિચાર કરવાથી એમ

મોઘમ પડ છ ક ચ4વ'શી ખાનદાતના કોઇ ચખસ યાદગારી તરીક એ બાાવય હરો, એના ખધાવનાર તમજ સમય વિશ તવારીખ- મા કઈ મળત નથી, મઠાભારતમા પણ એ વિરો કઈ ઉલલખ આવતો નયી. ખીરતી કહ છ ક ચદદોલય અન ચદદાસત સમય નતયાર ભરસતી આવ છ તયાર લિગ પાણીમા ડબી નનય છ. બપોર અન રાતર «યાર એટ ચાય છ તયાર ત બહાર નીકળી આવ છ, નનણ ક ચ% એત નમડાવવા માટ તોકર છ એજ કારણથી લોકોએ એનો ચાદ સાથ સબધ ગહપ। છ. અરયાત‌ 'સમનાય' (ચદરતો માલિક) નામ આપય. (પ૦ ૨૫૩, છપાયલ યર।૫). મારી ધારયા મજબ વલભીપરના રાજાઓ નાસભાગ ડરી નયાર સોમનાથ આવયા અત જટલાક સમય સાટ એત રાજધાની બનાવૉ ત વખતથી એની ચડતી શર ચઈ. વલભીન' ખાનદાન પાછ ગય તો તમતા પછી ચાવડા રાળનતએ આવયા, જ કટલાક દિવસો બાદ ખદમખતાર‌ યયા અત. તયારપછી સોમનાયથી પ"ચાસર‌ ગયા. આધી હ માન છ ક સોમ* નાથની ચડતીનો સમય ઈ. સ. ૯૦૦ (હિ. સ. ૨૮૮)મી માડી ઈ. સ. ૧૦૦૦ (હિ. સ. ૩૯૧) પરય'તતો છ. ત દરમિયાન વલલીના “પટલાક રાનનએ (જ બોદધ ન હતા) એ અત તયારપછી સોલકી વ'રો તની ઉનનતિ કરવામા મોટો લાગ ભજવયો. તમની ઉદારતાયી અન નાતરા માટ તયા જવાથી મ'દિર‌ માલદાર ચઇ ગય, એટલ' જ “નહિ પર'લ સામાનય લોકન આશરયસથાન બનય. ખાસ કરીત મળ-

1. ચાવડા ખાનદાન. ચાવડા નતો સરયવ'શી હતા ક ન તો ચદન શી હતા, પરત સિધથી આવલા ગજર હતા; તથી એ સોમરાન કોઈ આરચદ ખાનદદાનન. હર.

૨૩૦] ગજરાતન! ઇતિહાસ

રાજ સોલ'ની ઠિમાયતન લઈ ત સામાનય વરગમા ગ અતિ તરિય.

થય'. ખીરનીએ પણ લખય' છ ક દિલા વગર પરાણા «૮માનાના

બધાવલા નથી, પરત ત આજથી સ! વરસ પહલાના છ; અરથાવ‌ વરિસિહ ચાવમના સમયમા ત તયાર થરવા.૧ અન તતી પરખયાતિન

કારણ એ છ ક એ બ'દર છ અન તપાર અથ? ચીન અન ઝાઝી-

બા? પરષય તથી લોકો આવ છ. (ઘણ કરીત એ સરવ અરબો હશ, જ આકરિકાતા માલ થીન લઈ જતા હતા.) એમ ડહવાય છ ક

સોમનાથન દવળ પરથમ સોમરાજ સોનાન બનાવય હ, તારપછી

ખીજવાર‌ શવ ચાદીન બનાવય, તરી વખત કષણ ત લાકડાન બનાવય, અન આખર ભીમદવ ત પથથરન બનાવય. હ ધાડ છ ક કહનારથી મતિ'ત બદલ મ દિર‌ શબદ વપરાઈ ગયો! છ. બહધા મ'દિરિ કહવાનો ભાવારથ મતિ હશ. એ એક મહાદવન દહર છ જન, એક મોટ કપાઉનડ છ. તની છતન ૫૬ યાભલાતો આધાર છ. ાજ

લિગની પનન ચતી હતી. અન એ લિ'ગ હિદસતાનનદ મહાત અત મશદર બાર લિ'ગામાત' એક હત, ત ઉપર સોનાનો ખોભરા ચડાવ- વામા આવયો હતો, અન ચાર તરફ જવાહિર જડવામા આવયા હતા. *અજરથી ત નકર છ, જમક હાલમા પણ ખીનન' મ'દિરમા એવી #તતના વિગા હોય છ. અન ત જમાનાના મસાફરોના લખાણોમાથી પણ એ માલમ પડ છ.* લિ'ગની પકત વિશ સામાનય વરગના લોકોનો એવો ખયાલ છ ક પરશનતપતતિ લિ'ગત લીધ જ ચાય છ, તયો તની

પનન જરરી છ. આવી “તની પનન જત સ'તાન ન હોય એવા લોકા કર છ. ખીરનીએ જ કાઈ આ વિશ પોતાની કિતાબમા લખય છ વ નીચ પરમાણ છઃ ર

“ઝો મહાદવન' લિ'ગ છ. અન મ' સાભળય" છ ક એક કપિએ મહાદવન પોતાની પતતી સાથ જઈ તથી તત વહમ પડય અત.

૧૬૨ બીરની, પ૦ ર૫૩

૨. કતાખલ હિ'દ, અધખોફની

૨૩૨] ગજરાતના ઇતિહાસ

«રયા તતો અતકાળ વોતયો હતો, વળી જયા તતા ખાનદાનના લોકા લડયા હતા અત નતયા તમન બાળવામા આવયા હતા, તની પાસ છ.”

તની પાસ એક બીજી મતિ* હતી જ મદાદવ ( શિવ )તા રવરપતી હતી. એ “કતરી કાટલા પયથરની બતલી લભાઈમા પાચ

ગજની હતી. તના બ ગજ જટલો ભાગ જમીન નીચ અન તરણ ગન જટલો બહાર હતો. ત અદરથી પોલદ હતો, મારી માનયતા મજબ, એ જ મરતિન રાન સોમ બનાવીન તયા પધરાવી હતી

અન તયારથી માડી મહમદ ગઝનવી પરષ'ત એની પના ચાલી આવી હતી. પનરી અત ખાહાણાએ તની રાનતોચોકતમા હિ કરવામા ક'ઈ પણ કમી રાખી ન હતી વળી એ જ ખયાલથી એ મકાનમા ર!શની કરવામા આવતી ન «તી, બદક ઝીમતી જવરાત

એવા રીત સનનવવામા આતયા હતા ક તન! ઝગઝમાટન લઈ ન આખ” મકાન ઝગમગી ઊઠત હત. બસો મણ વજતની મોનાતી સાકળથી એક ધટ લટકાવવામા આવયો તતો. ત «યાર વગાડવામા આવતો

હતો તયાર લોક ટોળામા આવી પનત માટ જમા ચઈ જતા હતા. ૫૦૦ સતરીએ ભજન ગાવા માટ અન ૩૦૦ પરષ વાજા વગાડવા માટ છમરસા રહતા હતા, ત ઊપરસાત ૨૦૦૦ ખાહમણ પનનરી તયા હતા તના ખરચ માટ ર૦૦૦ ગામતી આમદાની અરષ'ણ કરવામા આવી હતી,૨ અન ગ'ગા તયાથી ૬૦૦ કાસ દર હોવા છતા તન

પવિતર અન ખરકતવાળ' પાણી સોમનાથત અભિષક કરવા મટ શજ સજાવવામા આવત હત.

સયમરહણ અન ચદરતરહણ વખત દરદરના સદકના લાખો સતરી

પરષો! જતરા માટ તયા આવતા હતા અન લાખો રપિયા રોકડા ૧. ખીરની પ૦, ૨૫૩ ૨. આખયાન તારિખ કરિરતન” છ કટલીક તારીખોમા ૬૦ હન‍નર

સખયા લખવામા આવી છ, જ અતિશયોકતિ હોય એમ જણાય છ, અન

તથી ગઝટિયરમા ૩૦૦૦ જટલી ફરી છ.

મસલમાનોના ફમલા (૨૩૩

તમજ તટલી જીમતની ચીન ચડાવવામા આવતી હતી. «નતરાળએઓતી સખયાનો અજ ફકત એટલા ઉપરથી નીકળ છ ક હશનમત માટ ૩૦૦ હ#નમ‌ તયા રહતા હતા. આટલી બધી સાતોશોકતન વઈ ન

ય#ીરથી માડી અમીર અન રાહ પણ તની સહમા અશતય જતા હતા અન હરક શખય અત"કરતથી તત માતતો હતો, મામલી ખાનદાનની તમન રાશ મહારાળનઓતી છઈકરીએઓ દવદાસીએ તરીક તયા આવતી હતી. ત ઉપરાત તની આસપાસ બીજી મોનાની મરતિએ।ા પણ રાખવામા આવી હતી. વળી સ।નાતી પાલખી જ ભીમદવ રાળત ખદલખ'ડથી છીનવી લાવયો હત ત પણ તયા હતી. તળ ત સોમ-

૨૩૪] ગજરાતનો ઇતિહાસ

કરીન સામનાથ વિશ કઈ પણ એવ ઉલલખ નથી. આયી સાફ રીત માલમ પડ છ ક એની ઢાઈ ધારમિક ક રાજજીય અમતય ન હતી તયારપછી ઈ. સ. પરવ" ૧૫૦ વરષ ઉપર ગરીક લકાએ નના- ગહ અત લરચત કબજ લીધો હતો, પર'ત મિસરન! દતિહાસકાર એસયિન સોમનાથ વપિગર કઇ પણ લખતો નધી. ત છતા પણ બદર હોવાના કારણ ત એક ઉશલખ કરવા લાયક ગથળ હત. આ ઉષરયી મારી વાતન સમયરન મળ છ “ક ત સમય પરય ત એની એવી મહતતા

ન હતી ક ઉલલખ કરવા લાયક હોય ત પછી જીદી જદી કોમોએ. સૌરાદટ અન ગજરાત ઉપર હકમત કરી પરત સોણમનાયત વિરો કઈ ઉતલખ આવતો નથી અન તના વિરો પહ વધ પરમાણમા માહિતી આપવામા આવી નથી.

ગજ? કોમ જયાર હિદમા આવી પાચમી સદી (ઈ સ. ૫૦૦) મા ગજમત લીધ તયાર સોમનાથ એક મોટ બદર‌ હત અન વધ પરમાણમા ત “દવપતતન'' નામથી એળખાત હત. ગજરોની વલભીની સશતનત કાયમ થઈ તયાર એ બ'દર‌ તના તાખારમા હત, જયાર વલબીપરનો પહલી જ વખત વિનાશ થય। યાર વલળીના મનનએ।એ એન રાજધાની બનાવી હતી, પરત એ લક નયાર પાછા ચાથા ગયા તયાર ચાવડા ખાનદાન એનો કબજ લીધ. પરત એ નનણવાત ન મળય ક એ લોક ગવતતર રીત રન‍વયકરતા હતા ક વલભીના

આનદાનના હાથ નીચ સબા તરીક રહયા હતા. એમ કહવાય છ ક સવામી સકરાચારયના સમયમા (ઈ. સ ૩૦૦-હિ, સ. ૮૧ )મા

જયા? હિદધમ* નવસરથી બળવાન ચયા અત બૌહધમત રખમદ આપનામા આવી તતાર તમણ હિદગાના તીય'કષનો દરદર સથળાએ સથાપયા તમા એક સોમનાથ ધામ પણ હત "

૧ ઓરીસા ક આસાર કરદીમા-દાઝતર રાજનટરપાલ મિતર પરકરણ *૪ગનનાય'; ધાય કરીન સોમનાથ નયાર પાયમાલ થય તયાર એ મઠ તયાથી

કરારકા ગય! જ આજ પરય ત છ

સસલમાનોનય હમલા [૨૩૫

પ'ચાસર પછી ચાવડા ખાનદાત અણહીલવાડન પોતાન પાયતખત બનાવય તયાર સોમનાય પાટણ તમના તાળામા દત, કારણ ' આપણ નનઈએ છીએ ક વનરાજના પતર યોગરાજના સમયમા તનો પાટવીકવર સોમનાથ જવા મોટા બદરોમા જતો હતો અન પરદરી (અરબ) વપારીઓના જહાઝો વતો હતો. એ અરબ વપારીઓ મહાન.

જહાઝા લઇ વપાર અથ સોમનાય આવતા હતા. લટમા કષમરાજન દશહકર‌ ધોડા, હાથી અન લાખઇનો માલ મળયો, એમા ફકત ઘોડાની કીમત જ સતતર લાખ રપિયાયી વધારની હતી. (૪. સ. ૮૪૦ -- હિ, સ. ૨૨૬નો લગભગમા), ત સમય પરયત એ શહર ફકત બદર હોવ‌ાયો પરખયાત હવ એ વખતથી શહરની, એટલ જ નહિ પરત મદિરિનો પણ ચડતી શર થઈ એમ પણ જણાય છ ક ચડા જ દિવસમા એ એક દોયતમ'દ ચહર થઈ મય. ત દરિયાઇ ચાચિયા- ઓત સામાનય રીત આમરયમયાન હત તથી ધણ કરીન કડવા અત- બરવન લઇન પહલી જ વખત વરિસિ'ક ચાવડાના સમય ૪, સ. ૯૨૦ દહિ. સ. ૩૦૮ )મા તની આજબાજ દીવાલ બધાવી તત સરકષિત કરવામા આનય'. ત પછી રતનાદિતય ચાવડાના સમય ઇ. સ. ૯૩૫ (હિ. સ. ૩૨૪ )મા કલયાણીન! મકત લવનાદિતય (ઘણ” કરીન કહાણીના રકત સગ। હતો, ત પદત રાળ ન હત! ) જાતરા અથ? સો।મતાથ આવયો, અત અતિ શરદદાન લણત ધણી જીમતી

ચીજો ચડાવી. સોલ'#ી વ“શત સયાપતાર‌ મછારાજ ( અવસાન ઈ. સ હ૯૭-

દિ. સ. ૩૮૭) સોમનાયની બહ હિમાયત કરતો હતા, તના રર- મતના સમયમા સોમન યના નતરાળ માટ રમતા સલામત ન હતા,

તયી મળરાજ એ બામતન મહતતત આપી કામમા નનરા પદા કરયો અત ગરહારિપ સામ લડાઇ વહરી લીધી, આખર છતલા મકકામા ગન દાખલ કરી રસતો _સડીસલામત બનાવયો. અટકળ કરી રાકાય “ક ત પછી મળરાજ સપમતાથ ગય! હશ અત ભટ ઉપરાત યાદ-

૨૩૬] ગજરાતન! ઇતિહાસ

ગીરી તરીક જરર તયા કઈ બનાવય હર.

ભીમદવ ( અવસાન ઈ સ. ૧૦૭૨, હિ. સ. ૪૬૫)તા ચર‌* આતના સમયમા સલતાન મહમદ ગઝનવીએ અણહીલવાડ જીતય. મત 'ભીમદવની પ પકડી મોમનાથ આવયા? તયાના લકોએ કિલલામા રહી મકાબલ કરયો, જન વરણન વિગતવાર અહીથી શર યાવ છ.

ગજરાત અત સૌરાષટર ઉપર ચડાઈ કરવાના કારણ મહમદ ગઝતવીના હમલા વિશ વિચાર કરવા જવી એ બાબત

છ 'ક કયા કારણયી તણ ચડાઇ કરી. સામાનય ફારસી ઇતિહાસોમા નીચ પરમાણની વાતો લખી છ:

(૧) યમીનદદીલા સલતાન મહમદ ગઝનવી ( ઈ સ. ૧૦૨૪ હિ. સ. ૪૧૫ )મા નયાર ગઝના પાછ પહોસયો તયાર બાતમીદારોએ

ખબર આપી ક હિ'દગાની માનયતા છ ક આતમા બદનથી જદો થઈ સોમનાયની ખિદમતમા હાજર થાય છ. તયારપછી સ।મતાથ જ આતમાન જ શરીરન લાયક સમજ છ તન પનરજનમરપ હવાલ ફર છ. એમ પણ કહવાય છ 'ક સમદરની ભરતી તમજ ઓટ સોમ નાથની પનત માટ છ. અત મહમદ જ મરતિઓ હિદસતાનમા તોડી આવયો છ તનાથી સોમતાય નારાજ હત; તથી જ તન ક'ઈ પણ મદદ કરવામા આવી ન હતી; તો મનલ છક તના તરફ કોઇ મો *રવ! આખના એક પલકારામા વિનાશ થઈ નનય.*

આ ખબર સાભળી સલતાનત બહ લાગી આવય. વળી તત એમ પણ ચય ક હિદસતાનનની મોટી (મોટી મતિ'એ ઉયલાવી

નાખી છતા સામાનય હિદ લોકોના વિચારમા કઈ પણ ફર નયો

૬. મળરાનટ સોમનાથ ગયો હત! અન પાછા ફરતા તલ ચજરાતમા સોમનાથના સ'ખયાબધ મ'દિરો બ'ધાવયા હતા. [ ગજરાતનો પાચીન દવિ- હાસ, પ૦ ૧૫૬, ગાવિ'દભાઇ હાથીભાઈ દસાઇ ]

૨. કરિરતા, લાન ૬

મસલમાનોના હમલા [૨૩૪

પડષો, અત હજ “સોમનાથ ”ના એક પધયરત સરવશકતિમાન (ખદા) માન છ.૫

એ પણ વિચારવા જવી બાબત છ ક ફિરસતાન” લખાણ કટલ અર સવીકારવા યોગય છ, તમજ એ વાત ર હાસયાસપદ નથી ડ પોતાનો એટલ” જ નહિ પરત હશનરો માણસોના નનન જખમમા નાખી મહમદ ફકત મરતિ તોડવાત માટ બલખથી સૌરાટટ પરયત આવયો હોય ? શ આવો કોઈ દાખલો મહમદની સારી નજિ'દગીમા મળી શક છ? વળી શ તમામ ઇસલામી તારીખખમાયી આવ કોઈ દાખલો પશ કરી શકાય છ? તથો મારા 'ખયાલ મજબ ફકત સકચિત

દણરિયો અત ધામિક લાગણીન લઈ તજ આત કારણ રપ ગણવામા આવય' છ; નહિતો સતય સાથ એન ક”ઈ નિસબત નથી. વળો ખબી એ છ ક સોમનાયન તોડવાન હિદઓની રજપત ફોજ પાગ સાથ હતી, આયી તતા અસથ કારણ હ નીચ જણાવ છ ત છ.

૧. સોમનાય પાટણ એક મરાઠર બદર હત. દરદરથી જહાઝો આવતા હતા અત હરક નનતત! માલ વપારીઓ લાવતા હતા. એ #તરાન' સથળ હોવાયી અહીની વરતી પષકળ હતી. તમા મસલમાનો પણ રહતા હતા, જએ વપાર અથ તયા વસયા હતા. ત મસલમાનો સાથન વત'ન બહ સાર ન હત. ત ઉપરાત ત વપારીઓની અસરયી ખદ એ જ જગયાતા હલકા દરનનનના લોકો જ મસલમાન થઈ ગયા

હતા, તમની સાથત' સામાનય વરગના વતનીઓન અન કરતાહરતા લકાન' વરતન બહ જ ખરાબ હત. કટલીક વખત ત! ત અસલ હત. તસ સમય મોહમમદ બિન હસન બિન અલી ઈરાકી નામના એક છગરગ મકકાયો માગરોળ અત તયાથી પરભાસપાટણ આવયા હતા. તમશ પોતાની પવિતરતાથી લોકોમા પરમ તમજ સરવતો વિશવાસ

_ ૬ હાચિમીની તારીખ હિદ, બદાયની, તબકાત તાસિરી અન સિયરલ મતખખરીનમા કઇ ઉલલખ નથી. નહન મરકમ સાહબ પણ જ ક"ઈ લખય છી ત ફરિરતાના ઉલલખનો સારાય છ. એલફિનસટન પણ એ જ લખય” છ.

૨5૮] ગજરાતન! ઇતિહાસ

સ'પાદન કરયો હતો. મસલમાનો ઉપરનો તરાસ નનઈ ત સમયના હાકમા આગળ ફરિયાદ કરી, પણ કોઈએ તન સાભળય નહિ. ગક વિધવા રહ સરીનો એકતા એક છ[ફરો મારયો ગયો, ખાસ કરીન તયાર તમન દિલ ભરાઈ આગય, તથી મોહમમદ ખિન હસન બિન અલી ઇરાજીએ--જમત સામાનય રીત લોકો “મહમદ શાહ મ'ગરોલી” કહતા હતા તમણ-ત ડોસીની મારફત એક પતર સલતાન મહમદ ગઝનવી ઉપર મોકલયો, જમા મહમદત અહીના સસલમાનોતી સરકલીઓ જષાવી અહી” આવવાન કહણ મોકલય હત. ખીજી રીત કહવામા આવ તો તમણ એમ જણાવય હત ક તમ હિદસતાનમા હમલા કરતા ફર છો અન ખાસ પરભાસ પાટયરમા રયા મસલમાનોન તકલીર‌] વડવી પડ છ ત તમ દર કરતા નથી, «યાર મહમદત એ પતર મળયો સાર એકદમ સામાન તયાર કરી ત રવાના થય. આ બનાવ ગજરાત અન સૌરાષટરના આમ સસલ-

8. કિસસએ મહમદરાહ મ'ગરોલી, છપાયલ હર અન ગજરાતીમા. એ કિતાબ અસલ ફારસીમા હતી. તનો હિ, સ, 0૨૬૬મા હદ પઘમા તરનમો થયા હત. ન ક તમા સાહની કટલીએ કરામતો વગરનો ઉતહખ છ. પરત મ' ફષત સાર લઇ લીધોઃ છ અન શાએરની અતિરાયકતિવાળી અન નહર રીત કપાસ કરવા ષોગમ ન હોચ એવી ખાબતઃ તરફ લકષ આપય નથી. આ કતિબની અગવય જવી રીત રાસમાળાની છ તવી જ

રીતની છ, વગર. હાછમહમદશાહ મ ગરોલીની કખર વરાવળ અન સો।મ- નાથ પાટણની મધયમા છ. તયા ઝિયારત માટ લોકો નય છ અન નાળિયર ચકાવ છ. મ'ગરાલી શાહના મકબરામા કબરો છ અન તમા એક અરમી, ખીશ ફારસી અન તરીજ ઉઠ'મા, એમ તરણ સિવાલખો છ, તમાન! પહલ અરમીન નીચ પરમાણ છઃ

સસલમાનોના હમલા [૨૩૯

માતામા વરસોધી પરચલિત છ. અત સામાનય લક મહમદન અહી શયાવવાત કારણ એ જ બતાવ છ. મહમદશાહ મગરાલીએ એક સીન કાસિદ બનાવી મ!કલી એ પણ તમની દર"દશીન લઈ ન જ ઘવ, જન કોઇપરષ મારફત આ પતર મોકલવ!મા આવયો હોત તો

એ ત! દખીત ૪ છ ક આ રિલાલખ હાછમહમદ અવઇરાકી મ'ગ- રલીનો નધી, કારણ ક એમન અવસાન હિ. સર ૪1૧૬૧ પછી પાચમી

સદી હિજરીમા થય છ અન આ રિલાલખ સાતમી સટી હિ. સ. ૬૯૯ન। છ, આ ગલતાન અલાફદીન ખલજનઃ સમય છ. આ રિલાલખ ઉપરથી ચાકસ જણાઇ આવ છ ક શમસદદીન ઠસન ઇરાકી તયાના સસથમાનાન કાઝી હતો.

રાન એના સમયમા મસલમાનોના કસોના ફસલા માટ આમ મસલમાનોની સલાહથી એક રાખસતી નિમણક એ હોદદા માર થતી હતી, જન'ક મસઉદી

(હિ. સ. ૩૦૩મા) એ વિગતવાર લખય છ. આ પરકારન! પરાહર રિલાલખ

નતતાગઢમા માઈ ગળ'ચીની તટીપટી મસજિદના મહરાખ ઉપર આન પણ

ત સમયનો મોતતદ છ. મારી ધારણા મજબ એ હાછમહમદચાહ ઇરાકી

મ'ગરોલી ખાતદાનમા અલાઉદદીન ખલજના જમાનામા હતા. ગજરાતની ૬ત પછી જ બળવદ થયો તમા ત રાહીદ યયા અન તમના ખાતદાનના મકખરામા તમની દફન કરિયા કરવામા આવી.

બોન શિહાલખ જ ફારસીમા છ ત ત પહલાનો (સોમતાથ અન સરરવળના અહવાલમા) મ” નકલ કરયા છ ત હિ, સ. ૧૦૩૩ન! છ. એ આખરના જમાતાનો છ બહધા અબદલશાખાન એની મરામત કરાવી

તરોન શિલાલખ આ છઃ-- “ દચાળ અન માયાડ અવલાહના નામથી રર‌ કર‌” છ. અડતાહ

સિવાય બીન કાઈ અલલાહ નથી. અન મોહમમદ તન! રસલ (પગ*ગળ), છ.

આ મખારક મકબશ*જનાબ હાઇ મહમદ સાહબ મકીનો હિ. સ, ૬ફ૯

ના રખીઉલ અવવની પહલીના છ. એનો લખનાર પટટણના જલાલ શરિયા જમાલરદીન મિચા છ.” આ રિલાલખ હાલના «૪ છ એમણ ફકત અરખો

રિલાલખન સરારાચ ઉરદમા લખયો છ. પરત સામાનય પરખયાતિન લઇન મહમદ ઇરાકી મ“ગરોલીન નામ અદર ઉમરી લીધ,

૧૪ બ.મખ ગરટિયર, શા. ૮

૨૪૦ ] શજરાતન। ઇતિહાસ

રમભરવિત હત ક સમય પહલા જ છાની વાત બહાર પડી ત. મારી ધારણા મજબ એક ખીજ વાત પણ ધયાનમા હશ ક કી પોતાના

દઃખ અત દરદની કહાણી ભરાયલા હદય સ'ભળાવી સલતાન ઉપર અસર પદા કર છ તવી રીત કરન બહધા એક પરષ માટ અરમશ- વિત હત. ગમ તમ હોય, પરત અતિ સ'ભવિત છ “ક આ ખલીફા સઅતસિમન ઉમશયાના બનાવતો! સામનો કરવો પડય! હતો તવી જ છ. રમના લોક! તરફથી યતી મસીબતોમાથી તણ ફરિયાદી સરીન બચાવી હતી અત રસતાની મસકલી વિરોતો કોઈપણ નનતતો પરશન ત તો. પરત ગજરાતમા તમ ન હત. ગઝનાથી ગજરાત આવવ

સાધારણ કામ ન હત. જરા પણ અકવા કોઈના કાન ઉપર‌ પડ, તો! સલતાન મહમદ માટ મરકલીએ ઊભી યઇ નય. એ વાત

આખર‌ પય”ત છાની રાખી અત એ જ કારણથી અટક નદીધી માડી ગજરાતના રાનતઓમાથી કાઇન પણ એની ખબર ન પડી.

૨, એક કારણ એ પણ હોઈ ચક ક પહથી હિજરી સદીધી મસલમાનો વપાર અથ અરબસતાનથી પરાન, સિધ, હિ'દસતાનતા કિનારા, લ'કા અત ચીન પયત જતા હતા, અન હરક સહતનત

વપારીઓત રકષણ કરત એ પોતાની ફરજ ગણતી હતી. જવા ક મસાફરાના સફરનામામાથીપ વલભીપર, ખ'ભરાત, મલબાર, લ'કા અન

ચીનના દાખલા મળ છ. અન કોઈક વખત એ સલતનતોએ પરવા ન કરી અચવા તો ઈનકાર કરયો તયાર ખદ પસલામી સલતનતોએ સદર રીત તની કરજ અદા કરી; જમક સિધના દવલ નામની જગયા

વિશના બનાવ ઉપરથી માલમ પડ છ,₹ કમનસીખ ત સમય સોમનાથ અત કચછ બત દરિયાઈ ચાચિયાના કનદરસથળા હતા, જયાથી જહાઝો લ'.ટવામા આવતા હતા.૨ જમ અરબોના જ જહાગ!

૬, સફર નામએ સલમાન સચરારી, પરમ પરિસ ૨. ખલારરી,-છપાયલ મિસર. સિધના પરશરણમા. ૭. કતાખલ હિ'દ--અલખીરની, છપાયલ સરોપ. જમક ઉપર આવી ગય છ.

નઝસલમાનનના હમલા [૨%૧

લ'કાથી હાથી, અન અરબસતાનના ઉતતમ ઘોડા વપારઅધર સોમ

નાથ લારથયા હતા તમત કષમરાજ ચાવડાએ લટી લીધા હતા, આથી મસલમાનોના નતનમાલની હિફાઝત માટ સોમનાથ અન કચઠ ઉપર હમા કરી તમના કનદરસયળા તોડવાની જરર પડી. લટારઓએ સોમનાથ જ પોતાન રયળ એ ડારણથી ખનાવય હત ક તયા તગન ગપત વશમા *હવાની ઉતતમ સગવડ હતી. સમદરમા લ"ટ ચલાવતા હત, દયારપછી મદિર!મા આવી પવિત પશતરીએ સાથ શામલ થઈ જતા હત!. કચછતી પસદગી તચયોએ એ કારણથી કરી યતી ક «ન

જમીન ઉપર તએ હમલો કર તો સમદરમા ભાગી જઈ રાકાય અન કમદરમાથી હમલ! કરી કચછના રહમા જણ આશર1 લઈ શકાય,

મારા ખયાલ મજબ એક એતિહાસિક કારણ એ પણ સલવિત છ % જ ક એક સવત” મીજાજ અમલદાર જનદ (ઈ. સ. ૭૨૫ હિ. સ. ૧૦૭) સિવાય કોઈ બીશન મસલમાત ગજરાત ઉપર મહ- મદની પહલા હમલો કરયા ન હતો, પરત વલલભરાયના ગજમા મસલમાનો અતિ આરામથી રહી શકતા હતા, તથી પષકવ સસલ- સાતોએ તયા વસવાટ કરયો હતો. આથી રાળતત બહ ફાયદો થતો હત. અન વળી ગજરાતના રાનતએાન વવલભરાયના ખાનદાન સાથ

રાજકીય અન ધામિક અદાવત હતી, તથી તમન એ નઈ નઈ ન

અદખાઈ આવતી હતી, એ કારણયી ત સસવમાનોના કટટા દસમન

ચયા હતા, જમક સલમાન સ4રાઠદી નામના બસરાના વપારીએ તરીછ હિજરી સદીની શરઆતમા હિ દમતાનતી મસાફરી કરી હતી સ પોતાના સઠરનામામા નતા ગજરાતની પરિસથિતિન વરણન કર છ તમા લખ છ ક “ગ”રાતતો રાનન સસવમાતોતો કડો દસમન છ અન હિદ રાકતગમા તનાથી વધ એના કોઇ ખીનન ધસલામતો શત નથી. “૫

૧. સિલકિલતત તવારીખ, પ૦ ૨૮ (છપાયલ પરિસ)મા જણાવવામા આારવય છ ક હિદરતાનમા એનાધી મોરા ઇસતામન! કોઇ ખીનત દરમન નથી.

વદ

૨૪૨] ગજરાતનો ઇતિહાસ

તરીજ હિજરી સદીની મષયમા અણ ઝયદરલ‌ હસન સયરાશીએ આ મલકોમા સફર કરી, તણ પણ લગભગ ઉપર મજબન! જ અભિ-

પરાય લખયો છ; એટલ ક ગજરાતના રાન‍તન મસલમાનો! સાથ સખત અદાવત છ.

ચ।થી હિજરી સદીતી રારઆતરમા મસઉદી ગજરાતમા આલયો

હતો. ત કહ છ ક “ગજરાતના રાકત મસલમાનો! તરફ સખત નફત છ અત મસલમાતોન એ કઠો દશમન છ. ”

પાચમી હિજરી સદીની રારઆતમા ખીરતી આવય હતો તવ ખયાન ઉપર આવી ગય છ. એ લખ છ ક “ ડસછ અત સોકમનામ

દરિયાઈ ચાચિયાએન આશરયસથાન છ અત સાધારણ રીત અરબોના જહાગ લટવામા આવ છ અન ચજરાતનો રાશન એના અટકાવ માટ

ક'ઈપણ કરતો નથી, કારણ ક મસલમાત! સાથની અદાવત વ'શપરપરા ઊતરી આવલી છ. એકસ। વરસ પસાર થયા હોવા છતા એ રા'નએની દશમનાવટ ચાલ છ.” ટ'કમા સસલમાત! સાથત ગજરાતી રનનઓન દરપણય” તરતન છાન રહ એમ ન હત. પર'ત એ વાત તો વપા- રીએ અત મસાફરો મારફત તમામ પરસલામી દનિયામા નહર થઇ ગળ હતી, મહમદ પણ એનાયી અખનનણ ન હતત, સ'ભવિત છ ક બલખમા શિકાયત કરથાર સસલમાન વપારીએ પણ હોય, જમણ પરોતાના હત પાર પાડવામા કામિયાબી હાસિલ કરવાત ધામિક દષખખલ ઊભી કરી હોય. અન. સામાનય વરગના લોકોના ઉપર‌ છાપ

પાડવામા બહધા એ જ મારગ વધાર ફળીભત થયો હોય, તથી ,મહ* મહત પણ સનાસિબ લાગય ક ગક વખત ફરીથી હિ'કતાનમા જઈ પોતાન પરભાવ ગરદરિ'ત કર અત આમ મસલમાનોની ફરિયાદ દર કર.

૩. જ સમય મહમદ ગઝતવી ગઝનામા 8ફમત કરતો હતો

તયારની ઈસલામી જગતની પરિસથિતિ ઉપર‌ પણ એક સરસરી નજર નાખવાની હ ઇચછા રાખ' છ, ક જયો તન ગજરાતમા આવવાવ કારણ સાફ [રત ધયાનમા આવી .ન‍નય.

“સસલમાનાના હમલા [ ૨૪૩

હઝરત મોહમમદ (સક૦)તા અવસાન પછી અશખક, ઉમર અત ઉસમાન (૨૬૦) એક પછી એક ખલીફા થયા. તયારપછી નયા2

“હઝરત અલી ખલીફા થયા તયાર સસવમાતન( ખ વિભાગ ચયા : “કલાક ખલીફા સાથ રહા અત બાળનાએ સચાવિયાત સાથ લીધો, હઝરત અવી પછી ઈમામ હસન આવયા, અન મસલમાનોમા કરમપ નાપસદ પડતા તણ હઝરત સઆવિયા સાથ સલાહ કરી “શીધી, અન પોત ખિલાફતના કારયન! તયાગ કરયો. ટર કમા અમીર સઆવિયાના વખતથી બન ઉમચયા ખાનદાનના હાથમા ખિલાકત (હકમત) રહી. ઈ સ. ૭૪૯ (હિ. સ. ૧૩૨ )મા ગ ખાનદાનની પડતી થઇ અન તની જગયાએ અબબાસ ખાનદાનના લક ખલોફા ચવા માડયા તઓમા મહદી, મનસર, હારનર‌ રશીદ અત મઅતસિમ મશહર વયકતિઓ છ. પાયતખત પણ .દમાગકસથી બગદાદ બદલ- વામા આવય” અખબાસી ખાનદાનમા એ જ મજકર છલલા પાદશાહ પમત ખિલાફતતો દબદબો રલો. તના અવસાન (હિ. સ. રર9-- 5. સ, ૮૪૧) પછી પડતી ચર થઈ. પરથમ તરકોની સતતા રડી.

યારપછી બવય કડબતા ઇમાદદૌલાની ઈ. સ ૯૬૨ (હિ. સ.. ૩૦૦મા ઉનનતિ શર થઈ. તના ભાઈ મઈઝદદલાએ બગદાદતો કબશ લીધ! અત અખબાસી ખાનદાનની વિરહ ફકત રાજકીય શરટતા, કાયમ રાખીન મોહમમદની પતરી ફાતમાના પતરો (મોહમમદ સય

ત કડબ) સાથ અતિશય મોહખયત હોય એમ દખાવ કરયો.અખગામી જખાતદાનની નબળાઈ અત કમનનરીત! ઘણાય હાકમાએ ફાયદો ઉઠાવયા તઓમા આફકાનોા હાકમ પણ આપખદી રીત લાગા અરસાથી હફમત કરી રહો હતો; એટલ સધી ૬ પ. સ. ૯ન (હિ. સ. ૨૯૭) મા ઉનદહાહ નામના એક ફાતમી ઈમમાયીએ સની વિર‌દદ પોતાની ફોજી તાકતત લઈન કતતહ મળવી અન તમામ “ઝઆદદિકા પોતાની સતતા નીચ લીધ. એ ખાતદાન ધામ ધીમ એટલી. અધી પરગતિ કરી ક ઈ. સ. ૯૫૨ ( હિ. સ. ૨૪૧) મા ખલોફા

૨૪૪] ગજરાતન ઇતિહાસ

ગરઈસદદીનના સમયમા મિસ ગ, મકા, મદીના, સિસવા, યમન વગર તમામ તની હકમત નીચ આવી ગયા.

અનબાસી ખિલાફતતી કમનરીન લાભ લઈન શક ખીન

શખસ પણ ઉનનતિના શિખર પહોચયો એ અજ સઈદ કરમતી હતો. ઈ સ. ૮૯૯ (હિ. સ ૨૮૬) થી એ કરમતીએગએ પરગતિ શર કરી અન 4. સ. ૯૮૫ (હિ. સ. ૩૩૫) પયત સફળતાથી હકમત કરી શરઆતમા તો રસકષના ખાતદાનના નામથી ઊઠયા;

પરત «યાર કામિયાબી પરાસ કરી તયાર સરવન ઊચા પ#ી દીધા. શવાથી તો મિસરના ઈસમાઈલી ખલીફાતી સતતા નીચ હોવાન અભિમાન રાખતા હતા, પગત અમલ કરવામા આપખદ રીત જ કામ કમતા હતા અત છાતી રીત પરથાર કરી દરદરના મલકામા લોકોન પોતાતા વિચારો સાથ એકમત કરી દીધા હતા. સમસામટટ* દૌલાએ તમની શકતિ બિલકલ નાથદ કરી લતા તયાર ઉમાન, હજર અન બઠરીનમા તઓ જતા રહયા. પર'ત પડોશીઓએ તમના

ઉપર‌ હમલા શર કરયા તયાર નાસભાગ કરી નજીક હોવાના કારણ સિધ અત મલતાનમા પોતાના જ ધરમના પહલથી આવી વસવાટ કરી રહલા લોક।!ત મળયા અન એટલા તાકતદાર મયા ક અહી

પોતાની સતતા જમાની દીધી, બગદાદના ખલીફાન મદલ મિલરના ખલીફા અરયાત‌ છસમાઇલીએ। સાથ સોગ દવિધિસર‌ નનડાયા.૫ ઇરમા* ઇલી ખલીફાએ બરાબર પરગતિ કરી રહયા હતા. ઇ. સ, ૯૭1

(હિ. સ. ૩૬૫) મા અઝોઝ મિલલાએ અઝદદૌલા બવય બગદાદ, ફરાર વગર ઉપર ઠફમત કરતો હતો તતી સાથ પતરનવહાર કરી ગમ નકી કરી લીધ ક અઝદટદલા ફાતિમી ખલીફાએઓતોા ખલ! પાતાના તા‌માના મલકામા પઢાવ, આધી ક‌ાતિમીએઓની કસિથન પનણિમ શ આતય ક અખબાસી ખલીફાએ મોજદ હતા તમ છતા ખદ બગદાદમા પણ ઈ સ. ૧૦૪૦ (હિ. સ, ૪૩૨) મા ફાતિમી

1. સફરનામા--અદલામા બશરારી મકદશી

૨૪૬] ગજરાતતનદ ઇતિહાસ *

આ અવતરણ ઉપરધી"“એમ માલમ પડ છક સિ'ધ ઈસમાધલી કફમતના તાબામા સીધી ક આડકતરી રીત હત. આ ભાજ બવય.

ખાનદાનની સથિતિ એવી હતી ક બગદાદના ખલીફાઓન રોતર (ની રમત) ના શાહની જમ ઉડાડી મકતા હતા તમજ બસાડતા હતા, અન “હર રીત કોણ એવી સતતા ન હતી જ બગદાદના ખલીકાએન મદદ કર અન બવય ખાનદાનના પ'નમાથી મકત કર. બીજી બાજએ મિસરના ફાતિમી ખાનદાનના લોક! પોતાની હકમત અન અસરન દાયરો! દિવસ દિવગ વિશતત કરતા હતા, હાકમ. ખઅતરિલા ઈ. સ. હહ૬-૧૦૨૦ (હિ. સ, ૩૮૬-૪૧૧ ) પોતાના. છપા એજ? મારફત ફકત મિસર, સિરિયા, મકા, બદરીન, એટલજ નહિ પરત ગજરાત, મલતાન, અન ખરાસાન પયત ચોતાન ફાય* કરવામા ફળીભત થયો હતો. ઝાહર ,લદિનિલલાહતા સમયમા ખરાસાનના હાછએ તન મળવાન મિસર ગયા હત અત' ખિલાૉતન માન પામી પાછા આવયા.

વાતનો સારાશ એ છ ક મહમદ ગઝતવીએ તખત ઉપર ૫% મકયો તયાર ઈભલામી દનિયાની આ હાલત હતી, ત શમમ ગઝતા ગોર અત તરકસતાનનો ફકત એક ઈલાકા હતો તવયા ઇસમાઈલી હજ પહોચયા ન હતા. બગદાદના તખત ઉપર ફાદિર બિલલાહ ખલોફ

હત. ત બવમ ખાનદાનના રકષણ હદળનો એક કદી થયો. હતો, પરત બવષ ખાનદાન માહોમાહની તકરારત લઈન કમજર થઈ

જવાથી તણ ફરીથી અનબાસીએ[ની સતતર કાયમ કરવાની ઇચછા કરી. એ માટ પરથમ ફાતિમી ખાનદાનની સતતા તોડવી જરરી હતી.

--ઇસમાઈલીઓનો એવા દાવો છ ક» ”મલતાન અન સિધમા અમારી હડમવ- હતી અન નહ ક કરમતીઓની. ગઝતવી અન ધારીએ અમારી પાસયી સ*તનત છીનવી લીધી ગમરા કમ અમારા ધરમન «૮ માનતી હતી? મ” ઝકપલીમ હસખાઈણીએદ દવરા 9 ની દતતનર ઈતિહાસ એપર અથગ ઉસાવામા લખયા છ.

સસલસમાનોાના હમલા [.૨૪૪

બમદદમા બવય ખાનદાનની હાજરીમા તમજ ઇસમાઈલોએઓની રાજજીય જગતિત લઇત આવ કામ કરવ એ કઈ સહલી વાત‌ ન હતી. એ માટ તો પાયતખતથી દરદરના સદકોમા «યા નવી સતતા નમતી હતી તન મજબત બનાવવાની જરર હતી દ જથી તતો હત પાર પડ; જમક પશચિમ (કરવાનમા) ઈભન બાદીસના જમાનામા એ માટ ધણી કોશિશ કરવામા આવી, નનો નતીનન તત ઉતતરાષિકારી કાસિમ બઅખરિલલાહ અબબાસીના જમાનામા આવય! જ ક ફતિમી ખાનદાનની રાજકીય જાગતિ અત નજીદીફીત લઈ ન લાતરો સમય ત સથિતિ કાયમ રહી રક તહિ, બીજી ખાજએ મહમદ ગઝનવીન ઉસક અત સફળા થયો અન એ જ કારણથી મહમદની ફતહાની બગદાદના ખથીફાએ પરસિદધિ કરી, ખતમામા ત પરકટ કરી. અત બગદાદમા ત માટ ઉજવણી કરવામા આવી. મહમદ ગઝનવીત પણ એફ ખલીકફાની બહ જરર હતી, જથી કરી તન! નામયી ફવઠન' દરાર ખોલ અત આમ લકામા નામચીન થઈ દશમતોથી. બચ અત સમકાલીનોમા અતરગણય, યાય. ત સમય સધતાન હિ'દ- સતાનમા લાગલગટ હમલ! ડરી રલો હત. અત'ગપાળ સાથની લડાઈમા રાજફીય પરિસથિતિ પયાનમા રાખી અગલડતઠ દાઉદ ઉ શયબાનપ ખાનદાનતો તરીન પાદશાહ હત.) મજકર રાકન

૨૪૮] ગજરાતતતો। ઇ[તહાસ

સાચ આપયો, તથી મહમદ સમનવયોા ક જ એ રાતયના હરીફત જલદી તામ કરવામા ન આવ તો. ભવિબયમા બહ તકસાન યરો. આથી મહમદ ગઝનવીએ અન'ગપાળ તરફથી નિશરિત યઈ મલતાન- વાળાઓની ખખર લીધી અન બીજી વખત ચડાઈ ડરી. ઝકષતાનન

જીતલા પરદશોમા શામલ કરી લીધ , મલતાનના ઘણાખરા ઈટમાઈ- લીશ તયાથી ભાગી જઈ ગજરાતમા જમા થયા, નયા પહલધી જ ઈરમાદલીએ યમનના રસત આવયા હતા, અત આયી રીત ગજરાત મહમદ માટ રાન‍યના દસમનોન' કનદર બનત જહ હ. કનદર બત

ત પહલા જ તમત ડરાવી વિખરવ મહમદત ઠીક લાગય. ઘણ સભ વિત છ ક આ ઈટાદાત પણ લકષમા રાખી મહમદ ગજરાત ઉપર હમલો કરમો હોય, અન ફકત એ જ પરચછાયી દરથો ફરી કરીત ગજરાત

આગયો હોય ક જથી ગજરાતના વતનીઓન તમજ ઈસમાઈલીએ? એની ખબર સધધાત ન પડ.

(હિ'દી ઈસમાઈલી અરથાત‌ દાઉદી વહોરાના ખિગતવારર ઇતિ છાસતો મ એક રસાલો લખયો. છ. )

માથી પણ તમત' અસલ મળ મળત નમી, ફકત એટલ નણવાન” મળ 1 ક તઆ મસલમાન હતા. ઇખત બતતાના હાસિયા લખનાર સ'રોધન કય છ 8 તઓ “સમરા” ક “સામી” ક “સમવી”' હદ બ'ન રજપ

હતા અન સિ'ધતા પરાણા રહવાસી હતઃ, જ સસલમાન થઇ ગયા હતા અત બહધા એ જ કારણથી આપણ સઈએ છીએ 3 ફીરઝશાહ તમલકન ડકા ઉપર ચડાઇ વખતત નતમધી હઝરત જલાલદદીન જહાનિયાગરત સલ! કરાવી જથી કરીન ખ સસલમાનોામા ખનરઝી ન થાય પરત એ વિ

ઉતતમ સ'રોધત “અરખ હિદ ”મા અદલામા સયદ સવમાન નદી સાહ” કરય" છ, જમા તમણ સાબિત કય” છ દ એ લરષદા અરગ દસમાઇલી હવા (પ. ૩૧૪) અન મારી ધારણા મજઝ અસત રાબદ “ સોમરાય?' છ, જનો આરખી ઉચચાર “સસમરા” થો; જમ “બલહરા” 'વલલસરાય' ઉપરથી છ એ ખાનદદાનન તાસ છ. એમત (સ મર) એક નામ સસલમાની અન બીજી” શરમસલમાના હત; જમક ચીની અન બરમી મસલમાનોન આન પણ હોય છ.

સસલમાનોતા હમલા [૨૪૯

જ, દનિયામા કાઈ બહાદર મહતતવારયાકષી રાખસ ચય! નથી જણ પોતાની સતતા વધારી નહિ હોય. સિક'દ૨, જલિયસ સોઝર, રઅમસીસ, (ફરો મિસરના પાદશાહત! ઈલકાબ), નપલિયન, ડખસવ, દારા, નવશારવાત, અફરાસિયાબ, વિકરમાદિતય, અશ।ક, કતોજન। હષ, . શિવાજી, રણજીતસિ'હ; ટર કમા દનિયાના કાર પણ રાષટરમા નયાર “કાઈ પણ‌ ખછાદર, સતતાવાળા પસષ પદા થય હોય તયાર તણ શાનટયન વિસતત ફરવ એ જ પ!તાની ફરજ સમજી લીધી હતી, સલન તાન મઘમદ ગઝનવી પણ એવ! જ મહતતાકાકષી બહાદર શખસ હતો

જ ખામોશ ખસી રહ એ અસભવિત હત નતયાર ત તખતનશીન થયો તયાર તની સલતનત એક એવી જગયા ઉપર હતી "8 જની

તરણ બાનન ઉપર ઇસલામી મથકો હતા. સખારા, ખીવા, અન તકસતાન ૫ તતા ખાનદાનના રાનતયકરતાએ! (સામાની ખાનદાન) પાસ હતા. તમની

શાથ બગાડવ એ અપકાર કરયા બરાબર ગણતો હતો. ફારસથી માડી ઈરાક અત બગદાદ પરષત છવય ખાતદાતતો સિતાસ ચમકત

હતો, ટકમા હિ'દમતાન અન ચીન સિવાય આસપાસમા કોઈપણ એવ મલક ન હત! નવયા તની બહાદર ફરનનત પોતાન' પાણી

ભતાવવાત। મોકા મળી રક. ડમસનનગ એવ બનય ક જયપાળ અન અન'ગપાળત લઈન વાર“વાર એત હિ'દરતાનમા આવવ પડય, તતો

ઇરાદો લ'કા અત સિયામ પયત પોતાની કતહનો ઝડો ફરકાવવાતો હતો.૫ નજીકનો રસતો લતો વન માટ જરરી હ. ગઝનાધી લકો

પમ”તતો રસતો જ ગજરાત જવા માટ ઓછામા ઓછ! ભય ભરલો દતો. ત ધયય હૉસિલ કરવાન એ કામ પહલ આરોપવ જરરી હત. આ કારણથી તણ ગજરાત ઉપર ચડાઈ કરી અન કામિયાબ થઈ ાઢા આવયો.

ઝઝ‌ પ. સૌથી મહતતતતી બાબત તા એ હતી ક સણકતગીનના

1 ૨. વારીખ કરિરતા--સોમનાય અન મહમદ ગઝનવી વિરન' પરકરણ

૨૫૦] ગજરાતનો ઇતિહાસ

છવટના સમયમા અન મલમડના સરઆતના હમવા દરમિમાત

જયપાળ અન અનગપાળ મસલમાનોની સામ હિદસતાતના મોટા

મોટા રાજાઓની સાથ થઈ હમલો કરયો અન આખ? હાર‌ ખાધી ગરઢમદની લડાઈ ફકત અતગપાળ સાથ હતી ખૌનતઓ સાવ એન-

ડઈ સબધ ન હતો તયારપછી મહમદ સામ કામણ વગર અન ગપાળ સાથ થઈ કનોજ, મીરત, મથરા, મહાવન, કાલિ જર, અજમર અન

ગવાલિયરતા રાજાઓએ ચડાઈ કરી

ડદરતી રીત આ વાત મહમદન પસદ ન પડી જણ ક આ

રાનનઓગએ કારણ વગર‌ મહમદત લડાઈ માટ નિમતણ આપય હોય એમ હત મહમદ પણ શડ પછી એક એમ ગધા પાસથી બદલો લીધો ઉતતમ હિદસતાનથી અજમગ, માળવા, અન ગજરાત બિલકલ અલગ હતા આ કા*સથી આ તરણન શિકષા કગવાન પરપરી કાળછ તમજ સપણ તાકતસર ગવા *સ‍ત આ પો ક તમત આપસમા મળવાતો તમજ સામનો કરવાનો મોકો ન મળ અત એ જ પરમાણ થય

૬. એ તમામ મજએ (અરષધાત‌ અજમર, માળવા, અત

ગજમત)મા ગોધી વધાર મગર‌મ તમજ દોલતમ ૬ ચજરાતતો રાશ દતો તથી અજમરના રાજાએ પલાયન થવાન પસદ કય તયાર

એન પાયતખત લટવ એ એક સપરણ બોધપાઠ ગણવામા આવય! પરત ગજરાતના રાજના હાથ નીચ સખયાબધધ ઝમરદસત મનજએ હોવાના મરગધી મહારાજા તરીકની તની હસિયત હતી તથી તની રાજધાનીપરય ત પહોચગ અત લની લગ કારી ન હત

છ એજ આધાર એમ પણ દાવો ફરી સકાય ક ક ખાસ

કરીત સોમનાથ ઉપર જ હમલો કગવાની મહમદની કઈ પણ નિયત ન હતી, પ?ત તની અસલ ૪સછા ગજરાતના રા પાસથી અવજ લવાની હતી, તથી અણહીલપર પાટણ પહોચયો] પણ દશમન ન મળયો

સસલમાનતોના #હમલા [૨૫૧

તયાર તટમાર કરી પાછા ફરવાન બદલ- ત તની પાછળ પડય. ત દલવાડા ચાહયો ગય! હતો તથી મઠમડટ હા ગય], તયારપછી ત સોમનાથ તરફ આવી રલો હતો તથી મહમદ પણ ત તરફ પરયાણ ક. તયા પહોચતા તત ખબર થઈ ક ત ક"“યકોટ નાસી છટયો છ. હવ ઝયકાટ જવાન બ સામ1 રસતા હતા : એક તો ખ ભાત બદર‌ લટી તયાથી જહાઝમા બસી જવાતત હત; પર"ત એમા તો બાબત લ'ખાઈ નય એમ હતી. ખીશન આસાન રગતા ગ]મનાથ બ દર‌ થઇન

જવાના હતો. ન સોમનાથના લકએ. એતી અધીનતા સતવર સવીકારી હોત અત મારગ આપયો હત તો સોમનાચત કોઈ પણ જાતન, તકસ।ન થય ન હોત અન ત સીધો. ફ'થકરોટ પહોચી ગય! હોત. વરળી એ માટ એ દલીલ છ ક મહમદની સારી ઉમરમા એવ એક પણ દાખલો નથી જ એમ પરવાર કર ક તાખદારી સવીકારયા ખાદ સલહશાતિ દરમિયાન કોઈ મ'દિરિન તણ લ'ટય હોય ક કાઈ

હિ'દન બળજબરીયી મસલમાત ખતાવયો હોય, પરત સોમતાચતા લોકોએ મારગ રોકયો અન કિલલાબ'દ ચઈ મન કમન લડાઈ વહોરી લીધી. એનો ફાયદો દશમનોએ ઉઠાવયો. તયારપછી આપણ નનઇ એ છીએ ક જક સોમનાય જીતયા પછી તણ લ'ટવ નનધતિ હત પરત ત ફતહ કરયા બાદ ક થકાટ પહચચો. ફથદાટથી પણ રાજ ભરાગી ગય તયાર મહમદ તની પડ પકડી. તયા આવ" તત માલમ પડય ક

પોત પહાડી પરદશમા ચાલય1 ગય!. નન મહમદની મકસદ ફકત સોમનાથ

જીતવાની જ હત તો તણ અજમર અન આણના રસતાન બદલ કચછના નાના રણમા થઈ ત બનતી તવરાથી સોમનાય પહોચી જવ નઈત હત, જમક તણ વાપસી વખત તમજ કય” હત. પરત છ જોઉ છ ક ભીમદવની પાઠળ પાછળ ત દોડતા ફગતદ હતો એ

ઉપરથી માલમ પડ છ ક ત તની પાછળ જ ચ।મનાથ ગય હતો. અન ન તતો ઇરાદો ફકત લ'ટતો જ હોત તો તણ ખ'ભાત અન. માળવદ જવા માલદાર સથળો શદ માટ છડી દીધા ?

૨૫૨] શજરાતનો ઈતિહાસ

સહમદ ગઝતવીનતી રવાનગી ટકમા મહમદ ગઝતવીએ નતયાર ગજરાત ફતહ કરવાન! ઇરાદો

કરયો તયાર રાજયના સત'ભરપી ઉમરાવ! સાથ મસથત કરી, રસતા

વિશ તપાસ કરી, મરકલીગા નણી લીધી, કરોનની સ'ખયાતી ગણતરી કરવામા આવી. મઝડબી સવય'સવકોની ટોળામા અન ટોળામા ભરતી ચવા લાગી, જની સ“ખયા ૩૦,૦૦૦ પયત પહોચી ગઈ, ટ'કમા "3૦,૦૦૦ સવય સવક સાથ ૫૪૦૦૦ જટલા પગારદાર સવારો લઈ ૪. સ. ૧*૨૪ તા સપટમબરમા હિ. સ. ૪1૫ના રાબાન મહિનાની ૧૦ મી તારીખ ગઝનાથી રવાના થય. જડરા ઇરમાધલ- ખાનના રકત ( ઈ. સ. ૧૦૨૪-હિ. સ. ૪૧1 ) રમઝાન માસની ૧૬ મી તારીખ મલતાન આવય.૧ પાણીની અછત જઈ દરક સનિક અન મજહિદ (સવય સવક)ત પોતાની તાકતના પરમાણમા ખોરાકત! ભાથા અત પાણીની હાથમરાક ભરલી રાખવાતો હકમ કરયો. ત ઉપરરાત ૨૦,૦૦૦ (અત ખીજના કહવા પરમાણ ૩૦,૦૦૦) જટલા ઊ'ટન કટલાક દિવસ તરસયા રાખી પાણી પિવડાવવામા આવયચ અન તતમતા ઉપર ખોરાક અત પાણી લાદવામા આવય. સલતાતધી નિકાતર અન જસલમર ચઇ* તરણસ પચાસ માઈલના પાણી તમજ ધાશ વિનાના સકા અત વરાન રણમા થઈ રવાના થપા. પડલી મ'ઝિલ પ૨ દરક સિપાહીએ પોતપોતાની સાથન' ભાથ વાપરય, ત પછી ઊ'રોા માચવામા આવતા. સિપાહીઓ ગોકત ખાતા અત શ'ટતી

“પાથળોમાથી નીકળત પાણી સા કરી ઘોડાત પિવડાવવામા આવત. ઊ'ટ ઉપર લાદલ પાણી લસકરના સનિકો વાપરતા, આવી રીત છાપો

સારતી એ હોજ અજમર પરય'ત પહોચી. અજમરનો રાશન એ નઈ

૬, કરિરતા-નવલરિશોર

$. તારીખ સરી ૨. તારીખ ઝકાકલલાહ ૩* ઠિસસએ મહમદશાહ મ'ગરોલી

૨૫૪] રજરાતન ઈતિહાસ

વાડ છ અન ફામસી અત અરબી ઈતિહાચ [રોએ એન “ નહર “વાતા” ય એ રહગ ગ મતકત પાયતખત ક અત અહીનો રાજ ગજરાતતો મહારાકન હતો. ગધા, માગરોળ, ખ ભાત, સોમ” નાથ, ભરચ જનાગઢ વગરમા એત ખડણી આપનારા માડડિકા મહતા થતા ત સમય ગજરાતનો મહારા'ન સોલઈ વરાત ભીમદવ હતો. ઈ સ ૧ન‍૦૨ર થી૧૦૭૨ (હિ. સ ૮૧૦-હિ સ. ૪૬૫) ન ક એ રાનન મહતતવાકાકષી અત બહાદઃ હતો, તમ છતા સતતાન મહપદના અચાનક આવવાથી એ પણ ગભરાઇ ગનો

ગવાલિયર ક જની સરહદ ઉળજનન મળતી હતી તયા જ સલની મોકતવામા

આવયા, બહધા ત કયાર કામિયાબ થઈ આની સનહ કરીત પાછ

આવયા છરી તયાર તણ કલ હરો ક અમો! અમારા “યમા કતહમ દ ડખ ફરયા લકાએ તનો અરથ લડાઈમા તતહ મળવી એમ કષો અન ચાનર પાતાના આથશરયદાતાન કતહમ દ અન મહમદન પરાજિત લખી મારષા

હિદઓમા એ પરથમ પસતક ૭ જમા મહમક ગઝતવીનો હતગખ છ

ત આગળ ચાલતા દઆ મા) છ નન દવન સ બાધી ડહ છ ક- * એહ! મહાદવ, છ અતિ રાકતિવાન છ (તમા) મહમદ ગડઝતવીએ

થાણશવર મયરા અન સોપમનાથનદ નારા કરયો છ પરત ત તારા પરયત

પફોચી રાષવો નહિ ' (સતયપર મડત શરી મહાવોર ઉતસાહ) મહમદ એ સકર કોઇ ખીનવત રાનય માટ મરોટફ રખી હોય એ

સશભવિત છ

1 કરિશતા અન તબડાત -મકબરીમા શીમરવન બદલ બીરમદવ લખવામા ગારવય છ જ ખરખર ભલ જ છ બ [ડતીએ હિ દના રાળતએમાના

એકત નામ ભીમદવ લરખય છ છ ઉરથો માલમ પડ છ સ બીરમદવ ગજરાતન રન ન હતત! સિય લ મતઅ મખરીતમા મહમદ સાચ તરજદવનો

સફાષત કર વયા છ અકબરનામાના કરતાએ તતમનદ લખય છ અન એતા જ આધાર મિરાત અહમદીએ પણ લખય છ “તતમ ૬” ચામડનો અપભરસ

છ (કટલાક ચામડ પણ કહ છ ) ચામડ શોમદવનો દાદો હતો ઇબન અસીરની તારીખ કામિલમા “ભીમદવ છ, જ ગરટિયર અન ગજળતી “તારીખમા પણ છ અન એ જ ખર' છ કારણ ક એ જ મહનદન॥ સમકાલીન છ

૨૫૬] ગજરાતન! ઇતિહાસ

આસમાન સાથ વાત કરી રલ' છ. તતો પાયો સમદરત લાગલો છ,

જાટ ઉપર ડકટકાણ ચો#ી પહરાતી વવવસથા છ. મહમદ ગઝનવીની

લાગલાગટ હિદ ઉપરની થડાઈઓન લઇત લગભગ મોટા ભાગના

લક તના નામથી વાકક હતા. તતી તામદારી સવીકારી તત મારગ

આપવામા આવયો હોત તો સોમનાથત કોઈપણ જાતન નકસાન

પહોચય ન હોત. પર'ત ગઝતવી ફોજની ખબર સાભળી સોમનાથના

લક એડદમ કિલલાબ દ થઈ ગયા. પરયમ તો ધણાખરા લોક ઉપર ચડી તમાશ ભાળતા રહા અત કાસદિ મારફત પયગામ શર કરયા.

કાસિદયએ ધમકી બતાવવાન યકતિપરયકતિ અજમાવી, પરત સલતાન. ધમકીથી ડયો નહિ અત તણ કલલાન! ઘરો શર કયો અન સખતાઈ કરી કિલલાની અવરજવર બધ કરી દીધી, તથી પજારી ણાહાણાત બહ તકલીફ વઠવી શર થઈ અત તમના રોજના કારય” કરમમા ફરફાર થઈ જવાથી ઉકરારઈ જઈ કિશલાના કોટ ઉપર આળા, અત ખમ અન ચીસ પાડીત કહવા લાતયા ક “ અમારા મહાન સોમ- નામજી તમન કદાચ એ કારણથી અહી લાનયા છ ક જથી તમત

લટ. ન તમ તમારી સલામતી ચાહતા હો તો સતવર પાછા #એ, નહિ તો તમાર માટ જીવતા રહવાની કોઈ આશાન કિરણ નજર પડત નથી. હિદસતાનમા જ જ મરતગા તોડી છ તનો બદલ

લવામા આવશ,' મહમદના સનિકોએ બાહમણાતી ચીમકી ધમકી અન શાપતો જવાબ એટલા બધા તીરથી આપયો ક તમામ કટ ઉપર નાસી છટયા અન સોમનાથની મતિર આગળ ઘટણીએ પડી ગળ- ગળા થઈ કાલાવાલા કરયા. ફોજના માણસો ફસીલ ખાલી ભાળતા

જામડ' નાખી ઉપર ચડયા અન “ અલલા હો અકબર ”તા થલનદ

નાદથી તમની હાજરીનો ખયાલ આપયો. કિલલાના રકષક રજપતોન હરગિઝ એ વિચાર આવયો ત હતો ક આટલી આસાનીયી મસલ- માતો ડોટ ઉપર ચડી જરો. તઓએ આ નનણી બહદ જસસામા આવી એક એવો ઝબરદસત પરતિ-ફમલો કરયો ક ઘણાખરા સસલમાતો મારયા

સસલમાનઃના હમલા (૨૫૭

ગવા, અત બાછીના ફોછી આદમીઓન પાછા ફરવ પડય.

ઓજ દિવસ સવારથી માડી સાજ પરચ'ત એક પછી એક સસલમાનો- એ હમલા કરયા અન નિસરણી મકી મષીન વારવાર કોટ ઉપર ચડવાની કારિથ કરી, પર'લ કામિયાબ ન ચયા. મસલમાતોગ દશમ- તત બહાર કાઢી મદાત પડી જગત દસવો કરી દવાની કોરિશ કરી, કારણ ક મસલમાનોન કોઈપણ તરફથી કમકની આરા ન હતી, પરત કિલલાબ'દ ફોજત આસપાસના પાડાશીએ।ની મદદની પરી. આશા હતી. જમક મોમનાયના ઠિલવાનો હાકમ કમારપાળ, તના.

ખતવી મામરોળના દવાકમ જવપાળની અતિ રાહ જઈ રલો હતો,પ તથી ત લડાઈન લ'માવવર ચાહતો હતો. સસલમાનોની ઉસકરણીથી અ'દરના માણસો! બહાર નીકળયા અન સાજ સધી બદાદરીયી જાન. ગમાવતા રહયા, તખ] ગસસાના નનશમા વધ ન વધ હમલા કરતા

૨૫૮] શજરાનન! ધતતિહાસ

મણમદતી ફોજ માટ સ'કટતો સમય હતો. પરત પરાકરમી મહમદ

બિલકલ ભયબીત ન થય. એ તો પોતાની આ દશા થશ એમ પરથમઃ થીજ નણતો હતો પચાવરના ધાટોમા અન સલતાનના રણમા એ આવા રણસગરામોમા કતહમ ૬ થઈ ચકયો હતો, આવી બલાત કડી રીત ટાળવી એ સારી રીત જણતો હતો. એણ ધાડી ફોજ દિલલા- ના સ'ગકષણ માટ અથવા ત! રકાયલો રાખવાન માટ છડી બાઈીનીના ભાગલા પાડયા અન તમત છકમ ડરયા ક દશમતાની નાની નાની ટકડીઓ જયા મળ તયા જ તમતા નાસ કરવો આવી રીત નાનાનાના ઠાક!3 અન શજએન તણ ગોવો મોકો પણ ત આપયો ૧ સોમનાથ પરયત પહોચ અષવા તો બીન કોઈ મહાન રાજતા ઝડા તળ રડી કઇ ડરી શક. તયાયો ફારગ થઈ મહમદ રોક અન- શ] ફોજન સાથ લઈ ભીમદવ અત રાનત દવરીતપ (સૌરા ષટરના કાઈ ભાગના એક રત)તો મકામલ કરવાન નીકગયો. રણ* કષતરમા ઉષણતા આવી ગઈ અન તલવારોારો એકબી'ત' ખન ચાટવા માડય'. લડાઈ પગનરથી ચાલો રહી હતી. મસલમાનોની ફોજ ઘટતી જતી હતી અન દસમનોની ફોજમા મહમશનો ફોજના ડરથી આમ તતમ નામી છટતા લ!કાથો પળ પળ ભરતી યની જતી હની. સલ- તાન મદષદ આ મામલ જષત ઢયપચ ચતો હત, એમ પારીત જ નઈએ અમ શો આવ છ. આખર મસલમાનમા એક #તતની નબળાઇ આવવા લાગી, અત એવ! ખયાલ આવવ! લાગયો % દસમન મહમદનો ફોજન કાપી નાખશ, અત ફરી ગઝતા નજર નવાન” આપષ! ભાગયમા નહિ હોય સામાનય રીત રારસી તારીખોમા

લખવામા આવય છ ૬ ઝહમર પોતાના મરસિર આપલા કપડા પહરયા” અત ઘણીજ આજીજઝપરવક ખદાની સામ માથ' નમાવી કતહતી

$ દઃસીવ રાતતઓગ અગલ વગભીપરન વરન કરી અલમ અવગ ઈવાકાઓનઃ કમર લક લા કો હત!ન એ ખાનદાનવ નામ છ.

૨_ગવતનના મઝિદિન નામ રોખ અબલડસન ખિરકાની ( ખરાની ૧હમત તમના ઉપર હજો / હવ,--કરિરતા

સસકમાનોનદ મલા [ ૨૫૯

દઃમા માગી; તયારપછી ધણડા ઉપર સવાર થઈ પોતાની ફોજમા આવૉ

શય।, તણ હિ'મત આપવી શર કરી. બહધા તણ ફોજન સમઃનવી દરો દ ગઝના અહીથો બહ દર જ, ગજરાતની એક તરફ સમદર અન બીજ તરફ રણ છ. દસમનોતી ફોજ સામ ઊતલી છ. તન

હાર‌ થઈ ત! તમ કયા જગો અત તમત કયા આશરય મળ ગોમ છ ? તથ લરડીત નનન આપવો કોઈ પણ રીત બહતર ઝ. ટકમા મહમદ- ની દ#તા તથા તણ આપલી ધીરજથી લાગલાગઢ ઇમલાગ લડાઇતદ રગ પલટાવયો, ગઝનવી દાજ આટવા દિવસ મહમદ સાથ લડી

હતી ત આવ સમય તન છોડી ડયા જઈ શક ? તખત એવો તો જીસ‍સામધ હમલ કષો ક બીમદવની કજ તતો સામનો કરી શકી નહિ અત પાય હઝાર મરણન શરણ યળલ#ત ટોડી એનો જામી ગયા. ગઝનવી ફોનનત સ પરણ ડતડ મળો, ભીમદવ અન 2૬4 દરશીલતી

૨૬૦] શજશતનદ ઇતિહાસ

તા જ શોમ ચઈ રલો હતો. ટરકમા મહમદ ગઝનવીએ કિલલાતો ડહદાપણભરલી રીત ખદોબસત કરયો. તયારપછી ત સોમનાથ મ'દિર તરફ વધયો, મદિમતી જદી જદી પમારતા દખતા ભાળતો અન ખદાનો આભાર માનતો મદિરના જ ભાગમા સોમનાથની મરતિ હતી તમા ગય! તણ તની અજબ અન હરત પમાડ ઝોવી શિકલ અન મગત જઈ એક ગદા મરતિના નાક ઉપર મારી જયી નાક ઊડી ગય* તયા? પછી તણ તન તોડો નાખવાન! હકમ કરયો બીચારા પ'નમ આ જોઈ ગભરાઈ ગયા અત અતિ આજ- પવક વિનતિ કરી ક આ મતિન રહવા દા તો એક મોરીપ રકમ * શાહી ખજાના માર આપીશ, વજરોએ પણ સલતાનત એ અરજ

મજગ કરવાની વલણ બતાવી, પરત સલતાત વિચાર કરીત કશ જ “હ મતિ વચનાર બતવાત બદલ મરતિ" બરાગનાર બનવાન વધ પસદ કર” છ.” આમ કહી મરતિભત એક ગદા મારો તોડી નાખી. ત તટતા તમાથી કીમતી પથથરો! નીકળયા. આવા અમલય રત! અન ઝવરાતની કીમત પશતરીઓએ જ નજરાણ' પશ કય” તના કરતા “જડલાએ ગણી વધાર હતી. સલતાન સોમનાથની મરતિના ચાર ડકડા કરયા, એક મકકા અત એક મદીના મોકલયો અત બ કકડા નમ મરિજિદ ગઝનામા અન દરબારઆમમાસીડી પાસ રાખયા.* આ સમય ૩૦૦૦ મસલમાતોના જનની ખવારી થઈ. જામઉત‌

૧. ફરરિતાએ લખય છ ક મરતિના ભારોમાર વજન સોત' આપવાની ઇચકા ડની હતી અન ખીજ તાતખામા એ માટ “ પષકળ સોન” ” થખદો

વાપરયા છ. પરત મહમદરાહ મ'ગરોલીતા કિસસામા “૪ર લાખ” લખય છ

૨ મારા પોતાન! ખયાલ એવ છ ક ટકડા મદા અન સદીના ગરાકલવાન* કારણ ફકત તતા હરીફ ઈસમાઈલી સલતનતની સતતા એછી કરવી અન પોતાન બળ અન ફતહની નનડરાતથી અબબાસી ખલીફાના સતતા અન ગરશાવમા રહદિ કરવાન હત, જથી કરોન હરીફન ખબર પડ ક હિ'ઇ. ત4સ'ધ અન ગજરાતન વિજતા ખગદાદતા ખડીફાની હિમાયત નીચ છ.

સસલમાનનના રમલા [ ૨૬૧

તવારીખના સધાર તારીખ ફરિસતામા ઉલલખ કરવામા આવય! છ ક સોમનાથની આજખાજમા એક ખીજ" મ'દિર હત, નતયા અધર મરતિ હતી, ત *ઈ સલતાન હરતમ'દ ચઈ ગય; પરત ત જમા* નાના વિદઠદાતોન પછપરછ કરતા માલમ પડય ક આસપાસનદી દીવાલો લહચ'બકની છ અત એ મરતિ લોદાની છ, તથી કદરતી ખ'ચાણન લઇત જમીન અત ૭તની વચચ લટકી રહી છ. સલતાન એક

દીવાલ તોડી પાડવાનો હકમ કરયો. તના અમલ કરતા વ'ત મતિ ઊ'ધી વળી ગઈ, મહમદ ગઝનવી સોમનાથના મામલાતો ફસલો કરી તથા લ'ટત1 માલ લઈ ભીમદવતઃ મકાબલ! કરવાત તયાથી ઊપડય।.

ભીમદવ તો મહાન 7'ગી તયારીમા મશષલ થયવ। હતો. સલતાનના આ આગમનની ખખર‌ પડતા વ'ત ગમરાઈ ન તયાથી ત નાઠો અન કથકોટ (કચછના) કિલલામમ જઈ આશરય લીધો,૨ મહમર પણ ત

૧. ડકટર લીબાન તના પસતક (હિ'દવી સ'સકતિ)મા લટતા ફલ માલનો અ“દાજ ૧૫ કરોડ તટલ! આપયો! છ.

૨. ઇતિહાસકારોન આશચરય થાય છ ક એ જગયા કમા છ. ફરિરિતાએ “ખ'દહા” લખયછ અન સોમનાથથી તત' અતર ૪૦ કોસ આપય છ. નિરાત

અહમટીમા નામ આપય નથી, પરત અ'તર ૪૫ કોસ લખય છ. ઘળાખરા લોકો એ સથળ “ગ'ધાર” માન છ જ ભરચ પાસ હત. કરનલ બરીગસ **ગણરવી “નો પતતો આષ છ, જ સરતયો રપ માઈલ ઉપર છ. ડૉકટર બલર ૬ચછમા આવલા ક“થકોાટનો હતાલો આપ છ ગાધટી જ સૌરાષટરના કિનારા ઉપર આવલ છ ત તરફ પણ કટલાક ઇસાર કરયો છ. એલફિનસટન લખય છ ક અસલ “ગનદાબા” છ. પરત ત કયા આવક* છ ત લખવામા આવય” નથી. મારા પોતાન! અભિપરાય એવો છ ક કચછમા આવલ

ક'થકોયજ ખરી જગયા છ અન એ « ગરાતમા વવ પરમણમા મરાહર છ. જમક તબકાત અકબરી ૪. ૨૨૬ મા છ ક “પાગીમાથી પસાર થઇ કચછ

તકથી ક'ત (કય ) બાજએ ગવા “ આ ઉપરથી એમ માલમ પડ છ ક જત ( કથકોઢ ) જગયા રણ વટાવી કચછ ત-ક છ જ મજબત અન મરકરથી

શમ” સથળ છ, ફરરખખી રાએર એયા પણ વધ,ર તફસીલયી અન સાફ રીતત લખય 9.

૨૬૨ ] ગજરાતન ઇતિડાય

તરક જ પરયાણ કય” અન પ પકડો તના શિર ઉપર આવી ઊભ રજયોઃ પર'ત તની ચાર તરફ પાણી દખી અટકી ગયો અત ડળકી સારતાકાસ પાસથી ૭2 પાણી વાળો જગયા જણી લીધી, ડબ#ી મામનારાએ ગ ડલય ક ન સમદરમા ભરતી શર થાય તો

અવકતત મહાન ભય છ. સલતાત બિસમિલલાહ કરો ( ખદાત તામ લઈ ) ઘડ! ઉપર સમદરમા ઝ પલાતય. તયારપી ફરોજ પણ તમજ

કય”, થોડા જ સમયમા ટાપ મહમઃની ફોષ થી ઘરાઈ ગય!. લશકર સમશરતા જરથી કિલલારમા પહોચય અત કિલલાની છરદ ચીજ વિજતાના આસર‌ા ઉપર આધાર રાખવી જણાઈ. પર'ત મહમદ ગઝનવીના હાથમા મકસદન માતી હાથ આવય નહિ; અરથાવ શજરાતન સમરાટ ભીમદવ જહાઝમા બસી પહલથી જ નાસી જઠો હતો. સલતાન મહમડ ગઝનવી પોતાની ફ! સાથ પયાધો પાઢો ફરયો. ઈસલામી તારીખોમાથો નણવામા નથી આવત ક સોલ'જી ખાતદાતતો ૨% ભીમદવ તયાથી નાસી કયા ગયો. કરિ* સતાના એક વાકય ઉપરયો એ અતમાન ચઈ શક છ ક ત આશ

અત અજમર તરક યાલમો! ગય! તતયા ત ડરોછ તવારીમા સશમલ રલો. મરદાતાન મહવદ ગઝતવી ત બટમાવી પાઠો આવી સીધો વનહરવાલા” ગમ! અત કટવોક વખત તયા રલો. એક દિવસ શિકાર કરવા ગયો તયાર નય ક એક કતરાએ સસલા ઉપર હમર કરયો તયાર તણ પણ સામા હમલો! કળ. સલતાન અતિ હરતમદ થઈ બોશમો ક આ આપમોહવાની અસર છ." અત વરસાદતી મોસમ

સસજમાતોાના હમલા (૨૬૩

તયો જ પસાર કરી. વરષાગદ] હિદમનાતમા ઉતમ છ. ત સમયની વિલોતરી, તાઝમી, રગમર મી પલ, અન ફળો જનજડી જતના મવાન લઈન એ મલક એતો રમણી બત છ ક સવરગ સાથ ગોતી સરખામ'સી ફરરી ગમવાજમી નથી, નહરવાવા (પાઠણ) સરસવતીન નદીન કિનાર આશ પરન‍તથી નીચના ભાગમા આવબ છ ત ચોમાસાની મસસમમા લીબ'૭મ હવાયી લાની જગયા બડ જ સદર હતી. મહપરડ ગકતન મ જગયા અતિ પમદ પડી અન સકતનતના ખ તિસયા કરવાતો તગ ઈરાદો કો, જધી ગક માજત પાયતખત ગઝતા ચાય તસ‍તયા યવરાજ મતર3દ ગઝની હરમત કર અત બી? ભાગન

પાયતખત પાટણ (નહરવાવા) માખી પોત તયા મહી હિ'છો બ દોગસત

૨૬૪] ગજરાતન ઇતિહાસ

ઉપર દોડી આવ એ પણ સ'ભવિત હત. ટ'કમા સલતાન મહમદ” ગઝનવીએ રાજયના ઉમરાવોન નમાલા જોઈ આ ડહાપણ ભરલો *રાદ! પડતો! મકયો. અન ગ%તા પાછા જવા વિશની મસલત કરવા માડી. પરત આ નતાયલા પરદશ (શજરાત)તો બદોબસત કવી રીત કરવો એ વિરોતી મરકલી હતી. મતરણ ડરયા બાદ એ નકી કરવામા આવય ક એ જ મલકના કોઈ લાયક ચભસન હકમત સપરત કરવાપના આવ, અન ત વાવિક ખડણી ભરતો રહ, લોકોએ દવશીલપ રાજત નામ આગળ કય, અત ડહય ક “જ તમત ખોવાવવામા આવ તો. ખશીથી હાજર થાય અન ત હાલમા મલકના એક હિસસાતો રાનતયકતા પણ છ.' પાદરાહ એ વાતન સમત ન ચય1 તયાર બીજ હખસ દવલ નામન! એક મદિરમા શહતો હતો તન' તામ પશ કરવામા આવય. ત રાજકટ બતો હતો. સલતાન મહમદ તત પસ કરયો અન તન ખોલાવી ગજરાતન તાજ અરપપય કરવામા આવય।. ગજરાતના શકતો કલ ક મારા નામતો અનય દવરીલ મારો

દશમન છ; [જન હોય ત તત રાજન ન બનાવવામા આવય] તથી ચર] તયો આપના ગયા પછી ત મારી પાશયી ડરીયી શકય છીનવી લશ. અન અતયાર સારી સલતનત એવી મજબત નયી ક તતો સામતો કરી ફતહ હાસિલ થાય. વળી મહમદત પણ એ વાત થાદ હતી ક સોમનાથની લડાઇમા પોત ભીમદવ સાથ લડવા માટ

આવયો હતોઃ; લીમદવત «રાવી તન ગજરાતની બહાર‌ કાઢી મકયો હતો. «વ દવશીલનો વાર! હતો. ટ'કમા મહમદ એક ફોજ રવાના

_ ૬. છીલામી તારીખમા દાબરાલીમ નામ લખવામા આવય છ. પરત ખરખરી રીત તો એ શબદ દવચીતર છ અત દકષિણી ભાષાના નિયમ પરમાણ આખરતો મ “કારક” વિભકતિ માટ ઉમરાયો છ તથી એ શબદ “દવરીતમ ” થ. અન અરમી ભાષામા ત દાબશનીમ થય. ખ નામ નથી પરત ખિતાખ છ, તના અરથ “જઞાની રન” થાય છ, અરમી કવિબામા રાળ દાબરાવીમ સાચ બચદપા હકીમન નામ પણ આવ છ. એ શબદ અસત “વ૬૫ાળ ”' થરાકષણમાયી છ,

સસલમાનોાનો સ'બ'ધ (સદષ

કરી તની" સાથ લડાઈ કરી અત કામયાબી હાસિલ કરી, રાજ દવ* શૌલન ગિરકતાર‌ કરી સલતાન મહમડની આગળ લાવવામા આવય. ગજરાતના રાજાએ અરજ કરી કહય ક આ સલકમા શાહી ખાનદાન- ની ખનરછ કરવાન! રિવાજ નયી,પ પર'ત રાજગાદી નીચ એક બોવરામા

એવાન પરી દવામા આવ છ, નરતયા પોતાના મોત ત મરી “તય છ, હાલમા તો કઈ બોયર નથી તથી આપ ગન સાથ ગઝતા લઈ નાએ!. હ ભોવર‌ વયાર કરાવી રહીરા તયાર આપ તત અહી મોકલી આપન. તથી મહમદ તત ગઝના પોતાની સાધ લઈ ગય, ભોયર તયાર થય તયાર એકચી ગમ! અત દવચીલન સાધ લઇ આશયો. “નહરવાલા?”' નજીક આશય તયાર ગજરાતનો રાન બાદ* શાહી દાડ તથા ભપકા સાધ બહાર આવયો. સખત ગરમી પડતી હોવાથી એક ઝાડ નીચ લાલ રમાલ મો ઉપર નાખી ત સઈ ગય. એક શિકારી જનવર તન કોક ગોસતનો ટકડા સમજી નહર મારયા તયી તની આખન તકસાન પહોચય. સલકતો દરતર જોવો હતો ક આધળા રાખસ રાશન થઈ રક નહિ. ત સજબ પહલો! દવરીલ જ ગઝનાથી કદી તરીક આવયો હતો તત લકાએ રાશન તરીક નીમયો અત દવશીલ સનયાસી આધળો થઇ ગયો હતો તત કદ કરી શકન દવશીલ માટ! બતાવલા ભૉયરામા જ પરયો. આ કહાણી સામ નય રીત ફારસી તારીખ મા છ, અત બહધા રોઝતસસફા પહલી કિતાબ છ જમા એ આધાર આપયા વગર જ લખવામા આવી છ. તના રચનાર ત એક રિસાલામા નનઈ હતી. કોઈ અરબી તમ જ ચજરાતી પતિહાસમાથી એ વાત વિરો કાઈ અતમાદન મળત નથી. ગમ તમ હોય પખ જ

૬, એ ક'ઈ અજબ વાત નથી. રજપતાનામા પણ એ દરતર હત હિ'દના મોગલ પરરાહ કયાર કોઇ સાદી ખાનદનના રાખસન એકદમ સારરાન' ન ઇચછતા તયાર તએ તન કોઇ મજબત કલલિમા પરી અરીનત તતતવ પિવડાવતા જથી ધીમ ધીમ અધમએા થરડ મરી «તમ.

૨૬૬] ગજરાતન ઈતિહાસ

ગ કિરસાનતો સવીકાર કરવામા આવ તો એત ફકત નીચ પરમાણ જ મઈી શકાય, ક દવશોલ કયા ત! ભીમદવતો કાકો દરલભમન છ અધના તો તનો ખાપ નાગરાજ છ. આ ખાનદાતના આ જ બ રાખસો. છ જ રાજ છોડી વનવાસી થયા હતા. પરત ખીશન દવશીલની

સાથના ઘરષણતો 1ડિસમો આન લાગતો વળગતા નથી તથી કમમા- કમ એટલ માનવ પડશ ક શાહી ખાનદાનનો કોઇ ખીજ શાહઝાદો પણ મલકના ?ાઈ ગોક હિસસાની માલિકી ધરાવતો હત, જની પામ મલક છીનવી લવાની તાકત હતી. પરત હાલના સશોધન મજબ ગજર કમની એક શાખા વલબીની હતી, ત

ભાવનગર પાસ વલભીપર વસાવી તયા રાજ કરતી હતી, તએ તરણ સદી પરયત હકમત ફરતા રહયા. એ ખાનદાનના આખરી ૪ રાજાઓન શીલાદતિય કહવામા આત છ. એ સકતનત ડના યતા ત ખાનદાતોના શાહઝાઃામાએ મદકના નાના તાના હિસસાન! કબજ ઘઈ લીધો હતો. તએ ગજરાતના તાકતવર રાશએનત ખડણી બરસતા હતા. સલતાન મહમદ ગઝનવીના સમયમા ત ખાનદાનનઃ શક શકન હતો તની હકમતની હદ ફકત પરભાસપાટણના ઇલાકા પરયત હતી, તત મહવર તાજ અરપણ કરમો હશ, બહધા શીલાદતય દવશલીમ, દાબશલીમ અન દવશીલ ઝોક જ પરષન માટ જણાય છ. કહવાતો ભાવારથ એ છ ક ગજરાતતો બ'દોમસન કરયા પછી મહમડ પાછા જવાનો ઈરાદો કરમો, પરત જવ અહી આવડ મટકલ હત તનજ પાછા ફરત પણ અતિ મસકલ હત. સલતાન મહમદ ગઝ- નીશ અનિ દરદશી વાપરી સિધતો રસતો ાજતિયાર કયો. ત. કચકન રણ એમી સિધ પડોચયો. તણ રાહબરી માટ એક બોમિમો સાથ રાખયો હતો તણ જણી નતઈન તત લલાવામા નાખયો અત ડરાજન રોવા રણ અન મદાનમા લઈ ગયો “ નયા ગાઉગઞો સધી પાશીત નામ ક નિશાન ન હત. પાણી વિશ પછતા ભોમિયાએ કશ

1 ફરિરતા

મસલમાનોન સ'ભ"ધ [૨૬૭ *

ક “અમ સોમનાથના પશતરી છીગ, અર બશક યાચક છીરો, ર જણી નઈન તમન એવી જગયાગ વાવયો છ ક ના તમ પાણી વગર‌ મરી જશ,” એ સાભળી તત કતલ કરવાનો હકમ કરયો, અન મહમર પોત બકાખ થઈ ખદાની આગળ સિજદામા માથ” નમાચય અન મકતિતી દઆ સાફ લલિવી માગી. રાતરિ ખતમ થવાત! સમય હતો તથી પરોદિયાની રોરાનીધી ખરા રસતાનો પતતો લાગયો હર.

પાણીની તલાશ કરવાતો હકમ આપવામા આવયો તયાર દરથી કટલાક જળચર પકષીએ નજર પડયા, આથી પાણી હરો એવી 5૯૫ના

કરવામા આવી; અન એ અટકળ સાચી પડી. તએ એક ઝરા પાસ

પહોચયા અન તમામ ફરોજ પાણી પી તરસ મટાડી ખદાનો આભાર માનયો. એક ખીજી એવી વાત છ ક મહમડડ સોમનાથથી કચછના રણમા પહોચયો તયાર તતો ભોમિયો હિદ હત ત તત દર પયત રણમા લઈ ગયો. «તાર કોરન વગતન નામ નિજઞાન ન મળય તયાર તન પ નય, તગ કહય ક “ અમન રાળતરો પ'કળ ઘનામ અત બકષિસ આપી ફકત આટતા જ માટ રવાના ડરયા છ ક જથી તમત આ રણમા લાવવામા આવ, ત પરમાણ મ. ચ ફરજ અદા કરી. હવ તમારામાથી એક આદમી ઇવત! અત સલામત જઈ રક નહિ, અન મારા વિગ તો જ તમો ચાહો ત કરવાત! તમન ઇચખતન યર છ.' ત જ સમય કટલાક બતક ઊ-:તા નજર પડયા, વરકરના માણમોચો તની પછવાડ ઘ!ડા મારી મકયા અન ચાલતા ચાલતા આખર પાણીના એક કિનારા ઉપર પહચયા. તયાધી એક ગામ નજર પડય, તયા એક આદમી મળયો તત રસતો પછયો. તણ ડ ક ડ તો નનણતો નથી, પરત આ ગામમા ચોક ખઠઠો રહ છ, ત કડી શક છ. તધી ધોડા ઉપર સવાર કરીન તત ૬& પાસ લઈ ગયા. તણ કકય ક, એક વખતન કોક માણસત મ. આ પાણી ચ ળ'ગીત જતો નમો હતા ત સિવાય ફરીથી મ કાઈન નયો નથી, તવી મારામા તાકત હ!ત

૨૬૮] શજરાતતો ઇતિહાશર

અન તયાસધી પહોચી શકત! હોત તો તમન બતાવી દત. મહમદ

તત ધોઢા ઉપર સવાર કરી આગળ ચાલવાન હકમ કરયો ત પછી

સની રાહબરીથી ત ત મકામ ઉપર પહોચયો. પરત કોઈ ડકાણ

ઘાટ નજર ન પડય. કટલાક આદમીએ પાસથી પાણી 1વિશ

પછપર‌૭ કરાવી, પરત કોઈપણ ટકાણ ઊતરી શકાય એવ માલમ ન પડય આખર ત જ જગાએ પાદશાક ખદાત ભરૉમ પોતાના ઘોડાન જપલાવી બહાર નીકળી આવયો. તન લશકર પણ તની

પાછળ ભયભીત થયા વગર પાર ઊતરી ગય.૫ પરત ખચીત જ છ ક ઝોક રાત અત દિવસમા પાણી નહિ મળવાથી ફરીજતી હાલત અરબ થઈ ગઇ હશ કટલામ આદમીગૌોએ ખીછી દતિયાત! રસત પકડમો હશ અત કટલાક ઘણી આફતો! વડી મરકતિ મળવી હર. ટકમા ઘણી મસીબતો ઉડાવીન એ લોકા સિધ યઈ મલતાત પહોચયા અન તયાથી ઈ સ. ૧૦૨૭ (હિ. સ. ૪૧૭મા ગઝના પહોચયા અત મતી બકસિસો સાથ સવતાત કતહના સમાચાર ખલીફા અલકાદિર બિલલાહ અબબાસીત બગદાદમા પહોચાડયા. એ ખશીન પરરમગ ખલીફાએ એટલ મહાન જલસ। કરમો ક જણ તણ પોત જ એ કતહ હાસિલ કરી હોય.૨ એ સમય પહલા એતી શાહઝાદગી દરમિયાન તત સામાતી બાદશાહ ગકદદોલાતો ખિતાગ આપયો હતો. દવ ગકનાના તખત ઉપર ખડ તયાર તત ખલીફાએ “અમીવલ પિલલત, યમીનદદોલા''તો ખિતાબ આપયો. ગજરાતની ફતહ બાદ બલોફાએ “કહફદ દલત વલઇસલામ”નતો ખિતાભર ખરાસાન,હિદસતાત,

૬ «તમ ઉતહિકાયાત નયારી, પ ૬૨૯ દારવ મસતતિરીન હસતલિખિત,

૨. કતટિ1ા ભા ૧, નવવડિસોર

૩, ખલિફાના એ બકષિગા અન ખિતાબાથો મારા એ અમિપગરાયન અનમોદન મળ છ ક એમની મારફત પરવમા સતતા કાયમ કરવાનો ઇરાટો હતો; વળી હરીક‌ ઇસમાડલીએ ઉપર પોતાની કોછતા નહર ફરવાનો પણ યાત હન.

_સસલમાનાના હમલા [૨૬૯

નીમર‌ઝ (સિસતાન) અન ખારઝમ (જ હાવમા ખીવા નામ એળ- ખાય છ)તા અમીરપદની સનદ સાથ અરપણ કષો. મહમદ પહલ જ-

માજયકરતા હતો ક જના નામની સાથ “ સલતાન ” શબદન! ઉપ- યોગ કરવામા આવયો હતો તની પહલા બધા અમીર ડહવાત! હતા.

રાશન બીમદવર અત અજમમ વગર જગયાના રા'એ એક સાથ દ અત રાતિથી મહમ#ના પાછા ફરવાની રાહ નતા હતા, જવી કરીન એક વખત ફરરથી કિમમત અજમાવી જએ, પરત મહમડન એ ડીક લાગય નહિ. મહમદની ડર! આમ પણ થોડી જ રઢી ગઈ હતી, ન વળી હારી જાય તો લના માલ હાથથી જત

રહ એવો પણ તન ડર હતા. આ લોકો એમન એમ રાહ નતા જ રલરા અન મહમદ તો સિધ પહથી ગય. લીમરવત આ વાતતી ખખર‌ પડી તયાર એક ફોજ તયાર કરી, અણહીથવાડ પાસ ત પહોચયો અત દવશીલ પાસથી ૨1૦4 પાછ લઈ લોપ. ભીમદવ ગજરાતનો કશ પાછો હાસિલ કરી તમામ બરોબસતમા મરાઝલ થય. તયાર મોમતાથની પણ મરામત કરાવી અત અસલ જગયા ઉપર પથચરતી મરતિની પધરામણી કરી, બહધા આ બતાવ ૪. સ. ૧૦૨૮ (હિ. સ. ૪૧૮)તો! છ. સિદદાજની મા મીનલદવી ખક વખત સોમનાથ તીય કરવા જતી હતી તયાર લકાન પાર આવતા નનઈ તમ કરવાન” કારણ પછય, તયાર નતરાછઓએ વરાન કાશણ બતાવય, તયાર તની સિફારિરાથી ૭૨ લાખતો વર! માફ કરવામા આનો. તયાર પષઠી ત પણ સોમનાયની જાતરા માટ ગઈ ,

અત ખરખર લાખ રપિ1ા નજરાણા રપ મહિરિમા મકયા હગ.

૬? તમામ ઇ"હાસકારો આ પરમાણ બયાન કર છ પર“ત સિચરક મતતઅપખરીનના રચનાર કોઈ આઘાર લ"ખય' છ ક પાછા ફરતા રાળન વજદવ

ઘડી ઝઘડીન તમામ લ'ટનો માલ પાકા એગવયો અન ફોજ ખરાબ સમિતિમા જતા જહચી. તારીખ સોરઠ નો રચતાર દીવાત રણ (ડી પણ આધાર

સહિત એ જ ગરમાણ લખ છ. તમામ ઇસલામી ઇતિહાસકારોએ તની વિરદધ ” લખય' છ

૨૩૦] ગજરાતનો દતિહાસ

«યામ પકી ચિદભજ (અડસન હિ સ ૫૩ર૮--૪. સ, ૧૧૪૩) પણ શાતોગોકત સાત ગય! અત #ીમતી બકષિમા મ દિમમા ન”- રાણા રપ અરષણ ફરી સિઠગ”ના વારસ ડમામપાળ (અવસાન હિ સ પછ૦--ઈ. સ ૧1૫૭૪) રન ધરમના સતી 12 કરયો હત! તણ પણ પોતાનો તખતનતીની બાદ સોમનાયની કાષટી ખિદમત ડરી હતી, તતર મદિગની જગનાની મરામત કરારની અનો તયારપડી

તની ઉતતતિ કમારમા સારો હિગસ। લીધ. ગ પરખયાત રાળતએની મહતતાડાકષાના નતીગ એ આવયો

જ મહમ ની ચડાઈની અમર પિત ત ભઞાઈ ગ અન સોમનાથ

ફરીરી પોતાની સાચી શાન।રોકત સાવ “ સોમનાથ ” બની ગય જમદ ભદરાવો માતાનો રિતાનખ (હિ સ પ$૬પ-ઈ સ. ૧11૮- નિ સ ૧-૨ )તો ની.શો છ તમા આ રહમની જ તારીક ૭? વામા આડી છ ત ઉપનથી માલમ પડ છ ક ત વખત એ રાહર જટત શાનદા? થઈ ગય હત અન લોષાના તતરમા ત માટ કટલો મહતતા હની મજકમ લખમાણ નીચ મજબ છ --

“ આ શડમ આલમન ચહગ અત દનિયાન આભષણ ટ ન મા4 અ દોવતનો ખશતનો અન મહાગનનો ખામ મહ? માનીત જનદરછ અત પરચત અમાવલ અમદાનાદ વસયા પકી એની

સાથ નડાય ત એક 3નદરિત અન વ॥ામની જગા હતી તયા મસવમાતોની મોની વમતી હતી” ગક મમઝિદ ઉપરના શિવાલખરમા

છ ક આ સનઝિદ હિ સ ૪૪૫ના રમીઉવ અગલની ૧૪ મી તારીખની બનાનની છ. હાતકા જમાતપરમા “કાચ ”ની મમજિદિમા આ રિવાનખ છ, પમ ત ડિદદાતો એ તરફ શકાથી જગ છ કારણ % “આ લખ પમાસનો છ ”ના અકષમ નવા છ

બોગતાનરમા હઝરત સાદી સીગઝી ો જ વાત લખી છ ત ઉડરથી માલમ પડ છ ક ત મોમનાથ પગ આ 1 હતા પ ત વિગ કાઈ ચોકસ તારીખ નણવાની મશી નથી રખ સાદીના”

સસકતરમાતતોના હમલા (૨૭૧

અવસાનની સાલ ઈ. સ ૧૨૯૧-િ. સ. ૬૯3 માનવામા આવ ર ન તમની ઉપર‌ ૧૨૦ વરષની કખલ કરવામા આવ (જ મારા અભિપરાય મજબ કઈ ખોટ નયી અત ગરવાજબી પણ નથો, કારણકર દનિયામા ચો ઉમગના ઘણા માણમો થયા છ ) ગટલ તમના

જનમતી સાલ દિ. સ, ૫૭૧-૪. સ. ૧૧૭૫ હરો. ત સમય અજયપાળ સોલકી 2૦ય કડગતો હતો. મજકર રોખ સા'દ ઝનગીની ઉદમતના જમાનામમ પોતાના વતતથી તીકળયા હતા અન અકરભદતી હફમતના શરઆતના સમયમા પ!તાન વતન ગયા ન હતા. તમતી

સદરતા સમ] પણ ગ જ હતો. સદ ઝનગીત અવસાન ૪, સ. ૧૨૨૬ (હિ. સ. ૬૨4)મા થઈ હતી, એ સમય ઈ.સ ૧૧૭૬ (હિ સ. ૫૭૫) ધી ઈ. સ. ૧૨૪૨ (હ. સ. ૬૪૦) પવતતદ બીમદવ‌ બીક સોવ'કોનો હતો. તનો સમય અવ ફિતર દગાતો રલો. પરથમ તો ચૌદાણાએ ગજરાત ઉ।ર હમલ। કદી મલકમા અજાત પદા કરી હની, તત પછી દિવહીતા કતછદીન રોય ભક બ વખત ગજરાત ઉપર ચડાઇ કશી તતો કગઝ લોધો ત પડી તામાતા હાષમોર બાવો કરી મલકના જદા જદા ભાગ ઉપર કન કરયો. તએમા સોથો વધાર બળવાન ખાનઃાન બહધા વાડતાન' હત ટરમા ચ જમાનો અ ધા-

ચ'યી અન નાના નાના વહચાયલા રાનનોનઃ હસ. એ અમમ સા'દીન

સ!મનાથમા આગમન થય હત, જમક એ વાત ત ખદ નીચ

૨૪૨] ગજરાતન ઇતિહાસ

શા માટ આટલા બધા ફિદા છ? ' અત તની હાજરીમા મ' એ

મરતિની ઘણી નિ'દા કરી. બાદમણ મદિરના પડનરીએ।નત આ વાતતી

ખભર‌ આપી સૌએ આવી મત ઘરી લીધો. મ' સલહશાતિથી તમત કશ ક “પર કઇ પણ વાત અનાસયાથી તથી કરી. હ પોત એ મતિ ઉપર ફિદા છ પરત હ બનવણયોદ છ અત દાની વાતયી વાકફ નથી તથી તના વિશની હકીકત કણવા કરવા માગ-છ, જથી કરીત સમજી ખજન એની પકન કર.' તમન ઝો વાત પસદ પડી અન ક ક 'આજની રાત ત મ'દિરમા રહ; તન ખરી વસત” સથિતિ માલમ પડર.' હ તમામ રાત તયા જ રહયો. પરોઢિય તાતા રહતા પરષો અન સતરીઓ જમા થયા. એ મરતિખએ પો।તાતા દવાય ઊચા કરયા, જમ કાઈ દઆ માગત હાય. ગો નતા વત સોએ જયજયકારતો પોકાર કરમો. નયાર બધા ચાલયા ગયા તયાર ખરાહમણ હસતા હસતા મત કહય; “કમ, હવ તો કોઈ જતની શકા રહી નથીન?' મ બહારયી ર(વાન ડોળ કરયો અત મારા સવાલ શરાઢ મ” રરમિદગી જહર કરી. સરવ ખાદાણોગ મારા તરફ દયા દરશાવી. અન મારો હાય પકડીન ત મરતિની સામ લઈ ગયા. મ મતિના હાથ ઉપર ચ'ભન કય' અત જાહરમા ઘડાક દિવસ માટ દ ખાહાણ બનયો. કટલાક દવિસ પછી મારામા વિશચાસ વધયો, એક- રાતર સરવ જતા રલ તયાર મ* મદિરનો દરવાજ બધ કષો અન મરતિના તખત નછક જઇ નિરીકષય કરય” તયા એક પડદા મારી નજર પડયો. તની પાછળ એક પતતરી છપાઈન બઠો હતો તના

હાયમા એક રસી હતી, એમ માલમ પડય ક ત એ રશીત ખચ છ તાર સતવર એ મરતિના હાય ઊચા ચાય છ, એત જ આમ જનતા ચમતડાર સમજ છ. એ પશનરીએ નયાર નનય ક છાની વાત

ઉઘાડી થઈ ગઈ તયાર ત શરમાઈન તયાથી નાસી છટયો, ડ પણ તની પછવાડ દોડયો અન તન પકડી મરાવી નાખ એ ડરથી એન ષફડી એક પવામા નાખયો; ત પછી હ તયાયો એકદમ ભાગી નીકળયો,

સસલમાનોતા હમલા [ ૨છ૩

અત હિ'માપ થઇ યમનન રસત ડિ”નઝ* પહોચયો. ”

માનનીય ઉસતાદ અલલામા શિખલીએ એ ભનાવ ઉપર ટીકા કરી વરણનમાની ભલ સાબિત કરવાની કોશિશ કરી છ. તએ લખ છ જ% ખનાવોના વણનમા સામાનય રીત નીચની ભલો છ:

૧, મતિન હાયીદાતની ખનાવલી કહી છ. હાથીદાતન હિ'દઓ એવો પવિતર ગણતા નથી તથી તતી મતિ' બનાવી રાક નહિ.

૨. બાહમણ વિશ લખવામા આવય છ ક તશા પાઝિનદ પદતા હતા. ખરી વાત ગ છ ક પાઝિતદ હિનદગાની કતિબ નથી, બદક પારસીઓની છ.

૩, ધાહમણોત કટલીક જગયાએ ગણ (આતશ પનનાર!) અન

જટલી જગયાએ મતરાત કહવામા આવયા છ. મતરાન પિસતી પાદરીઓ- ન કહવામા આવ છ.

જ. મતરાનન ફરીથી આઝર(આતશ)પરકત કહયા છ ત પણ

શલ છ.

પ. રોખ ગમ તટલી મરતિની પશન કર, પર'ત એ તો અરસ- ભરવિત જ ઇ ક એક આવા મહાન મ દિરમા તન તમામ થાહમણ અત પશતરી એકલો છોડી બહાર ચાલયા જાય, જથી તત એવો મોકો મળી જય ક જમ ચાહ તમ કર,”

૨૪૪] ગજરાતના દતિઠાસ

સપતતયા અત કોઈ ખનાવ વિશ ફ'ઈ લખી લીધ'. ઘણાએ અ'ગરજ મસાફરો વિશની પણ ગ જ હાલત છ ક તએ હિ'દકતાનમા તરણ ચાર દિવસ રહી સદરનામા વખ છ ત વાચી હિ દરતાનના લોકોન વિચામ કરવ! પડ છ ક એ કયા મવકની કહાણી હશ.૧

અલલામા શિખલીન ખયાન અમક અર બિલકલ સતય છ, પર'ત ખાસ કરીત એ બનાવમા સ'શોધતથી સધાગ કરવાની ગ'નઈએ રડ છ.

૧. પરથમ તો હિ'દઝા હાથીદાતન હરામ સમજ છ એ વાત

ખરી વસતરિથિતિની વિરદધ છ; તમામ હાઃકામા હાથીદાતત જ પાક હોવાનો દરન મળલો છ. તની મતિ બનાવવામા આવ છ, એટલ' જ નહિ પરત બરફત માટ (નાના નાના) મ'દિર। તયાર કરવામા આવ છ ગજરાતના કટલાએ રાશનઝો શિકાર માટ નીકળતા તમાર હાથીદાતની મતિ"એ! અત નાના મ દિરો સાથ રાખતા હતા અન ત ઉપરાત એ પણ છ ક ગ મલક (ગજરાત અન સૌરાષટરમા આએ માટ લસ પરસગ હાથીદાતની ચડી પહરવો જરરી છ. હાલમા પણ કાશીના એક મદિરમા હાથીરદાતની મરતિ છ, ,

૨.૩. ૪, બાકીની તરણ બ'બત માટ ક જ જવાબ છ. અરથાત‌ એ વાત સતય છ ક ગરમલકી હોવાયી વગતઓના ચોકસ નામ સમજવામા

ગરસમજ થઈ હોય અત, પોતાના સથકના લકત સમશનવવા માટ શરિનના શબદો લોકો આતરાનીથી સમજી શક તમન જ ઉપયોગ કરયો. આવા દાખલાઝ। પરદરામા જવાથી આજ પણ નજર પડ છ. એક હિદી સરસસમાન ગીન જ બરમા #તય છ ત! વગર વિચામ" શરઆતમા તમના પરારથનાના સથળન મ'દર અન પ'રીન આાલભણ કહી દ છ અન «યાર દોરતા સાથ કટી વાતમા ઊતર છ «યાર તમત જલદી' સમકતવવાના ખયાલ 1 તમના ખામ નામો

હોવા છતાએ જ મ'દિર અત ખાહણના રખદનો ઉપવ ગ કર છ.

જ. રોરલ અજમ, ભા ૨, પ. ૪૬

સસલગમાનોના હમલા [૨ણપ૫

મારી ધારણા સજય ગા'દીએ એમ જ કય” છ. અન એ વાત તતા સાદ‌ સાફ જહર છ ક જમ પારસી આતશ સળગાડી ઝિનદ યા ગમન વસતા પટટ છ ત « પરમાણ હિ'દગા દવતા સળગાવી હવન ડર છ અત શશોક ભણ છ. હઝરત સા'દીએ એ જ પરમાણ નય અન પારસીઝોમા વપરાતા શબદોથી પોતાના મશકના લોકાત સમજાવય.

પ. મા જ વાત કહવામા આરી છ ત ગલતીન' કાગણ એ છ ક એ રાત!શૌકતનર મનરિવાળ' વાકય બહધા સોમનાથના સબધમા જ લખવામા આવય છ. અત એ સોમનાય મારી ધારણા પરમાસ ત જ મોમનાથ છ જનો ઉલવખ આમ ફાગસી તારીખોમા છ, પરત એ વાત યાદ રાખવા લાયક છ “ક સોમનાથનો ઉલલખ

સામાનય ફારસી પરતિહામોમા આવ છ તતો અરથ ઘણ કરીત મહમદ ગઝનવીએ ચડાઈ કરલ' સોમનાથ જ છ. નહિ તો સોમનાચ શહર જન સામાનય રીત “સોમનાથ પાટ” કરવામા આવ છ તમા ઘણા મદિરા હતા, તથી એ પણ અતિ સ'ભવિત છ %% સોમનાથ ચહરમાતા કોઇ ખીશના મ'દિર વિસ સા'દીએ લખઝ હરો અન ગઝલમા બયાન કરલ' હાવાયી વધાર તફસીલથો ન લખય

૨ણ] ગજરાતન ઇતિહાસ

શકયા નહિ હય, પરત હકીકત એ છ ક જ મ'દિર વિગ સા'દીએ લખય છ ત મહમદ ગઝનવીએ તોડલ' શાનદાર મદિર ન હત પરત સોમનાથ શહરના કોટતી બહાર એક મદિર‌ હત, જ હાલમા ઊચી

જગયાગ આવવ' છ. આજ પરયત (1૯૪૯ સધી) મઞલમાનોમા શખન મ દિર મશહર છ. કટલાક સમયથી સરજ દવતાના નામથી એ

મદિમન પરખયાત કરી આબાદ કરવાની કારિશ કરવામા આડી 9, છતા પણ આજ પરજત ત વરાન છ, એતી ગાસપાસ અત આથળ જોવાથી માલમ પડ છ ક તની આમાદીના સમય પણ એ કઈ શાનદામ મદિર ન હમ, પર ત એક મધયમ પરકારન' હગ જમા આવી જાતનો મતાવ બનવો કલપનાતી બહારની વાત નથી.

ભીમદવની હારના કારણા બહારથી તતા આથરવ' લાગ છ ક ભીમદવ જવો ખળવાન રાળ

જણ સિધતા રાનનત ગિરફતાર કરયો હતો જણ પોતાતી ફોજી તાકાત- થો ઉનજનત પાયમાલ કય” હત, અત જનો સિપાહસાલાર પણ એક મઢદર યોદધો હતો તણ કવી રીત હાર ખાધી. ત ઉપર વિચાર કરવાથી નીચતા કારણ! જણાય છ $

(૧) મહમદ અજમર પહચયો અત ભીષદવત તતી ખબર થઈ તયાર તત બિલકલ ખયાલ પણ ન હતો ' આ બલા એકાએક

માર માયા ઉપર આવશ. ત એમ ધારતો હતો ક મહમદ અજમર

જીતી લ'ટતો માલ સાથ લઈ ગઝના પાછો જગ. પરત અચાનક ત#ઈ' ઘોડાનો ખરીનો અવાજ કાનમા લાગલાગટ અયડામ1. એ સમય બીમદવ નિલકલ તયાર ન હત, તથી સમય કમ હવાયી અસાન‍

ધારણ રીત જગ ખડવા માટ સન% થઈ શકયો નહિ; ન છટક

સસકરમાતોના હમલા [૨૪૭

રહ હશ. આવી સથિતિમા ભીમદવ જ ફષિજ તયાર કરી હર ત અરખર નવા સિપાઈઓની ભરતીથી ઊભી કરી થર પરત ગઝનવી ડફ‌જમા તરકસતાનના અનભવી મહાન અમલદાર ઉપરાત પહાડી લોક! હતા જન દિનરાતન' કામ લડાઈ લડવાન ઘત, અત ત ક!મ આજ પરયત હઝાર વરષ ગરજમા' હોવા ૭તા પણ જવી પહલા હતી તવી જ લડાયક છ.

(૩) ગઝનવીની ફરજમા જદી જદી નનતના લોક જવા ક અરબો, તકો, અફઘાનો અન હિ'દઓ હતા,પ પરત સવ" એક ઝડા અન એક

અમલદારના હાથ નીચ ખરા દિલથી કામ કરતા હતા, પરત ભીમદવ પાસ ફકત એની જ ફરીજ હતી, બાકીની ફોજ ખીશનબોના હાથ નીચ હતી. તએ ઘણ કરીન આસપાસના ઠાકોરો ક નાના નાના દરન'નના રા'એ હતા. ત ઉપરાત ભીમદવતો સબધ પાશરાની સલતનતો સાથ કઈ સારો ન હતો. સદલખ“, સિ'ધ, છનજન, અજમર, કાશી વગરના રાજએએ એ «૮ કારણયી તત ક'ઈ પણ મદદ આપી નહિ. અત એ જ કસ'પથી ઘર વરાન

૨૯૮] ગજરાતનો દતિહાસ

કય, અફસસનો વાત એ છ ક આ હિ'દસતાનનો યરાણી ચાલ જ જન લઈ ત હમશા પરદશીએ કતહમ'દ થયા જ. હિ દસતાનમા જ અસર હશનર વરષ પહલા કામ કરી રલો હતો ત આ જ

પણ કરી રવો છ. હ ઇચછ છ ક હિ'દસતાન આ બાયત સમજ ઉ)મસલમાનો ચારસો! સાલથી હિ'દસતાન, અફવાળસતાત,

તકસતાન, ઈરાન, સિશયિ, અરબસતાન, મિસમ, આફરિકા અત યરોપ ઉર ચડાઈએ કરી ચકયા ઠતા, ત કારણધી તમતી પાગ દરક મલકના વપરાતા રાસરો માજઠ હન. જમક નખતલ વિરો જિ'દી- એન બિલકલ ખબર નથી; આવી નનતનતા ખી? હયિયારો જવા ક મ'જનીક વગર એવા હતા ક જ હિદીએાના ઉપયાગમા કદી આવયા નહતા. મહાભારતના જગમા જ જ ચસતરોના નામો આપયા છ ત ખશક હરત પમાડ તવા છ; પરત પાચમી સદી હિજરીમા પણ એ તમામ હથિયારો મોજદ હતા અયવા તો તતો ઉપમોગ કરવામા આવતો હતો ક નહિ તની ખાતરી માટ મારી

સસતમાનોના હમજઞા [ ૨૯

પાસ કાઈ સાતિતી નથી. તથી એમ કડી શકાય છ ક ગઝનવી ફજતી ફતહ સમય એ નવા વપરાવા હથિયારો તમતી પાસ હત તતો પણ ઉપયો. મ ચતો હતો.

(૫) લડાઈ લડવાની રીત પણ એક અજબ તરહતી હતી

જનાથી કામ ઉપરના કિસમત પલષટાઈ જતા હરતા, બઝતવી "મજ લગશગ પચીમ વરતરથી રજપતો સાથ લપતી રહી

હતી ત રજપતોતી લડવાતી રીતભાતધી પરી રીત વાદદફ

હતી અન ત માટ નવમયા કરી રાખી હતી. એ કારણથી મોટી મ!ટી ફરોશતન તણ હરાવી હતી, પરત ગઝનવી ફોજ જગ એલવાની રીત એવી ગોધી કાઢી હતી ક જ બડધા હિ'મતાનમા ચાલ નહતી, અરયાત‌ તમની લડવાની રીત એવી હતી ક સવારનો પલટણ ટોળાભધ બની હમલો કરતી હતી, અન એક પલટણ પોતાન આ કામ કરી રહતી તયાર પાછળ દડી જતી અત ખીજ પલટણ જ તની પાછળ રહતી ત તની જગયા લઈ લતી. આ રીત તફિજ જલદી થાકી ન જતી અન રોળાભ ધ બની લાઈ કરતી હોવાથી વિખરાઈ જતી નહિ, પર'ત ધણી વખત દસમનોત ઘરામા લઈ લતી.

૨૮૦] ગજરાતનો ઇતિહાસ

ગમ તમ હોય પણ આ બનાવો અત કારણ! હતા ક જન

લઈન ભીમદવ હાર ખાધી, સભવિત છ ક ખીશત સગો પણ ફય જ કિશ રહ અતયાર સધી વાકફ નથી.

ઘણાખરા પતિઠાસકારો અતમા સદતાન મહમડ ગઝનવીના

ગણોની ટીકા કર છ, પર'ત એ બાબત સાથ મારી વાતત કાઇપણ

સ'બ'ધ નથી તથી ત વિશ હ કઈ પણ વધ લખી શકતો નથી. ફકત આટલજ જણાવીશ ક મહમદ ગઝનવી એક બાદશાહ હતો,

એટલ જ નહિ પરત એક અતિ બહાદર સિપાહસાલાર પણ હતો, ત સવત'તર મીજનજનો હતો, દરદશી હતો; વળી ત ઘણ ઉદદાર દિલતો હતો. «હોન માલકમ સાહમ ઈશાનના ઇતિહાસમા સાચ' જ લખય છ ક ન ત કજસ હોત તો વદાદાર, જસસાવાળા અત આ;મતયાગી

સિપાહીઓ હમશા તની આસપાસ જમા રહ એ ખિલકલ અસભ- વિત હોત. વળી મહાન સતો, રાબરો, સાહિતયકાર અત અનય વિદદાતો દરબારમા હરગિઝ જમા થઈ શકયા ન હોત. ફિરદોસી તો ,વઝીરોની દરમનાવટતો અત વધ પરમાણમા તા પોતાતીજ

ગરસમજન! ભોગ થય.

મહમદ તના સમયતો મહાત સિકદર હતો, સિકદર કોઈપણ વખત તની લડાઇઓમા હારયો નહોતો. મહમડન પય એ જ પરમાણ હત. સિક'દર સારા હિ'દસતાનન છતી લવાની મહતતવાકાકષા ધરાવતો હતો, પરત તના સરદારો હિ'મત હારી ગયા. લ'કા અન ખાહાદશ જીતવામા મહમડના અમલદારો જ આડ આવયા. સિક'દરતી ફતહતો દાયરો ઘણ! મોટા હત. મહમદ પણ તના જવો જ ઘત!. સિકદર લોકોન તાજ અરપ'ય કરયા. મહમદ પણ ઘણીવાર એતો નમતો બતાગયો. સિક'દર પોતાના જમાનાનો ફોજી નકશો ખધલી તવો નકશો બનાચયો હતો એ અશિમાનતો લાભ મહમડત પણ મળયો હતો. જવી બહાદરી સિક'દર મલતાતની ફતહ વખત બતાવી ઇતી તવીજ મહમડ પણ એયબકખાન (તરકસતાન)ના સકાબલામા બતાવી.

સચલમાનોતા હમલા [૨૮૧

ટરકમા સિક'ટગની માફક એશિયાનો ગ સિક'દર‌ (મહમદ) પણ પોતાના સમવત! મહાન વિજતા હત. તની સારી ઉમરમા ગર- મસલિમત બળજમરીયી મસલમાન બતાવવાનો એક પણ બતાવ સળતો નથી તમજ સલહ શાતિ સમય એક પણ મદિર તોડચ હય એવી સાબિતી મળતી નથી.

મહમદ ગઝતવીના મરણ પછી માહમાહનદ કજયાએ ગઝનવી

સલતાનોત હિદ:તાનમા જીતલા ઈલ1કા કાખમા રાખવાનો તમજ તમા «દધિ કરવાતો બહ ઓછો મોકા આવયો. અત નયાસધી પસલામી તારીખોનો સબ ધ છ તયાસધી હ' કહી શક છ ક તયાર- પછી કોઈપણ ગઝનવી સલતાન ગજરાત ઉપર હમલો કરયો ન હતો, ગમલમતત, “રાસમાળા 'મા જ વાત છ ત ઉપરથી એમ માલમ

પડ છ ક ગજરાતના રાજાએ નતરાનો કરિદો કરયો હતો અત ત માટ મોટી મોટી તયારી કરી હતી. પડિતો અત સાધઓત” એક મૉઢ' ટાળ' સાથ લીધ' હત" અત અણહીલવાડ પાટણ પાયતખતથી શક મ'કિલ આગળ જઈ પહોચયો ક અચાતક ગઝતાના ખાનતા કમલાની ખબર ચજરાતમા પહોચી, જથી રાનન અતિ પરશાન થય. સાધ અન પડતિન મળી શ કર ત બાબતની મસલત

ઠરી. ન જ'ગ કર તો નનાની તમામ સામમી બકાર થઈ શય. વળા જગમા બ જ સરત હોઈ ચક, ન જતા કરવા માટ ચાટયો “નય તો. મલક ચડાઈ કરનારાઓએ માટ લટમારન' કષતર બન. એક સાધએ જવામ આપયો ક “આપ બિલકલ ફરિકર કરવી નહિ. ક આજ રાલ એ મામલાન! ફસલો! કરી નાખીશ.” ટરકમા રાત પડતા શાળ જીએ છ તો સતલા ગઝનતાના ખાનત પલગ સાથ ચમતકારમી

સામ આણી મકવો, અન સહારાજ ઊભ રહી ફરમાન કર જ. ક “હત તો ફસલો કરી તાખ.” ગઝતાતો ખાત એ સાભળી વરતમદ થઈ જય છ અત સાધન મરચિ'$ અન રાનનન પીરભાઈ શરીક સવીકાર

દ. ચહાર મકાલએ ઉરઝી, પ. ૪૩-૫1, ઇપાવલ યરપ.

૨૮૨] ગજરાતન! ઇતિડાક

છ. સલહ કરવાતી શરત ત પોતાના તખમા પાછો આવ છ અત

ખીજ દિવમ ગઝનાતો ખાન કચ કરી #નય છ. યારપછી રાજ

પાતાના રસાલા સાથ દળદબાભનલી રીત નાતરાએ જવ છ.પ

ગ ગક એવો કિસસો! છ ક જત દકલામી તારીખોમા સમન

ચ'ત નથી પરત જ એમાવી વધ પડતી વાત! કાઢી નાખવામા

આવ અન ફકત કામ પરતી બાબત ઉપર વિચાર કરવામા આવ સતતા એટલ તો કબલ કરી રાકાવ ક ગઝતાના કોઈક ખાત હમ- લાતો ઈરદો કયો હતો અન ગજરાતન! સમરાટ જતતરા જવાન હોવાથી

જગ કરવાની પચટા શાખતો ન હતો, તથી ડોઈ વિદદાન સાધ મારફત સલહ માટ તત લવાર કરયો અત નજરાણ આપી પાછા

ફરવાની શરત કમાવી, પરત મકલી એ છ ક ગઝનાના સધતાત ક

ગઝનાના કોઈ સરદારનો બાગતમા ગજરાત જવાના સબ ધમા કોઈ

પણ ઇતિહાસમા ઉલધખ નથો. સલતાન મસઉદની કતહોમા મક- રાણ કસમો! ( ક'હાર ઈલાકામા ), સરસવતીનો કિડો, હાસી અત સનપત ઉતા. તના જ જ સરદાર! આવયા, ત ઘણ કરીન ગગાતા મખ ઉપર‌ ચડાઈ કરતા હતા. કોઈ ગજરાત તરફ આવય નઠિ. ઈ. સ. ૧૧૪૮ (હિ. સ ૪૪૩)મા સવતાન અલલો ભિન મસઉદના સમયમા અલ

બતત સરદાર અવી શિત રભી ગઝનાથી નાસી છટી પશાવર આશમ અન મવતાન અન જિધ વગર ઉપર કબનત જમાવી એવી મજ” ખત અન અડગ ગો!વણ કરી ક હરક તરફ સહીસલામતી જ નજર પપતી હતી. જ અફધાનો આનદન ખાતર લ'ટમાર કરતા હતા

તઓતો પણ યોગય રીત બ'દોગસત કરયો. સ'ભાવિત છ ક ત ગજરાત તરફ પણ ગય! હોય અત રાશનએ સલડ રાતિયી કામ લીધ હોય* પરત રાસમાળામા કમારપાળ રાજાન નામ આવ છ જણ ૪. 5 ૧૧૪૩ (હિ સ. ૫૩૮) ચી ઇ. સ. ૧૧૭૪ (દિ. સ, પછ ) પરયત રાજય

કય” હત. તમના સમકાનીનો બડરામ શાહ, ખસરૌ શાહ, અન ખમમ

૬. રાસમાળામા «તા વિશનો હલગખ નપી; બીજી ડિતાબોમા છ”

સસલમાનોના હમલા (૨૮૩-

મતક હતા તઓમા બહરામ રા હ કટગીએવા? હિ દસતાનમા આપી ડતડો મળ4ી હતી અન પતાના સ?'રોન અહી મરી ગો હત. એમાતો કોઈ હોય ગ પણ બનવા તગ છ, ખીજી ખાગત એડી 3 ક ચક ગઝનવી શાહઝાનાગ નતયાર નગરકોટ ૬૦તી લૌધ તયાર ગ ભવિત છ ક તતો ઈગો આગળ વધી ગજ- મતમા જવાનો હોય, અન કમારપાળન તની ખમ? પડી ગઈ હોય અન કોઈ સામ સાધની માગકત સનડ ડરી લીધી હય

એ વાત પણ ઉતતખ કરતા યોગય કઈ સ ૧૮૪મા બરિટિશ સરકા? અતિ ધમધામ સાધ જ સખડતો દમવા ન સોમનાયના નામ. ગઝનાધૌ વિટ લાડી હતી, ત માટ કઈ મળ વગત મળતી નથી પરથમ તો એવો ”ાઈ દરડ॥જ મહમ” લઈ ગયોતટ ન હતો અન કાઈ પણ તારીખમા એતો ઉ:તખ નથી બીજ અવાઉદદીન જહા સછ ગઝનાનત એવી રીત આગમા હામય હત ક «હોમ માટકમના ચખટોમા કદી રાશય ક મહગથી માડી ઝપડા અન ખદાના ધરથી માડી પરાણી માતરના ઘર‌ સષધાત તમા બધી ભસમ યઈ ગડા આ સાત તવિસતી ધીખતી ધરામા તમામ ગઝતાત! વિનાય યન! તમા ફકત સખડતો દગવાળ બિટિશ સરદારની કિમમત બચ એ શ માની શકાય એઝ છ?”

હિ'હમા મહમરી સિકા સવતાન મહમદ ગઝનડરીના જમાનાર જ મિકા ચાતતા

હતા તમના નમતા “ ઇનડિઃ॥ા ઓઆફસિ મા છ તતી એક તરડ અરકમી અન બીજ તરફ હિદી ઝમાનમા લખાણ છ. અરબી હિરી તોવ

અ4કા ર અતિયા કતમક

૬ સ.મનાથ વિરોવડ યાહિવી “તારીખ હિદ નદ દ ' (તગધટ

બીનના ખાનરાનન ઇતિહાસ )મા જણારવામા આડી છ અત તયા - સખડના દરવાન તિસ વિગતવાર નડિતી જયાત કશાક જવી છ

૨૮૪] ગજરાતન ઇતિહાસ

લા ઈલાકા ઈકષિધાહ સોહમમદા દાતર નરષિયા મદમદ લાહ મોહમમદ રચલલાટ ઠરીમહમદપર રન હિ'દરતાનવ યમીનદલા પાયતખત નકી અમીનવ મિલત મહમદ કય” હત', અન નિસમિલલાહ દરબા હાઝદ દિચહમ! તન નામ બદલી ખમહમદપગ સનએ કષમા અરારા “મહમદપર” રાખય વઅરબઅમઅત (૪૧૮) (“પખબમ' ઉદ” પ. ૩૦ (અલકાદિર ખલીફાન નામ ગર લાહોર) અલલાહ તરિવાય બીનન કોઈ (પરાણી હિ'દીમા લખાણ છ.) અલાહ નથો. મોહમમદ તત! રસલ (પગમબર ) છ. સનયતો જમણ હાય(ખિતાબ) ધરમતો રકષક (ખતાગ) મહમદ મહમટપરમા હિ. સ. ૪૧૮મા ખદાતા નામ આ દિરહમ સિકકો પાડવામા આવય.)

ગોરી ખાનદાન તબકાત નાસિરીમા જણાવવામા આવય છ ક અરબરતાતના

ઝોાહાકતપ ઈરાનના ફરીદનશાહ ગિરફતાર‌ કરયો તયાર તતો એક પતર હિ હાકમ છતો, જત નામ ખિસતામચ કવ. ફરીદનના લશકર એના ઉપર‌ ચડાઈ કરી તયાર એ ભાગી ગયો અત ઉતતર

૨. એ શખસ ખરખર યમન (દકષિણ અરખસતાન )મા રહત! હત! એક ઝમરદસત ફોનટ લઇ ઈરાની બાદસાહ જમરોદત હરાવી ઈરાનન કમન ઘીડો. ત ખાનદાન એક હરર વરસ રાકય ક”. જ કરીદતતા હાથથી મારયો ગય! ત ઝોહાક ખાનદાનનો આખરી પાદરાહ, હતો.-

૬ તન અસલ નામ કઇ બીવત'જ હરો. અરબદએ તન નામ બદડી પોતાની ઝમ'નમા “બિસતામ' ડય.

સસલમાનઃના હમલા (૨૮૫

દિ'દસતાતમા રખડતર મત! ગોર પહ.ચયો અન સહોસલામત જગયા સમછ તયા તણ મકામ કયો. ઝોહાકના ખાનદાનના લોકો પણ આમતમયો તની પાસ જમા થયા. ફરીદત એક ફરોજ મો।કલી તમન. જડમળયૌો કરીથી ઉખડી નાખવાની પચછા કરી પરત સલમ, તર અત ઈરજતી લડાઈ એ ફરીદતત નાહિમમત કરી નાખયો અત ખડણી લઈ નછટક સલઠ કરી નાખી, ગિરતામ $'ડ કલજ ગોરના. પડાડી પરદશમા હફમત કરવા લાગયો. એ ખાનદાન ઈસલામના સમય પયત એ પહાડી સદકમા રાનય કરત રહય” ત ૪રાતીએત

નામની જ ખ“ડણી આપત હત. હઝરત અલીતી ખિલાકત દરમિયાન શમભસ નામના એક ચાખસ ઈસલામતો સવીકાર કરયો તત તના. કબીલાતો અમીર બનાવવામા આવયો. અબખાસી ૨1૦૫ દરમિયાન

તએ પાસયો ફજી ખિદમત લવામા આવી. સફારી તના ઉપર: જીત મળવી શકયા નહિ? પર'ત સામાનીઓના રાનયમા એ શલાકા નામનીજ ખડણી આપત ચઈ ગયો. કટલાક ગોરી કબીલામા હજી પરસલામનો પરચાર થતર ન હત।, તયી ગોરની સસલિમ અત ગર” મસલિમ કોમો આપસમા 3જિય કરયા ડરતી હતી, એટલ સધી 3 મોહમમદ ગિત સર કબીલાતો અમીર ચય અત તણ સારા ગોર ઇલિકા ઉપર સપણપણ કબજ મળવયો. સલતાન મહમદ ગઝતવીસએ મોઘમમદ બિન સરન તના પતર સાથ ગિરફતાર કરયો અત તમામ ગોર

પોતાના કબનતના પલાકામા શામલ કરી લીધ. મોદમમદ શિન મર ગરર ખાધ તયાર મહમદ ત પતરન છોડી દીધો અત કાય પતર અબ- અલીન ઇલાકાતો! સરદાર બનાવયો. મસઉદ નિત કહકદત! સમયમા અણઅલીન તનો ભતરીકન અબબાસ બિન શીલ મારી નાખી પોત ત'ખતતશીન અપ. તના જલમચી તગ થઈ ઇકડલીમ ગઝનવી આગળ લોકોએ સિકાયત કરી. તસ તત રફતાર કરી એક દિવા

૨૮૬] ગજરાતન। ઈતિહાસ

કતબદરીન એક લડાઈમા મારમો જતા પઝદદીન હસત નામત તતો પતર ગાદીતો વાગસ ય.

અમીર‌ ઈઝદીન હસનન સાત પતરો હતા * શશત-દત અલી, ફછરદોન મસઉદ, કતબદીન મોહમમદ, અલાદદોત દમન શિહામદોન મોહમમદ, સફદોન અત બહાઉદદીન સામ; મજકમ અમીર પોતાતી તાકત બહ વધારી, અત ખદમખતાર રાનતયકરતાતી માફક હકમત કવા લાગયો કાગણ ક ગઝનવી તાકત કમજોર થઈ ગઇ હતી. આ

સાત ભારષ બોમાચો સફદદોત ચડી ત'ખવનશીન થય. કતમદદોત મોહમમદ પોતાતા ભાઈ ઝથી નારાજ થઈ ગઝનતા આવયો. બહરામ-

શાક ગઝતીએ તનો અતિ આદરસતકાર કરયો અન પોતાની પતરી સાથ તત' લગન કય; પ૫૦ત કતદદોન બાદશાહી દાડમા રરવાત પરખતિયાર કરય હોવાથો બહરામતા ડ વહમાઈ ત તન મારી ન'ખાવય. આ ખમર‌ ગોમમા પહોગી તયાર મકરદીન‌ સરી એક મહાન ફોજ'

લઈ ગઝનતા આ પહચયો. બહમમશાહ હિદમા આવયો પરત ગ»તાના *કોન સછદદોન સરી સાથ બનત ન હત, તથી ચપકીથી બહગમરાયન બોલાવયો અન સકદદન સીત ગિરફતાર કય] અત પડી ક'માલ સથિતિમા શળ ઉપર ચડાતય. આ વાતની ખગર ગોરીગોત પડી તયાર બહાઉદોન સામ ઈ સ. ૧૧૪૯ (હિ સ. ૫૪૪) મા વર લ4ાના ઈરાદાયો એક દાજ લઈ રવાના થય1; પર‌ ત રસતામા તન મરણ થય, તથો અલાણદીન દઞન જ એક લસકરી આદમી હતો ત કોનોતો નાયક થઈ એકદમ ગઝતા પહનયો, બડગમશાહ તત દ? કરવાની

ધચછા કરી, પરત સધક ત?ફ વલણ દખાડય નહિ. આખર લડાઈ થઈ, બહનમરા હિ તરફ નાળ, અન અવારદદોન જાત તવિસ પત ગઝનામા લ ટમાર #રી ૨ખી તમામ શહનમા આગ લાગ* વાથી ગખનતો એક તગલ થમ. એ જ કારણધો અવાઉદદીન હગનત

“જહાતસઝ' પણ કહ છ. લાઈ ઓની લારા લઈ ગોર વાપસ આદયો, ૪. સ ૧૧૫૬ (હિ. સ. ૫૫૧)મા મરણ પામમો, અન તન પતર

સસલમાનના હમલા [૨૮૭

સકદીન તખતશીન થય. તના બ'ત પિતરાઈ ભાઈએ જનતાયી વણમાઇપ અલાઉદીન જહાતયઝ તમત કિલલામા ડદ કરયા હતા તમન છટા કરયા આ બત અલાઉદોન જહાતસઝના ભાઈ બહાઉદદીન સામના પતર હતા, જમના નામ શિહાયદીન મોહમમદ અન શમસદીન

મોહમમદ હતા. તચા પારથી મોઈકદદોન વદદનિયા સિહાબદીન મોહમમદ ગોરી અત 1ગયાસદીન વદદનિયા રમસદોન મોહમમદ ગૌરીના નામથી પરખયાત થવા. સડદરોન એક લડાઈમા પાતાના સિપાદસાલારના હાથ મારયો ગમ, કારણ ક તના ભાઈ ન જોઈએક વખત સદદદન મારી નાખયો! હતો. સકદદીન પછી ગિયા- સદદીન તખત ઉપર બટ અન શિહાસદદીન સિપાહસાલાર થય. ત વખત ગ»ન'ની સલતનત કકત નામની «૮ હતી અત સલનનનજીી પણ કમઝર‌ થઈ ગયા હતા, તથી પોતાની સશતનત વિમતારવાત પરો મોકો મળયો, ગઝ1 અન કાબવ ફતહ કરયા બાદ આસત આસત ખરાસાન, સિસતાન, ઈરાન, અત તરકસતાન કમનનરમા આવતા રહા, સલતાન તિદાળદોત મોહમમદ ગોરી જતો જનમ ઈ. સ. ૧૧૩૮ (હિ. સ. ૫૩૩) મા થયો હતો ત એક બહાદર અન મહતતવાકાકષી સમદાર હત. તણ_ત તરફ રાતિ થતા વિ'દ તરફ હમલા શર કરયા, ઈ. સ. ૧૧૭૩ [હિ સ, “૩1)મા તણ મલતાન ઉપર હમલ। કરયો૨ જયા ગઝનવી સલતાનોતી નબળાઈન લાભ લઈ ફરીથી ઈસમાઈલીઓએ માચ* ઊ ચ હત. તખાત માર કટલયક છતિહાસકારાએ “દસમિતા” (€કરમત'ત બહવચન) શ *દ લખયો જ. મલતાન જીતયા બાદ 3૭' જીતય જ સિધ અન પ૫"#મની પાચ નદીના મગમ ઉપર આવવ છ.૩ ખ વરસ પછી ગટલ ક ઈ સ ૧૧૭૮ (દિ સ. ૫૦૪)મા મલ તાન અત “ઉછ”મા ફરાથી આવયો અત રણ એળ'મી ગજરાતની

૨૧, તમકાત નતાસરી પ ૧૮7, કલષતતા ૨. કરિરવાએ હિ. સ પ%ર લખી છ.

૩. તારીએ ડટ હારિમી, પ. (૭૯, ઉદરાબાદ

૨૮૮] ગજરાતનો ઇતિડાસ

ક સ&દમા આવી પહોચચો.૧ ત સમય ગજરાતના તખત ઉપ?

મળરાજ હતો. (હિ. સ ૫૩૩ યી હિ, સ. ૫૭૫--૪. સ. ૧૧0૪

થીદટ સ ૧૧૫૯) ત કમઅકલવાળ છોકરો હતો,૨ તથી વજીરા

અત વાવવા ખાનદાનતા મહતતાકાકષી રજપતો અત બીજ ભીમદવ

ત સમય સલતનતતમા લામ લતા થઈ ગયા હતા, તમણ અતિ

બહાદરી અન નિરભ'મતાથી લડાઈ કરી અન શયદ? જગી હાથીએ

હોવાથી ફોજન ભયમરમત કરી નાખી, ત ઉપરાત ચજમાતીએએ

પણ ફ0જમા તારતરાતી ભરતી કરી હતી અત તઓની મોટી

સખયા હતી? એ સમય પરય ત સલતાત ગોરીત રજપતો! સાથ મકામલો કરવાતો સજગ સાપડયો નહોતો, અત એ જ સગગથી હિદી બહાદરાના તલવામતા ધાથી નાવાકફ‌ દતો. ગજરાતી ૨૪”

પતોત પણ સિધોઓ જવા સમજતો દતો, પર ત અનભવ તત બતાવી આપય ક તમ નહત. ટકમા સવતાન સિદાણદદીન ગોરીત હાર મળી અન 4*૭વ રણ એોળ ગી તથા ધણી મસીબતો બ?દાસત કરી મશકલીથી ત ગઝતા પહગયો. શિહાબદદીન ગોરી ગજરાતથી ગઝના પણશયો તયાર જસસોએ ખમ આપી ક “તહરવાવા” (પપટણ)મા ફલાણા વપારીનો મામકતિયો મનીમ અહી મોજદ છ અત તતી

પાગ દશ લાખ બાલતરા (સિકા) છ. જ તની પાસથી લઈ ખજાતામા દાખલ કરવામા આવ ત! તકસાનીતો ખદવ મગી રહ

સલતાત કય” ક એ માલ નહરવાલામા મળયો હોત તો. સાર માટ દલાલ હત, મતીમ પાસથી ગઝતામા લવો ત ઈનસાફની વિરધ છ.

? સામાનય તારીખોમા આ જ સાલ છ, પરશ ત ઝયમલવાવામા હિ. સ ૫૩૫ છ.

૨ તમગકાત તાસિરીમા પ ૧3૬ ઉપર ભૌમરવત માટ “ખાળક” લખયો છ. પર"ત ગજરાતી ઇતિહાસ! ઉપરથી માલમ પડ છ ક મળરાજ બાળક હતો અન એજ સચી વાત છ ક ક

૩. તારીએ હારિમી, લા, ૨, પ ૨૪, ઉદાબાર ૪. નાસકથ હિકાયાતા--એોષી

સસલમાનોતા હમલઃ ૨૮ કગ

3રીની હારના ડારણા ગોરીઓની હાર વિશ ઊડ! વિચાર કરવારમા આવ છ તયાર' ત

ત મટિના નીચના કારણ મત માલમ પડ છ ર

૧. એમ જણાય છ ક ગઝનવી સલતાનની માફક ગજરાત

જીતવાનો ખાસ ઈરાદો ન દત. ત મલતાન અન “ ઉ૭”મા આવયો ઉતો.. સાથ સાથ ગજરાતમા પણ પોતાની ધાક બસાડતા જવાનો વિચાર કરયો. જવ ક કટલાક ઇતિહાસોમા એમ પણ લખવારમા આતય છ ક ગઝતામા જરર પડવાથી જલદી પાક! ગય! અત ખીજી

વખત ગજરાત ઉપર છમલ કરમો નહિ; આ મારી વાતન સમય'ન કર છ, નહિ તો દિલડીની માફક ફરીયો હારત! બદલ લવાન તન આવવ જરરી હત અત મારી ધારણા મજબ એ જ કારણથી મહ- મદદ ગઝતવીની જમ સાહિતય સામતરીનો સારો બ'દોમસત કરયો ન. હત, વળી રણ ઓળગવા માટ પાણીની બિલકલ વયવરયા ન હતી. એ કારણત લઈન ફોજની બહ ખરાબી થઈ.

૨. ગઝનવી લોકોના હિ'દસતાન ઉપર વાર'વારતા હમલાથી તમજ ગઝતાની કરનનમા હિદિગો!ની ભરતીન લઇત હિદઞા મસલ- સમાતોની લડાઈનો મતથી વાકફ થઈ ગયા હતા અત તત! મકાબ- કષો કમ કરવો! ત પણ શીખી ગયા હતા. જમક એ જ કારણથી ગોરીતરાએ ગજગતીઓ સામ હાર ખાધી, એટલ જ નહિ પરત દિદડીના પથડીમાજ પણ એત શિકસત આપી દતી. પરત ગોરીએ જગતી હળ બદલી તયાર ત કામિયામ થય!. જમક દિલહીની બીજી

લડાઈમા રજપતોએ સવા?ાતો ધચમલ। કરી લડાઈ શર કરી અન મન બાજ ફરલાવી વચલ॥ મારગ સ ફ કરયો તયાર ગોરો એ ચાલબાજમા ન સપડાગ,, પર'ત અસકાની (ઈરોાનતી એકકોમ જણ લગભગ પાચસો વરસ ૪રાત ઉપર હરમત કરી હતી) કોમની માડક હારલી ફોજની જમ પાછળ છકવા માડય. રજપત તત હારવા ધારી પોતપોતાની પાખમાથો અલગ થઇ દશમન! ઉપર તટી પડયા, ગોરી લશકર પણ

૧૯

૨૯૦] શજરાતનો દાતહાસ

એની જ રાહ નનત હત. તણ ચાલાકીથી પાછળ રરલી ફોજ ઘઈ ઘરીનલીધા અન એવ! સખત વમલ કરયો ક રજમળા હી શકયા નહિ અત ગોરીઓની જીત થઈ,

૩, જો “ક સોલકી ખાનદાત નબળ' અન કમજર યઈ ગય હત, પર‌'ત વાયલા ખાનદાન ચડતી અત ઉતનતિના શિખર પર હત, અત સકતનતમા તની જ ડખલ વધાર હતી, અણોરાજ વાવલા, લવણપરસાદ વાવલ! અન તના પતર વીમધવળ જવા ચાલાક

લકોના હાથમા રાનયની લગામ હતી. એ ખાનદાત ઉનનતિ કરત જત હત, તથી એક જીવતી જગતી બહાદ? કોમ હોવાના કારણ બળવાન રજપતોનતી ઢકડી તની આસપાસ જમા થઈ હતી. , અત તમની જ બહાદરીનો નતીનન ફતહના રપમા પરકટ ચય।,

૪. ગઝતડીતા વષતોડખતના હમલાગ હિદ રજ ત હોશિયાર કરયા હતા, તથી રિહાયદદોન ગોરીન' આવવ મહમદ ગઝન- વીતી જમ અચાનક ન હત. ગજરાતીએઓત તની ખબર મળી ગઈ હતી અત તયારી કરવાતો મોકો મળી ગયો હત!. તયારપછી જ ફરજ ગોરી સાથ લડી તમા નવા સિપાઈ ઓની જમાવટ ન હતી, પરત એ બદાદર અનભડી રજપતોની એકવડામલી ડરોજ હલી.

પ૫, એક મોટી વાત ત] એ છ ક એ સમય પય”ત ગોરીઓન પહાડી જગમા રોકાગ પડત હત, અત તતો જ તમત અનભવ હત.

મદાની જગમા ઊતચવાનો તમત કદી સનતગ સાપડયો ન હતો. ગ જણ ક, પહલી જ મદાની લડાઈ હતી જ તમન લડતની પડી. મશક સિધમા તમણ મદાનમા જ જગ ખલયો હતો, પરત તયા તમત ગઝનવી ખાનદાનની તમળાઈન] લાભ લત બળવો! કરતાર ઇરમાઈલીઓન। જ મકાબલ। કરવાન હતતો ત ઉપરાત મહમદ ગઝનવીએ કય” હત તમ ન કરતા તણ આવવાનો ગસતો કચછના રણમા કન પસ'દ કરષો હતો. એન પરિણામ મો આવય ક જ વખત ઝો ફોજ સજરાત પહોચી તયાર ક'રટાળીત થાકી ગઈ હતી અન તત દમ

યસલમાન।ના હમલા ₹[૨૯૧

તવાતો કઈ પણ મોકો મળયો ન હતો, પરત ગજરાતી ફજ તો તતાજદમ‌ હતી.

૬. ગજરાતી ડરોજની સખયા બહ મોટી વતી અન ગોરી ફજ કચછન રણ ઓળ ગયા પડી થોડી જ રહી મઈ હતી, ત નિરાશ થઈ વળગીન લડો શઇ નહિ 7

૭ ત ઉધમત ગજરાતી ફોજમા તાતરી તોકરા હતા જએ ગારીગોાના મકાગલામા બહાદરીન નયાય આપતા હતા અત તઓ નિલકલ પહાચી વળ એવા હતા.3 ' ભ

૮. શિકાષદદોન ગોરીની પામ કમ ફરજ હતી અન તની સામ ગજરાતી ફરોજની સખયા એર લાખ જટતી હતી. ત હરક રીત સન અત તયાર હતી. અત આ દદોજ ભરતી “ કરલા નવા [સિપાઈ એની ન હતી,, પમ ત બરામર‌ અનભવી અત એકતર થયલા તમામ ગજરાતી રજપતોની ચ ટલી ફોજ હતી.૨ સિહાખદદીન મોહ*મદ ( મોઈઝદદીતિવા વદદોન ) ગોરીના ઉતતમ સિપાહસાલાર‌ જગા

હિદસતાનમા ફતહોની શહિ કરતા રહયા ત નાસિરદદીત કળોયા, યતદદીન એઈમક અન બગતિયા? ખલજી હતા, વજીરોમા ઝિયાઉલમલક, સવયયોદલસયઈક સતજરી અન શશસલસલફ કયદાની હતા, જતા વિદદતતા ભરલા અન રાજ#ીય ટામાએ ગ!રી સલતાનની કીરતિન શિખર “પદચાડી. શિહાખદદીન ગરી ઉનાળામા ઘષ' કરીન ગગરતા અત _શિયાળામા હિદસતાનમા રહતો હતો. તની ફોજની જમણી પાખતો ઝડ કાળા અત ડાબી પાખનો લાલ હતો. ફરમાન ઉપર‌ “નસમ‌- મિનલલાહ” (અકલાહ તરફથી સહાય) હત, ત ૩ર વરસ ગજ કરી આ દનિયામાથી સવાના થઇ ગયો હત, તના અવસાનની સાથ

નીચની ખ શ'ર ઉપરધી માલમ પડ છઃ .

“૨. તારીએ હાલિમી ભા ૧, હદરાબાદ, દખખણ ર‌ પરાચીન ચજરાત, પ. ૨૪૭

૨૯૨] ગજરાતનો. ઇતિહાસ

“શહાદત મલક બહરો બર સધઝદદીત, કઝ ઈ બતિદાએ જહા શહ ચ ઉ નયામદ નક,

કસિગવમ ઝ ગરએ શાગાન બસાલ શશસદો દો, ફરિતાદા ૬ર રહ ગઝના બ મનઝિન દિમિકપ *

(અરયાત‌ સમદર અન પથડીના પાદસાહ, મોઈઝદોન ક જતા જવા સદગપીી દનિયાની શરઆતથી થય1 તથી, તતી શહાદત (અવસાન) હિ સ દનરના શામાતની તોજ ગઝતાના રસત [દમક નામની જગયાએ થઈ હતી ) હિદી તિકા નીચ પરમાણ ક

સામ પથી

ર

। કિદાષ) શરીહિમીરા। શરી મા સામ લા ઈતાહા ઈલલાહ

અતરસલતાનલઆઝમ મોઇ યદદનિયા વદદીન અય મઝ ફર મોહમમદ બિત

મોહમમદર‌ રચલણાહ, અમાસ હ

અમીરલ મોમિતીત૨ રિહાબદદીન મોહમમદ ગારીના સિકમા હિ સ. ૫૭૭ એક બાજ ઉપરનો તગજમો

ક. એજ ખદા જણ આપણા રસલત હિતયત અન સાચા દવિ સાથ મોમલયો જથી કરીત

તત તમામ ધરમો 3પર‌ જીત મળ (કિતારી ઉપર) (વચચ) એક ખદા સિવાય બીન ખ । નથા, મોહમમદ અધાહતો રસલ છ અનતાસિર લદીનિલલાહ અમીરલ મોમિનીન (ખવીફા)

૬ તખકાત નાસિરી

(કિનારી ઉપર) આ દિરહમ (ચાદીનો સિકો) દિલહીમા હિ સ પણછ

અસત સલતાનલઆઝમ (મહાત

બાદશાહ) સઈઝદદનિયા વદદીત (ખિતાબ) અખર મઝરફફ? (કનિ યત) મ!હનમદ બિન સામ

૨ ખિલાકત અન હિ દરનન, પ ૩ર‌

સસલસાનોના હમલા [૨૯૩

ગારીઓની વ'શાવળી

ગરોદદાક

બિસતામ

સનબસ

વર

મોહમમદ

| 1 શીસ અમ અલી

અખબાસ

મોહમમદ

કતયદરીન હસન

ઇઝદદીન

૧, શશતઉટદીનઅવી----૪. કતસદદીન મોહમમદ ૨. કખદીનમસફ૬ ----પ. શિહાબદદીન મોહમમદ 8 સષદદોનસરી દક સામ

છ.અલારટદીનહસન _ | ગિયાસદદીન સોધછીન

શફદદોન મોહમમદ મોહમમદ વઝ

[િહાબદોન ગોરી

૨૯૪] ગજરાતનો ઇ|તહાય

2 ઃ

ડતયદદીન અઇદબક ( અઇ-બિક )

કભદદીન એક તકી' કટબતો હતો બાળપણમા એક ત%* 7 વપારી તત તરકસતાનથી લાવી નિશાપર (જ ધરાનન મરાટર શહર

છ) લઈ ગયો, અન તન કાઝી કઝાત ( ચીફ જસટિસ ) કષયટદીન અમખદલ અઝીઝ ફડન વચી મારયોક કાઝી સાહબ પોત મહાન ઈમામ અણહનીફાના વ'શજમાથી હતા ત વિઠદાન હતા અન નિશાપરના ઉકમ હતા, પોતાના બાળકો સાથ સાથ કતણદોનની તાલીમત પણ એમણ ષયાનમા લીધ હત. જમક કતયદદીન કરાન તમના બાળક સાથ પદઘ' હત. ત ઘ!ડસવારી અત તીર દાઝી પણ સ'પરણ રીત શીખયો હર. ત ફરિકડ (ઈશવરોકત શાસ) પણ શીખયો હતો.? સદર સાહબના અવસાન બાદ ગક ઝરોદાગર કાઝી સાહબના સાહબઝાદા પાસથી ભારી ૪ીમત તન ખરીદી લીધ અન ગઝનામા સલતાન રિહાણદીન ગોરી આગળ ભટ તરીક પશ ડરયો, તન સલતાન રીતસર કીમત ખરીદી લીધો. કતયદદીન પરશસય સદગણોમા પારગત હત, તમ છતા પણ તતો બાલમ દખાવ સદર ન હતો, વળી તના હાયતી ટચલી આગળી તટી ગયલી હતી, અન એ જ કારણ લોક તત “ અઈબિક શલ” કહતા હતા; પર"ત સદગણોમા ત બીશન ધણાથી ચડિયાતો

1! 2 ૧. ઝફરલવાલ! શા. ર, ગરોપ

૨. ઝફરલવાલા ભશા. ર, યરોપ-મા લખવામા આવય' છ ક ખદ

કષાદદોન સાહબ ખરીદ કરી ગરતા લઇ ગયા. બાકીના ઇતિહાસકારોએ ખાસ કરીન કરરિયાએ તના અતરસાન પછી ગઝતા ગયો. એમ લખય છ.

૩ તમગકાતત નાસિરી અન કરિશતાની તારીખ હિટ ભા. ૨, પ 1૮૨મા

“અય” અરયાત‌ “થ'ર” અન “બક” (બગ) અરથાત‌ “શડ” લખય' છ અન. કરિરતા તખઠાત નાસિરીના શખટોન] ભાવારથ ખદટી રીત સમનનય! છ તણ અરદખિકના અરય તટલી આગળી કરયો છ પણ “રાવ'' ઉપથી આ અરધ નીકળ છ. શિલાકષખમા નતડણી ““અઈ-બફ” છ. ત સમયમા એ નામના બીન

મસલમાનોન ડડમલા £ ર૯૫

રત, સરઆતથી જ ત સખી અત નહાદ‌ર હત. જમક એક રાત એક આન'દના જલસામા શિકામદીન તમામ લકોન ઈનામો આપયા;

ડતયદીનત પણ સારી બફરિગા આપી, પર“ મજલિસમાથી બહાર આવરતા સધીમા ત સરજ માવ ત!કર અત ચાકરોત આપી દઈ કતગદઠીન ખાલી હાધ વમ પાકો આવમો. સલતાત શિહાશદદીનન આ વાતની ખમર પડી તયાર ત તતી સખાવત અત ઉદારવતતિયી અતિ ખશ થમઇ અત આસત અઃસત તતો દરજ વધારતા ચાહી તમલાના દારમા તરરીક તતી તિમણક કરી (મરગાકના અમીર) સલતાન શાહતી લડાઈમા ત માધન સર જામતો અમીર હત!, ઘણી ખઠાદરી બતાવયા હતા ત મિરકતાર થય!. કારણ ક ફકત થોડી જ ફોજ સાય સાધન સામપરી તવાર ફરવામા મચાગલ હતા તવામા અચાનક

દરમતોએ તત ઘરી લીધ. સિહાશદીનતી ફતઠ યઈ તાર લોડો ડતયદીનત ખડી સાથ વાતયા. સલતાન બડી કખષી નાખી તત માનવ'ત કરયો. ગઝના પહોચી “કોહગમ”' તત ગોપવારમા આવય' દિદસતાનમા તશ તન નાયબ ભનાચય.૫ ઈ. સ. ૧૧૯૧ (હિ, સ.

૫૮૩૭)મા મીર તણ ફતહ કરય. ઈ. સ. ૧૫૬૩ (હિ. સ. ૫૮૯)

૨૬૯૬] ગજરાતનો ઇતિહામ

કરવાની તાકાત માલમ નહિ પડતા કલામા ભરાઇ ગયો! અત પોતાના ઉપરી અધિકારી કતદદોનત ખબર આપી. તણ સતવર તન મદદ કરવાન ફચ કરી. છવણસય આ સાભળી ગજરાત પાછ। ચાલયો ગમ.૫ ત વખત કલદદીન અઈખક અવગણના કરી અત દવહી પાઢો આવયો,૨ પરત ઈ. સ. ૧૧૯૪ (હિ. સ. ૫૯૧)મા તત શિકષા કરવાન ગજમાત ઉપર હમલો! કરયો. ગજરાતના સિપાહસાલાર જવનરામ એક બળવાન લશકર સાથ કિલલા નછક મકાબલ કરયો, જમા ત હારયો. કતછદદીન તતી પડ પકડી, સિપાહસાલાર ફરીથી

હિમત કરી એક વખત ડમલ! લાવય, પર'ત બહાદરી બતાવયા છતા ફતહ ન મળી, અત નનન જખમમા મી લડતા લડતા મરાય!, ગજરાતના રાજા ભીમદવ બીકનએ હારના સમાચાર સાભળયા તયાર

ત નાસી છટયો, અત એક ખીજી જગયાએ આશરય લીધ!, અણહીલ- વાડ (નદરવાલા) પાટણ ખાલી કરય”, ગતમદરીન નહરવાલા (પાટણ)* મા દાખલ થઈ લટતા માલ સથ દિતડી પાછ ગય, કટલાક પરતિહાસોમા જણાવવામા આવ છ કઃ--કતણદીત “નહરવાલા''મા દાખલ ચઇ નય ક અહી” રહવ મશકલ છ, તથી લડાઈનો ખરચ

વસલ કરી પાછ આતય. ઈ. સ. ૧૧૯૫ (હિ. સ, પહર )મા જયજાવતી”-આથ અન નાગારના રજપતોએ ગજરાતના રાજ સાથ નડાઈ જઈ અજમર મસલમાત! પામથી છાનવી લવાત। ઈનદો કરયો.

મમા સાભળી કતબદોન ત તરફ રસતાના થય. ગજરાતન લસકર હજ

૬. કામવ-ઇબન અસીર--ઈબન બતતાએ (હાતિયોા ઉદ પ. પહ ભા ૨3) મા લખય' છ 8 સયદ નાહિરદીન પથડીનજના સમયમા ધોડા વચવા આશો હતો. સોનીપતમા તના નમાઇએ ઘોડા છીનવી લીધા અન તની

કતલ કરી આ જ ઠાદણ તદિહીની કતહન હત

૨. ફરિરિતાએ તિપાહસલારન નામ “ છતડાન”' લખય છ. ખરખર એ

આડ છ. મારા ધારા પજખ “ શિરાત મોહમમદી' સા ખર તામ લખડામા

માવય છ, ત જ કારણથી મ' એ પસદ કય” છ. ક

સસલમાનોના હમલા [૨૯૭

આવ ન લ, પરછ લડાઈ છડવામા અવી. આ લડાઈય ડતજ- દનત। ધોડો જખમી થઈ પડી ગય! અત ખદ ડતયદીન પણ જખમી થય!. લક તન ઉદ]વી અજમર લાત. આવી રીત મસલમાતોન

શિકસત મળી. રજપતઃ બહ ખશ યયા. આ દરમિયાન ગજરાતનો રાજ પણ પહોચી ગઈ રજપતોમા એક નત જમ આવય, અન મો(ી હિમત અન બહાદરો સાથ ગજરાતની કરોજ લઈ અજમરન ઘરો ઘાલયો. ત વખત કતમદીન પામ કજ પોડી હતી, તયી ત બહાર નીકળી ઘર તોડી રક તમ ન હતો. આ ખબર સલતાન શિદાણદદોનન મળી તયાર તણ એક બળવાન ડરોજ મદદ માટ રવાના કરી. ત સાથ ઇસલામખાત અસદદીન, અરસલાત, ખલજી, તસીરદીન હસન, અઇગદદન મવયયીદ અન શરકદીન મોહમમદ જવા મોટા ઉમરાવા મોજદ હતા. નયાર રજપતાન આ વાતની ખબર પડી તાર તએ નાહિ'મત થઈ ગયા અત હરક રાખસ પોતપોતાના ધરતો! રસતો લીધો. એમ માલમ પડ છ ક કતણદીનન ગજરાતના શળ તરડથી સપત તકલીફ પહોચી, તથી તણ ગજરાતના રાનતત શિકષા કરવાનો પરો ઈરોદો કરમો. જમક ઈ. સ. ૧૧૯૬ (ઠિ. સ. ૫૯૩)ના સફર મહિનાની ૧૫ મી તારીખ અજમરથી ગજરાત

તરફ એક અનભવી તસકર? સાથ રવાના થયો. ગજરાતનો રા*ન તના મદદગારો] સાથ મકાબવા માટ તીકનયો. ડતજઠટીનન ખબર પડી આથગદરમા આસપાસના તમામ રાજાએ રસત રોકવા માટ મોજદ

છ, અન ગજરાતની ફોજ પણ આવી પહોચી છ. ટરકમા ડતસદીન

ત તરક રવાના થયો, રસતામા આવલા જવદા જદા ડિલ) ઉપર‌ ફખઝ કરતો કરતો આઅમદ પહોચી ગય, બ'ન ફોન વચચ એક ખતરજ લડાઈ થઈ તરક ફોગએ ખીશટમા કસી જઈ ડતલચામ શર કરી દીધી. રજપતો પણ પીડ ડરરવવાના ડસમ ખાધા દતા. બત બાનતથી મહાન લડાઈ થઈ, બ'નશએ પોતાની બહાદરીન જવાહર ખતાવય. આખર કતયદીનતી તકી ફોતનએ એક બહાદરીભરયો હમલો

૨૯૮] ગજશતન! ઈતિહાસ

કરી જગન મદાન છતી લૌધ. રજપતોત શિકસત મળી. આ જગમા પચાસ ઠર દસમતો મારયા ગયા, અન તકી ફોળએ વીસ હજાર ગિરકતા2 કરયા. કતણદોનત લ'ટતો પષકળ માલ મળયો અત રાન- શૌકત સાથ ગજરાતમા એ દાખલ થય. તન ખાસ અણહીલવાડ (નહરવાલા)પ પાટણ ઉપર કબજ જમાવયો. ત એક મોટા અમલ- દારત પાટણતો હાકમ ખનાડ]ી પોત દિલહી તરફ રવાના થય, ઘણ કરીન ત જ સાલ ક ખીછી સાલ (હિ, સ. ૫૬” કતયદીનન મગના જવાતી જરરત પશ આવી અત ત ગઝના ચાલયો ગય. માર માનવ છ ક ત એ જ કારણથી ગજરાતનો કખજ હાસિલ કર‌ી શકયો નહિ. તણ ગજરાતમા કોઇ મદદ ન મોકલી તમજ ત પત પણ આવી શકયો! નહિ આ કારણયી એ તત! કબજામાથી જહ રહ. પાટણમા કટલા વખત પયત હાકમ રલો ત મત કોઈ પણ તારીખમાથી મળત નથી; પરત ગજરાતી તારીખો ઉપરથી ક વાત ખાસ માલમ પડી જાય છ ક કટલાક દિવિમો બાદ ભીમદવ પાટણતો કબશ લીવો, બહારની લડાઈ અત અ'દરના બળવાથી સહતનત‌ અતિ કમશનર ચઈ ગઈ અત એ જ કારણ‌ધી ખીનન શીમદવવી આખ ખ'ધ થતા સોલ'ી ખાનદાતતો

અત આતય! અત વાઘલા વ'શ ગજરાતત રાતતયકરતા બનયો. અડસોસતી વાત છ ક મત કતયદીન અઈ બકના સિકકા મળયા નયી.

સલતાન શમસદીન અલતમરાત। જમાનો પ. સ.૧૨૧૭ (હિ. સ. ૬૦) થી માડી ઈ. સ. ૧૨૩૫ (હિ. સ. ૬૩૩) પરય'તત છ. તના સમયમા નરફરીન મોહમમદ આદી એક અતિ વિદદાન શખસ થઈ ગયો હતતો. નમઉલ‌હિકાયાત તતો જ ગર'ય છ. તમા આઇ

1. ઝફરલવાલા, ૬મી ભાષામા સજરાતના ઇતિહાસમા લખવામા આવય છ ક ત વખતથી સાડી મ'થદારા ઉહલખ પત નહ‌રવાલા મસલમાનોના ફબનનમા રહ. આ સતય તથી. અલાઉટીન ખતના વખતથી અલમતત નહવાલા ઉપર સસલમાનોનઃ પરો કાબ થય.

સસલમાનોના હમલા [૨૯૯

લખ છ % “એક વખત હ' ખ'ભાતમા હતો? એ સમશત કિનાર આવલ છ; તયા સખયાબધ સભી મસલમાતો રહ છ. તઓ ધમન શત જ અન ઉદા* દિલના છ. મ' સાભળય ક એ રાહર ગજરાતના

રજન જયસિગ (અવસાન ઈ સ ૧૧૪૩ર-હ. સ. ૫૩૮ ના. કખકનમા હત, જન પાયતખત અણહીલવતાડ ( નહરવાલા ) હત-- તના સમયમા અહી આતશપજકા (પારસો ) અન મસલમાનોની ઘણી વરતી હતી. મસલમાનોની એફ મગજિદ હતી, જની પાસ એક મીના2॥ પણ હતો; ત ઉપર ઊભા રહો બોગી બાગ પોકારતો હતો પારસીઓએ હિ'દઓન મસલમાનો ઉપર હમલો કરવાન ઉદકરા.

તમણ ત મીનામ તોડી નાખય, મસજિદ બાળી નાખી અન ૮૦ મસલમાતોન મારી નાખયા. મસજિદના ખતીમન નામ કલા અલી હત ત બચી અણહોલવાડ ચાલયો ગય॥ અન તણ તમામ પીડિતાતી' કકવિટટ કરરી, રાજાના દરબારીઓ માથી કાઈએ તની દરિવાદ સાભળી નહિ, અન કોઈએ ધયાન આપય' નહિ; કોઇએ ન તો મદદ કરી. હરક દરબારી પોતાના ધરમન'ધન મચાવવાતી કાટિશ કરતો રલો.' કતમ અલીએ સાજજય' ક ૨1% સિકાર ક?વા જતાર છ. ત જગલ- મા જઈ રાતા જવાતા રસતા ઉપર એક ઝાડ નીચ ખ?, રાળ તયા પહ*ય1 તયાર કતતત અલીગો વિન'તિ કરી ક આપ છાથાત

થોભાવી મારી કમયિ!દ સૌભળો લો. રાશનએ સવારી રકી. ડતમ અલીએ એક કવિતા જ હિદીમા (બહધા આદતો હિદી શખદતા

ઉપમોગ કરવાનો ભાવારથ ગરાચીન ગજરાતી ઝમાન હરો) બનાવી હતી અન તમા તમામ બનાવો વરણવયા હતા, ત રાળનના હાયરમા

મઈ, રાશનએ ત વિતા વાચી એક નોકરત હકમ ડયો ક * તાર કતમ અલીન સચિત તારી પસ રાખવો અન હ* કહ' તયાર તત

દરબારમા હાજર કરવો. તયાસપછી રાજન પાછ ફમ અત પોતાના નામકત બોલાવી કથ ક તમામ સવાસત કામ તમાર કમય. હ” તરણ દવિસ માટ તમામ કામ છોડી દઈ ઝનાનારમા રીરા. હવ”

૩૦૦] ગજરાતન ઇતિહાસ

પછી સદતનતના કારામયર માટ મત કોઇપણ રીત છડવો નહિ. ત જ રાતર રાન એક સાઠણી ઉપર સતાર થઈ ખલાત ગયો અન ચાળોસ ફરસગત અતર એક રાત 1દિવસરમા કાપય' અન સશદાગરના વશ શહરમા દાખલ થય!.૧

બનરી અન ગલીક ચીમા અલગ અલગ જગયાશ ગહો કતય

અલીની શિકાયતો વિરની સતયતા વિશ તપાસત રલરો. રા'ન સારી રીત ખબર પડી ગઈ ક મસલમાનો ઉપર‌ અતિ જલમ મનરો છ અન તએની કતલ કરવામા આવી છ, ત પછી તણ એક વાસણ સમદરના પાણીધી ભમવય' અત સાથ લઈ પાટણ તરફ રવાના થય. તયા પ તાની રવાનગીની તરીજી રાત ત પહોચયો. સવાર તણ દરબાર ભરયો અત કતમ અલીન બોલાવીન કહય ક તમ સરવ બતાવવ ખયાન કર, તણ તમામ ઘષટીકત સ'ભળાવી. દરબારી આદમીએએ તના ઉપર ખોટા બયાનતો આકષપ મકવાની તથા ધમકાવવાની પરચઠા કરી, સાર રા”તએ પોતાના પાણીવાળાન ખોલાવી ત વાસણ

હાજર રહલાએન આપવાન ફરમાનય, જથી કરીન તએ તમાથી પીએ. હરક શખસ ચાખીન ત છડી દીધ' અત તઓ સમજી ગયા

જ સમદરન' ખાર પાણી છ, પીવા લાયક નથી. ત બાદ રાળતએ કકય: આ મામલામા જીદા જદા ધરમવાળાત સબધ દતો, તથી મ' કોઈ ઉપર ભરૉસો ન કરયો અત મ જાત

ખ'ભાત જઈ આ બાબતતી તપાસ કરી, તયાર સાલમ પડય ક ખરખર સસલમાનો ઉપર અતિ જલમ થય! છ. તયારપછી તણ કહય ક તમામ રયતની પરિરિયિતિ વિશ સ'ભાળ રાખવાની

૬. એક ફરસખ ક ફરસ'ગ ખશાબ તરણ માઈલનો હોય છ, એક માઈલ ખરામર ૪૦૦૦ ગજ અન એક ગજની ખરાખર ચોવીસ આગળ હ છ- (લગાત ડિરોરી)

આ પરમાણ પાટણથી ખ'ભાત ૨૨૦ માઈલ થાય અન રઃ એક કલાકના પાચ માઈલ ચાલયો.

મસલમાનોના હમલા [૩૦૧

અન એવ રકષણ કરવાની મારી ફરજ છ તએ સહીસલામતીથી. રી શક. ત પછી ગર મસવમાતામાથી બબબ આદમીઓન (બહધા જએ આ મામલામા ફસાદ કરવામા આગવાન હતા) સજા કરવાન. અન એક તાખ “સતર” ક “બાલતરા” (ચાદીના સિકા) આ મસજિદ અન મીનાર તયાર કરવામા વાપરવાત! તણ હકમ કરયો અત ચાર નતના જીમતી કપડાના ડકડાનો બતાવલો ખિલાત અરપષ'ણ કવો આ ખિઘાતના કપડા આજ પયત (ઈ. સ. ૧૨૦૭; હિ સ. ૬૨૫) ચમખી મકવામા આના છ. અત કોઈ મોટા તહવારન દિવસ બતાવવામા ચાવ છ. આ સરવ" મસજિદ અન મીનાર 'ટલાક- દિવસ પહલા કાયમ હતા, પણ માળવાના લસફર અણહીલવાડ ઉપર

હમલ કરયો તયાર તત તોડી પાડવામા આવયા. સયદ આર તમન [ સઈદદદદોન સરફ (વપારી) ]એ પોતાત ખરચ" ત ફરીયી બનાવયા અત એકત બશલ ચાર મીતાર બધાવી ત ઉપર‌ મોનાના કળસ ચડાશયો. ત પોતાના ધમ'તી ઈમારત ગરઈશલામ મલકમા છોડી ગમ. ત પરમારત આજ પરય'ત મોનનદ છ.” જાડી “જયસિગ” શભદ “સિદધરાજ જયસિહ” માટ વાપર છ, જતો સમવ ઈ. સ. ૧૦૯૪થી ઈ. સ. ૧૧૪૩ (હિ, સ. ૪૮૪ થી હિ. સ. ૫૩૮) પરય'તતો છ.

મોહમમદ વાડી ઈ. સ. ૧૨૨૪ (હિ. સ. ૬૨૫) પરય'ત સિધમા નાસિરદરીન કબાચા પાસ રલ અત તની ફરમાઈશયી ' જમઉલ દિકાયાત "તા તરય રર કય. નાસિરદદીન કબાચાના અવસાન પછી

ત સલતાન અહતમશની ખિદમતમા ચાલયો આશયો અન કટલોક વખત દિલહીમા રહયો. નનમઉલહિકાયાતના કટલાક ઉલલખ ઉપરથી એમ માવમ પડ છ કઆ કિતાબ ઈ. સ. ૧૨૩૨ (હિ. સ ૬૩૦)

સધીમા ખતમ થઈ. તથી જ ત ખ ભાત ક પાટણમા આવયો હોત તતાત ઈ સ ૧૨૨૪ (ડિ, સ. ૬૨૫) અત છ સ. ૧૨૩૧

૬. જમહલ‌"હકાયાત પરકરણ ૨; મલક તવાઇફ અન એહવાલ ઈરાન હસતલિખિત દારલમસનનિરીન‌ આઝમગઢ.

૩૦૨] શજનનાતત! ઇતિહાસ

(હિ, સ ૬3૦)ની વચચ હોઈ રક. સિદદરાજ જયસિ હન અવસાન ઈ અ ૧૧૪૨ (હિ સ. પડણ)મા થય હત. આ હિસાન મોહમમદ માદી ઉપગના બનાવ પકી સો! વરસ બાદ ગજરાતમા આનો કરિશતા ભાન ૧ પન ૩૧૬ ઉપમ જણાવવામા આનય છ ક નાસિરદોન ફશાયાના વખતમા સનતાન જલાતદીન ખાગઝમ શાહ

જટવા# દિગસ માટ મિધત કગજ લીધો હતો ત સમ તણ એક "પરાજ લટમા? માટ મજમત ઉપર મોકલી હતી કાહ પણ ઇતિહાસ

માથી એમ જણાત નથી ક ત ગ7મતની હદમા કયાસધી પહચી છતો પરત જીવતનીના આ બયાન ઉપરની ક ' બ ફ”7 નહગવાવાથી પાછી આડી તયાર લટના માલમા ઘણા ઊટ લાવી હતી ” એવો શક પદા થાય છ ક ત “તહરવાના”ત બદત મારવાડ અત સૌમષટર તી સમહદ ઉપર‌ કોઈ રડર લ” પાડી માડી, અન તથી ઊહટો સષકળ છ, કારણ ક તયાની મ ખાસિયત છ, નહિતો કોઈ પણ ગજરાતી તારીખમા એનો ઉતતખ નથી,

મિરાત મોહ*મરોએ ચસમાનળા અત ગજરાતના પરાચીન પરતિહાસના આધાર જણતય છ ક “ શ*લાક પતિહાસકામોગો લખય છ % ગજરાતના રા? વીરષવળ વાડવાના વજીર વગતપાન‌ એક

લાખની ડરજ લઈ સવતાન મોઇડદદોતત લસકર‌ ગજરાત ઉપર

ચડી આગય હત તની સામ ગજરાતના જગલમા મમમનો કરી સારા લશડનતી કતલ ઝરી આછત‌ા રાળન પણ સમાનધરમાની હિમાયત કસતરા માટ ગવ હતો, સોડવ 2*નના દિવિમાથી સતતાનના

તરનો ડર‌ નીકહયો નહિ અત હમર ફિનરમા રહતો હતો. કરમસ જોગ સલતાતની મા જગાએ ગઈ ૨ તયાર ગજગાતના સમદર કિનાર વસતપાળતી ,ય[કતપરયડિતિથી લ ટારગોએ સતતાનતી માતો

સસલમાનના હમલા [૩૦૩

“અસબાબ લટી લીધ, પરત ત મછી રા'નએ ત અસમાગ ફરીથી અપાવયો, અત ધણ! જ વિવક બતાવયો. જયાર આ ખબર દિલહી પહગી, તયાર સલતાન અતિ ખશ થમ, અત રાતતમ પનામ આપવાની ઈચછા ડરી. રાજાએ વિન તિપરવક કહય” ક ગજરાત પર ચડાઈ ત કરવામા આવ એજ એક મહાત ભહરિસ છ, સવતાન તના સવીકાર કરયો, અન મજાની ફિકર જતી રહી.” આ પરમાણ લખી આગળ રદિયો! આપતા લખ છ ક એ કિસસો! તદત ગલત છ, કારણ ક ઇસલામી તવારીખોમા એનો કઈ પણ ઉલલખ નથી, ગએવઢલ સધી ક સલતાનની માતાના નનતરાએ જવા વિરો પણ કઈ લખય

નથી. ખા ઉપરાત વીરધવળ ૪. સ ૧૨૩૩ યી ઈ. સ, ૧૨૩૮ (હિ. સ. ૬૩૧ થી હિ. સ. ૬૩૬) પરય ત રાનતયકરલા રલો. ચવામવ'શમા મ મષગદરીન થઈ ગયા. પહલ સધઝદોન બડરામરાહ ઈ. સ. ૧૨૩૯ થીઈ.સ. ૧૨૪ (હિ. સ. ૬૩૭ થી હિ. સ. ૬૨૯) પતત અન બીન મષઝદીન કકાબાર આ ખાનદાનનો આખરી બાદશાહ છ. ટ'ડમા પહલ મઈઝદીન પણ વી*ધવળતા અવસાન બાદ તખતનશીન યય!. આ ઉપરથી સાફ સાફ જણાઇ આવ છ ક આ કિસમો જડી કાટલો વજદ વગરનો છ.પ પરત મારા ધારવા સજભ એક ખીજી બાબત એવી ક જ સ'શાધનથી ક'ઇક સાચો સાનિત થાય એ બનવાજોગ છ, અરથાત‌ જમક ઉપર કહવામા આવય છ, અ મ

દીન ત રકામવશનત મધઝડડીન નથી, પરછ ગ તિડાખદીત ગદરી છ જ મઈઝદૌન મોહમમદ પણ કહવાય છ અન જત! તાયબ કતયદોન અઈ મક હિના હાકમ હતો. મઈઝદોન‌ મોહમમદ (રિહા-

ખદદીન) ગોરીએ ઇ. સ. ૧3૭૮ (હિ. સ. ૫૭%)મા ગઝરાત ઉપર હમલો કમો તત અટકાવવા માટ નાયિકાદડી પોતાના ધાવતા બાળક મળરાજન લઈન તતા કાકા બીમદવ ખી? સાથ નીકળી તતી સાથ મદકતા તમામ રજબ ચએકતરપણ હતા, તમા વાવલા ખાતદાનનો

સથાપક અરઝોરાજ અત લવણપરસાદ તમજ તતો વજીર વસતપાળ

૩૦૪] “ગજરાતન ઇતિહાસ

(જ લવણપરસાદના પતર વીરધવળતો પણ વજીર હત ) વગર પણ હતા, સાચી વાત તો એ છ ક ત લોધની હિમમતથી જ ગક લાખની શ'યકત કરોજ જમા થઈ અત બહાદર ગોરીએની બલા ગજરાતતા શિ?થી ત સમમ ટળી વસતપાળ અત તજપાળ બન અતિ હોશિયાર હતા. તએ પોતાના ડહાપણથી જરર સમનનયા ઘણ % મઈઝદદોન મોઢમમદ ગોરી જક અતયાર તો! હારીન ચાલયો! ગમો છ પણ ત સ'પરણ તયારી સાથ જરર પાછ! આવશ; તનો મકાબલો

આસાન હશ નહિ. તથી ત એવી ફિકરમા મડ! ?લરો હશ ક કોઈ પણ રોત સલતાનન ખશ કરી ભવિષવતા હમલાન! દરવાજ બ'ધ યાય.

હજજ માટ જવાના ત સમમ જદા જદા રસતા હતા :

(૧) ગઝના અન ગોરથી જમીન માગ શશિકમા થઈ મકા;

(3) સિધત બદર દબલ ક મતયરાથી સમદરમાગ” બસરા અત બસરાથી મકા;

(૩) સિધના બ'દરથી સમદરમાગ મખખા (યમન) તયાથી મકા;

(૪) ખ'ભાત અન ભરચથી સમદરમાગ" મખખા અન તયાથી મકા.

જક જમીનમાગ'ની સફર દરિયાઈ મારગ” જટલી જ મહકલી- ભરી હતી તથી જન નતયાયી નછક પડત તયાયી ત ચાલયો જતો. આ ઉપરથી સિ'ધની ફતહ પછી સલતાનની મા ક મરિ'દ (ક બન) સિધના બ'દરોથી રવાના ચરયા હોય એ સ'ભવિત છ. વળી ત

જમાનામા વહાણવટાની રોત ઝોયી હતી ક લોદદો બતી શક તયા સધી સામાનય રીત કિનાર કિનાર કાડાના સથળાખથી પશાર યઈ લઈ જતા હતા. એમ ગણતા ગજરાતના કિતારાની સામ નયાર જહાઝ આવય હરો તયાર વસતપાળ પોતાની તદખીર‌ અમલમા લાવયો

હય, ગ ઘણ જ સ'ભવિત છ; જમક ઉપર ઉલલખ કરવામા આવયો. જ; અત પછી છાનામાના સલહ કરી એ વિન'તિ ફરી હોય ક

સસલમાતનના હમકા [ ૩૦૫

ગજગત ઉપર કમવો કરવામા નહિ આવ. આ સલતાત સમજી જઈ સમયત અતઞરીન ૩ઝલ કમી વીધ હોય. તથી બીશન કારર‌ા સાથ એ પણ એક કારણ હોય ક ખદ મધઈઝદીન મોઠ*મદ ગોરી અથવા તના નાયમર એ સમય પરયત ગજરાત ઉપર કોઈ પણ ડમલો ન કમા? ત એટલ સધી ક ખદઠ કરણના સિપાહસાલાર જીવનરાય

કતયદદોનન છડયદ નહિ. નહિ તો મિલક સભવિત દત ક જ રીત પથવીરાજથી દારો જઈ તત વગ લીધ તવી જ મીત ગજરાતીએ

શામ પણ વર‌ લીધ હોત. હવ એ વાત રહી ક કોઈ ઈસલામી તારી ખ- મા એત! ઉદલખ નયી. તન કારણ મામ ખયાલ મજબ એ છ ક એ કાઈ એવો મહાન બનાવ ન હતો, જન ઇતિહાસમા સયાત મળ. અલાઉદીન ખલજની ખગરમ ( મલકાજહા) મલક કાયર અન ખસમરાહ ગજરાતીના કતયાયી ક ટાળી જઈ મકા જતી રહી હતી. પમત તવારીખમા એ બનાવનો કઈ પણ ઉલલખ હોત તો ઝિયા બતી'ના આ લખાણ ઉપર કોઈ ત કઈપણ જતત રક રાખવાનો મોકો ત મળત, કમક ખલજી ખાનદાનતો કોઈ આદમી રલોન હતો તથી તમલક તખત ઉપર બક।. અન એ બનાવ પણ મત ઇબન મતતા તરકથી નનણવાત મળયો જમણ મકામા એ ખાનદાનના લોકા ( મલકાજહા વગર 7ત જયા હતા. તથી હ' એમ તો! કહવા નથી માગતો ક આ બનદ4 ગવત છ, પરત સભવિત છ ક નીચ બયાન કરવામા આવ છ ત બનાવની સાથ સાચો ઠર. એ બતાવ અલતમશના જમાનામા બનયો! હતો અત બનવાનગ છ ક સમસ-

દીન અલતમશન મરતિ અયના તો તતી મા ૩૦૮૪ માટ જતા હવ અન સન‍જરતી નાકામિયાગોન વર લવાના ઈરાદાથી વીરધવળત આમ કરવાની ફગજ પાડી હય.

મિ-ત અહમદીમાપ જણાવવામા આવય' છ ક સલતાન શનજર સાત ઇનતરત' લસકર આપી અલકફખાનત નહરવાલા ફતહ

૧, મિરાત અહમટી ભા. ૨, ૫૦ હ૩

૩૦૬] ગજરાતનો. ઇતિહાસ

કરવા માટ રવાતા કરયો. નયાર ત પહોચયો તયાર નહરવાલાના રાજા હરદમાલપ વાધલાએ તત! મકાબલો કરયો. પાચ વરસ અગિ- યાર મહિના પરષ'ત લડાઈ ચાલ રહી; પરત નિકાલ થાય ત પહલા સલતાન સનન‍જરન' અવસાન થય' તથી અલફખાન રનત પાસથી ઘોડ' ધણ' લઈ સનજર‌ તરફ પાઠો ફરયો. મજકર સરદાર કિલલા સામ જ મસજિદ તયાર કરી હતી તમા તારીખી શ'ર આ છ, તમાથી હિ સ ૬૫૫ માલમ પડ છ --

બિનાશદ મસજિદ નમ મનવવર, નબારાદ મિસલ ઊ દર મજ દીગર.

'ખલીલલલાડ દર મકા હરમસાખત, બમિસલશ દરપટન શદ બત ખરાતર.

બશહર નહરવાલા દાર ઈસલામ,

શદા સરિજદ બહકમ શાહ સરવર. બફરફશ અર મીચરદદ ફલકવાર,

બરાય દીદત મિહરાબા મિમમર. હરીમ કાબા શદ દર દાર ડરલામ,

ક અહસનતિલ મદાઈન ગકત બહતર. 'બિનાશદ ખાના અઝ અતર ખદાવ'દ,

યગો અઝ લફઝ હાદી બતત અકબ?, ખિના કરદસત આલી બત ઇસલામ,

અઝ રોનક ,શદદા દીન પયમબર. બસનન રશ સદો પનકણ પ'જ બફ,

ઝ દિજરત સયદ સાલાર મદશર- રસાન ૬૨ મહ ઝીકાદા ઈતમામ,

અલકખાન નામવર સલતાન સનજર.

3. મિરાત મોણહમમદી, પન‍ ૩૨

સસલમાનોાના હમલા [૩૦૭

(અરથાત‌ રોશનદાર “મ મસજિદ બધાઈ તના જવી ખીનન સશકમા નધી.

અરલાઠના મિતર ( અષહામ) મકામા હરમ (પવિતર જગયા) ખધાવી, તના જવ પાટટમા સદર મકાન થય-

ઇસલામના ધર નહચવાલા શહરમા અગરગણય યાયના હકમથી 4સજિદ થઈ, તતો મિમબ? અન મહમમ જવાત નવમ સતરગ ખદાન સથાન) તની ટરાચ ઉપર આકાશની માફક ફર છ.

પરિલામના દશમા ત કાખાની પવિતર જગયા થઈ, અન ત 1મામ શહરામા ઉતતમ થય

ખદાવનદ (પાદશાહ)ના હકમથી આ મફાત બધાય. “વાદી નત અકબર ” શબદોમાથી એતી તારીખ નીકળ છ. તણ

મક ઈસલામત આલીશાન મકાન બધાવય છ. તના વડ પચમબરન। દીન ધમ) શનકદાર' થયો.

૩ન૮] ગજરાતન ઇતિહાસ

પણ સતય નધી, ફારણ ક વીરધવળ હિ. સ. ૬૫૫ પહલા મરણ પામયો હતો, તન અવસાન મિરાત મ!હમમદી પરમાણ (છ. સ. ૧૨ટ૮ હિ. સ. ૬૩૬) અનખીનન આધાર પરમાલ ઈ. સ. ૧૨૪૨ (હિ. સ.૬૪૦ જ. ત ઉપરાત તની રાજધાની ધોળકા હતી. ત વખત પરયત પાટણ તના ડબજમા ન હત, પરત પાટણ ત વખત વોસળદતતા

કબનનમા હત. અન પહલ બનાવ ઈ. સ. ૧૨૫૭ (હિ. સ. $૫૫) નો છ. ત પછી અસલ બનાવ લઈએ. તમા સ'ખયાબધ બાબતો વિયાર કરવા જવી છ. પહલા તો એ ક સલતાન સન‍જર‌ કોણ હતો? મોહમમદ ગઝનવી પછી સણકતગીનના વરના આખરી બઆદશાદ પરયત કોઈ શખસ આ નામથી ગઝનવી બાદશાહ નથી થય!. વળો અતકખાન સતજર નામતો કોઈ સિપાહસાલાર પણ મળતો નથી. સલજીક ખાનદાનમા એક બાદશાહ “સન‍જર” નામન જરર ચય! છ, પરત તારીખમા એ વાત ચોકસ છ,ક તતી ફોન થઝતાથી કદી આગળ આવી ન હતી, ગોરી ખાનદાનના જટલા સલતાના થયા તએમા કાઈત નામ “શનજર” ન હત. ગલામ વશરમા કઃખી ક શમસીઓમા પણ “સનજર' નામ ન હત. અ કજદરીન અઈખક પરષ'ત જોઈપણ સિપાહસાલારન નામ પષ “સનજર‌” ન હત.૫ શમસી [શમસદદરોત અલતમશ અવસાન ઈ. સ. ૧૨૩૫ (ઠિ. સ. ૬૩૩) ]ના જમાનામા અલબતત કટલાએ અમલદારો'ના નામ “સનજર” છ, જ નીચ પરમાણ છઃ

૧* મલક તાજદદીન અરસલાન'ખાન સનજર ખારઝમીઃ--આ શખસન ઇખતિયારલમલક અખઅબક' મિસર ક એડતમી ખરીદી દલી લાવયો હતો અત અલતમશ ખરીદ કરી તની જદા જદા હ ઉપર નિશનણક કરી. ર‌કનદીન અન સલતાના રઝિયાના સમયરમા

પણ અયોધયા અન પબમા ત હમ રજો. સલતાન નાસિરદદીવ મદમદના સમયમા ધ. સ, ૧૨૫૮ (હિ. સ, ૬૫૭) મા તણ બળવો

૨. તબકાત નાસિરી--સલતાનાનો ફડરિસત

સસલમાનોના હમલા (૩૧૯

કરય. માળવા અત કાલિજર તરફ જઈ ફરીયી ત બાળા ચાલયો ચય!, મલક ઇજદરીન બલબત આખર તન ગિરદતાર ફરી મારી. નાખયો.

૨. મલક તાજીદીન સતજર તખરપખાનન રામસદરીન અદતમશના સમયમા ખરીદ કરવામા આવયો હત. મઇછદદીન તત તબલાતા દારગોપ બનાશય, અત સલતાન નાસિરદદીન તન નાયબ અમીર બનાવયો, તયારપી ત જદા જદા સબાનો હાકમ યપ!, ત સલતાન બલબન સાથ મવાત પરયત ગયદ અત ઈ. સ. ૧૨૫૯ (હિ. સ. ૬૫૮) સધી ત હયાત હત.

૩. મલક તાજદદીન સન‍જર કબ'તખાન અતિ બળવાન હત!. એ૪ી વખત ખ ધોડ1 ઉપર કોઈ વપખમત આ ઉપર અન કોઇ વખત ત ઉપર ત સવારી કરતો. ઈ. સ. ૧૨૪૨ ( હિ. સ. ૬૪૦ )મા જદા જદા હોદદ ઉપર દિલહી અન અયોધયામા રહો, તની ઉમરના આખરી હિસસામા ત બિહાર ગય। અત કિલલાની ભી'ત નીચ એક “રથી જખમી થઇ મરણ પામય।.

૪, મલક તાજદીન સન‍જર કતલકત રામસરરીનના સમયમા ખરીદ કરી નમાદાર બનાવવામા આગય; સલતાન રઝિયાના સમયમા

મદાયતનો હાકમ થતો, ઈ. સ. ૧૨૪૨ (કિ. સ. ૬૪૦) મા કાલિ”જજર‌ કતઠ કરવાતી તયારી ત કરી રલો હતો તયાર લોકોએ ઈયાથી તત પાનરમા ઝર આપય' અન થોડા જ દિવસમા તત”

૩૧૦] ગજરાતન! દાતહાસ

શિહાલદદીન ગોરીના સમયરમા તત ખરીધો અન પોતાના બાળકાતી સાથ તતી પરવરશિ કરી,

ત જવાન મયો તયાર જદા જદા હોદા ભોગવયા પછી તમન લાના દારગા ( જ ત સમય એક મોરો હોદદો હત!) તરીક તતી નિમણક કરવામા આવી. ૪. સ. ૧૨૨૪ (હિ, સ. 3૨૫) મા નિક" મશમલક મોહમમદ જીનયદી વઝીર સાથ સિ'ધ ગષ! અત એક પછી

એક તમામ સિન! કબજ લીધો. સલતાન તયાજ તત હાકમ બતાબ!. તણ પણ મલકની બરાબર વયવસથા કરી. ઈ. સ. ૧૨૩૦

(કિ. સ. ૬૨૮) મા મલતાન અન ગજરાત તત હવાલ કરવામા આવયા. ઈ. સ. ૧૨૩૧ (હિ. સ. ૬૨૯) મા તત. અવસાન યય.

ઉપરના ઉકલખ ઉપરથી માલમ પડશ ક ચમસદદીનના સમયમા કકત કઝલકખાન સનજર હતો, જના વિશ કહવાય છ ક તત ગજરાત તરફ મો।કલવામા આવયો હતો. અન કોઈ સતજર વિશતો તવારીખમા ઉલલખ આવત નથી ક જણ ગજરાત ઉપર હમલો કરયો હોવ. તથી જરદા જદા કારણન લઈન એટલ તો માનવ પડશ ક સલતાત સતજર “ મિરાત અહમદી ”મા પણ કઝલકખાત. સનજર‌ છ.

[૧] મરયમ ત! આજ સનજર નામનો એક શખસ મળ છ, જણ એ સદીમા ગજરાત ઉપર હમલો કરયો હતો.

[૨] આજ શખસ છ ક જત મલતાનત અન “ઉછ” અરથાત‌ સિધનો હાકમ બનાવવામા આનો હતો, અન ઘણ‌' કરીન તયાથી જ તણ ફોજ નહરવાલા મોકથો હતી. એડ સમરયન શિરાત અહમદીના આધાર પરધી ચાય છ ક મૌલાના યાકબ અલકફખાન સનજરતી

સાથ બકા” [સિધ]થી નહરવાલા પાટણ આવયા હતા અત તજ

13] એજ શખસ છ ક જણ ઇ. સ. ૧૨૩૬ (હિ. સ. ૬૨૮) મા નહરવાલા પાટણ ઉપર‌ ચડાઈ કરો, અન ઈ. સ. ૧૨૬૨ (હિ.

સસલમાનોના હમલા [3૧૧

સ. ૬૨૯)મા મરણ પામયો. મિરાત અહમદીમા અલફખાન સન‍જરત પાળા ફરવાન કારણ એજ છ. અરયાત‌ સલતાન સનજરત અવસાન પ. સ. 3૨૩૧ (કિ સ. ૬ગ૯) મા અન ચડાઈતી સાલ ઇ. સ. ૧૨૩૦ (હિ, સ, ૬૨૮) અન મસજિદની સાલ ઈ. સ, ૧૨૫૮ (હિ- સ. ૬૫૬) છ. બતમા લગભગ ર વરસતો! તફાવત છ. તો

મારા ધારવા મજગ એતો! જનાબ ખ છ ક મરિઝદતો પાયો સન‍જરના સમયમા ન'ખામો!, પર'ત અદ મસઝિદ હિ. સ. ૬૫૬ (ઈ. સ. ૧૨૫૮? મા ખતમ થઈ, કારણ ક અવફખાન અપરણ" છડી ચાધયદ ગય ઘતો, આ મારા ખયાલન એજ શિલાલખ ઉપરની રો'રા ઉપરથી સમય ન મળ છ, જમાની એક રો'ર નીચ મજખ છ 2

એક કડી--“શદદ મસજિદ બહકમ શાહ સરવર” [ અગરગણય શાહના હકમયી મસજિદ ચઈ ).

એક બીજી કડી આ છઃ “મગિતા શદ ખાતા અઝ અમર ખદાવનદ”

[અરથાત‌ મકાન ખદાવનદના હકમથી બધાય છ. ] ગ બત કડી ઉપરથી માલમ પડ છ જ સલતાનતા હકમથી

એન પાચો નાખવામા આવયો હત. આખરી શરમા ત ખતમ થયાતો સમય બતાનવામા આવયો છ ક

“રસાનદા દર મહ ઝીડાદા ઇતમામ ” [અરથાત‌ દિ. સ. ૬૫૫ (ઈ.સ. ૧૨૫ણ]ના ઝદકાદા માસમા ખતમ થઈ ]

આનો દાખલો મારો નજર આગળ આ જ મલકમા છ એટલ % મ'લર‌ [માગરોળ] ઈઝદીન ફીરોઝશાહ તગલકના જમાનામા છ, સ. ૧૩૬૮ (હિ. અ ૭૭:)મા કતહ કય” અત તની યાદગીરી તરીક જામ મસજિત! પાય નાખવામા આવયો; પરત ઈ; સ. ૧૩૮૩ [હિ. સ. ૭૮પ૫]મા ત ખતમ યઇ-

૬, મિરાત અહમદી ભા. ૨ ,પ૦૩૩, મબઈ

૩૧૨] શજરાતન। ઇતિહાસ

અત અતિ સ'ભવિત છ ક સલતાન સતજરના અવસાન ખાદ તન બાધકામ ગજરાતના રાજાએ અટકાવી પાડય હોવ અત તયારપછી

એક અરસા પછી આમરદાર મસરલમાટાની સિકારિરાથી ત પરી કરાવી હય. તરીજી ચરચાયોગય વાત એ છ ક સલતાત સન‍%ર નતત

આવયો હતો ક તના અમલદાર ? તબકાત નાસિરોમાથી એમ માલમ પડ છ ક સન‍જર ખદ ગજરાતમા આવયા હતો, જમા ત લખ છ 3:--

“તારપછી જ વરસ ત મલતાન ગયો તજ સાલ હિ. સ, ૬૨૮ ના મહિનાએ।મા ગજરાત અત મલતાન તત સૉપવામા આવયા.

તયાથી ત પાછ ફરયો તયાર કોહરામનોા સબો તત સપરત કરવામા આવયો. ધોડા! વખત પહી તબરહિ'દનો ઇલાકા તત હવાલ કરવામા આવયો,''૧

પરત હ એન સતય માનતા નથી. ગજરાતી તવારીખમાથી સાબિત થાય છ ક ત સમય ગજરાત ઉપર‌ રાનન ભીમ રાનય ફરતો હતો. ફતહ પહલા સલતાન અન ઉ૭ (તિ'ધ) નાસિરદદીન કબાચાની થરમત નીચ હતા. ઈ. સ, ૧૨૨૬ (હિ. સ. ૬૨૪) મા ઉ (અરયાત‌ સિધ) જીતાય અન ૪. સ. ૧૨૨૩ ( હિ. સ. ૬૨૫) મા તયાતી હકમત તત મળી. ઈ. સ, ૧૨૩૦ (હિ. સ. ૬૨૮૭) મા ચજરાત અન મલતાન પોતાની સતતા નીચ લાવવાત! હકમ કરયો. અન ઈ. સ. ૧૨૩૧ (હિ. સ. ૬૨૯) મા ત મરી ગય. આવી વસતરયિતિ હોવા છતા ગજરાત પાછા ફરયા પછી કોહરામનો સળ અન થોડી મદત પછી તબરહિ'દ તત સોપવામા આવય" એ 'ોાઈપણ રીત સતય નથી. તયારપછી બોજી જગયાએ ₹. સ. ૧૨૨૭ (હિ. સ. ૬રપ)ત માટ લખ છ ક નયાર વજીર દિલહી તરફ ચાફયો ગયો અત તન સઝદાર બનાવવામા આવયો તયાર તણ સબાની બરાબર વયવસથા ફરી પરજનન દિલાસો આપયો, સહીસલામતી કાયમ ડરી,

૬ તબકાત નાસિરી પ૦ ૨૩૨, ફલપતતા

શસલમાનના ટમલા [ ૩૧૩

રયત અત મલડત પનસાફ વડ સખી બનાવયા, અત થોડા સમય પગી ઇમાનદારી સાથ ૪. સ. ૧૨૩૧ (હિ. સ. ૬૨૯)મા મરણ પામયો. -મા ,ખયાન ઉપરથી એમ જણાય છ ક સણદારીના

હોઘ ઉપર આવયાની રરઆત ઈ સ. ૧૩૨૭ (હિ. સ, 1૨૫ ) થી અવસાન ઈ સ ૧૨૩૧ ( હિ. સ. ૬૨૯) પરયત ત સિ'મા ગલો. આવી પરિસથિતિમા ગજરાત પાછા ફરયા પછી ઈ. સ. ૧૨૩૦ (હિ. ગ. ૬૨૮ )મા કોહરામ અન તબર- હિદની સબદારી કવી રીત સ'ભવિત હોય? તથી હ* ધાર છ 3 એનસખ સાચો! નથો. અથવા તો તબકાતના કરતાએ આ મામલામા બનાવો આગળ પાછળ કરી દીધા જ. અરયાત‌ કોહરામ અન તબર- હિદની સદારી અસલ તો સિધતી સબદામીથો પહલાતો! બનાવ છ. અત એત કમ આ પરમાણ છ ક ત રારઆતમા ચાસણીદાર (ખાણ‌' પીરસવાની વયવરયા કરનાર), લારપછી તબલાન। દારગો અન ત બાદ 'ાહરામનો ચમા થયો અત ત પછી તખરહિ'દત! ઈલાકા તન સપરત કરવામા આવયો. આ સવ ઈ. સ. ૧૨૨૩ (હિ સ. ૬૨૫) પણલા થય. ઈ. સ ૧૨૨૪ (હિ. સ. ૬રપ)મા સિ'ધ અન તયાર- પછી મલતાન અત ગજરાત તના કબજામા આવયા. પર'ત કટલાક

અરસાથી સિધમા ખાતાજ ગી નરી રહી હતી. પહલા તો ફમાચા અત કતમદોન અઈ ખક વચચ લડાઈ ચાલતી રહી. ત પછી માગરોળ અન ખારઝમરાદહની ચડાઈ આવી. અન આખર અહતમરાની લડાઇન લઈન મલક પરશાન થય. ત ઉપરાત મોગલો (તાતરઇતા હમલાનો

૩૧૪] ગજરાતન! ઈતિહાસ

ખબર સાભળી પાછો આવી ગયો. સકામ દરમિયાન તણ સન‍જના

હકમથી મસજિદના પાયો નાખયો, જ કામ ઈ. સ. ૧૨૫૭ (હિ. સ. ૬૫૫)મા પર' યય. આ બયાન ઉપરથી સાફસાફ જણાય છ ક હમલો કરતાર‌ ગજરાતમા વરસ ૪ મહિનાથી વધ રલો નહિ. તથી મિરાત અહમદીની એ વિમત સાચી નયી ક પાચ વરસ અત અગિયાર મહિના પય"ત સાતહજાર ફોજ વડ પાટણતો ઘરો ચાલ રાખયો. જ એ માનવામા આવ ત આ ફોજની પાછળથી મદદ બરાબર આવતી

રહી. ત છતા પણ એ સમજવ નરપરએ ક વાઘલા ખાનદાન ત વખત ઘણ તાકતવર હત અત વીરધવળ જવો બહાદર રાજ

પર સ. ૧૩૩૦ (હિ, સ. ૬૨૮) મા ગજરાતમા હયાત હતો, જના વછર ગોરીત એક લાખ ફરજ વડ ઝમરદસત છાર આપી હતી. અત એ પણ માતી લવામા આવ ક ભીમદવ અન વાધલા ખાનદાન વચચ ઘણી દસમતાવટ હતી, તમ ૭તા પણ કોઈપણ રીત અટકળ કરી શકાતી નથી ક ૭ વરસ પરયત બીમદવતા શિર‌ ઉપર આવી મસીબત રહી હોય અત ભીમદવ વાધલા 'માનદાનન આ મસૌબત વખત પણ મિતર બનાવવાની ક!રિરા ન કરી હોય. ખરી વાત એ છ ક મિરાત અહમદીની નજરમા મોગલ પાદરાહોના કફરમાન અત ત સમયની મરાડાએની લડાઇ હતી, તથી ખીજી વાતોમા

ધણી જગયાએ તણ બદરકારી બતાવી છ. જમક રોખ મઈઝદીન સલમાન શહીદના જવનના બનાવોરમા લખવામા આનય' છ ક અલાઉદદોન 'મલજી પ।ત મજકર શખ સાથ ગજરાત ફતહ કરવાત આવયા હતો. એ વાત સાચી નથી. પરત ઊવગખાન જ અલા ઉદદોનનો ઉતતમ સિપાહસાલાર હતો તણ ત જીતય' હત, જમક ખદ મિરાત અહમદીની સરઆતના ભાગમાપ “ ઈસલામ કાળ ”ના મયાળા

નીચ ઉલલખ કરવામા આવયો છ. સૌથી આખરી ઊ'ડ વિચાર કરવા જવી બાયત એ છ ક આ રિલાલખ જમા શ'ર લખવામા

૬ મિરાત અહમદી લા. ર, પ૦ હર, મબઈ

મસલમાતતા હમલા [ 3૧૫

આવી છત રા હિ. સ. ૬૫૫ (૪. સ. ૧૨૫૭) તો છ ? માર' ધારવ એમ છ ક એમા પણ સય તથી. એ ગ'ર! ફરીથી વિચાર-- પરવક વાચવાથી સાફસાફ જણાઈ આવ છ ક ત શ'ર બાદમા લખાયલી છ. તમા “ દારલ ઈસલામ ” ચખદ વારવાર આવ છ. જમક એફ કડીમા આ પરમાણ છઃ

“બ શહર નહરવાલા દાર ધસલામ ” ( ઈસલામત ધર‌ નહર- વાલા શહરમા ),

એક બીજી કડી છ કઃ - “હરીમ ફાબા શદ ધર ઈડલામ ” (ધરિલામન ધર કાબાન

પવિતર સથળ થય” સવાલ એ ઉપતથિત થાય છ ક નહરવાલા પાટણ ત સમય

(હિ. સ, ૬૨૮ ક ઠિ. સ. $પપમા ) દારલ ધસલામ કયાર હત # તમામ તવારીખમા એ વાત નકી જ છ ક અલાણટદીન ખલજ

(હિ, સ. $૯૭-૪. સ. 1૨૯૪) પહલા જો શહર દારશઈટલામ ચય નહત. જ

તજ સમયનો વિદદાત મસાફર મહમમદ આરી જ ઈ.સ, 13ર૪

(હિ.સ, ૬૨૫)મા ખદ ખ'ભાતમા જત મોજદ હતો, અત પોતાની કિતાબ જામઉવઠિકાયાત જ ઈ. સ. ૧૨૨૭ (હિ. જ. ફરષમી ૪. સ. ૧૩૩૨ (હિ, સ. 1539) સધીમા રચવામા આરી હતી,

૩૧૬ ] ગજરાતન! ઇતિહાસ

"હતા. ખદ મિરાત અહમદીતાો આધાર પણ એ જ છ ક સનન‍જરના

અવસાનની ખબરનત લઈન મસજિદ અધરી રહી અત પાટણ વગર‌

જીલ રકન પાસથી ક'ઈ લઈ અમલદાર પાછ! ચાલયો ગયો, તયી આવી પરિરિથિતિમા એન દારલઇકલામ કવી રીત કડી શકીએ? મારા ખયાલ મજબ આ શિલાલખ અલાઉટડીન 'ભલજીતા સમયમા

મલક સનજર‌ અલપખાનનો છ, જ પ. સ ૧૨૯૭ (હિ સ. ૬૯૩) મા ગજરાતનો પહલ હાકમ હતો. આમ માનવાથી હરક સ શય દર થાય છ. એ સમય નહરવાલા દારલઈસલામ પણ હત, અન મલકતા હાકમન નામ સનજર અત ખિતાખ અલપખાન હતો. તયાર પછી

અલપખાનન અલફખાન થય.

૧. હિજરી સાતમી સદીની શરઆત અન મધયમા એવો કોઈ બાદશાહ સામાનય તારીખમા મળતો નથી જસ ગજરાત ઉપર ચડાઈ કરી હોય, જન નામ સન‍જર હોય અત જતા અમલદાર અલપખાન હોય.

૨. શમસી સમયમા જટલા અમલદારોના નામ સન‍જર મળ છ તએમા ફકત કઝલકખાન જ છ જના સમયમા ગજરાત ઉપર‌ હમલ થયો હોમ. સ'ભવિત છ ક આ ગજરાત પ'નબમા આવલ ગજરાત હોય.

૩. મલક સનજર કઝલકખાત સિ'ધના હાકમના હાથ નીચના એક મમલદાર ગજરાત ઉપર‌ હમલ કરયો અન શહરના કોટતી બહાર

ત જમાનામા એક મસજિદતો પાયો નાખયો, હિ. સ. ૬૨૮ (ઈ સ. ૧૨૩૦૩

૪. સનજરના અવસાનન લઈ ન માસિજદ અપરી રહી અત પાટણ જિતાયા વગર રવ* અત અમલદાર પાછ! ચાલયો ગય1. હિ શ. ૬૨૯ (ઈ સ. ૧૨૩૧)

પ. મૌલાના યાકબ સાહબ એ જ અમલદારની સાથ “ઉઠઠા”થી

સસકષમાન!ના હમલા [૩૧૪

પાટણ આવયા હતા અન એ જ મસજિદમા ઉપદશ કરતા રલા. હિ. સ ૬૫૫ (ઈ. સ. ૧૨૫૭)

૬. હિ. સ. ૬૫૫ (ઈ. સ. ૧૨૫૭)મા આ મસજિદન બાધકામ પર" થય.

૭. મસજિદતો! સિલાસપખ મલક સન‍જર અલપખાનના સસયન।. છ. નહરવાલા નિતતાયા બાદ દારલઈતલામ હિ. સ. ૬૯૭ (ઈ. સ, ૧૨૯૦)મા થઈ ચકય હત - પર'ત મસજિદ પરી ચયાની તારીખ યાદ--

ગીરી તરીક રહવા દીધી. ૮. સિધના અન ગજરાતના હાકમાના નામ સન‍જર હતા

તઘી સ'શયન સથાત મળ છ.

ક: સલતાન ગિયાસદદીન મલબન

બલબન ખરખર એક ગલામ હત] જત તરકસતાનમાથી ખગ* દાદરમા લાવવામા આવય! હતો તયાર પછી ખાનન નમાલદદીન બસરી

બગદાદયી ભીમદવ બીજાના સમયમા તત ગજરાતમા લાવયા (કદાચ ખ'ભાતમા લાગયા હશ,) અત કટલક સમય તયા રહી દિવડી લઈ. ગયા. ઇ. સ. ૧૨૩૨ (હિ. સ. ૬૩૦ )મા અલતમશન ત વચી દવામા આવય!.? સલતાન ગિયાસદોન બલખન જણ ઈ. સ.૧૨૬૮ (હિ. સ

૬૬૬ થો વીસ વરસ પરયત રાનકય કય” હત તના દરબારમા સકતતતના સત ભોએ માળવા અત ગજરાત કતઠ કરવાની દરખાસત કરી હતી, પર દર દઇ સલતાન તતો સવીકાર કરયો નહિ અત કહય જ તાબાના મડકતી જયાસધી ઉમદા વયવસથા ન હવ તયાસધી. ખીનન મલકના લોભ કરવામા રાજકીય ડકાપણ નથી. વળી ગજરાત

ઉપર ઠમલો ન કરવાત એક ખીજી ડારણ એ હત' ક એ જમા*

નારમા તારતરી મોગલોન બળ વધાર હત', તએ વારવાર હમલો કરી. _હિગસતાનમા ઘસનાની ઇચછા રાખતા હતા. બલબન એક અનભવી

૬. તબકાત નાસિરી, કલકતતા

સસલમાનના હમલા [૩૧૯

એના કમપાઉતડમા દાખલ થવાન આ અસલ દરવાનન હતો, તનાથી આગળ ચાલતા અસલ મસજિદ છ, એ મસજિદ મામલી જાતની છ.

ઈમારત પથથરતી છ ત નાતી છ, હરક તરફથી તટતી જાય છ, પરત પોણીસાતસો વરસતી ઝરાણી ઈમારતના રકષણતો ખયાલ, અરસોસ છ ક રિયાસતના કાઈ પણ અચલદારન આવયો નહિ, હાલના મષયના બારણા ઉપર જ મિહરાબ છ ત ઉપર લખ- વામા આવય છ કઃ--

“આ મબારક મસજિદ બનાવવાનો હકમ હિ. સ. ૬૮૫ (ઈ. સ. ૧૨૮૬)મા ઉદાર ખઝરગ હાજી અફરીકદદીન અષલકાસિમ ઇબન અલી ઈએ આપયા. ત ખદા પાસથી તનાથી ખશ રહ એવી આશા રાખ છ; હિ. સ. ૬૮૫ (ઈ. સ. ૧૨૮૬ ). ખદા ત કખલ કર અન તત અત તના માબાપન કષમા આપ.

એ ઉપરથી માલમ પડ છ ક અલાઉદદીન ખલજીની ગજરાતની ફતહ પહલા ઘણા વખત અગાઉ મસલમાનોએ અહી વસવાઢ કરી દીધો હતો! અત એમ પણ માનવામા આવ છ ક મસલમાનોની વસતીની સખયા ધણી મોટી હરો, અન તથી એક મસજિદની જરર લાગી $રો. હફમત પોતાની ન દતી તથી એ મસજિદ ઘણ કરીત આમ જતતા તરફથી લયાર કરવામા આવી હશ. બનાવનાર ઘણ ડરીન ક!ઇ માલદાર વપારી

છ. નામનો સાધ જ ખિતાખો છ ત ઉપરથી એમ જણાય છ ક ત કાઈ આબરદાર ગહસય છ અત તમામ સસલમાતોતો સરદાર હઅરથાત‌ કાઝી) પણ છ. ઈબત બતતા અન મસઉદી વગર તરફથી એમ નનણવાન' મળ છ ક હિ'દમા નતયા નયા મસલમાનોની હકમત ન હતી અત વપાર સભ'ધત લઈન અહી' “ભાત, ભરચ, ગોધરા, ચિમર, મલબાર વગર સયળામા વસવાટ કરયો હતો, તયા હકમત તરકથી મસલમાતોમાયો સૌયી વધાર વિઠદાન અત તક આદમીન

૩૧૮] ગજરાતન ઇતિડાસ

સિપાહી અત ચાલાક મતસદદી હતો ત આરી રીત સમજતો હતો ક નન રતહોતો દરવાજ હ ખાન તો સદકતી બાબતમા ગાફત સમજી મોણ સતતર સરઇદી ઇલાકામા ડસી જરો તથી તણ ફતહત બદ સ કી ઈનતિઝામત કામ પસદ કરય

ગિયાસદદીન બલખનના સિકરો,--એ સિકકો જતાગ4થી મળયા

નીચતા સિકકો દિતડીમા હિ સ ૬૮૬ મા પાડવામા આવો

એકફમાનન આજબાજ

અસ‌ સ-તાનત‌ આઝમ અવઈમામ યાસદદનિયા વદદીન અતમસતસિમ અમીરલ મોમિતીન અધલમઝકફર‌ બટબન અસસલતાન સનતાન ગયાસદીન બલમન

| બગગખાન

(જ બગાળનો હાકમ હતો?

| મોઈગદદોન કકાબાદ

| શમસદીન કકાઉસ

એ જમાનામા જનાગઢમા માય ધળનચીની મસજિદ તયાર થઇ

નહાલમા એ સથળ અતયારના નનાગદથી થોડ છટ છ અત એક વમનત જગયામા છ તની આસપાસ કટલોક કમરો છ, કઈ ખાલ

રીત જણાય નહિ ક “માય ધળનચી” કાણ હતી અન આ મસજિદ સાથ તતો શો સબધ છ, અન તની સાલ કઈ છ ગમ ત હાથ, પરત આ મસજિદત અસત ખાગણ પડી ગય છ ફકત થોડા જ જનાગ બાળ છ જ ઉપરથી એટય માલમ પડ છ % મસજિદ યા તો

સસલમાનના હમલા [૩૧૯

એના કમપાઉનડમા દાખલ થવાત આ અસલ દરવાજ હતો, તનાથી આગળ ચાલતા અસલ મસજિદ છ, એ મસજિદ મામલી જતની છ. પઘમારત પથથરની છ ત નાની છ, હરક તરફથી તટતી નય છ, પરળ પોણીસાતસો! વરસની પરાણી ઈમારતના રકષણતો ખયાલ, અડસોસ છ ક રિયાસતના કોઈ પણ અમલદારત આવયો નહિ. હાલના મષયના બારણા ઉપર જ મિહરાબ છ ત ઉપર લખ- વામા આશય છ કઃ--

“આ મબારક મસજિદ બનાવવાનો હકમ દિ. સ. ૬૮૫ (ઈ. સ. ૧૨૮૬)મા ઉદાર બઝગ હાછી અફીકદદીન અખલકાસિમ

ઇબન અલી ઇએ આપયો. ત ખદા પાસથી તનાથી ખશ રહ એવી આશા રાખ છ; હિ. સ. ૬૮૫ (ઈ સ. ૧૨૮૬ ). ખદા ત કબલ કર અત તત અન તના માબાપત કષમા આપ.

એ ઉપરથી માલમ પડ છ ક અલાઉદદીન ખલજીતી ગજરાતની કતઠ પહલા ઘણા વખત અગાઉ મસલમાનોએ અહી” વસવાટ કરી દીધો! હતો અત એમ પણ માનવામા આવ છ ફ મસલમાનોની વસતીની સખયા ઘણી મોટી હરો, અન તથી એક મસજિદની જરર લાગી હરો. હરમત પોતાનો ન હતી તથી એ મસજિદ ઘણ કરીત આમ જતતા તરફથી તયાર કરવામા આવી હગ. બનાવનાર ઘણ કરીન ક!ઇ માલદાર વપારી છ, નામની સાથ ન ખિતાબ છ ત ઉપરથી એમ જણઇય છ ક ત કોઈ આબરઘર ગહસય છ અત તમામ મસલમાતોતો સરદાર (અરથાત‌ કાઝી) પણ છ. ઈબન બતતા અત મસઉદી વગર તરફથી એમ નનણવાન' મળ છ ક હિદમા નતયા નયા મસલમાનોની હકમત ન છતી અત વપાર સ'બ ધન લઈત અહી" ખ'ભાત, ભરચ, ગોધરા, ચિમગ, મવગાર‌ વગર સયળામા વસવાટ કરય હતો, તયા હકમત તરફથી મસલમાતોમાથી સૌથી વધાર વિદદાન અત તક આદમીત

૩૨૦] ગજરાતનો ઇતિહામય

મખી (ક કાઝી) તરીક મકરર કરવારમા આવતો હતો એમ જણાય છ ક હાછી અફીફદન અણલકાસિમ ઈછ' પણ એ જ લઠમાથી હતા, જએ જતાગકમા વપારી તરીક રહલા હતા. ધણ કરીત આ મસલમાનોનો વપાર સોમનાથ અન માગરોળના બદર મારડત

ઈરાન અત બસર સાથ હરો. તઓ ઘણ કરીત ઈર૪ી ઘોડા વચવાન આવતા હતા. જમક સોમનાથમા અરબ મસાફર] (વપા-

રીએ])ના જહાઝોની લટ માટના ટરમરાજના ઈ. સ. ૮૬૬ (હિ. સ. ૨૫૨)ના મશઠરર બનાવ ઉપરથી જ વિરો માલમ પડ *.

-નછશ##--