2 3

Przestępcy to groza. Jądro ciemności. Muszę ukryć swoją grozę. Przestępcy są tchórzliwi. Przesądny, złowrogi omen. Tchórzliwi. Moje przebranie ma budzić lęk. Muszę być czarny. Straszny. Przestępcy są. Przestępcy są tchórzliwą i przesądną zgrają. Muszę być potworem. Stworzeniem nocy. Mama umarła. Tata umarł. Brucio umarł. Będę nietoperzem.1

PowyższycytatdoskonaleopisujeelementykonstytuującemitBatmana:utraconychrodziców,obietnicyrozpętaniawojnyniedowygrania,inspirującego symbolu, mściwej sprawiedliwości oraz miejskiej dżungli w postaci mrocznej metropolii,zdegradowanejprzezszerzącąsiękorupcję,apatięibrakposzanowanianormspołecznych.

Powstały ponad 70 lat temu na styku pulpowej literatury, koncepcji nietzscheańskiegonadczłowiekaoraz etyki judaistycznej,MrocznyRycerz jestobecnie czymświęcej aniżeli superbohateremmas – postacią zwalczającą zło nakartachkomiksów,wfilmach,animacjachczywwirtualnychprzestrzeniach.Stałsięideąheroizmupełnegopoświęcenia,garściamiczerpiącegozarturiańskiego etosu rycerskiego oraz poczucia cnoty i oddania znanej kapłanom religijnym, które na tle współczesnego świata przeistoczyło się w twór niezwykle bliski wizjom Cervantesa. W odróżnieniu jednak od Don Kichota, walka Batmana z„przestępczymiwiatrakami”nieczynigobłędnymrycerzem,araczej„obłędnym”protektorem:detektywemmotywowanymprzezobsesyjnepoczucieobowiązku iobrońcyzanurzonegowświeciezapomnianymprzezBoga.Zagubionejwnihilizmiei relatywizmie rzeczywistości, symbolizowanejprzezmiastoGotham,gotyckiejatrapiezaludnionejprzezszarytłum,odartyzpoczuciawłasnej,odrębnejtożsamości.

Niezawszetakbyło.Odmaja1939roku2doczasównamwspółczesnychBatmanprzebyłniesamowiciezłożonąewolucjęzpulpowegoherosadoglobalnejfranczyzy.Zaliczyłprawiewszystkiemożliwestadiaikonfiguracjekomercyjnegoproduktu,występującewobrębiekulturymasowej.Zpoczątkubyłdetektywembezskrupułów,likwidującychgangsterówbroniąpalnąlubkarabinemmaszynowym.GdynadeszłaIIWojnaŚwiatowa,niewahałsięanichwiliabypomagaćaliantomjakopropagandowytrykociarz.Niestety,wrazznadejściemmaccartyzmu inagonki nakomiksy3, rozpocząłwalkę z infantylnymi stworami i kosmitami.Narastanie

1 G.Morrison,D.McKean,Azyl Arkham: Poważny dom na poważnej ziemi,Warszawa2005,s.115.2PostaćBatmanazostałastworzonaprzezBobaKane’aiBillaFingerawhistoriiThe Case of the Chemical Syndicate,nałamach27zeszytu„DetectiveComics”,opublikowanegowmaju1939roku.3ZasprawąksiążkiSeduction of InnocentFredericaWerthamadoszłodostereotypizacjikomiksujakomediumogłupiającegonajmłodszychipopychającegoichwstronężyciaprzestępczegoorazhomoseksualizmu,piętnowanegojakodewiacjaseksualna.Więcejotymmożnaprzeczytaćwksiążce:B.Kurc,Opowiadanie obrazem,Łódź2003,s.20-25.

4 5

konformistycznej atmosfery w społeczeństwie amerykańskim oraz nadejściepop-artuspowodowało,żeBatmantonąłjeszczebardziejwodmętachtandetnegocampuzasprawąpopularnegowlatach60.serialuABCzAdamemWestemwroligłównej.Latatzw.„LekkiegoRycerza”dobrnęłyjednakkońcawrazzpojawieniemsię fali zabójstw dokonywanych przez seryjnychmorderców, będącychw okucyklonustarychmediów.

WrazzpojawieniemsiępsychopatówtakichjakZodiak,drJohnBrodkinAdamsczyBernardGoetzorazwzrostemapatiiinarcyzmuwśródspołeczeństwzachodnich, świat4 stawałsięcorazbrutalniejszym iniebezpieczniejszymmiej-scem.WzwiązkuztymkomiksyoBatmaniemusiałysięprzystosowaćdonowychrealiów.Itakodlat70.dopóźnychlat80.ubiegłegowiekuhistoriezprotektoremGotham stawały się coraz bardziej posępne, epatując dojrzałą tematyką orazpsychologizmem,nadającymistandardyobecnymtworomzlogiemNietoperza.Żeby jednak zrozumieć współczesnego Batmana, obracającego się w płynnej iniejednoznacznejnowoczesnościpozbawionejzłudzeń,trzebanajpierwzrozumiećkorzenie jego relacji zpostmodernizmem (rozumianymwsensieestetycznym),którezostałyutrwalonepodkonieclat80.

WukazaniurelacjimiędzyMrocznymRycerzemapostmodernistycznymujęciempomożetrzonkomiksowegokanonu–Powrót Mrocznego Rycerzawrazz Rokiem Pierwszym Franka Millera, wcześniej wspomniany Azyl Arkham oraz Zabójczy ŻartAlanaMoore’aiBrianaBollanda.Nieocenionymźródłemsąrównieżadaptacje filmoweTimaBurtona i ChristopheraNolana, jak również ogromne dziedzictwo animacji autorstwa Paula Diniego i Bruce’a Timma. Natomiast wobracaniusięwpojemnejibogatejmateriipostmodernizmupomogąpojęciapastiszu i szaleństwa, będące rozwinięciem zwrotów zaproponowanych przezFredericaJamesonawjegorozważaniachnadpostmodernizmem5. ItonietyleBatmana jakopostaci literackiej,aleprzedewszystkimpoprzezpsychoanalizę6,wedlektórejświatprzedstawionywkomiksachifilmach,taknaprawdęjestświatemwewnętrznymgłównegoprotagonisty,odsłaniającymjegozłożonąosobowość,wartościnimkierujące,alerównieżlęki,wątpliwościorazsłabości.

4 Christopher Laschw książceThe Culture of Narcissism zauważył, że nowoczesna organizacja społe-czeństw niszczy umiejętności kochania i zaangażowaniawśród jednostek. Zob.: C. Lasch,The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations,NowyJork1991.5M.Giżycki,Postmodernizmwkinie,„FilmnaŚwiecie”,2000,nr401,s.5-9.6M.Czernuszczyk,30.03.2012r.,relacjapisemnaprzygotowywanawramachwywiaduŻałoba Mrocznego Rycerza realizowanego dla „Przekroju”, dotyczącego psychoanalizy Batmana z okazji premiery filmu The Dark Knight Rises.

6 7

AnalizęmożnarozpocząćodstwierdzeniaJohnaBarthadotyczącegopost-modernizmu,będącegodlaniegosymptomemkulturypowielającejodkrytewzorce, wyczerpującejmityczneschematy.WtymsensieBatmanjużwpoczątkachswojejlegendyodwołujesiędoamerykańskiegoideałuczłowieka,zyskującegodosko-nałośćoraztalentypoprzezciężką,sumiennąpracęidyscyplinę.Dodatkowojegomitw znaczącym stopniu opiera się nawielokrotnie powtórzonym schemacie fabularnym, oscylujące zazwyczaj wokół takich motywów jak: zbrodnia, kara, zemsta,sprawiedliwość,zadośćuczynienie,okupionekonsekwencjamizwycięstwonadzłem.

Bardzo dużo opowieści o Batmanie bazuje na identycznym szablonie:ktośuciekazwięzienia/zakładupsychiatrycznego;MrocznyRycerzrozpoczyna śledztwo, odkrywa mroczną genezę uciekiniera, stacza z nim kilka potyczek, bywreszciedoprowadzićdoostatecznegostarcia,wktórympokonaantagonistę i odizoluje po raz kolejny od normalnych ludzi. W dodatku wiele opowieści oBatmanienieskupiasięnamotywieprzemijaniaistarości.Wkomiksachmijająlata,atytułowybohaternietraciniczeswojegowigoru,siłyisprawnościumysłu, pomimo egzystowania ponad 70 lat w popkulturze. Tym samym objawia siępierwszyobjawschizofrenicznywedługLacana,będącywynikiemniemożnościwkroczeniawsferęSymbolu;stądteżklęskajęzyka,przyczyniającasiędozałamania czasowegokontinuum.Przeszłośćorazprzyszłośćsąiluzoryczne.Jedynecotrwaimamiejscetochwilaprzeżywana,tuiteraz.DlaBatmana-schizofrenikaniejestdostępnenaszedoświadczenieczasowejciągłości;JakpiszeGiulianoBruno:„żyjeonwwiecznejteraźniejszości,zktórązróżnicowanemomentyjegoprzeszłości niemają prawie żadnej łączności i dla której niewidać na horyzoncie żadnej wyobrażalnejprzyszłości”7.JaknaironięniecałedwalatatemuGrantMorrison, znany scenarzysta przygód o Batmanie, przyznał temu rację, odpowiadając na pytanie fana związane z obecnymwiekiem Bruce’aWayne’a. „To nie ma taknaprawdęznaczenia.Musiszzrozumieć,żeciludzie[superherosi]niesąpraw-dziwi.Batmantofiguramityczna”8.

IstotamituoBatmanienieopierasięjednakżenapozytywnymprzesłaniu, nie ma w niej krzty cukierkowatości czy idealizmu charakterystycznego dla rodowitegopierwowzoruMrocznegoRycerzaczySupermana.WrzeczywistościBatmanmaowielewięcejwspólnegozbandytamiipotworami,którezwalcza, aniżeli mógłby to sam sobie przyznać. Jako osoba reprezentująca w Gotham 7G.Bruno,Miastozamętu:postmodernizmiŁowca Androidów,„FilmnaŚwiecie”,2000,nr401,s.81.8K.Phegley,CCI: DC Focus On Grant Morrison[on-line]http://www.comicbookresources.com/?page=ar-ticle&id=27462,[03.07.2012].

8 9

(zasprawąstatusumiejskiej legendy)symbolwładzy,prawa iporządku, repre-zentuje typ lidera chorującego na silne zaburzenia psychiczne, działającego nazasadzie„ulecząnaschorzy”.Zjegopunktuwidzeniawszystkojestwporządku–mamisję,poświęcasięjej,widziświatwczarno-białychbarwach.Onsamjednak niejestczarno-białąpostacią,araczejbardziejbohaterembalansującymnaetycznej szarości, krążącym wciąż nad przepaścią między dualnością: potrzebami Ja wykreowanegoaJaprawdziwego,pomiędzychaosemiporządkiem,popędami aracjonalizmem,człowieczeństwemabestiązaszytąwagresywności.

Genezytakiegostanurzeczynienależyjednakszukaćwtraumiezwiązanej z tragicznym morderstwem rodziców Wayne’a, ale czymś wcześniejszym, pierwotnym, mającymmiejscew okresie dzieciństwa. Zarównow komiksach, jak inajnowszychfilmachpodkreślany jestmomentodkryciaprzezmłodocianegojeszcze Bruce’a strachu i pokładów agresji burzących jego samopoczucie, gdyprzypadkowolądujewjaskinirojącejsięodnietoperzy.Zestadarozwścieczonych ssaków ratuje go ojciec – lekarz-filantrop należący do elity Gotham, będącydlaBruce’aniemalżeosobąboską,niedoścignionymwzoremdonaśladowania. Ratunekojcautwierdziłgojedyniewprzekonaniunietyleżstrachuwobecrodzica,którynigdywsumienieodznaczałsięwkomiksachżadnąułomnościąaniskazą(przezcobyłpostaciąpłytką,wpodobnejmierzecomatkaBruce’a),alerównieżpoczuciasłabościwynikającejzodkryciawsobiepopęduzłości.Odkryciaswojejprawdziwejnatury,zaktórąprzyjdziemupóźniejzapłacićcenę–utratęnajuko-chańszychosób.

Odmomentuwprowadzenia dramatuWayne’a, świat Batmana zaczynarozbudowywaćdoniesamowitychgranic.Przypominającowcześniejzałożonymujęciupsychoanalitycznym,przyjmijmyzałożeniejakobyGotham,jegomieszkańcy,obsadadrugoitrzecioplanowazpomocnikamiwtrykotachikomisarzemGordonem, byli lustrzanym odbiciem zjawisk zachodzących w umyśle samego Batmana.Dziękitakiejperspektywieowielełatwiejbędziezauważyćnajważniejszecechytworówpostmodernistycznych,jakimisą:

• Kryzys racjonalizmu jako objaw szaleństwa:Skupmysięprzytymaspekcienaesencjimisji, jakiejpodjąłsięBruceWayne,czylizwalczaniuprzestępczości.Wartopodkreślićprzytym,żegłównybohaterniepochodzizezwyczajnejrodziny.Po śmierci rodzicówodziedziczył niebotyczną fortunę, rezydencję i firmę, która jest jedną z najlepiej prosperujących w USA. Dzięki kapitałowi kulturowemu i społecznemumógłby zostać emisariuszem pokoju, filantropem, rozwiązywaćproblemygłoduwkrajachtrzeciegoświata.MimotoBruce,zpowoduzłożonej

10 11

obietnicy,wolizwewnętrznegoprzymusuprzebieraćsiękażdejnocyzapotworaisiaćzamętwśródprzestępców,którychoddajewręcepolicji,gdyżjegoosobistykodekshonorowyzabraniamuzabójstwa.Dlaczegowięcprowadziżycie,któreniesprawiamuprzyjemności,ajestjedyniekwestiąobowiązkuiprzysięgizłożonejwokresiedzieciństwa?Ponieważtraumauświadomiłamu,żesąwnimpokładyzła,którychniepotrafiwsobiezaakceptować.Tłumije,acozatymidzie,niepozwalasobieosiągnąćszczęścia–czytojakospełnionymilioner-filantrop,czyteżwrolimężaalboojca.Ktobowiempotrafikogośobdarzyćmiłością, jeżeliniepotrafizaakceptowaćsamegosiebie?Idącdalej,poczuciemisjijakiewsobieutrwalajestpodyktowaneiściedziecinnymimarzeniami.JaktozaznaczyłChuckDixon,byłyscenarzystaserii„DetectiveComics”:

[…]Bruce odpowiedział na tragedię jak dziecko, będąc wtedy dzieckiem […]: «Nie będę się bał, będę straszniejszy od was». Marzenie dziecka”9.

Tokolejnyprzyczynekdoirracjonalizmu,choćdoskonaleoddającydychotomięosobowości Bruce’a Wayne’a/Batmana. Albowiem oprócz Mrocznego Rycerza (super-ego,prawdziwatożsamość)orazWayne’a(ego,atrapatowarzyskaprzezna-czonadlaspołecznościGotham)jestjeszczedziecko(id,podświadomość),dyktującewarunkiiprzypominająceotragedii,przezktórąniewydoroślało,domagającsięciągłegozadośćuczynienia.

• Zabawa znaczeniami i gatunkami:UniwersumBatmana to kolaż symboliki zwielukulturorazsystemówetyczno-religijnych,zarównozewschodujakizachodu.Wsensieznaczeniowymtograsymbolikądemona/diabła,którytutajjestotuchądlapotrzebującychiniewinnych,ofiarprzestępstwinieszczęść.Idzietorównieżwdrugąstronę–symbole iznakikojarzącesięwcywilizacjizachodniej jedno-znaczniepozytywnie,jakchociażbyclownwcyrku,sątutajukazanewgroteskowysposób, a nierzadko jako przeciwieństwo dobroci. Dodatkowo z perspektywykulturymasowej świat Batmana jest zasiedlony archetypami i typami postaci,które są nieodłącznymi elementami nie tylko popkultury, ale kulturyw ogóle. Wniektórychzaśprzypadkachbardzomocnoodwołująsiędoklasykówfilmowychczy literackich.Wystarczy spojrzeć na drugą Batgirl w komiksach, CassandręCain,będącą synteząarchetypu samuraja zpomocnikiemzabójcy, chorującymna syndromsztokholmski,pokrojuMatyldy zLeona Zawodowca LucaBessona. Niedawno natomiast na kartach komiksu pojawiła się nowa postać o imieniuHarperRow,łudzącoprzypominającaswoimwyglądemizachowaniemLisbeth

9M.Hafer,Postmodernism and the Batman Phenomenon,„Narratech:storytellinginthedigitalage”,2001,[on-line]http://www.class.uidaho.edu/narrative/comics/postmodern_batman.htm,[03.07.2012].

12 13

SalanderzprozyStiegaLarssona.Dochodzidotegograwielomaróżnymigatunkami literackimi i filmowymi. W przypadku przygód Batmana nie mamy bowiem doczynieniatylkoiwyłączniezhistoriąsuperbohaterskązelementamikryminału neo-noir, ale też często dramatem,wątkami psychologicznymi, filozoficznymi,obyczajowymi,anawetparodystycznymi.

• Pastisz:WidocznyjestwarchitekturzemiastaGotham,nazywanymprzeztwórców „Nowym Jorkiem, któremu się nie powiodło”10. Jak to zauważył już Guilano Bruno11, w postmodernizmie architektura przestaje być unikatowa i stosowna jedynie dla miejsc, kultur i epok, z których pochodzi. Metropolia zBatmana,szczególniezPowrotu Mrocznego RycerzaFrankaMilleraczyfilmówTimaBurtona, zapożyczaelementy różnychstruktur,nie tylkoprzestrzennych,alerównieżczasowych.Postmodernizmobalaregułyskładnisyntaksą,uporządko-wanąestetykąwykazów.Rządzinimilogikapastiszu,którazezwalanazapożyczeniazarównowspółczesneihistoryczne.IwtymkontekścieGothamCityjestsynteząelementówgotyckich zArt déco, nierzadkoodwołującą się do estetyki rodem zfilmówniemieckiegoekspresjonizmuczykryminałównoir.Jestwniejzawartygotycyzm,aletakżetradycjahorrorujakosposobuukazywaniamrocznejzłożoności ludzkiejpsychiki,jakrównieżodwołaniedosposobuodzwierciedlaniajaźniprzezprzestrzeńarchitektoniczną.WtakimujęciuGotham jakomiejscezamieszkania, a przede wszystkim jego sława, wpływają w jakiejś mierze na postępowaniemieszkańców12. Nie zapominajmy więc, że Gotham jako źródło cierpień jest nieodłącznymbohateremwydarzeń.WystarczyprzytejokazjiwspomniećwtymkontekścieprologIn the Dark-dohistoriikomiksowejBatman: City of CrimeDavidaLaphama,wktórymGothamprzedstawionejestjakopiekłonaziemirodemzfilmu Siedem Davida Finchera, gdziew tlemorderstwamożna odnaleźć nawiązania doobrazówPicassa,GoiczyEdvardaMuncha.Ujawniasięprzytymwcześniejwspomnianapostmodernistycznazabawakonwencją.

• Problemy z tożsamością:WprawdzieorozszczepionejosobowościBatmana,jegomotywachpostępowaniaiprzesłankach,którenimkierująbyłojużwspo-mniane, toniemniej jednakproblemy z tożsamościąmożna również zauważyćuMrocznegoRycerza, spoglądającna jegowrogów jakoodbiciamroczniejszejstronyjegoosobowości,autodestrukcjiipopęduśmierci,zwierzęcości,którątakmocnopróbujestłumićwsobie.JaktozaznaczadrWillBrookerzUnwiersytetuwKingston,autorwielupublikacjinaukowychoBatmanie,kolorowizłoczyńcy

10M.C.Vaz,The art of Batman Begins,Londyn2005,s.58.11 G.Bruno,Miastozamętu:postmodernizmiŁowca Androidów,dz.cyt.,s.78.12Pierwszymibudynkamibyłyzakładypsychiatryczne,wktórychleczonozwyrodnialcówidegeneratów.

14 15

sądlaBatmanatym,czymdlanaswizytawpokojulusterwlunaparku.ItakJokeruosabiapotrzebęrozrywkiidziwaczności,którąBatmantłumiwsobieiniepotrafi zaakceptować,przyswoićjakoswoją.Człowiek-Zagadka,pozostawiającynamiejscazbrodniłamigłówki,odzwierciedlawBatmanie jegopedantyczny intelektwrazzpotrzebąuwagizahaczającąonarcyzm.Harvey„Dwie-Twarze”obrazuje jegoposzatkowanątożsamość,Scarecrowterroryzm13,TrującyBluszczpopędseksualny, Catwoman fetysz14, a Pingwin zaszczyty i możliwości bycia szanowanym człowiekiem,celebrytą.

Na koniec warto nadmienić, że od pewnego czasu mówi się o końcu postmodernizmu i jednoczesnym rozpoczęciu ponowoczesności. 11 września2001rokurozpocząłnowyetapwhistoriiludzkości,wprowadzającnowestandardydoamerykańskiejkulturymasowej,acozatymidziezmieniającstandardyglobalnej popkultury. Batman również od tamtego czasu przeszedł wiele przeobrażeń wświeciekomiksowym–został zabity,podróżowałwczasie,powrócił, zdołał poznać swojegobiologicznego syna.Stał sięponadtobohateremniezwykle popularnych gier komputerowych, którewielewnoszą donaszego rozumieniatejżemitologii.Wpewnymjednakaspekcieschizofreniczny,postmodernistycznyBatman,potrafiącydoskonalewpasowaćsięwramykażdejepokiiklimatu,sprawił,żetonaszświatprzyjąłniektórezałożeniamitologiiBatmana.

Wydajesiębowiem,żeskorożyjemywświeciezterroryzmemjakogłównymzagrożeniem,gdziestrachiulotnościżyciasąobecnebardziejniżkiedykolwiek, tooswoiliśmysięzchorobamiumysłowymi.Wpewnymsensiechorobaumysłowajakotakajestzjawiskiemczęstszymiłagodniejprzebiegającymniżsobiewyobra-żaliśmy.Zaczynasiębowiemprzyjmowaćwpsychiatrii,żerozróżnieniemiędzy zdrowiem psychicznym a chorobą psychiczną nie powinno się dokonywać w kategoriach czarno-białych. Wszyscy bowiem – nawet najzdrowsi z nas –mamypewneirracjonalnenawykimyślowe,aniektórestronyosobowościludzinawetnajpoważniejchorychpsychiczniepozostajązdrowe,świadczącokontakcie

13ZarównoScarecrow,jakIBatmanużywająstrachuIgrozyjakonarzędziadorealizacjiswoichcelów. OileJohnathanCrane(alteregoScarecrowa)używalękuwtrakcieprzestępstworazdlawłasnejsatysfakcjizpastwieniasięnadofiarami, toBatmanwytwarza trwogęskierowanądobandytów i rzezimieszków,gdyżuważaichzazabobonnychitchórzliwychludzi.14DlaBruce’aWayne’a,jakISelinyKyle(prawdziwatożsamośćCatwoman)kostiumyzwierzątsąatrybutemmocy.Dziękinimczująsiędoskonalsi,ponadprzeciętni,wolni.OilejednakBatmanwykorzystujeswojązbrojęimaskędom.in.wyzbyciasięswojejseksualnościipopędów(którewjakiejśmierzetakżeuważazamroczną,agresywną,nieakceptowanąstronęswojejosobowości,neutralizowanąprzez jegokodeks imisję),toCatwomandziaławręczprzeciwnie–dlaniejkostiumjestmanifestacjąjejkobiecościiseksu-alności.StawiatymsamymniejakowyzwaniedlaBatmana.

16 17

zrzeczywistością.Chorobapsychicznawstopniuodłagodnegodoumiarkowanegomożebyćpomocnawtakichokolicznościach jakzarządzaniesytuacjąkryzysową. Nawetpoważnachorobapsychicznamożeprzynieśćdobreskutki,czegodowodemjest książkaA first-rate Madness Nassira Ghaemiego, mówiąca o przypadkachchoróbpsychicznychwśródpolitykównajwyższegoszczebla.Autorudowadniawniej,że„politycy chorujący na przewlekłości psychiczne często wykształcają w sobie cechy potrzebne przywódcom w trakcie kryzysu: trzeźwość spojrzenia, odporność, kreatywność, empatię”15.Skorozatemproblemypsychologicznesącorazbardziejnaporządkudziennymisąogólnieakceptowane(niewliczającoczywiścieskrajnychprzypadków),tozaakceptowaliśmytakżezawiłąiniezbytoczywistąlogikęrozumo-waniaMrocznegoRycerza,któryniepotrafiżyćpełniąszczęściainaczej.Icogorsza,niechce.Jakbowiemkiedyśpowiedział:

„Arkhammiałrację:Czasamitylkoszaleństwoczyninastym, kimjesteśmy.Alboprzeznaczenie”16.

Autorjestkrytykiemkomiksowymifilmowym.UkończyłsocjologięwCollegiumCivitas,gdziepopularyzowałamerykańskąpopkulturęisztukęreportażukomik-sowego. Pomysłodawca bloga „Gothamw deszczu” (gothamwdeszczu.com.pl).Współpracowałz„Polityką”,„NowąFantastyką”,„CzasemFantastyki”orazPolskimRadiem.ObecniepracujewRedakcjiFilmowejTVPKultura.

Grafikiirysunkiwykorzystanewtekście:LeeBermejo.

15N.Ghaemi,AFirst-RateMadness:UncoveringtheLinksBetweenLeadershipandMentalIllness,Londyn2011,s.10.16G.Morrison,D.McKean,AzylArkham:Poważnydomnapoważnejziemi,dz.cyt.,s.104.

18 19

BIBLIOGRAFIA:

Źródła:

BatmanBeyond:TheCompleteAnimatedSeries,reż.S.Berkowitz,B.Timm,WarnerHomeVi-deo,2008.Batman:FilmowaAntologia1989-1997, reż.T.Burton,J.Schumacher,WarnerHomeVideo,2009.Batman:MaskofthePhantasm,reż.E.Radomski,B.Timm,WarnerHomeVideo,2005.Batman:Początek,reż.C.Nolan,WarnerHomeVideo,2005.Batman:TheCompleteAnimatedSeries,reż.E.Radomski,B.Timm,WarnerHomeVideo,2008.Miller,F.,Batman:RokPierwszy,Egmont,2003.Miller,F.,Janson,K.,Varley,L.,Batman:PowrótMrocznegoRycerza,wyd.II,Egmont,2012.Moore,A.,Bolland,B.,Batman:ZabójczyŻart,Egmont,2012.Morrison,G.,McKean,D.,AzylArkham:Poważnydomnapoważnejziemi,Egmont,2005.MrocznyRycerz,reż.C.Nolan,WarnerHomeVideo,2008.

Źródłainternetowe:

Hafer,M.,PostmodernismandtheBatmanPhenomenon,{dostęp13lipca2012}.Phegley,K.,CCI:DCFocusOnGrantMorrison,{dostęp13lipca2012}.

Opracowania:

Brooker,W.,BatmanUnmasked:AnalysingaCulturalIcon,NewYork2000.Brooker,W.,Batman:OneLife,ManyFaces,[w:]Adaptations:Fromtexttoscreen,screentotext,red.I.Whelehan,D.Cartmell,Londyn199,s.185-198.Bruno,G.,Miastozamętu:postmodernizmiŁowcaAndroidów,„FilmnaŚwiecie”,2000,nr401,s.75-86.Czernuszczyk,M.,30.03.2012r.,relacjapisemnawzbiorachautora.Daniels,L.,Batman:TheCompleteHistory,SanFrancisco2004.Elliott,A.,Współczesnateoriaspołeczna,Warszawa2011.Ghaemi,N.,AFirst-RateMadness:UncoveringtheLinksBetweenLeadershipandMentalIll-ness,Londyn2011.Jameson,F.,Postmodernism.Or,TheCulturalLogicofLateCapitalism,Durham1991.Kurc,B.,Opowiadanieobrazem,Łódź2003.Lasch,C.,TheCultureofNarcissism:AmericanLifeinanAgeofDiminishingExpectations,NowyJork1991.Vaz,M.C.,TheartofBatmanBegins,Londyn2005.

20 21

22 23

24 25