POLSKAPOWIATOWA169,gazeta_powiatopolski.pdfPodsumowanie pierwszego etapu z realizacji projektów...

POLSKAG A Z E T APOWIATOWA

ISSN

150

9-89

39

nr 4 (52) • 23 listopad 2011 • egzemplarz bezpłatny

Wydanie specjalne

Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa

ul. Opolska 2, 24-310 Karczmiska

OPOLSKA GAZETA POWIATOWA nr 4 (52) • 23 listopad 20112

Nowy okres dla Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej rozpoczął się z chwilą przekazania jej przez Polskie Koleje Państwowe Powiatowi Opolskiemu. Rada Powiatu uchwałą nr XXV/168/2001 z 29 czerwca 2001 roku upoważniła Zarząd Powiatu do podjęcia czynności prawnych w celu przejęcia mienia Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej z siedzibą w Karczmiskach. W roku 2002 przekazano tory i tabor, a w 2008 także grunty i zabudowania. W dniu 10 września 2008 roku doszło do podpisania Aktu Notarialnego, na podstawie

którego Nałęczowska Kolej Dojazdowa stała się własnością Powiatu Opolskiego.

A.D.: Skąd pomysł na przejęcie kolejki na tyle zadań i problemów, które ma powiat?

Starosta: Najpierw były liczne próby przekonania władz PKP, aby utrzymywali kolejkę w obecnym kształcie. W sytuacji, gdy zapadły nieodwołalne decyzje o jej likwidacji formalnej, a później nawet fizycznej, czyli na złom myślę, że była to jedyna rozsądna decyzja, takie gospodarskie podejście.

Przejmując uratowaliśmy niewątpliwie unikatową atrakcję turystyczną, a także miejsca pracy, na razie kilka, ale w przyszłości jestem przekonany, że kilkanaście a może kilkadziesiąt. Może wielu nie zauważyć, ale przecież jest to również majątek, o który wzbogacono Powiat Opolski. Jeśli pod koniec procesu likwidacji w ramach PKP kolejka przewoziła ok. 15 tys. turystów to odpowiedź nasuwa się sama.

Obecnie po reaktywacji już pod koniec sezonu i w okrojonej ze względu na remonty trasie kolejka przewiozła ok. 5 tys. turystów. Oznacza to, że Powiat spełnił potrzeby i oczekiwania mieszkańców i turystów z Lubelszczyzny i Polski. Chociaż bardzo często gościmy turystów z zagranicy.

Zapewniam Panią i czytelników Opolskiej Gazety Powiatowej, że z faktu przejęcia kolejki nie ucierpiały na realizacji inne zadania

powiatu. A wielu mieszkańców powiatu a szczególnie młodzież ma łatwo dostępną tanią formę relaksu. Oprócz pracowników kolejki, którzy zarabiając płacą podatki, dochody osiągają resteuratorzy, właściciele stacji paliw, itd.

A.D.: Czy tylko są korzyści z faktu przejęcia kolejki?

Starosta: W większości tak, ale są i problemy jak chociażby fakt przejęcia niejako w pakiecie substancji mieszkalnej z lokatorami w budynkach stacyjnych. Nie możemy wyjść ze zdumienia, że wielu nie zdecydowało się wykupić od powiatu lokali mieszkalnych za 5% wartości rynkowej, co gwarantowała im ustawa o prywatyzacji i komercjalizacji PKP czyli np. lokal mieszkalny w Poniatowej o powierzchni 30 m2 był do kupienia za 1.500 zł.

Czytelnik może zdziwić się, ale kolejka bywa również wykorzystana w grze politycznej, aby podważyć autorytet władz Powiatu. Chociażby ostatnio często powtarzane zupełnie irracjonalne argumenty jako zarzut, że remontujemy kolejkę zamiast szpitali. Prawda jest taka, że remontujemy kolejkę głównie ze środków UE – ok. 4 mln zł, ale również są realizowane inwestycje w szpitalu za ponad 6 mln zł. Ponadto środki, które są dostępne na rozwój turystyki (kolejka) nie mogą być wykorzystane na szpital i na odwrót podobnie.

Na każdym etapie decyzji uważam, że władze powiatu postąpiły słusznie przejmując kolejkę, jak również dobrze się stało, że remontowane są obiekty, które poprawiają warunki i bezpieczeństwo turystów pomnożony majątek powiatu głównie ze środków zewnętrznych. Nie robimy tego tylko dla siebie, ale dla przyszłych pokoleń, aby ocalić od zapomnienia i zniszczenia.

A.D.: Dziękuję za rozmowę i rozumiem, że możemy zaprosić na nowy sezon 2012.

Starosta: Oczywiście zapraszam na nowy sezon 2012 ze wzbogaconą ofertą z wyremontowanymi wagonami z rowerami, z dwiema nowymi stacjami plenerowymi w Rozalinie i Polanówce, platformą widokową na wieży ciśnień w Karczmiskach.

Dziękuję za rozmowę.

Wywiad ze Starostą Opolskim – Zenonem Rodzikiem

Wydawca:Zarząd Powiatu w Opolu Lubelskim

Adres Redakcji:24-300 Opole Lubelskie, ul. Lubelska 4,

tel. (81) 827 61 25Zespół redakcyjny:

Ewa Nowaczek, Jadwiga Religa,Elżbieta Żyszkiewicz

E-mail: [email protected]: Jacek Rosły

Zbiory Powiatowej Biblioteki Publicznej w Opolu Lubelskim

Druk: Drukarnia Multipress w Lublinietel. (81) 742 75 30

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych i zastrzega sobie prawo

zmiany tytułów, skracania, adjustacji i korekty redakcyjnej tekstów

Wywiad ze Starostą Opolskim – Zenonem Rodzikiem 2Projekty kolejkowe realizowane przez Starostwo Powiatowe w Opolu Lubelskim 3Jan Kleniewski, założyciel Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej 4Kartki z kalendarza zdejmował czas 4Wspomnienia pracowników kolejki... 6Początki kolejki wąskotorowej 7Czasy świetności – kolej publiczna 1945-1989 8Nowe oblicze zabytkowej kolejki 9Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej 8Konkurs powiatowy – rozstrzygnięty 11Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa w twórczości pracowników i miłośników kolejki. 12Muzeum Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej w Karczmiskach 13Regionalna Izba Pamięci i Tradycji w Karczmiskach 13Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej... 14

Spis treści

3OPOLSKA GAZETA POWIATOWA nr 4 (52) • 23 listopad 2011

Projekty kolejkowe realizowane przez Starostwo Powiatowe w Opolu LubelskimW celu poprawienia atrakcyjności i bezpieczeństwa Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej, Powiat Opolski oraz Powiat Puławski i gminy – Karczmiska, Opole Lubelskie, Poniatowa, Nałęczów, Wąwolnica realizują dwa duże projekty. Dzięki którym, kolejka odzyska dawną świetność i może stać się jedną z głównych atrakcji turystycznych Lubelskiego Powiśla. Podsumowanie pierwszego etapu z realizacji projektów oraz uroczyste otwarcie wyremontowanych budynków stacji Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej w Karczmiskach miało miejsce 10 czerwca 2011 roku. Projekty realizowane przez Powiat Opolski wraz z partnerami to:

„Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa jako markowy pro-dukt turystyczny Lubelszczyzny” Projekt realizowany jest w ramach Osi priorytetowej VII Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna, działania 7.2. Promocja Kultury i turystyki RPO WL na lata 2007-2013Celem strategicznym projektu jest zrównoważony rozwój powiatu opolskiego poprzez poprawę warunków do prowadzenia działalności gospodarczej oraz polepszenie poziomu życia i pracy jego mieszkańców dzięki poprawie atrakcyjności turystycznej.Przedmiotem projektu jest wykreowanie Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej jako markowego produktu turystycznego Lubelszczyzny bazującego na 54 km infrastrukturze Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej oraz innych atrakcjach turystycznych gmin powiatu puławskiego i opolskiego.Projekt zakłada realizację następujących zadań:- analiza atrakcyjności turystycznej gmin powiatu puławskiego

i opolskiego w kontekście optymalnego wykorzystania infrastruk-tury kolejki wąskotorowej - przeprowadzenie badań marketingowych w celu identyfikacji grupy docelowej dla opracowywanego produktu turystycznego, - opracowanie szczegółowej koncepcji modernizacji kolejki oraz wykorzystania jej infrastruktury na cele turystyczne, w tym do-konanie analizy istniejącej infrastruktury pod kątem techniczno – budowlanym - przygotowanie zintegrowanego planu rozwoju i marketingu produktu turystycznego - przygotowanie materiałów promocyjnych w tym uruchomienie strony internetowej promującej produkt - wykonanie wykonanie remontu drewnianych budynków stacyj-nych– dawnego budynku stacji i dawnego budynku administra-cyjnego, a także dachu świetlicy kolejowej - w wyremontowanych budynkach powstanie m.in. Punkt Informacji Turystycznej - uruchomienie pilota-żowej kampanii pro-mującej przygotowany produkt turystyczny

Całkowita wartość projektu wynosi 684 863,92 zł Dofinansowanie – 377 697,74 zł Udział własny oraz partnerów projektu 307 166,18 zł

„Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej po atrak-cjach turystycznych Regionu Lubelskiego”Projekt realizowany jest w ramach Osi Priorytetowej VII Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna, Działania 7.1. Infrastruk-tura Kultury i Turystyki, kategoria III Infrastruktura rustyki – pro-jekty lokalne RPO WL na lata 2007-2013.

Celem strategicznym projektu jest podniesienie konkurencyjności Lubelszczyzny prowadzące do szybszego wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia zatrudnienia z uwzględnieniem walorów naturalnych i kulturowych regionu.Realizacja projektu wychodzi naprzeciw potrzebom i wieloletnim oczekiwaniom mieszkańców powiatu. Zmodernizowane obiekty zdecydowanie poprawią stan infrastruktury turystycznej, niezbędnej dla upowszechniania kultury i rozwoju turystyki w powiecie.Przedmiotem projektu jest modernizacja kolejki oraz infrastruktury turystycznej w jej otoczeniu. Projekt realizowany jest wspólnie z Gminą Karczmiska oraz Muzeum Nadwiślańskim w Kazimierzu Dolnym.

Zakres Powiatu Opolskiego obejmuje:- wykonanie remontu torowiska - wykonanie remontu lokomotyw, wagonów, szlabanu, mostów, dźwigu, zakup rowerów -modernizację budynków kolejowych – murowanych ( zabytkowe warsztaty, budynek parowozowni nr.1 i 2, budynek administracyjny i wieża widokowa) oraz zabytkowa kuźnia - adaptację budynku powozowni na muzeum w Kluczkowicach - budowę wiat drewnianych na stacjach Polanówka i Rozalin - budowa wiaty rowerowej w ŻmijowiskachZakres Gminy Karczmiska obejmuje Odnowę Centrum miejscowości Karczmiska Pierwsze wraz z rewitalizacją parku.

W ramach zadania przewidziano: - wykonanie oświetlenia w parku

- remont, modernizacja i budowa dróg w obrębie Parku w Karczmiskach - monitoring - bramy i furtki do parku w KarczmiskachZakres Muzeum Nadwiślańskiego obejmuje zagospodarowanie słowiańskiego grodziska w Żmijowiskach wraz z otoczeniem do prowadzenia działalności muzeum

W ramach zadania przewidziano:- dokończenie rewaloryzacji pełnego narysu wału obronnego grodziska wraz z częściową rekonstrukcją systemu obronnego - kontynuacja budowy skansenu archeologicznego na potrzeby funkcjonowania ośrodka archeologii - nasadzenia zieleni (rekonstrukcja szaty roślinnej z wczesnego średniowiecza) i budowa ciągów komunikacyjnych (alejki)- wykonanie i usytuowanie na terenie grodziska i osad rzeźb drewnianych – postacie Słowian (wojowie, garncarz, kowal itp. podnoszących atrakcyjność miejsca - budowa wiaty rowerowej

Całkowita wartość pro-jektu wynosi 3 999 000 zł Dofinansowa-nie: 2 799 299,99 zł Udział własny: 1 199 700,01 zł


Urodził się 1845 roku w Ciołko-wie, w ziemi płockiej, zmarł 1918 r. w Warszawie. Posiadał wykształce-nie prawnicze i rolnicze. W 1871 r. wraz z ojcem Franciszkiem i bratem Władysławem, nabył dobra opol-skie od spadkobierców Kazimierza Wydrychiewicza. Rok później po podziale majątku otrzymuje dobra o łącznej powierzchni 10812 mor-gów. W ich skład wchodziły cztery klucze: Wrzelów, Szczekarków, Ła-ziska i Kluczkowice. Jan Kleniewski okazał się doskonałym gospodarzem, jednym z prekursorów nowocześnie pojętego rolnictwa. Zadłużone i za-niedbane posiadłości przekształcił we wzorowe gospodarstwo. Zmienił

profil majątków, rezygnując z uprawy zbóż na rzecz uprawy roślin przemysłowych tzn. buraków cukrowych, chmielu, ziemniaków i jęczmienia. Jako zwolennik uprzemysłowienia kraju, promował rozwój przemysłu rolno- spożywczego, przetwarzając na miejscu uzyskane płody.

Szczególne zasługi poniósł Jan Kleniewski dla rozwoju chmielar-stwa w naszym regionie. Założył jedne z największych w Króle-stwie Polskim plantacji chmielu ( 100 morgów, morga – 0.56 h ). Posiadał w swoich dobrach siarkownię i prasownię .Chmiel po wstępnej obróbce był przeznaczany do browaru w Kluczkowicach, resztę sprzedawano.

W roli przemysłowca Kleniewski zadebiutował w 1883 roku, współtworząc cukrownię w Opolu Lubelskim. W 1894 uruchomił swoją własną we Wrzelowie na Powiślu, nazwaną od herbu ro-dzinnego „ Zagłobą”. Istnienie cukrowni przyczyniło się do inten-syfikacji produkcji buraków cukrowych, 1913 roku obszar plantacji wynosił 1400 hektarów i ciągle się powiększał.

Z innych zakładów rolniczo-przemysłowych Kleniewski rozbudo-wał i unowocześnił browar w Kluczkowicach istniejący od 1827 r. Zorganizował gorzelnię i rektyfikację w Łaziskach, cegielnie w Łemszczyżnie, fabrykę kafli, fabrykę serów szwajcarskich w Szcze-karkowie, liczne piekarnie. Przy 200 hektarowej plantacji wikliny

na Bożym Darze nad Wisłą powstała w 1902 r. fabryka koszyków.

Surowiec drzewny z lasów (ok. 800 h) przetwarzany był w tarta-kach, terpentyniarniach i stolarniach gdzie wyrabiano gont, parkie-ty, boazerię meble. Jan Kleniewski zajmował się również hodowlą zwierząt koni i owiec oraz posiadał liczne stawy zarybione karpiem, szczupakiem, linem i karasiem.

Oprócz działalności gospodarczej, Jan Kleniewski wraz z żoną Ma-rią zajmowali się na szeroką skalę działalnością społeczną. Maria Kleniewska z Jarocińskich, była jedną z bardziej znanych dzia-łaczek społecznych w Polsce przełomu XIX i XX w. Był jednym z członków założycieli Lubelskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu powołanego w 1898 r. rok później zostaje prezesem Lubel-skiego Stowarzyszenia Rolniczego.

Zainteresowany warunkami bytowymi swoich robotników, wybu-dował przy cukrowni w Zagłobie nowoczesne czworaki. Zainicjo-wał akcję budowy wałów przeciwpowodziowych. Z jego pomysłu powstaje w 1893 r. kolejka wąskotorowa, rozbudowywana do wy-buchu II wojny światowej. Jan Kleniewski dzięki pracowitości, go-spodarności i otwartości na propozycję rodzącego się kapitalizmu, doprowadził swój majątek do rozkwitu i znacznie go pomnożył. Jego działalność przyczyniła się do rozwoju gospodarczego całego powiatu.

Jadwiga Religa

Jan Kleniewski, założyciel Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej

Kartki z kalendarza zdejmował czas1892-93 - Kleniewscy budują pierwszy odcinek drewnianych torów od

folwarku w Polanówce do cukrowni w Zagłobie .1900 – marzec - Położono pierwsze tory żelazne, o szerokości 75 cm,

z cukrowni w Zagłobie od folwarku Brzozowa, wsi Majdan do Kępy Choteckiej i Wisły. Tabor składał się z 10 odkrytych wagoników, 2 platform i 5 koni. Kolejką przewożono węgiel i kamień wapienny.

1911- Jan Kleniewski razem z Warszawską Spółką Akcyjną budują 19km odcinek torów z Zagłoby do Wymysłowa. Na linii tej kursują wagoniki 3,5 tonowe ciągnięte przez konie.

1912 – Zakup dwóch parowozów dwuosiowych firmy Krauss z Monachium.

1915 – lipiec - Podczas ofensywy niemiecko-austriackiej Rosjanie broniąc się zdemontowali urządzenia cukrowni w Zagłobie, rozebrali tory, tabor (wagoniki i parowozy ) zepchnęli do Wisły.

1916 – Austriacy odbudowują zniszczony odcinek torów, wyciągają tabor z Wisły wykorzystując do tego jeńców rosyjskich i polskich .

1917 – Tory kolejki ze względów militarnych zostają przedłużone o 16 km do Nałęczowa . Uzyskano dzięki temu połączenie z koleją normalnotorową. Główną stacją kolejową zostają Karczmiska .

1918 – PKP przejmuje 54 km odcinek kolejki z dwoma parowozami (niemiecki i austriacki ) oraz 24 siedmiotonowe wagony . Kleniewscy dobudowują dalszy odcinek torów od Opola Lubelskiego przez Niezdów, Łaziska do Piotrawina, gdzie eksploatowali statek o nazwie ,,Zagłoba” , pływający między Sandomierzem a Warszawą. Na tym odcinku kursują drewniane

wagoniki kontenerowe w kolorze ciemnobrunatnym o ładowności 5-7 tonowe. Trakcja w dalszym ciągu konna. Koleją przewożono nie tylko buraki ,węgiel ale drzewo, ziemniaki ,mleko.

1918 – październik- listopad –Wojska austro - węgierskie niszczą całą linię kolejową.

1918-1919 – Kleniewscy odbudowują szlak kolejowy od Kępy Choteckiej przez Wilków, Zagłobę do Nałęczowa z odnogą do Karczmisk i do Opola Lubelskiego.

1920 – PKP zakupuje 3 osiowe parowozy w Kołomeńskiej Fabryce Parowozów w Rosji, nazywane ,,kołomyjkami’’ lub ,,samowarkami”

1924 – Wzbogacenie taboru kolejki o wagony 8 i 15 tonowe produkowane w Zakładach Ostrowieckich.

1928 – Kleniewscy odbudowują szlak do Piotrawina z odgałęzieniem do folwarków w Łaziskach i Głodnie .Odzyskują od PKP odcinek Żmijowiska-Zagłoba.

1930 – Kleniewscy oddają do użytku trasę z Opola do Świdna. Na tym szlaku kursują dwa parowozy zakupione w firmach Borsig oraz Orrenstein &Koppel. PKP sprowadza parowóz Px29 z Warszawskiej Spółki Budowy Parowozów Ważył on 40,5 ton, posiadał 4 osie napędowe o mocy 180kM i osiągał prędkość do 35 km/h. W tym okresie istniał prywatny odcinek kolejkiz Niezabitowa do folwarku Łubki dalej do Chmielnika. Głównym celem przewozów była zwózka buraków do cukrowni ,,Opole”, przewóz węgla ,drewna, mleka, cukru, wytłoków oraz zapatrywanie gorzelni i tartaków.

Jan Kleniewski z rodziną na schodach Pałacu w Kluczkowicach


1936 – Szlak Opole Lubelskie – Chmielnik wykorzystuje cukrownia. Funkcjonuje ruch turystyczny z Piotrawina do Nałęczowa w odkrytych wagonach.

1937-1938 –W ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego wybudowano nowy odcinek torów od głównej linii w Rozalinie z odnogą do Poniatowej. Od tego roku istnieje oficjalna nazwa ,,Nałęczowska Kolej Dojazdowa” Na trasie kursują pociągi luksusowe z trakcją parową tzw. ,,Luxtorpedy’’

1939-1944 – okres II Wojny Światowej . Niemcy sprowadzają 5-cio osiowy parowóz ,,Niemka’’. Linia jest wykorzystywana do przewozu sprzętu wojskowego, amunicji, żywności oraz więźniów do obozu pracy w Poniatowej.

1944 – lipiec - Niemcy część parowozów i wagonów ewakuują, część topią w Wiśle. Ofiarność i zaangażowanie miejscowej ludności skutkuje ukryciem części taboru w nadwiślańskich lasach. Słynne ,,Luxtorpedy’’ po wyzwoleniu znaleziono we Wrocławiu ale do NKD już nie powróciły.

1945 – PKP przejmuje kolejkę z Nałęczowa do Opola i Poniatowej natomiast z Karczmisk do Wilkowa zwrócono cukrowni ,,Opole”

1946 – Opracowano projekt w/g którego PKP rozbuduje linię poprzez budowę obwodnicy poza miastem Opole Lubelskie w kierunku Piotrawina , zbuduje most na Wiśle i dalej tory przez Lipsko, Iłżę do Starachowic . Z tego planu wybudowano tylko odcinek Iłża-Starachowice .

1950 – Parowozy ,,Kołomyjki” zastąpiono polskimi Px48, pracują również przedwojenne Px29, jeden Px5,wagon motorowy Mbd1, lokomotywy spalinowe Lyd1 i parowóz Pxa9 .

1959 – Wybudowano obwodnicę we wsi Niezdów. Kolej posiada 6 parowozów, kilka wiślanych krypt i holownik ,,Zagłoba”

1961 – Zawieszenie ruchu do Wilkowa. Zakup nowych wagonów osobowych 3Aw i towarowych 15 i 17 tonowych.

1968 – Wprowadzenie do ruchu Lokomotywy Lxd 2 produkcji rumuńskiej . Rozebranie torów z Opola do Piotrawina .

1970 - Rozebranie torów do Świdna.1978 -79 – ,,Zima stulecia” – niskie temperatury i obfite opady śniegu

sparaliżowały funkcjonowanie kolejki wąskotorowej. Kolejarze i pracownicy ,,EDY” z Poniatowej ręcznie odkopują zasypane śniegiem tory.

1970 - 80 – Okres rozkwitu kolejki. W skład taboru wchodzi 9 lokomotyw produkcji rumuńskiej, 225 wagonów- (w tym 12 wagonów osobowych, 7 bagażowych, 206 wagonów towarowych i 7 wagonów specjalnych). Przez stację w Karczmiskach przejeżdża dziennie 22 pary pociągów. W tym okresie kolej przewoziła ok.450 tys. ton rocznie ładunku. Przewożono węgiel, nawozy, wapno, cukier. Stacja Karczmiska zatrudnia 206 pracowników na około 300 zatrudnionych ogółem w NKD. W Karczmiskach zlokalizowana jest lokomotywownia z halą napraw, gabinet lekarski z zapleczem pielęgniarskim, laboratorium, apteka kolejowa, jadalnia, łaźnia, Klub Kolejarza, kwitnie działalność zakładowa (wycieczki, kolonie dla dzieci, spotkania integracyjne, mikołajki, projekcje filmów).

1977 – jeden z parowozów Px29 sprzedano do Szwecji.1988 – wprowadzono nowe wagony osobowe produkcji rumuńskiej typu

Bxhpi.1990 - Kolej zatrudnia 253 pracowników. 1991 - Przewozy systematycznie spadają, zamyka się niektóre stacje,

likwiduje ruch osobowy, pracowników wysyła się na urlopy bezpłatne, ciągła redukcja załogi.

1991- 01 czerwiec –zawieszono ruch osobowy do Poniatowej1992- 01 kwiecień – zamknięcie stacji Rozalin1992-15 grudzień – zawieszono ruch towarowy do Wilkowa1995 - 23 czerwiec – zawieszono ruch osobowy do Opola 1997 – zaczyna się ruch turystyczny, koleją przejechały 72 grupy

turystyczne w ilości 11.524 wycieczkowiczów1998 – grup wycieczkowych -101, ilość osób – 16.5001999 – grup wycieczkowych – 111, ilość osób - 19.500 Remont mostów

oraz większości linii kolejowej. 2000 – grup wycieczkowych – 133, ilość osób - 25.3802000 – 08 wrzesień – Wejście w życie ustawy o komercjalizacji

i restrukturyzacji „Polskie Koleje Państwowe” (Dz.U.Nr.84 poz.948)

2001-28 –grudzień – Nałęczowska Kolej Dojazdowa zostaje wpisana do rejestru zabytków województwa lubelskiego.

2002 – wrzesień - PKP przekazuje nieodpłatnie Nałęczowską Wąskotorówkę Powiatowi Opolskiemu

2002- październik – wydzierżawienie kolejki Stowarzyszeniu Kolejowych Przewozów Lokalnych z siedzibą w Kaliszu.

2003 – Powrót na trasę turystycznych pociągów pasażerskich , cieszących się dużym zainteresowaniem turystów.

2008 – 10 - wrzesień – podpisanie aktu notarialnego na podstawie, którego ,,Nałęczowska Kolej Dojazdowa ’’oraz grunty i część budynków zostaje przejęte na własność przez Powiat Opolski. Zmiana nazwy na ,,Nadwiślańską Kolej Wąskotorową’’

2009 – Przekazanie kolejki Zarządowi Dróg Powiatowych.2010-2011 – Realizacja projektów : Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa

jako markowy produkt turystyczny Lubelszczyzny. Projekt realizowany w ramach Osi priorytetowej VII Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna ,działania 7.2. Promocja Kultury i turystyki RPO WL na lata 2007-2013. Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej po atrakcjach Turystycznych Regionu Lubelskiego. Projekt realizowany w ramach Osi Priorytetowej VII

Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna. Działania 7.1. Infrastruktura Kultury i Turystyki kategoria III Infrastruktura turystyki – projekty lokalne RPO WL na lata 2007 -2013

2011-10- czerwiec – uroczyste otwarcie i poświęcenie wyremontowanych budynków stacyjnych oraz wyremontowanej lokomotywy na stacji NKW w Karczmiskach

2011 – 23 listopad – konferencja „Kampania promocyjna Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej” organizowanej w ramach projektu „Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa jako markowy produkt turystyczny Lubelszczyzny” współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach konkursu nr 12/RPOWL/7.2/2009, Oś Priorytetowa VII Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna, Działanie 7.2 Promocja Kultury i Turystyki Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013.

Ewa Nowaczek


Wspomnienia pracowników kolejki...Moje wspomnienia !z pracy na Kolei Wąskotorowej

Opiszę zdarzenie z czasów pracy na kolei w okresie II Wojny Światowej. Cofnę się do miesiąca czerwca 1943 roku, kiedy przybył do mnie goniec z Opola Lub. z meldunkiem o planowanym transporcie więźniów z więzienia opolskiego do obozu koncentracyjnego na lubelski Majdanek. Meldunek uzyskano od policjanta granatowego współpracującego z organizacją B.Ch. Zawiadomiłem dowódcę oddziału lotnego, aby przygotował zasadzkę zbrojną celem odbicia przewożonych więźniów. Każdy transport od 16 czerwca był kontrolowany i meldowany dowódcy o jego zawartości. Transport, na który oczekiwano, wyznaczono przez żandarmerię na dzień 17.06. w porze nocnej, o czym zawiadomiłem dowódcę bojówki. Zorganizowano zasadzkę w tzw. wykopie. To był wąwóz, zasadzka, jej stanowiska miały miejsce na górze ponad pociągiem. W czasie nadjeżdżającego pociągu oddano serię z karabinu maszynowego. Pociąg zatrzymał się w miejscu zasadzki partyzanckiej. Konwojenci transportu więźniów, żandarmeria i policja uciekli w zboże, nie oddając żadnego strzału. Uwolnionych zostało 22 więźniów, którzy byli powiązani drutami po dwóch, oraz zakuci kajdanami. Byli to chłopi, zakładnicy aresztowani za nieoddanie wyznaczonego kontyngentu dla Niemców, groziła im śmierć. Partyzanci zabrali więźniów do parowozowni, gdzie przecięto wiązania. Odprowadzono ich do wsi na placówkę, nakarmiono, dano im odpocząć i następnego dnia zapoznano ich z miejscem gdzie się znajdują. Wskazano kierunek w stronę ich zamieszkania a mieli około 40 km drogi. W okresie wyzwolenia Lubelszczyzny 22-27 lipca 1944 roku na kolei każdy z nas otrzymał wezwanie od komendanta wojskowego aby stawić się w trzech dniach do pracy na stanowisku na jakim dotychczas pracował. Zająłem swoje stanowisko zwrotniczego i rozpoczęliśmy formowanie transportów kolejowych ze sprzętem wojskowym i innymi towarami potrzebnymi dla wojska

frontowego podciągając koleją bliżej Wisły. Przewożono tam drewno budowlane, okrągłe potrzebne na przeprawę przez Wisłę, które obrabiane było przez wojsko ze wschodniej strony przy wale wiślanym. Pracowaliśmy dla wojska, o pieniądze nikt się nie pytał, bo ich nie było i nie wiadomo kto miał płacić. Od pierwszych dni objęcia kolei przez Wojsko Armii Czerwonej – kolej zmilitaryzowano. Kolejarze podlegali rozkazom wojskowym do odwołania. Był to rozkaz komendanta wojskowego. Pracownicy kolejowi otrzymali przepustki swobodnego poruszania się na terenie kolejowym oraz na trasie od miejsca zamieszkania do miejsca pracy ,,Stacji Kolejowej”. W tym czasie naczelnikiem stacji był Pan Stanisław Widawski – człowiek, który kilkakrotnie ratował mnie z opresji przed aresztowaniami.

Władysław Pietras urodzony 04.08.1923 roku Karczmiska 2011 rok

Zima na kolei Stacja Karczmiska 1978-79r.Zapamiętałam zdawałoby się piękny zimowy dzień. Z rana nic się nie działo. Od południa zaczął padać śnieg i z godziny na godzinę robił się coraz gęściejszy. Mieszkałam od torów nie więcej niż 20 metrów i z przyzwyczajenia o godzinie 1600

spojrzałam w okno na pociąg osobowy jadący do Nałęczowa.

Za jakąś dłuższą chwilę usłyszałam gwizd lokomotywy. Widzę, że ten pociąg wraca na stację. Na razie nic sobie z tego nie robiłam, pomyślałam, zaczęły się kłopoty ze śniegiem, ale jakoś tam będzie. Przecież pracowałam na kolei już 10 lat. Za godzinę jedzie ponownie w stronę Wymysłowa lokomotywa tylko z wagonem bagażowym. Wtedy pomyślałam – zaczyna się nieciekawie.Lokomotywa dojechała do pierwszego wykopu i z mozołem wracała z powrotem na stację. To był ostatni pociąg tego dnia, a jak się później okazało, przerwa trwała dwa tygodnie. W tym dniu oboje z mężem mieliśmy nocną służbę . Mąż – pomocnik maszynisty, ja dyżurny ruchu. Wyruszyliśmy z domu o godzinie 1830 . Do pracy mieliśmy około 300 metrów, nie więcej jak 15 minut spacerkiem. Idziemy jak zwykle tą samą drogą – równoległą do torów biegnących do stacji. Oczy mamy wpatrzone w dół, bo nie daje się patrzeć przed siebie, tak strasznie gęsto pada śnieg. W koło nas nic nie widać. Idziemy, idziemy i zaczynamy ze sobą rozmawiać, że jakoś za długo nam się idzie i nigdzie nie widać świateł ze stacji. Zatrzymaliśmy się, wyjęliśmy latarki, zaczęliśmy świecić i przyglądać się gdzie jesteśmy. Okazało się, że znajdujemy się w połowie głuskich pól, koło małego sadu, który był dobrym znakiem rozpoznawczym. Wtedy postanowiliśmy zawrócić i świecąc latarkami zaczęliśmy szukać wykopu i torów. Po dłuższym poszukiwaniu doszliśmy do wniosku , że wszystko jest zasypane i wyrównane śniegiem. Ale na nasze szczęście ujrzeliśmy mgliste światła naszej stacji. Z godzinnym opóźnieniem dotarliśmy do pracy. Okazało się, że jest

pełna mobilizacja. Zmiana dyżurów, zostają tylko pracownicy potrzebni do obsługi lokomotyw i wagonów. Reszta załogi wraca do domów, żeby następnego dnia zameldować się do odśnieżania na godzinę 700 . Trwało to tak przez dwa tygodnie. Było ciężko, ale zarazem wesoło – wszyscy byliśmy razem. Śniegu było tak dużo, że torowisko trzeba było odkopywać na trzy ręce .Razem z nami jeździła lokomotywa, dwa wagony osobowe i wagon bagażowy,żeby można się było ogrzać i zjeść ciepły posiłek. Kolejarzom przy odśnieżaniu pomagali ludzie z Zakładu ,,EDA” w Poniatowej,okolicznych geesów.Oprócz nich najmowani byli prywatni ludzie, którzy mieli płaceni za godziny odśnieżania. Posiłki z GS Karczmiska do miejsca odśnieżaniadowoził koniem na saniach zwrotniczy Stacji Karczmiska pan Bronisław Popiołek. Na PKP przepracowałam 30 lat i 6 miesięcy, ale już nigdy nie było takiej zimy jak ta.

Wspomnienia opisała Anna Bochra urodzona w maju 1950 roku – były zawiadowca stacji I Karczmiska

Karczmiska 28.10.2011 r

Odśnieżanie torów zimą 1978-79


Początki kolejki wąskotorowej


Czasy świetności- kolej publiczna 1945-1989


Nowe oblicze zabytkowej kolejki


Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej


Konkurs powiatowy - rozstrzygnięty

Autor pracy Aleksander Kramek, miejsce I w kategorii klas I-III

Komisja konkursowa powołana przez Starostę Opolskiego rozstrzygnęła konkurs na prace plastycz-ne związane z Nadwiślańską Kolejką Wąskotorową dla uczniów szkół podstawowych Powiatu Opol-skiego pod nazwą „Nadwiślańska Kolejka Wąsko-torowa widziana oczami dzieci”. W kategorii klas I-III pierwsze miejsce zajęła Aleksandra Kramek ze Szkoły Podstawowej im. S. Żeromskiego w Poniato-wej, drugie miejsce zajął Krzysztof Stasik ze Szkoły Podstawowej w Braciejowicach, a miejsce III Paweł Piłat ze Szkoły Podstawowej w Dobrem. W kategorii tej przyznano także trzy wyróżnienia: dla Andżeli-ki Figiel, Marcina Gizy i Arkadiusza Żurawskiego. W kategorii klas IV-VI pierwsze miejsce zajęła Anna Moleśtak ze Szkoły Podstawowej w Chruślinie, dru-gie miejsce zajął Adam Rosołowski ze Szkoły Pod-stawowej w Józefowie nad Wisłą, a miejsce trzecie zajęła Sylwia Żyszkiewicz ze Szkoły Podstawowej w Chodlu. W kategorii tej przyznano także trzy wy-różnienia: dla Kewina Majdera, Weroniki Mastalerz i Partycji Rybak.

Złożone w konkursie prace wezmą udział w wy-stawie towarzyszącej konferencji „Kampania promo-cyjna Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej” organi-zowanej w ramach projektu „Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa jako markowy produkt turystyczny Lubelszczyzny” współfinansowanego z Europejskie-go Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach kon-kursu nr 12/RPOWL/7.2/2009, Oś Priorytetowa VII Kultura, turystyka i współpraca międzyregionalna, Działanie 7.2 Promocja Kultury i Turystyki Regio-nalnego Programu Operacyjnego Województwa Lu-belskiego na lata 2007 – 2013.

Anna Bugaj

Autor pracy Adam Rosołowski, miejsce II kategoria klasy IV-VI

Autor pracy Krzysztof Stasiak, miejsce II kategoria klasy I-III Autor pracy Anna Moleśtak, miejsce I kategoria klasy IV-VI


W Muzeum Kolejki na Stacji w Karczmiskach znajdują się grafiki i akwarele poświęcone Nadwiślańskiej Kolejce Wąskotorowej. Autorem prac jest Grzegorz Sykut miłośnik i pasjonat kolejki.

Kolej Karczmiska

Nasza Kolej była chora ! Póki nie miała sponsora .I szybciutko wyzdrowiała! Dalej będzie kursowała.

Będą kursy do Opola ! Do własnego jej sponsora.Pan Starosta sponsoruje ! Nasza kolej nie choruje.

Stacje, się tez odbuduje! Ani grosza nie zmarnuje.Będzie cieszył się turysta! Pociąg weźmie osób trzysta.

Pan Kierownik ma w pomyśle! Trzeba zawieźć ich w powidle .Tam się zrobi im ognisko! Kiełbaskami będzie tryskać.Będą wszyscy się cieszyli ! Że wycieczkę swą odbyli

Trasa Wąwolnica -Poniatowa! Dla turystów też gotowa.Kolej będzie kursowała! I turystów będzie miała.

Autor: Władysław Pietras lat 88 urodzony 04.08.1923 rok

Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa w twórczości pracowników i miłośników kolejki. Kolej Wąskotorowa

Nasza Kolej jest za mała !Lecz usługi duże dała.

Już sto latek ukończyła !A potrzebna zawsze była.

Swym transportem tu służyła !Ludzi, towar, przewoziła.

Duże dała tu usługi !I niebawem wpadła w długi.

Wozić bardzo co nie miała !Poniatowa - splajtowała.

Wyparł transport ją drogowy !Wziął przewozy na umowy.

I została bez roboty !Zapędziła się w kłopoty.

Emerytką wnet została !Chociaż by jeszcze nie chciała.

Wziął ją Powiat na usługi !Zniwelować trochę długi.

By turystów powoziła!i potrzebna nadal była.

Napisał : Władysław Pietras – lat 88 zam. Karczmiska


Miłośników kultury, historii i regionalizmu zapraszamy do odwiedzenia Regionalnej Izby Pamięci i Tradycji mieszczącej się w Gminnej Bibliotece Publicznej w Karczmiskach w XIX wiecznym dworku. Izba powstała w 2009 roku dzięki ofiarności mieszkańców Karczmisk a szczególnie Klubu Seniora jak również przy współpracy Aniki Michałowskiej córki Janiny Strażyc - ostatniej dziedziczki dóbr Karczmiskich.

W izbie możemy obejrzeć zdjęcia dworu i właścicieli majątku z lat 1905-1939 oraz dokumenty z nimi związane. Jest kącik etnograficzny, w którym znajdują się stroje ludowe, przedmioty codziennego użytku, kołowrotki, kufer, maglownica, masielnica, żelazka, lampy naftowe, nosidła do wody, łopaty do chleba, sierp, cepy, tary do prania. Zgromadziliśmy też eksponaty z okresu II Wojny Światowej takie jak: telefon polowy, manierkę, łuski po

nabojach, bagnet, niemieckie karty rozpoznawcze - ,,Kenenkarty’’, kartki na mięso i mydło, paszport dla konia . Wśród eksponatów mamy sztandar Koła Młodzieży Wiejskiej ,,Wici’’z lat przedwojennych oraz księgę protokołów zebrań tej organizacji

Muzeum Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej w Karczmiskach zostało zor-ganizowane w jednym z dwu pięknie odrestaurowanych budynków stacyj-nych na Stacji Kolejowej - Karczmiska. Historyczne budynki przeszły kom-pletną renowację w ramach Projektu pn:” Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa jako markowy produkt turystyczny Lubelszczyzny” realizowanego w układzie partnerskim - Powiat Opolski jako lider oraz Powiat Puławski wraz z gminami – Karczmiska, Opole Lubelskie, Poniatowa, Nałęczów, Wąwolnica jako partnerzy projektu w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013, Oś Priorytetowa VII – Kultura i turystyka i współpraca międzyregionalna, Działanie 7.2 Promocja Kultury i Turystyki.

W trzech pomieszczeniach Muzeum można obejrzeć eksponaty i pamiątki dokumentujące historię Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej. Wśród eks-ponatów znajdują się: fragmenty szyn o rozstawie 75 cm, dawne urządzenia kolejowe, tabliczki z oznaczeniami z parowozów, wagonów i poczekalni kole-jowych, sztandary i mundury kolejowe. W jednej z sal muzealnych zaaranżo-wano dawne pomieszczenie naczelnika stacji z oryginalnym wystrojem z daw-nych lat. Widzimy tam biurko z aparatem telefonicznym i liczydłami, central-kę telefoniczną, szafy z biletami kolejowymi. W szklanych gablotach umiesz-czono dokumenty dawnych pracowników kolejki tzn. legitymacje, odznacze-nia, pieczątki, rozkłady jazdy. Uzupełnieniem ekspozycji jest, wystawa infor-macyjno –fotograficzną, zorganizowana w trzecim pomieszczeniu muzealnym, obrazującą ponad 100 letnią historię Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej. Zachęcamy wszystkich odwiedzających Kolejkę do zwiedzenia Muzeum. To wyjątkowe miejsce zarówno dla miłośników kolejki, entuzjastów historii tech-niki jak i każdego turysty szukającego atrakcyjnych zakątków Polski.

Jadwiga Religa

Muzeum Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej w Karczmiskach

,,Chcemy wskrzesić dawne czasy,

Co odeszło, przeminęło …

Chcemy, aby to, co piękne, choć w pamięci naszej było”

Regionalna Izba Pamięci i Tradycji w Karczmiskach


Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa jest jedyną na Lubelszczyź-nie czynną kolejką wąskotorową. Dawniej była wykorzystywana do przewozu towarów i osób, dziś służy turystom do celów rekre-acyjnych.

Trasa Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej przebiega przez ma-lowniczy Płaskowyż Nałęczowski i Kotlinę Chodelską. Przez okna kolejki można podziwiać dolinę rzeki Bystrej otoczoną wzgórza-mi, krajobrazy łąkowo-leśne doliny rzeki Chodelki i zapomniane stacje kolejowe. Na miłośników historii kolejki wąskotorowej cze-ka „Muzeum Kolejnictwa” na stacji w Karczmiskach (1). Wcho-dząc do muzeum przez symboliczne tory kolejowe przenosimy się w czasie. Liczne eksponaty kolejowe pamiętające czasy świetności kolejki przybliżają nam historię rozwoju kolejnictwa na ziemi opolskiej. Na wystawie można zobaczyć liczne fotografie ukazują-ce rozwój kolejki wąskotorowej od czasu Jana Kleniewskiego - pomysłodawcy budowy i projektanta kolei, do czasów współcze-snych.

Na terenie stacji Karczmiska można skorzystać z darmowego In-ternetu. Warto wejść na stronę www.nadwislanskakolejka.pl i prze-czytać więcej informacji o Nałęczowskiej Kolejce Wąskotorowej i szlakach turystycznych powiatu opolskiego.

Nadwiślańską Kolejką Wąskotorową można podróżować z rowe-rem. W składzie pociągu znajduje się wagon do przewozu rowe-rów. W pobliżu stacyjek przebiegają dobrze oznakowane szlaki ro-werowe. Wzdłuż szlaków rozmieszczone są tablice informacyjne i ścieżki dydaktyczne. Na stacji kolejowej w Karczmiskach (1) na wszystkich chętnych czeka również wypożyczalnia rowerów. Przesiadając się z kolejki na rower można podziwiać kwitnące łąki doliny Chodelki, malownicze lasy, nieprzeciętne widoki z rezer-watu Skarpa Dobrska (2), czy też urzekająco piękne wąwozy les-sowe w Rogowie (3), przypominające z lotu ptaka ośmiornicę. Mi-łośnicy najstarszej historii naszych ziem podróżując szlakiem te-matycznym „Grodziska nad Chodelką” mogą odwiedzić miejsca, gdzie przed ponad 1000 lat mieszkali nasi słowiańscy przodkowie.

Szlakami rowerowymi można również pojechać dalej i zwiedzić zabytkowe kościoły parafialne w: Chodlu, Józefowie nad Wisłą, Opolu Lubelskim, Piotrawinie, Wilkowie i Wrzelowcu, a także ze-społy pałacowo-parkowe w: Karczmiskach, Kluczkowicach, Kra-czewicach i Opolu Lubelskim.

Istniejącą siecią szlaków można dojechać do Kazimierza Dolnego, Nałęczowa, Lublina, Solca nad Wisłą i Kraśnika.

Na szczególną uwagę zasługuje szlak tematyczny „Grodziska nad Chodelką”. Można dojechać do niego ze Stacji Karczmiska zielo-nym szlakiem rowerowym. Na odcinku od Chodlika do Podgórza biegnie on razem z niebieskim szlakiem rowerowym. Jest to swo-iste otwarte muzeum tematyczne, którego punkt centralny stanowi Grodzisko Żmijowiska (4). Przy reliktach grodzisk w Chodliku (5), Żmijowiskach (4) oraz Podgórzu (6) znajdują się tablice infor-macyjne oraz miejsca odpoczynku wyposażone w ławy i stoły.

Podróżując niebieskim szlakiem rowerowym w górę rzeki Chodel-ki, warto również zwiedzić „Ścieżkę przyrodniczą Kleniewo” (7) w miejscowości Pomorze. Ścieżka rozpoczyna się i kończy na polu biwakowym, nad malowniczym spiętrzeniem rzeki Chodelki w pobliżu starego młyna. Znajduje się tam miejsce na ognisko, wiata ze stołami i ławami oraz szereg tablic informacyjnych. Szum

rzeki na kaskadach i przepiękny widok z platformy widokowej na rozlewisko Chodelki zachwyci każdego turystę. Wiosenne łany za-wilców, letni chłód ciemnego lasu, jesienna poezja kolorów liści oraz zimowa szadź sprawiają, że warto jest tu przyjechać o każdej porze roku.

Ciekawą miejscowością na niebieskim szlaku rowerowym jest Emilcin (8). Wieś słynie ze zjawisk nadprzyrodzonych – lądowa-nia w 1978 r. „Niezidentyfikowanego Obiektu Latającego” i „Po-mnika UFO” postawionego w 2005 r. przez Fundację „Nautilus”.

Jacek Rosły

Szlakiem Nadwiślańskiej Kolejki Wąskotorowej...

z 1932 roku, Księgi protokołów Straży Pożarnej z lat 1927-1960, jak również dokumenty związane z Kolejką Wąskotorową. Miłośników literatury zapraszamy do obejrzenia ,,Pisma Świętego” z 1893 roku, Kantyczki z 1934 roku, oraz wydanej we Lwowie w 1920 r. książki pt,,Czachary” M. Rodziewiczówny. Cennymi dokumentami są także archiwalne akty notarialne i wiele jeszcze innych dokumentów związanych z naszą miejscowością i regionem. Izba nasza znajduje się na trasie szlaku rowerowego ,,Nitką Kolejki Wąskotorowej” przebiegającego przez

zespół dworsko-parkowy w Karczmiskach, więc również wszystkich miłośników turystyki zapraszamy do zwiedzania naszej izby jako dodatkowej atrakcji regionu lubelskiego.

Izbę można zwiedzać w godzinach pracy biblioteki tj. od poniedziałku do piątku w godzinach od 9 00 do 16 00 a w sobotę od 900 do 1400 .

Dyrektor Biblioteki Ewa Nowaczek

POLSKAPOWIATOWA169,gazeta_powiatopolski.pdfPodsumowanie pierwszego etapu z realizacji projektów...

Documents

Transcript of POLSKAPOWIATOWA169,gazeta_powiatopolski.pdfPodsumowanie pierwszego etapu z realizacji projektów...