ARTYKUY HENRYKOWSKIE pierwsza polska konstytucja? na tle epoki Rzeczpospolitej Szlacheckiej, Rzeczpospolitej Obojga Narodw, STANW RZECZPOSPOLITEJ - Krla, Senatu i Sejmu Arkadiusz Siski -subiektywny rys historyczny Centrum Inicjatyw Spoecznych Stary Orzegw 22 kwietnia Anno Domini 2015

ARTYKUY HENRYKOWSKIE pierwsza polska konstytucja?na tle epoki Rzeczpospolitej Szlacheckiej, Rzeczpospolitej Obojga Narodw, STANW RZECZPOSPOLITEJ - Krla, Senatu i Sejmu

Arkadiusz Siski -subiektywny rys historyczny

Centrum Inicjatyw Spoecznych Stary Orzegw 22 kwietnia Anno Domini 2015

Szlachta polskastan spoeczny istniejcy wKrlestwie Polskim,Rzeczpospolitej Obojga Narodworaz na polskich, litewskich i ukrainnych ziemiach w czasiezaborw. Powstaa z przeksztacenia si stanurycerskiegow szlachecki.

polski szlachcic z XVII wieku obraz z Paacu Wilanowskiego

Pierwszymi szlachcicami byli rycerze, grupa uprzywilejowana i obdarzana przywilejami przez wadcw, jako gwne ich oparcie w deniu do wadzy i w jej utrzymywaniu. Pniej godno szlacheck mona byo uzyska poprzez uszlachcenie (w nagrod za zasugi dla wadcy) lub zwyk drog kupna tytuu. Szlachta posiadaa szeregprzywilejworaz obowizkw..Ustrj stanowy w Polsce zosta zniesiony przezKonstytucj marcowz 1921. W artykule 96. zapisano:Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejw rodowych ani stanowych, jak rwnie adnych herbw, tytuw rodowych i innych z wyjtkiem naukowych, urzdowych i zawodowych. Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmowa bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej tytuw ani orderw cudzoziemskich. Od XIV wieku wrd polskiej szlachty zapanowaa moda na dodawanie do nazwisk odmiejscowegomorfemu-ski,-ckilub-dzki, ktra bya charakterystyczn kocwk dla szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wi si zsarmack kultur szlachecki byy odpowiednikiem zwrotw tytularnych wystpujcych w szlacheckich nazwiskach za granic jak weFrancjideczy wNiemczechvonZenon Klemensiewicz,Historia jzyka polskiego, PWN, Warszawa 1985,ISBN 8301064439, s. 316-319.

RZECZPOSPOLITA NAJBARDZIEJ SZLACHECKIM NARODEM W EUROPIE Do dzi w historiografii polskiej trwaj spory o rzeczywist liczb stanu szlacheckiego w Rzeczypospolitej. Wedug ustaleWitolda Kuli szlachta stanowia 8-10% ogu mieszkacw. SZLACHTA STANOWIA W RZECZYPOSPOLITEJ 10% MIESZKACW CZYLI 1 MLN OSB podczas gdy na zachodzie szlachta stanowia uamek jednego procenta ludnoci jak podaje Iwo Cyprian Pogonowski.

CODZIENNO POLSKIEJ SZLACHTYWojewoda Senator, dowodzi wojskiem w zastpstwie monarchy.Kasztelan (Komes) Senator, zajmowa si administracj gospodarcz ciganiemdanin na rzecz panujcego), obron i sdownictwem na tereniekasztelaniChory - w jego kompetencji leao przygotowanie rycerstwa podczaspospolitego ruszenia i przyprowadzenie go do kasztelana. Po zjednoczeniu pastwa by to wyszyurzd ziemski.Wojski - od XIII wieku by zastpc kasztelana do spraw wojskowych. Jego zadaniem byo pilnowanie porzdku w powiecie podczas wyprawy wojennej.Podskarbi wielki koronny - urzd centralnywI Rzeczypospolitej, sprawujcy piecz nad skarbem i mennic pastwow. Jego prerogatywy zblione byy do uprawnie dzisiejszego ministra skarbu, finansw i szefa banku centralnego.Miecznik(mieczownik) - nazwa dworskiego urzdnika, zawiadujcegozbrojowni panujcego i noszcego przed nimmieczbdcy oznak jegowadzy wojskowej.Czenik - urzdnik krlewski dbajcy o piwnic monarchy, a podczas biesiady podajcy mu puchary.Podkomorzy - by zastpc procesowym ubogich wdw i sierot ze stanu szlacheckiego, Posiada zwierzchnictwo nad sub pokojow idworzanami przydzielonymi do obsugi krla.Podczaszy - zajmowa si w czasie uczt rozlewaniem napoi do kielichw oraz dba, aby trunkw nie zabrako.Stolnik - Do jego obowizkw naleao nakrycie stou do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw.Horodniczy - zajmowa si zaopatrywaniem i utrzymywaniem niektrych miast i zamkw w Wielkim Ksistwie. Do kompetencji horodniczych naleao czuwanie nad stanem fortyfikacji zamku, zarzdzanie kluczami do twierdzy (std czsto byli okrelani jako klucznicy), dbao o bezpieczestwo przeciwpoarowe oraz dowodzenie powoywan w razie potrzeby stra mieszczask.owczy - urzdnik krlewski zajmujcy si organizacjoww monarchy.Koniuszy - urzdnik krlewski zajmujcy si "stajni" monarchy.Burgrabia (murgrabia) - zastpcastarosty grodowego, przeprowadza egzekucj sdow, aresztowa zakcajcych sesje sdowe, chwyta przestpcw.

Herb(nazwa przyjta z niem.Erbe"dziedzictwo") znakrozpoznawczo-bojowy, wywodzcy si z symboliki heroicznej lub znakw wasnociowych, od XIIw. ustalany wedug cisych reguheraldycznych, penicy funkcj wyrnika osoby stanu rycerskiego, pniejszlacheckiego, takerodziny, rodu, organizacji kocielnej, mieszczaskiej bdcechu rzemielniczego,korporacji, miasta, jednostki podziau terytorialnego lub pastwa.

PiastowieCzartoryskiKorybutWieniawaRadziwiPisudskiDogaNiektre przywileje szlacheckie nadane przez krla Wadysawa Jagie:podczas, gdy w reszcie Europy panowa ABSOLUTYZM www.pogonowski.com

1422 zabroniona konfiskata lub zajmowanie majtkw szlacheckich bez wyroku sdowego.1430 zapewnienie szlachcie nietykalnoci osobistej i majtkowej bez wyroku sdy krlewskiego, za 250 lat krl Karol II w Anglii wprowadzi Habeas Corpus Act

EUROPEJSKA POLITYKA JAGIELLOSKA W XV WIEKU

1464 projekt Zwizku wadcw krla Jerzego z Podjebrad popierany przez Polsk, Wgry, Czechy, Francj i Wenecj majcy na celu stworzenie zwizku narodw Europy podobnego do Ligii Narodw i obecnej ONZ 500 lat wczeniej. Przewidywa ten projekt Zgromadzenie Oglne decydujce wikszoci gosw, Midzynarodowe Siy Zbrojne kontrolowane przez Sekretariat oraz Procedura Midzynarodowej Prawnej Arbitracji Godzenia Sporw. 17 tez projektu przedstawi po raz pierwszy ambasador Polski na Zjazd w Konstancy w 1415 Pawe Wodkowic (Rektor UJ) twrca zasady prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania.

Prof. Norman Davies Rzeczpospolita Polska bya bardziej republikaska w swej strukturze i duchu od monarchii konstytucyjnych takich jak Anglia czy Szwecja. Stanowia przeciwiestwo absolutnych monarchii panujcych w Rosji, we Francji, w Austrii i w Hiszpanii.

To co czy Rzeczpospolit Szlacheck ze wspczesnymi Polakami

BOGURODZICA

Bogarodzica, dziewica, Bogiem sawiena Maryja,U twego syna, Gospodzina, matko zwolona Maryja!Zyszczy nam, spuci nam.Kiryielejson.Twego syna Krciciela zbozny czas,Usysz gosy, napeni myli czowiecze.Sysz modlitw, jene cie prosimy,O o, da raczy, jego prosimy:Daj na wiecie zbony pobyt,Po ywocie rajski przebyt.Kyrielejson.Narodzi si nas dla syn boy.W to wierzy czowiecze zbony,I przez trud Bog swoj ludOdj diab stro.Przyda nam zdrowia wiecznego,Starost skowa pkielnego,mier podj, wspomionCzowieka pirwego.

NAJGONIEJSZE ZWYCISTWA Z UDZIAEM HUSARIIOrsza 1514 o Smolesk Hetman wielki litewskiks.Konstanty Ostrogski 30 tys. onierzy Rzeczpospolitej (w tym 3 tys. najemnej piechoty gwnie zelska) vs. 80 tys. onierzom MoskwyKircholm 1605 o tron szwedzki Hetman polny litewskiJan Karol Chodkiewicz3,6 tys. Rzeczpospolitej vs. 11 tys. Szwedw, Holendrw, Szkotw i Niemcw Kuszyn 1610 wojna polsko-rosyjskaHetman polny koronny Stanisaw kiewski6 tys. Rzeczpospolitej vs. 40 tys. Rosjan i SzwedwChocim 1621 wojna polsko-tureckaHetman wielki litewskiJan Karol Chodkiewicz46 tys. Rzeczpospolitej vs. 150 tys. TurkwBeresteczko 1651 wojna polsko-kozackaKrl Jan Kazimierz, Ksi Jarema Winiowiecki60 tys. onierzy Rzeczpospolitej vs. 130 tys. Kozakw i TatarwChocim 1673 wojna polsko-tureckaHetman wielki koronnyJan Sobieski30 tys. onierzy Rzeczpospolitej vs. 35 tys. TurkwWiede 1683 odsiecz chrzecijaskaKrl Rzeczpospolitej Jan III Sobieski70 tys. onierzy RP, Austriakw, Niemcw vs. 300 tys. Turkw

MAPA TOLERANCJI RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ

Konstytucja(odac.constituo, -ere urzdza, ustanawia, regulowa) akt prawny, okrelany take jakoustawa zasadnicza, ktra zazwyczaj ma najwysz moc prawn w systemierde prawawpastwie.

Aleksander JagielloczykKrl Rzeczypospolitej w latach 1501-1506wnuk Wadysawa JagieyCO STANOWI KONSTYTUCJA NIHIL NOVI Z 1505Prof. dr hab.Wacaw Uruszczak UJUchwalona na sejmie walnym w Radomiu w dniu 30 maja 1505 r. konstytucjaNihil novistanowia akt formalnie koczcy historyczny proces formowaniadwuizbowego sejmu walnego Korony Polskiej. Od tej pory w systemie ustrojowym dawnej Polskimiejsce naczelnezajdwuizbowysejm walny (generalny),jako wadza prawodawcza, podczas gdy wczeniej konkurowa on z sejmikami ziemskimi i prowincjonalnymi. Tym samym konstytucja ta stanowi wiadectwo istotnego przeomu w dziejach ustrojowych dawnej Polski. Pastwo z monarchii arystokratycznej (oligarchicznej), jakim byo w czasach pierwszych Jagiellonw,przeksztacio si w nowoytn monarchi parlamentarn.By to zarazem akt podziau wadzy. Stanowienie praw powszechnych przestao by wyczn domen monarchy, ale z mocy prawa miao pozostawa domen wspdziaania wadcy z reprezentacj narodu politycznego.Sejm walny Rzeczpospolitej przedstawia struktur zoon. Wchodzili do niego: krl,rada krlewska zwana Senatem oraz posowie ziem (nuntii terrarum).Te trzy elementy skadowe sejmu nazywano od poowy XVI w. stanami sejmujcymi. Funkcjonowanie sejmu zaleao od ich wsppracy, a konkretnie od zdolnoci do osignicia zgody (consensus), a wic w istocie kompromisu.Senatorowie dzielili si na duchownych, ktrymi byli katoliccy biskupi- ordynariusze i wieckich wojewodowie, kasztelanowie, oraz tzw. ministrowie. W obradach senatu mogli uczestniczy take sekretarze krlewscy oraz urzdnicy nadworni.To wanie dziki systemowi parlamentarnemu dawne pastwo polskie nabierao cech spoeczestwa obywatelskiego, a jego kultura charakteru obywatelskiej kultury uczestniczcej. Wprawdzie uczestnictwo w yciu politycznym byo ograniczone w zasadzie do jednego tylko stanu to jest szlachty, to jednak liczebnotzw. narodu politycznego w Polsce przewyszaa znaczco liczb osb majcych czynne prawa polityczne w wielu pastwach europejskich jeszcze w pocztkach XX w.Dorobek prawodawczy sejmu radomskiego z 1505 r. by jednake wikszy ni sama wspomniana konstytucjaNihil novi. Podjte na sejmie w Radomiu uchway zmierzay do uporzdkowania istniejcego prawa. Midzy innymi artyku 2 konstytucji wieczystych wyraa zasad, e kada ustawa obowizuje dopiero z chwil jej publikacji. Taka sama w swej istocie zasada prawna znalaza si dopiero w konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r.Nowoczesny, wspczesny konstytucjonalizm odwouje si do myli politycznej Jana Jakuba Rousseau i jego teorii umowy spoecznej, zgodnie z ktr ustawy maj swoje rdo w woli zbiorowej(volont gnrale) ludu. Blisk temu ide zawierala ustawa radomskaNihil novi.Uwidaczniaa ona wic idee ustrojowe, ktre w innych pastwach europejskich zyskiway uznanie dopiero w wieku XVIII i XIX.Sama zaNihil novi, jak te sejm radomski, do ktrego przykadu odwoywano siw czasie debat unijnych w 1569 r.,uatwiy uni lubelsk.Zbudoway wic prawny fundament dla Rzeczypospopolitej Obojga, a cilej wielu narodw.68 lat obowizywania

Rzeczpospolita w czasach ostatnich Jagiellonw i Artykuw henrykowskich z pierwszymi elekcjami

Zygmunt II AugustKrl Rzeczypospolitej w latach 1530-1572synZygmunta I Starego i Bony Sforzyostatni mski przedstawiciel dynastiiJagiellonw

Henryk Walezypierwszyelekcyjny krl Polskiw latach 1573-1574 od 1574 krlFrancjijakoHenryk IIIostatni wadca Francji z dynastiiWalezjuszwKORZYCI DLA RZECZYPOSPOLITEJ Z OBECNOCI HENRYKA WALEZEGO

Artykuy henrykowskie to pierwsza polska konstytucja pisana- prof. nadzw. dr hab. Zdzisaw Julian Winnicki, Uniwersytet Wrocawski

Artykuy henrykowskie byy formalnie pierwsz, polsk, pisan ustaw zasadnicz powsta w Rzeczypospolitej - prof. nadzw. dr hab. Dariusz Makia, Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie

Artykuy henrykowskie to nasza pierwsza konstytucja, cho jeszcze bez hierarchizacji prawa prof.dr hab. Jan Dzigielewski, Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie

KORZYCI DLA FRANCJI Z POBYTU HENRYKA WALEZEGO NA WAWELUCo ciekawe, pod wieloma wzgldami wczesna Polska wyprzedzaa Francj. Wanie na Wawelu Walezy po raz pierwszy zobaczy wychodki, z ktrych nieczystoci odprowadzano poza zamkowe mury, i po powrocie do Francji nakaza zbudowanie takich urzdze wLuwrzei innych paacach. Mino jednak sporo czasu, zanim francuscy panowie i dworzanie przyzwyczaili si do tej nowinki technicznej, zaprzestajc zaatwiania swoich potrzeb fizjologicznych do kominkw i zamkowych sieni. Tak samo sprawa wygldaa z ani (wanna i kurki z ciep i zimn wod), a take widelcem tych wynalazkw Francuzi rwnie nie znali.Artykuy henrykowskie:gwarantoway szlachcie zachowanieprzywilejw;okrelay zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej;nakazyway krlowi zwoywanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni, a w razie nagej potrzebysejm nadzwyczajny;zobowizyway krla aby na stae mia przy swoim boku rad doradcz zoon z szesnastu senatorw (tzw.senatorw rezydentw) skadajcych sprawozdanie na sejmie;nie pozwalay na uywanie tytuu dziedzicznego; krl mia by wybierany tylko poprzez woln elekcj;polityk wewntrzn i zagraniczn orazwypowiedzenie wojnypoddaway kontroli sejmu;zabraniay krlowi podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorw przebywajcych na dworze krlewskim;narzucay zaleno monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od woli szlachty;obywatele mieli prawo do wolnoci wyznania (przysiga na przestrzeganie postanowiekonfederacji warszawskiej), zobowizano krla do zachowaniapokoju midzy rnowiercami;w ostatnim artykule zezwalay na wypowiedzenie krlowi posuszestwa (rokosz), w wypadku zamania przez niego przyjtych zobowiza.

Pacta conventa(ac.warunki uzgodnione, wystpuje take pisowniapakta konwenta) umowa o charakterze publicznoprawnym podpisywana w czasiesejmu koronacyjnegoprzez kadego nowo wybranego w drodzewolnej elekcjikrla. Umowy te redagowane byy w czasiesejmu elekcyjnego przez reprezentantw sejmu i senatu oraz przez reprezentantw wszystkich kandydatw na tronRzeczypospolitejz osobna. W paktach konwentach znajdoway si osobiste zobowizania krla. Ich tre odzwierciedlaa program krlewski w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury.Zgodnie z postanowieniami pierwszych pactw conwentw podpisanych w 1573 roku, krlHenryk Walezyby zobowizany do:ksztacenia 100 polskich szlachcicw wParyuna swj koszt,spaty dugwZygmunta Augusta,utrzymywania przymierza polsko-francuskiego,sprowadzenia kilku tysicy piechoty przeciwIwanowi Gronemu,sprowadzenia uczonych z zagranicy doAkademii Krakowskiej,oenia co roku na potrzeby Rzeczypospolitej 450 tysicy dukatw ze swoich wasnych zasobw,wysania naBatykfloty francuskiej,odbudowy floty polskiej,odrestaurowania Akademii Krakowskiej,

222 lata obowizywaniaINNE KONSTYTUCJE W EUROPIE http://histmag.org/Pierwsze-konstytucje-europejskie-5483KOZACY 1710 Pakty i konstytucje...Filipa Orlika konstytucja Kozakw5 kwietnia 1710 roku w Benderach zawarto uroczyst ugod midzy nowo wybranym hetmanem z jednej, a starszyzn i wojskiem zaporoskim z drugiej strony. Nosia ona tytuPakty i konstytucje praw i wolnoci Wojska Zaporoskiegoi przez cz historykw (zwaszcza ukraiskich) uwaana jest za pierwsz konstytucj na wiecie.Nie wesza w ycieSZWECJA 1720Riksdag (Sveriges Riksdag jednoizbowyparlamentkrlestwaSzwecji)przyj w maju 1720 roku ustaw, ktra miaa zdaniem niektrych charakter konstytucji, a z pewnoci staa si gwnym dokumentem regulujcym szwedzki ustrj. Na jej mocy znacznie ograniczono uprawnienia krla, a gwnym orodkiem wadzy uczyniono stanowy parlament, przed ktrym odpowiadaa Rada Krlestwa stanowica form rzdu (krl mia w niej dwa gosy i musia zaakceptowa decyzje wikszoci).Obowizywaa 52 lataKORSYKA 1755

W kwietniu1755rozpocz si kolejny zryw przeciw genueskiemu panowaniu. W listopadzie tego roku Korsyka ogosia niepodlego i proklamowana zostaaRepublika Korsykaska. Uchwalono te pierwsz na wieciekonstytucj(Konstytucja Korsyki), ktra zostaa napisana wjzyku woskim.W 1768 Genua zrzeka si (w zamian za darowanie dugw) pretensji do wyspy na rzecz Francji, ktra w tym samym roku wysaa na ni swoje oddziay. Walki trway do 1769 i skoczyy si zwycistwem Francuzw.14 lat obowizywania

Konstytucja USA 17 wrzenia 1787

Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki jest drug poKonstytucji Korsykiustaw zasadnicz wiata. Bya wzorem dla wielu innych konstytucji powstajcych na caym wiecie. Si konstytucji jest jej prostota i elastyczno. Obecnie, z 27 poprawkami, suy ponad 300 milionom Amerykanw w 50 stanach, ktre s w wielu kwestiach rne.

Konstytucja jest jednoczenie sztywna i elastyczna. Jej elastyczno polega na mnogoci interpretacji praw w niej zawartych (interpretacji dokonuj wadze federalne), jej sztywno za na ogromnie trudnej, prawie niemoliwej procedurze jej zmienienia (najpierw potrzebne jest 2/3 gosw obu izb parlamentu, potem 3/4 stanw musi te zmiany zaakceptowa w okrelonym czasie, zazwyczaj w cigu 2 lat).

W roku uchwalania polskiej konstytucji w USA byo ju 10 poprawek do konstytucji. Ostatnia 27 poprawka wprowadzona 7 maja 1992.

Obowizuje od 228 lat

Obowizywaa 14 miesicyPOKREWIESTWO KONSTYTUCJI USA ORAZ 3 MAJA W POLSCE

Idee wolnomularskie wywary silny wpyw naKonstytucj Stanw Zjednoczonych, francuskDeklaracj Praw Czowieka i Obywatelai polskKonstytucj 3 maja, poniewa ich sygnatariuszami i osobami ustalajcymi tekst byo wielu masonw: ojcowie zaoyciele Stanw Zjednoczonych (midzy innymiBenjamin Franklin,George Washington),Georges Danton, Stanisaw Kostka Potockii krlStanisaw August Poniatowski. Masonami byli take wszyscy marszakowieNapoleona I, wrd nich ksiJzef Poniatowski. Byli nimi take m.in.prymasi Polski: Gabriel PodoskiiMicha Jerzy Poniatowskioraz twrcakonfederacji targowickiejStanisaw Szczsny Potocki.(http://pl.wikipedia.org/wiki/Wolnomularstwo)

PASTWO BEZ KONSTYTUCJISpecyficzn cech ustroju Wielkiej Brytanii jest brak konstytucji w znaczeniu formalnym (konstytucji spisanej). Zamiast tego, o ustroju pastwa informuje konstytucja w sensie materialnym, to znaczy og norm i zasad dotyczcych wykonywania wadzy.