10 - msu.ru · P R Z E S T R Z E N I N A U K O W E J I E D U K A C Y N E. Tytuł rozdziału. 1. 10....

10

10ISBN 978-83-63911-20-1

Kolejny tom serii Bajki w Przestrzeni Naukowej i Edukacyjnej, pod redakcją Adama Grabowskiego i Magdaleny Za-orskiej, w połączeniu z już istniejącymi tworzy coraz bogatszą „olsztyńską” ko-lekcję prac dotyczących bajki i baśni. Jest to kolekcja znacząca przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, gro-madzi badaczy z różnych obszarów nauk humanistycznych i społecznych. Po drugie, daje szansę spojrzenia transdyscyplinarnego i interdyscypli-narnego. Autorzy artykułów […] nie ograniczają się do dzieł z kręgu tzw. kultury wyso-kiej, ale sięgają po popkulturę, przeka-zy poweniencji etnologicznej i folklo-rystycznej. Szukają w nich uniwersal-nej prawdy o naturze człowieka. Bajka i baśń to bowiem te gatunki literackiej aktywności, które sporo mówią o nas samych.

prof. dr hab. Sławomir Buryła

BAJK A, BAŚŃ,LEGENDA I MIT W NAUKOWYCHOPRACOWANIACH

BAJK

A, BA

ŚŃ, L

EGEN

DA I M

IT W

NAU

KOW

YCH

OPRA

COW

ANIA

CH

n

BAJK

A W P

RZES

TR

ZENI NAUKOWEJ I EDUKACYJNEJ

1Tytuł rozdziału

10


2 Autor

UNIWERSYTETWARMIŃSKO-MAZURSKI

W OLSZTYNIE

Rektor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiegow Olsztynie

prof. Ryszard Górecki

Dyrektor Biblioteki Narodowejdr Tomasz Makowski

Rektor Kemerowskiego PaństwowegoUniwersytetu Kultury i Sztuki

prof. Jekatierina Kudrina

H O N O R O W Y P A T R O N A T

Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższegoprof. Lena Kolarska-Bobińska

Sekretarz Generalny Polskiego Komitetudo spraw UNESCO

prof. Sławomir Ratajski

3Tytuł rozdziału

pod redakcjąAdama Grabowskiego i Magdaleny Zaorskiej

10


4 Autor

Redakcja seriiMagdalena Zaorska

Redakcja tomuAdam GrabowskiMagdalena Zaorska

Recenzja naukowaSławomir BuryłaNatalia Prokopowa

Opracowanie i przygotowanie książki do drukuzespół Pracowni Wydawniczej „ElSet”:Kinga Müller – redakcja wydawniczaAndrzej Mierzyński – projekt okładki, DTP

Iwona Borys – korekta tekstów rosyjskich

Publikację wydano na zlecenie i sfinansowano ze środków Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

© Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2016

Katedra UNESCO Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynieoraz Centrum Badań Społecznych UWM

ISBN 978-83-63911-20-1

5

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................................................... 7

Ewa Barnaś-BaranBajki dla dzieci w drukarniach i księgarniach Rzeszowa w XIX i na początku XX wieku ..................................................................................................................................... 9

Barbara Hołub„Dziś już ludzie nie wiedzą, jak diabeł stworzył gorzałkę”. Sakralność napojów alkoholowych w bajkach ludowych ....................................................................................... 23

Swietłana JakowlewaМагия сказки и формирование коммуникативной компетенции у детей младшего школьного возраста при обучении иностранному языку (английский язык)..................................................................................................... 36

Sylwia JaskulskaWspółczesne rytuały przejścia z dzieciństwa do dorosłości: baśń o Śpiącej Królewnie ................................................................................................................. 45

Ałła KamałowaМногомирие в современной авторской сказке ............................................................. 57

Dominika KozeraHero or Villain? Maleficent as a story of the marginalized and its departure from the original character functions .................................................................................. 63

Seweryn KuśmierczykModel bajki magicznej w filmie Pierwszy start ................................................................... 71

Ludmila LeipsonDie biblische Legende von den „Jünglingen im Feuerofen“ als Ausgangsmaterial für k. Stockhausens werk „Gesang der Jünglinge“.............................................................. 87

Andrzej Lis-KujawskiKształtowanie się charakteru schizoidalnego na przykładzie baśni Hansa Christiana Andersena Brzydkie kaczątko ................................................................ 98

Magdalena MakowskaMagische Zahlen in Märchen .............................................................................................. 107

Maria OstaszWierszowane bajki Łukasza Dębskiego jako abecedariusze .......................................... 118

6 Spis treści

Joanna ParolMotywy mityczne i baśniowe we współczesnym kinie .................................................... 135

Jelena Pawłowa Языковые маркеры пространства в сказочном повествовании (на материале северной русской сказки) ....................................................................... 148

Siergiej PotiomkinСказка Пушкина и ее поэтический перевод ................................................................ 158

Magdalena Szczypiorska-Mutor„Byłoby zbrodnią pozwolić utonąć osłu, który mówi”. Magia retuszu, czar montażu w Przygodach Narizinii czyli Zadartego Noska Monteira Lobata .................. 171

Barbara TomalakFenomen zwierzęcego bohatera baśni (w kontekście tradycji religijnej i współczesnych praktyk kulturowych) .............................................................................. 181

Aleksandra Ziołko Использование сказкотерапии в работе со студентами высшей школы ............. 198

Anna ZiółkowskaWybrane problemy przekładu nazw własnych w magicznych baśniach Kinder- und Hausmärchen braci Grimm na przykładzie polskich tłumaczeń ............ 207

Tatiana Żylina-ElsПовтор как функциональный элемент в русской народной сказке и проблема его перевода на английский язык ............................................................. 219

7Tytuł rozdziału

Drodzy Czytelnicy,

redagując niniejszą monografię, do dyskusji na temat bajki, baśni, legen-dy i mitu zaprosiliśmy specjalistów bardzo wielu nauk humanistycznych. Głos zabrali zarówno przedstawiciele bibliotekoznawstwa, filmoznawstwa, kulturo-znawstwa, jak i językoznawcy, muzykolodzy, teoretycy przekładu, pedagodzy oraz psycholodzy. Ta różnorodność reprezentowanych dyscyplin nie powinna dziwić, jeśli wziąć pod uwagę, jak wiele aspektów bajek, baśni, legend i mi-tów nieustannie wzbudza ciekawość poznawczą naukowców i staje się przed-miotem ich badań. Dokonano już niejednej, a wciąż przeprowadza się nowe, analizy tego rodzaju utworów, między innymi z perspektywy językoznawczej, kulturoznawczej, psychoanalitycznej czy nawet religioznawczej. I tak, w wyni-ku dotychczasowych badań, stwierdzono na przykład, że baśnie, oprócz tego, że sprawiają po prostu dzieciom przyjemność, mogą także wspierać rozwój oso-bowości i emocjonalności dziecka, dostarczając mu objaśnień na temat jego własnej psychiki i przeżywanych przez niego stanów emocjonalnych, przede wszystkim dlatego, że stanowią jedyny rodzaj dzieł sztuki, jaki dziecko jest w stanie całkowicie zrozumieć. Podkreślano również rolę bajek, baśni, legend i mitów jako gatunków literackich, w których przekazywana jest tradycja kultu-ry i dzięki którym, dziecko tę tradycję może poznać. Wskazywano, że mogą być one pomocne także w moralnym kształceniu dziecka. W niniejszej monografii, zaproszeni przez nas autorzy demonstrują ponadto, że bajki, baśnie, legendy lub mity mogą wspierać rozwój kompetencji komunikacyjnych uczniów szkół podstawowych podczas nauki języków obcych; że motywy mityczne i baśniowe pojawiają się i we współczesnym kinie; że biblijna przypowieść może stać się inspiracją i podstawą dzieła muzycznego. Dowodzą, że bajkę można zastoso-wać w psychoterapii; że współczesne rytuały przejścia z dzieciństwa do doro-słości może przedstawiać baśń o Śpiącej Królewnie, a ta o Brzydkim kaczątku może, z kolei, doskonale ilustrować kształtowanie się charakteru schizoidal-nego. Autorzy ukazują też, z jednej strony, sztukę przekładu dzieł poetyckich (na przykładzie wybranych utworów bajkowych Puszkina), z drugiej, problemy, jakie można napotkać, tłumacząc baśnie zebrane przez braci Grimm. Jest także mowa o sakralności napojów alkoholowych w bajkach ludowych… Mając na-dzieję, iż udało nam się wystarczająco zaintrygować i zachęcić Czytelnika do przeczytania niniejszej monografii, życzymy mu miłej lektury i oddajemy głos naszym autorom.

Adam Grabowski i Magdalena Zaorska

8 Autor

Ewa Barnaś-BaranUniwersytet Rzeszowski

Bajki dla dzieci w drukarniach i księgarniach Rzeszowa w XIX i na początku XX wieku

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku w Galicji do uznanych i li-czących się ośrodków drukarstwa należały Lwów i Kraków. W mniejszych mia-stach galicyjskich również istniały drukarnie i księgarnie. W Rzeszowie pierwszą drukarnię założył w pierwszej połowie XIX wieku Franciszek Skielski, działała ona w latach 1840–18561. Od października 1850 roku, po śmierci Skielskiego, drukarnią kierowała jego żona Balbina Skielska2. Po sześciu latach od kuratora masy spadkowej po Balbinie Skielskiej odkupił drukarnię Jan Andrzej Pelar3, któ-ry w 1854 roku osiedlił się w Rzeszowie z zamiarem prowadzenia pracy wydaw-niczej. Podjął następnie starania o uzyskanie koncesji na prowadzenie wypoży-czalni książek. Po roku uzyskał zgodę i otworzył wypożyczalnię 15 października 1855 roku. Jej zasób pochodził zarówno z firm krajowych, jak i zagranicznych, obejmował również własne nakłady, prowadzono także sprzedaż wysyłkową książek. Z książek mogli korzystać bezpośrednio mieszkańcy Rzeszowa i okolic, do odbiorców zamiejscowych wysyłano dzieła pocztą. Czytelnicy po opłaceniu abonamentu, a nie należał on do niskich, mogli korzystać z księgozbioru składa-jącego się z pozycji napisanych w języku polskim, francuskim oraz niemieckim. Oferowano im najlepsze i najnowsze książki, których spis zamieszczano w syste-matycznie aktualizowanych katalogach.

1 Zawód drukarza Franciszek Skielski zdobywał w Przemyślu, w 1839 r. był drukarzem w jednej z oficyn w tym mieście. Na stałe w Rzeszowie zamieszkał od 1840 r., gdzie założył drukarnię. Koncesję na założenie drukarni uzyskał na mocy dekretu gubernialnego z dnia 24.12.1839 r., zezwolenie władz obwodowych otrzymał w 31.01.1840 r. A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa i księgarstwa w Rzeszowie w latach 1840–1939, Rzeszów 1974, s. 21, 22.

2 Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie (dalej: WiMBP), Pismo biskupa F. Ksawerego do B. Skielskiej z 13.XI.1852 r., rękopis [dalej: rkps] – 38, k. 9, k. 7. Informowa-no w nim o udzieleniu zgody na druk wybranych dzieł o tematyce religijnej.

3 WiMBP, Umowa wyprzedaży z 6.XI.1856 r., [rkps] 38, k. 14–16. Umowa została zawarta po-między J.A. Pelarem a Wojciechem Zbyszewskiem, kuratorem masy spadkowej po B. Skiel-skiej, i Janem Mastelką, opiekunem dzieci Balbiny Skielskiej.

10 Ewa Barnaś-Baran

Pod koniec 1880 roku Pelar odstąpił drukarnię wraz z księgarnią swojemu kuzynowi i uczniowi Henrykowi Czernemu, w 1886 roku przekazał mu rów-nież wydawane z jego inicjatywy od 1883 roku pierwsze periodyki rzeszowskie, tj. „Przegląd Rzeszowski” oraz „Kurier Rzeszowski”. Z życia społecznego wyco-fał się całkowicie na rok przed śmiercią, która nastąpiła 8 czerwca 1894 roku4. W 1904 r. księgarnia Pelara została sprzedana Marianowi Matuli5. Po jego śmierci w 1905 roku przez krótki czas kierowała księgarnią żona, a w 1906 roku kierow-nictwo powierzono Janowi Pillerowi.

Kolejną właścicielką księgarni od 1 stycznia 1908 roku została Jadwiga Ja-roszowa (ok. 1850–1911). Jaroszowa ożywiła działalność księgarni, utworzyła przy niej Biuro Dzienników, w którym prowadzono sprzedaż wielu periodyków rzeszowskich, krakowskich, lwowskich, wiedeńskich, paryskich, londyńskich. Agendą księgarni była wypożyczalnia książek, której działalność oficjalnie jest datowana na 1 kwietnia 1908 roku. Oprócz książek z zakresu historii, geogra-fii, biologii i innych dziedzin nauki, oferowano czytelnikowi przede wszystkim literaturę piękną. Działalność nakładowa, której zaniechano w 1904 roku, zosta-ła wznowiona w 1909 roku. Księgarnia Jaroszowej proponowała wszelkiego ro-dzaju wydawnictwa związane z tzw. sezonami księgarskimi, czyli gwiazdkowym i szkolnym6. W sezonie gwiazdkowym można było nabyć wydawnictwa przezna-czone dla dzieci, młodzieży i dorosłych, dla uczniów na rok szkolny oferowano bogaty zestaw podręczników dla różnego rodzaju typów szkół.

W 1911 roku, po śmierci Jaroszowej księgarnię nabył na własność Ludwik Bieńkowski, nauczyciel, który koncesję uzyskał 19 września 1912 roku. W lutym 1914 roku Bieńkowski pozostawił ją i wyemigrował do Ameryki7. Jeszcze w tym samym roku księgarnię kupił Władysław Uzarski, który uzyskał koncesję 1 maja 1914 roku. Po roku 1918 księgarnia nadal funkcjonowała, ciesząc się dużym po-wodzeniem w środowisku rzeszowskim.

W latach 80. XIX wieku w Rzeszowie inicjatywę prowadzenia własnej dru-karni podjął również Edward Arvay8. Koncesję otrzymał 9 lutego 1883 roku.

4 Archiwum Państwowe w Rzeszowie, Archiwum rodziny Pelarów i Czernych, zespół 522, k. 92, mikrofilm. W nekrologu Pelara zapisano, że zmarł po długiej i ciężkiej chorobie.

5 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa…, op. cit., s. 74–75. Marian Matula (1862–1905) odbywał praktykę księgarską u Pelara w Rzeszowie, po jej ukończeniu zdobył wykształcenie wyższe, natomiast w 1892 roku przeniósł się do Krakowa i został kierownikiem księgarni spółki wydawniczej. W Rzeszowie na stałe zamieszkał w 1904 r. po odkupieniu od Pelara księgarni.

6 Biblioteka Jagiellońska, Katalog książek odpowiednich na nagrody pilności do nabycia w księ-garni Jadwigi Jaroszowej w Rzeszowie, nakładem księgarni Jadwigi Jaroszowej, Rzeszów 1909, s. 3. W katalogu zachęcając do korzystania z asortymentu, opisano go w taki sposób: „Księ-garnia, skład nut, biuro dzienników, ekspedycja czasopism krajowych i zagranicznych, wy-pożyczalnia książek polskich, niemieckich i francuskich, skład i wypożyczalnia fortepianów, harmonium i pianin, główny skład przyborów szkolnych i kancelaryjnych oraz wielki wybór obrazów świętych, świeckich, listew na ramy i pocztówek artystycznych”.

7 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa…, op. cit., s. 75. Po zakończeniu wojny Bieńkowski powró-cił do Rzeszowa, po czym pracował tam jako nauczyciel w I Gimnazjum im. St. Konarskiego.

8 J. Hoff, Arvay Edward Franciszek (15.10.1850 Stanisławów – 23.03.1926 Rzeszów) [w:] En-cyklopedia Rzeszowa, red. J. Draus, G. Zamoyski, Rzeszów 2011, s. 30; A. Jagusztyn, Dzieje

11Bajki dla dzieci w drukarniach i księgarniach Rzeszowa w XIX i na początku XX wieku

W drukarni tłoczono druki zwarte i czasopisma, ponadto druki administra-cyjne, programy, listy zapraszające i polecające, rejestry, tabele, kwitariusze go-spodarcze, bilety wizytowe i adresowe, nagłówki oraz inne druki, które publi-kowało Biuro Ogłoszeń, otwarte przez Arvaya po siedmiu latach od założenia drukarni. Od 1890 roku oficjalna nazwa brzmiała Drukarnia i Biuro Plakato-wania E.F. Arvaya. Na początku XX wieku drukarnia nadal rozwijała się9, wy-dawano druki zwarte, czasopisma, kalendarze, druki dla instytucji, towarzystw i urzędów, formularze rachunków, cyrkularze, etykiety, tabele, listy kupieckie, afisze itd. W 1906 roku nabył ją Leon Piller, z zamiarem rozbudowy. Wśród wy-danych na początku XX w. materiałów istotne znaczenie miały sprawozdania szkolne. Drukarnią kierował do dnia 10 lutego 1910 roku Piller, natomiast do września 1911 roku pozostawała w sekwestrze. Jedenastego września 1911 roku przejął ją ponownie pierwszy właściciel, natomiast w lipcu 1912 roku przystą-piono do rozszerzenia zakładu, wówczas prawdopodobnie założono własną in-troligatornię10.

Należy wspomnieć, że w Rzeszowie w 1897 roku założona została drukarnia Henryka Diamanda, a w 1902 roku Mojżesza Goldberga. Pierwsza z nich w la-tach 1900–1918 nie była firmą prężną, wykonywano w niej głównie drobne dru-ki akcydensowe. Podstawowym działem produkcji drugiej były również druki akcydensowe, druki zwarte stanowiły znikomy procent produkcji. Na lata po-przedzające wybuch I wojny światowej przypada również utworzenie piątej firmy drukarskiej pod nazwą „Rejtan”11.

Celem artykułu jest ukazanie, jakie bajki dla dzieci były upowszechniane przez księgarnie i drukarnie działające w Rzeszowie w XIX i na początku XX wieku. Szczególną uwagę skoncentrowano na bajkach i baśniach, które były wydawane w tym czasie, a można je było wypożyczyć lub zakupić w księgarni w Rzeszowie. Przeprowadzono kwerendę w Archiwum Państwowym w Rzeszowie, zbiorach archiwalnych Muzeum Okręgowego oraz Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Rzeszowie. Analizą objęto katalogi drukarskie pochodzące z Dzia-łu Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Jagiellońskiej. Istotnych informa-cji dostarczyła publikacja Andrzeja Jagusztyna Bibliografia druków tłoczonych w drukarniach Rzeszowa w latach 1843–1939 (Rzeszów 1973).

Na podstawie analizowanych materiałów stwierdzono, że wśród publikacji drukarń i księgarń funkcjonujących Rzeszowie w XIX i na początku XX wie-ku, które przeznaczono dla dzieci i młodzieży, wymieniano opowiadania, bajki

drukarstwa i księgarstwa…, op. cit., s. 70. Edward Arvay pochodził z węgierskiej rodziny Arva-Varegilia, która osiadła w Galicji, odbywał praktykę w księgarni Pelara w Rzeszowie w latach 1864–1869, przez kolejne osiem lat był zatrudniony w firmie Gebethner i Wolff w Warszawie. Po powrocie do Rzeszowa w 1878 r. pracował w księgarni Pelara, następnie założył własną księgarnię i skład nut.

9 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa i księgarstwa…, op. cit., s. 70.10 Ibidem.11 Ibidem, s. 94–95; A. Jagusztyn, Bibliografia druków tłoczonych w drukarniach Rzeszowa

w latach 1843–1939, Rzeszów 1973, s. 7.


i baśnie dla dzieci. Pozycje te oferowały księgarnie Jana Andrzeja Pelara i Jadwigi Jaroszowej12.

Czytelnikom w katalogach księgarskich podawano istotne informacje o asor-tymencie, cenach publikacji, ale również warunkach wypożyczania książek13. Katalogi miały pomóc im w dokonaniu wyboru literatury, zaś dla ich wygody drukarnie stwarzały możliwość przesyłania książek pocztą14.

Księgarnia Pelara pracę edytorską rozpoczęła od wydania katalogu książek niemieckich, które mogła wymienić z innymi księgarniami. Dla uczniów szkół ludowych w 1850 roku wydano elementarz Nowe abecadło polskie z obrazkami, którego autorem był Grzegorz Jarema. W latach 1851–1855 nie prowadzono działalności wydawniczej, aktywność ta ożywiła się po 1854 roku, po zamiesz-kaniu właściciela w Rzeszowie. Zdobycie czytelników miały ułatwić wydawane dzieła treści religijnej, toteż wśród wydawnictw własnych księgarni w latach 50. i 60. XIX wieku przeważały modlitewniki i kantyczki. W 1859 roku rozpoczęto wydawanie rozpraw naukowych nauczycieli gimnazjum rzeszowskiego. W kata-logu księgarskim wydanym w tym samym roku dzieciom proponowano jedynie dwie książki: Abecadło nowe, polskie z obrazkami ułożył G. J. oraz Skazówkę, czyli łatwy sposób nauczenia dzieci czytać i poznawać litery, wydanie XII 15. Od roku 1861 wydawano również lokacje uczniów różnych szkół na terenie Rzeszowa i jego okolic. Nowatorskim osiągnięciem było wydanie w 1863 roku podręcznika szkolnego autorstwa Hipolita Witowskiego Szkółka powszechna, a następnie pod-ręcznika do geografii16. Zapotrzebowanie na tego typu wydawnictwa było duże, o czym świadczył nakład pierwszego w liczbie dwóch tysięcy egzemplarzy oraz systematyczne wznowienia drugiego w kolejnych latach. Początek lat 70. XIX wieku przyniósł dużą liczbę wydanych podręczników szkolnych (historii, nauki języków obcych, biologii, botaniki). W latach 80. i 90. XIX wieku wydano dziesięć podręczników szkolnych, przeznaczonych dla szkół średnich oraz ludowych. Na

12 W cytowanych pozycjach z analizowanych katalogów księgarskich zachowano ówczesną pisownię, sposób zapisu nazwisk autorów, tytułów publikacji oraz miejsc wydania. Nie ko-rygowano również błędów drukarskich (zob. przypis 37, 41, 50, 64).

13 Biblioteka Jagiellońska, Catalougue de la Bibliotheque d’Abonnement de Jean A. Pellar à Rze-szów, Rzeszów 1857, [s.p].

14 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Katalog wypożyczalni książek Jana A. Pelara w Rzeszowie. Zawiera w sobie dotychczas drukowane 3 katalogi, z dodatkiem dzieł świeżo-nabytych do koń-ca r. 1859. Z drukarni Jana A. Pelara w Rzeszowie 1860, s. 3–4. Czytelnicy za wypożyczone dzieła napisane w języku polskim miesięcznie powinni byli zapłacić 1 zł waluty austriackiej, półrocznie 5 zł wal. austr., kaucja natomiast wynosiła 3 zł. Za dzieła napisane w języku fran-cuskim miesięcznie należało zapłacić 1 zł 50 centów wal. austr., półrocznie 7 zł 25 cent., kaucję ustalono na 3 zł. Istniała możliwość wypożyczenia większej liczby dzieł na raz (do 10 tomów) i w tym wypadku należało za dzieła napisane w języku polskim wpłacać mie-sięcznie 3 zł waluty austriackiej, półrocznie 15, kaucja wynosiła 12 zł wal. austr. Proszono, aby nie przetrzymywać książek dłużej niż cztery tygodnie.

15 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Dzieł nakładem i drukiem księgarni Jana A. Pelara w Rze-szowie, których także po oznaczonych cenach we wszystkich księgarniach krajowych i zagra-nicznych dostać można, z drukarni Jana Andrzeja Pelara, Rzeszów 1859, [s.p.].

16 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa…, op. cit., s. 42.


początku XX wieku podręczniki publikowano w małym zakresie. W tym czasie wydawano dzieła z zakresu medycyny i higieny, utwory literackie, literaturę pe-dagogiczną oraz pozycje przeznaczone dla dzieci i młodzieży (powieści, powiast-ki, bajki, baśnie, wiersze). W katalogach proponowano czytelnikom dzieła z za-kresu literatury pięknej polskiej i obcej, najczęściej były to powieści. Literaturę XIX-wieczną reprezentowały utwory pisarzy polskich i obcych. W dużej liczbie posiadała księgarnia dzieła Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego. Ponadto oferowano książki sławnych pisarzy francuskich.

Z księgarnią Pelara utrzymywały stosunki handlowe księgarnie z Lwowa, Krakowa, Tarnowa, Przemyśla i innych miejscowości Galicji, utrzymywano kontakt z Warszawą, księgarniami wileńskimi i mniejszymi z innych miast prowincjonalnych. Kontakty handlowe z księgarnią Pelara utrzymywały także księgarnie z Poznania, Wrocławia, Opola, Leszna, Gniezna, w zasobach rze-szowskiej księgarni znajdowały się także książki pochodzące z Wielkopolski i Dolnego Śląska. Książki sprowadzano również z Austrii i Niemiec, Paryża i innych miast zachodnioeuropejskich. Asortyment księgarni zasilały publika-cje z terenów Cesarstwa Rosyjskiego, zwłaszcza Petersburga, Moskwy, Kijowa. W latach 80. XIX wieku księgarnia stopniowo zwiększała liczbę współpracow-ników i odbiorców.

Księgarnia prowadziła również prenumeratę czasopism, spośród nich młod-szym czytelnikom proponowano „Przyjaciela Dzieci” oraz „Kronikę Rodzinną”.

Jak już wspomniano na stronach katalogów księgarskich wydawanych przez Pelara w drugiej połowie XIX wieku zamieszczano wykaz publikacji dla dzieci. Wymieniono dzieła Hansa Christiana Andersena17, Karola Dickensa, Aleksan-dra Dumasa, Klementyny Hoffmanowej z Tańskich, Ignacego Krasickiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego18. Informowano, że dostępne były publikacje Franciszka Henryka Lewestama19, Walerego Łozińskiego20, Józefa Mączyńskiego21 oraz hra-biego Józefa Maksymiliana Ossolińskiego22. Wśród autorów wymieniono Włady-sława Syrokomlę, który czynił bohaterami swoich dzieł głównie drobną szlachtę zaściankową oraz chłopów, przedstawiał wydarzenia dnia codziennego, zawiera-jące przesłanie wychowawcze, a także wskazania moralne23.

17 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, H.Ch. Andersen, Improwizator, przekład Hieronima Feldmanowskiego, Poznań 1857; Obrazki, H.F. Ska Poznań 1857 oraz Powiastki moralno--fantastyczne [w:] ibidem, s. 5, 34.

18 Ibidem, s. 34–38.19 F. Lewestam, Powiastki moralno-fantastyczne, podług duńskiego H.Ch. Andersena naślado-

wał, z 48 drzeworytami, Ska Warszawa 1859 [w:] ibidem, s. 47.20 W. Łoziński, Szaraczek i karmazyn, powieść w 2ch częściach, Lwów 1859 [w:] ibidem, s. 47.21 J. Mączyński, Kilka podań i wspomnień krakowskich, ze zbioru wiadomości o Krakowie, Kra-

ków 1855 [w:] ibidem, s. 47.22 J.M. hr Ossoliński, Wieczory badeńskie, czyli Powieści o starcach i upiorach, z dołączeniem

bajek i innych pism humorystycznych, z portretem autora, Ska Kraków 1852 [w:] ibidem, s. 47.

23 W. Syrokomla, Gawędy i rymy ulotne, Warszawa 1853; Syrokomla W., Gawęd, rymów ulot-nych i przekładów. Poczet 2 gi i 3ci, Wilno 1856; Syrokomla W., Gawęd, rymów ulotnych


W katalogu wydanym w 1865 roku przez drukarnię Pelara podawano, że w dziele Stanisława Kowalskiego, którego treść adresowana była do dzieci, znajdowały się kolorowe obrazki mające uczynić publikację atrakcyjniejszą dla młodego odbiorcy24. Zapowiadano również, że w druku znajdowała się kolejna pozycja jego autorstwa Opowiadania moralne pod rodzinną strzechą dla dzieci. Z obrazkami, która przeznaczona była dla młodszych czytelników, w kolejnych latach dzieła Kowalskiego również były wymieniane w katalogach25.

Oferta skierowana do dzieci w latach 70. XIX wieku przez drukarnię Pelara zawierała więcej książek niż w poprzednim dziesięcioleciu, wśród nich znaj-dowały się również bajki. Należy zauważyć, że tytuły zamieszczone w katalo-gach z lat 70. XIX wieku wskazywały na przemyślany dobór bajek dla dzieci, prawdopodobnie, by uświadomić rodzicom, że wypożyczenie bądź zakup danej publikacji może przynieść pozytywne wychowawczo rezultaty26. Czytelników do zakupu książek miały zachęcać wydawane katalogi, w których polecano lite-raturę sprzedawaną po obniżonych cenach27. Rodzice oraz dzieci mogli znaleźć tam nieliczne tylko tytuły bajek28, ale zamieszczono tam również publikacje przeznaczone dla dzieci i zebrane w formie czytanek, tak dla szkół, jak i książek czytanych w domach29. Interesującą propozycją była pozycja, jak zapowiadał tytuł, opisująca dziesięć zabawek, zawierająca także tablice litograficzne30.

i przekładów poczet 4ty, Wilno 1856 [w:] ibidem, s. 59.24 S. Kowalski, Sto pociech. Bajki, powiastki dla dziatwy wierszem i prozą, z obrazkami kolor,

Rzeszów 1864 [w:] Katalog dzieł nakładowych księgarni J.A. Pelara w Rzeszowie, drukiem J.A. Pelara, Rzeszów 1865, s. 6.

25 W latach 80. XIX w. dzieła Kowalskiego były stałą pozycją księgarni Pelara, zob. Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Kowalski Stanisław, Zbiór powinszowań dla dzieci na imieniny lub urodziny i na nowy rok wierszem i prozą, oraz wiersze do imionników, wyd. drugie [w:] Ka-talog Dzieł Nakładowych i Komisowych księgarni Jana A. Pelara (H. Czernego) w Rzeszowie, nakładem Księgarni J.A. Pelara (H. Czernego), Rzeszów 1884, s. 7.

26 Biblioteka Jagiellońska, Bajki i powiastki dla dzieci z celniejszych bajko-pisarzy polskich wybra-ne, Leszno [w:] Trzeci Spis Książek których nabyć można po znacznie zniżonych cenach w księ-garni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1875, s. 4.

27 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Spis książek które po zniżonych cenach nabyć można w księ-garni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Druk i Nakład księgarni Jana A. Pelara, Rzeszów 1871; Katalog Dzieł Nakładowych i Komisowych księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1876.

28 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Nowe Bajki, Przypowieści i Epigramata przez T.S. T, War-szawa [w:] Spis książek które po zniżonych cenach nabyć można w księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Druk i Nakład księgarni Jana A. Pelara, Rzeszów 1871, s. 4; S. Kowalski, Sto pociech. Bajki, powiastki dla dziatwy wierszem i prozą. Z obrazkami kolor [w:] Katalog dzieł nakładowych i komisowych księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1879, s. 8.

29 Biblioteka rodzinna. Powieści, zarysy historyczne i podróże, stosowne dla czytelników każdego wieku i stanu, Warszawa 1865; Czytania dla szkółek i ochronek wiejskich, Warszawa 1863; Czytania wieczorne. 10 zeszytów, Warszawa 1865; Kubuś. Sierotka, powiastka ludowa przez Franka z Wielkopolski, Warszawa; Z. Ścisłowska, Obrazki dla dzieci, zdjęte z rzeczywistości. Drugie wydanie z 4 rycinami, Warszawa [w:] Spis książek które po zniżonych cenach nabyć można w księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Druk i Nakład księgarni Jana A. Pelara, Rze-szów 1871, s. 4.

30 Bazar zabawek dla dzieci z 6 Tablicami litograficznymi, obejmującymi dziesięć tychże zaba-


Analiza katalogów wydanych przez Pelara w latach 60 i 70. XIX wieku pozwa-la na stwierdzenie, że propozycje księgarni adresowane do dzieci w postaci bajek pojawiły się w małej liczbie. Jak wspomniano już poprzednio osiągnięciem dru-karni w tym czasie było wydawanie podręczników szkolnych, których sprzedaż przynosiła oczekiwane przez wydawcę dochody.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że w katalogach z lat 80. XIX wieku pozycje dla dzieci i młodzieży stanowiły już znaczną liczbę proponowanych dzieł. W ka-talogu z 1883 roku nie tylko zamieszczono wykaz utworów dla tej grupy, ale rów-nież sugerowano, że mogłyby one stanowić wartościowy prezent dla młodszych i starszych czytelników31. Małym dzieciom proponowano bajki z kolorowymi obrazkami32, starając się zainteresować odbiorcę już samym opisem książeczki, podkreślającym, że zawiera ona „kolorowe, piękne, prześliczne” obrazki, odwoły-wano się również w opisie do potrzeby zabawy i radości dziecka33, ale podkreśla-no także, że książka, którą miał nabyć czytelnik zawierała przesłanie wychowaw-cze34. W ofercie księgarni zamieszczono w osobnym dziale również książki dla starszych dzieci, których zadaniem było poszerzać wiedzę młodych czytelników35 oraz doskonalić umiejętności czytania36. Wśród powiastek i powieści były książki autorów znanych z twórczości bajkopisarskiej, m.in. Hansa Christiana Anderse-na37, baśniowe historie istniejące w dorobku literackim wcześniejszych epok38, autorów piszących tak dla dorosłych, jak i dla dzieci39. Wśród książek dla dzieci

wek i tekstem objaśniającym sposób ich urządzenia, Warszawa [w:] ibidem, s. 3.31 Biblioteka Jagiellońska, Spis dzieł najodpowiedniejszych na podarki gwiazdkowe, noworoczne

i okolicznościowe, książki dla małych dzieci [w:] Katalog Najświeższych Utworów Literatury Polskiej które posiada na składzie Księgarnia J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, nr 5, 1883, s. 3.

32 Białośnieżka. Bajka dla dzieci z pięknymi obrazkami; Calinka. Powiastka dla małych dzie-ci z kolorowanymi obrazkami; Chytry lis. Bajka z obrazkami ułożył Jan Breś; Czarodziejska książeczka. Wierszyki z prześlicznymi kolorowanymi obrazkami dla małych dzieci; Kopciu-szek. Bajka dla dzieci z pięknymi obrazkami; Opowiadania babuni. Książeczka z powiastkami i kolorowymi obrazkami dla małych dzieci; Stokrotka. Powiastka dla małych dzieci z pięknymi obrazkami [w:] ibidem.

33 Uciechy i zabawy dziecięce. Książeczka z powiastkami i kolorowanymi obrazkami dla małych dzieci [w:] ibidem.

34 Zabawne zdarzenia i wypadki Don Kiszota z Manszy. Dla rozrywki i nauki młodzieży. Z ko-lorowanymi obrazkami [w:] ibidem.

35 Królowie polscy. Wizerunki wszystkich królów polskich w odbiciach litograficznych; Sławni mężowie polscy. 20 portretów wraz z krótkimi życiorysami; I. Poeche, Małe fotografie wielkich ludzi. Obrazki biograficzne. Z odpowiednimi wizerunkami i portretem autora [w:] ibidem, s. 4.

36 Z. Morawska, Powiastki drobne dla małych dzieci. Z 6 rycinami kolorowanemi; Z życia ma-łych dzieci. Dwadzieścia cztery powiastek dla dziatwy poczynającej czytać, wydanie drugie z 6 rycinami kolorowanemi [w:] ibidem.

37 I.K. Andersen, Fantastyczne opowieści w nowym przekładzie Wandy Młodnickiej ilustrowała M. M. Z 26 rycinami [w:] ibidem.

38 Czerwony kapturek. Baśń dla małych dzieci. Z 5 kolorowanymi rysunkami; Kopciuszek. Baśń dla małych dzieci. Z 6 kolorowanemi ilustracjami; Mądry kot. Baśń dla małych dzieci. Z 6 ko-lorowanymi rysunkami [w:] ibidem.

39 I. Krasicki, Bajki i przypowieści. Wydanie nowe ozdobione 12 rycinami; tenże, Bajki i przy-powieści. Z 15 drzeworytami kolorowanymi; J.I. Kraszewski, Bajeczki. Z sześciu ilustracja-


i młodzieży proponowanych przez Pelara były znane od dziesięcioleci bajki i ba-śnie autorów o ugruntowanej pozycji literackiej, nauczycieli, ale również publi-kacje autorów rodzimych, często związanych z Galicją40. Dzieci mogły korzystać z dzieł, które obejmowały niewielką liczbę zamieszczonych tam powiastek, bądź czytać książki zawierające znacznie dłuższe teksty przeznaczone dla nich41.

Na stronach katalogu proponowano baśnie, które opracował autor powieści historyczno-przygodowych dla młodzieży Walery Przyborowski42, a także tłuma-czenia obcojęzycznej literatury przeznaczonej dla dzieci, która miała nie tylko bawić, ale również uczyć43. Bajki oraz powiastki, których autorką była Maria Julia Zaleska należały do stale wymienianych pozycji dla dzieci w katalogach wyda-wanych przez drukarnię Pelara w kolejnych latach44. W części katalogu zatytu-łowanej: Biblioteczka dla dzieci i młodzieży ku rozrywce i nauce, w oprawnych tomikach zamieszczono bajki i wierszyki napisane przez Władysława Bełzę, jako propozycję na prezent noworoczny dla dzieci45. Należy wspomnieć, że katalog z 1883 roku zawierał oprócz polecanych bajek, powiastek i powieści dla dzie-ci i młodzieży również duży wybór książek zawierających informacje z historii, geografii, geologii itp. Dzieła te wzbogacać mogły wiedzę dzieci i służyły nie tylko rozrywce, ale również nauce46.

mi E. M. Andriollego. Wydanie drugie; S. Jachowicz, Bajki i powiastki w ilustrowanej edycji, Upominek z prac Stanisława Jachowicza. Bajki, nauczki, opisy, powiastki i różne wierszyki. Z 40 obrazkami [w:] ibidem, s. 4, 5.

40 T. Dziekoński, Wiązanie dla moich wnuków. Pierwiastki czytania jako zachęta Donatki. Nowe wydanie z licznymi obrazkami; W. Hiblówna, Bohaterskie dzieci. Ośm opowiadań dla dziatwy i młodzieży polskiej; Fr. Hoffmann, Zagrzebani w śniegu. Powiastka, przełożył St. M. Rzętkowski. Z ryciną; Kawecka Helena z Seredyńskich, Kasia Szumigłówka. Powiastka zastosowana dla panienek od 9 do 14 lat. Z obrazkami podług akwarel S. Lippsa; Krawecki Jan, Podarek od świętego Mikołaja dla grzecznych i pilnych dzieci. Z pięcioma rycinami kolo-rowanemi [w:] ibidem.

41 D… H…, Cztery powiastki dla dzieci; Dwadzieścia i jeden powiastek dziecinnych. Z dziewię-ciu rysunkami [w:] ibidem, s. 4.

42 W. Przyborowski, Baśnie ludowe. Opracowanie dla młodszej dziatwy. Z 8 rycinami kolorowa-nemi rysunku Wojciecha Gersona [w:] ibidem.

43 Robinson dla młodszej dziatwy, czyli najciekawsze przygody Robinsona Kruzoe, przełożył Jan Chęciński. Wydanie nowe z 4 rycinami [w:] ibidem; ks. kan. K. Schmid, 90 powiastek dla dzieci spolszczonych przez Jana Chęcińskiego. Z 6 obrazkami kolorowanymi; Gołąbek i inne powiastki, oraz żywot ks. Krzysztofa Schmida. Z obrazkami kolorowanymi; Kanarek i kilka innych krótkich powiastek. Z kolorowanymi obrazkami; Pisanki. Z kolorowanymi obrazkami [w:] ibidem, s. 4; Wiązanie Helenki. Książeczka dla małych dzieci uczących się czytać, przez autorkę „Pamiątki po dobrej matce”. Wydanie siódme z 8 obrazkami kolorowanymi [w:] ibidem, s. 5.

44 M.J. Zaleska, Bajeczki prawdziwe podług Zuzanny Kornaz. Opowiedziane dziatwie. Wydanie drugie z 6 obrazkami kolorowanymi; Gwiazdka dla grzecznej dziatwy. Małe powiastki. Wy-danie drugie z 26 obrazkami w tekście; Listki i ziarnka. Powiastki, opowiadania i rozmówki, zawierające najpotrzebniejsze wiadomości do pojęcia dzieci zastosowane. Wydanie drugie z 8 rycinami kolorowanemi; Ostatnie iskierki. Zbiór powiastek i bajeczek dla młodszej dzia-twy. Z 6 ilustracyami; Światek Zosi. Rozmowy małej dziewczynki z ciocią. Z rycinami. Wśród autorek książeczek dla dzieci polecano również Annę Załęską i jej powiastki pt. Dobre dzieci. Zbiór powiastek. Z ilustracjami F. Pankiewicza [w:] ibidem, s. 5.

45 Podarek noworoczny dla dzieci. Zbiór wierszyków i bajeczek przez Władysława Bełzę [w:] ibidem, s. 8.

46 Przykładem mogły być publikacje: O Janie Kochanowskim, jego życiu i dziełach, opowie-


Właściciel księgarni, zachęcając do wypożyczenia bądź nabycia książki dla dzieci podkreślał w katalogu jej walory: ozdobne wydanie, zamieszczone tam kolorowe obrazki, istotnym argumentem był również fakt najnowszego wydania proponowanej publikacji47. Pod koniec lat 80. XIX wieku wydawnictwa dla dzie-ci i młodzieży stanowiły już odrębną część katalogu, a wymieniane były wśród książek zebranych m.in. w działy następujące: teologia, książki do nabożeństwa, filozofia, psychologia, pedagogika, higiena szkolna, gimnastyka, matematyka, na-uki przyrodnicze, historia powszechna, geografia, podróże, pamiętniki, militaria, prawodawstwo, ekonomia, statystyka, kwestie społeczne, literatura powszechna, poezja, biografie, sztuka, komedia, dramaty, książki ludowe, medycyna, weteryna-ria, gospodarstwo domowe, rolnictwo, leśnictwo, technologia, śpiewniki, słowni-ki, mapy, atlasy, książki niemieckie, proponowano także wybór nut popularnych utworów48. Wśród autorów książek przeznaczonych dla dzieci wymienieni byli49: Władysław Bełza, Jan Chęciński, Jadwiga Chrząszczewska, Stanisław Jachowicz,

dział Bronisław Sokalski; Zjawiska wulkaniczne (obrazek geologiczny) przez prof. Włady-sława Boberskiego; Dawne czasy. Drobne powiastki i opowiadania, osnute na tle dziejowem przez I. Poechego; O wodzie. Urywek z geologii przez Władysława Sathego; Widoki świata, zajmujące obrazy i opisy osobliwszych krajów, ludów, zwierząt, roślinności, oraz rzadkich zja-wisk przyrody. Według notat słynnych podróżników przez I. Poechego; Wieniec grobowy, oby-czajowo-historyczne powiastki osnuł na tle dziejów przeszłości dla małej dziatwy I. Poeche; Zwierzęta i płody Afryki, obrazki i opisy dla młodzieży, opracował Izydor Poeche; Pierwsza morska podróż Krzysztofa Kolumba w celu odkrycia przyszłej Ameryki. Opracował dla dzie-ci i młodzieży Izydor Poeche; Na dalekim oceanie, póżniejsze wyprawy i odkrycia Kolumba i innych żeglarzy. Opracował dla dzieci i młodzieży Izydor Poeche; Cesarz i król Franciszek Józef I. Dzieje Jego żywota i rządów. Ludowi i młodzieży opowiedział dr Albert Zipper; Tomek. Opowiadania z czasów króla Władysława Łokietka. Napisał Br. Sokalski; O życiu i czynach Tadeusza Kościuszki. Napisała Janina Sedlaczek; Wśród Indyan. Napisał Szczęsny Zahajkie-wicz. Z 3 ilustracyami; Kościuszko w Ameryce, jego bohaterskie czyny w walce o niepodle-głość Stanów Zjednoczonych. Obraz historyczny, napisał dla młodzieży X. Y. Z.; Dwaj mistrze. Opowiadanie o życiu Artura Grottgera i Fryderyka Szopena. Skreśliła Janina Sedlaczkówna. Z dwoma portretami [w:] ibidem, s. 4–8.

47 Biblioteka Jagiellońska, Powiastki babuni. 24 powiastek wierszem przez Zofię z Rymanowa. Z prześlicznymi obrazkami kolorowanymi na tle złotem, Warszawa 1882 [w:] Spis najśwież-szych literatury polskiej utworów znajdujących się w Księgarni J.A. Pelara, Rzeszów 1883, s. 6.

48 W katalogu część dziesiąta zatytułowana była: Książki dla dzieci i młodzieży [w:] Katalog księgarni J.A. Pelara w Rzeszowie, nakładem i drukiem J.A. Pelara (H. Czerny), Rzeszów 1888, s. 3.

49 W. Bełza, Podarek noworoczny dla dzieci. Zbiór wierszyków i bajeczek; Zaklęte dzwony. Le-genda z dziejów polskich (wierszem; J. Chęciński, Dzień grzecznego Władzia. W rymowanych ustępach opowiedziany, dziatwie z dodaniem różnych wierszyków. Z 12 drzeworytami rysun-ku Juliusza Kossaka; Przyjaciele dzieci w obrazkach dla drobnej dziatwy. 16 kolorowych tablic rysunku Ks. Pillati’ego; Zabawka dla młodszej dziatwy w obrazkach i wierszykach ułożonych i zebranych. Z 6 kolorowanemi tablicami; J. Chrząszczewska, Czary i pieczary. Fantastyczne opowiadania dla młodzieży. Z 6 rycinami T. Jaroszyńskiego; S. Jachowicz, Bajki, powiastki i pieśni. Zebrał, wstępem o życiu i pracach autora poprzedził dr Fr. Majchrowicz, Kartonowa-ne, w ozdobnej oprawie; Jak się dzieci bawią. 8 kart kolorowanych obrazków z krótkimi wier-szykami; S. Kowalski, Rozrywki, na dni świąteczne, czyli opowiadania moralne pod rodzinną strzechą dla polskiej młodzieży. Z 6 obrazkami; W. Przyborowski, Baśnie ludowe dla młodej dziatwy. Z 8 rycinami kolorowanemi rysunku Wojciecha Garsona; Z. Urbanowska, Gucio za-czarowany. Z 10 rycinami kolorowanemi rysunku C. Jankowskiego [w:] ibidem, s. 8, 42, 44.


Stanisław Kowalski, Zofia Urbanowska, Walery Przyborowski. W proponowa-nych do czytania dzieciom książek zamieszczono baśnie braci Wilhelma i Jacoba Grimm oraz tekst wydany w języku polskim i francuskim autorstwa Aleksandra Dumasa i Ernsta Theodora Hoffmana50. Pozycje dla dzieci wzbogacano utworami wierszowanymi pióra znanych poetów51, jak i tych, którzy rzadziej byli wymienia-ni w katalogach księgarskich52.

W latach 90. XIX wieku polecanym w katalogach autorem książek i bajek dla dzieci był nadal Stanisław Kowalski53. Ponadto zachęcano dzieci do czytania ksią-żeczek, w których znaleźć mogły wierszyki i rymowanki na różne okazje54, korzy-stania z modlitewników55 oraz książek do nauki czytania i liczenia.

Zwiększeniu sprzedaży asortymentu księgarni służyły wydawane katalogi an-tykwarskie, w których zachęcano czytelników do zakupu książek, pisząc: „Uwaga! Aby dzieła niniejszym katalogiem objęte, jak najszybciej wysprzedać, odstępuję je po niesłychanie nizkich cenach lecz tylko za gotówkę”56. Wśród zamieszczonych tam dzieł były publikacje przeznaczone dla dzieci i młodzieży, które były zbiorem opracowań różnych autorów, a służyły uprzyjemnieniu ich czasu. Jedna z pozycji zapowiadała 15 tomów wydanych w trzech seriach57. W ramach tzw. Biblioteki ludowej polecano opowiadanie o czarowniku Twardowskim, wprowadzano mło-

50 Aleks. Dumas i Hoffmann, Historia dziadka do orzechów. Tekst polski i francuski. Z 328 drzeworytami, wydanie lipskie, 2 tomy; A.L. Grimm, Powieści z tysiąca i jednej nocy dla mło-dzieży. Z sześcioma rycinami kolorowanemi [w:] ibidem. W katalogu proponowano również: Świat baśni, Sześć pięknych baśni z 12 ślicznymi kolorowanymi obrazkami [w:] ibidem, s. 42, 44.

51 A. Mickiewicz, Powrót taty. Ballada. Scenizowana w obrazach ze śpiewkami o trzech odsło-nach przez Jana Gołębiowskiego [w:] ibidem, s. 44.

52 F. Marzec, Wianuszek złożony z wierszyków dla dzieci [w] ibidem, s. 44.53 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, S. Kowalski, Rozrywki na dni świąteczne, op. cit.; idem,

Sto pociech! Bajki i powiastki dla dziatwy, wierszem i prozą. Z 4 obrazkami kolorowymi [w:] Katalog Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, Wydawnictwa nakładowe nabyte na własność, lub otrzymane na skład główny, Rzeszów 1890, s. 4.

54 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Zbiór powinszowań dla dzieci, na imieniny, urodziny i na nowy rok, tak wierszem, jak i prozą. 2 wyd. 1884 [w:] ibidem, s. 99. W kolejnym katalogu proponowano: J. Bętkowski, Gratulant kompletny. Skarbczyk dla dzieci i dorosłych, zawiera-jący powinszowania na wszelkie przygody rodziców, rodzeństwa, nauczycieli, przyjaciół, itd., Poznań 1868 [w:] Katalog antykwarski Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie. Nakła-dem i drukiem J.A. Pelara (H. Czerny), Rzeszów 1897, s. 6.

55 Wybór mały nabożeństwa dla dzieci, ułożony przez J. Cichoszewskiego, Poznań 1873 [w:] Katalog Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, Wydawnictwa nakładowe nabyte na własność, lub otrzymane na skład główny, Rzeszów 1890, s. 8. Kolejny katalog upowszechniał książki o tematyce religijnej, które mogli czytać zarówno dorośli, jak i dzieci – Spis książek do nabożeństwa, modlitw, pieśni nabożnych i rozmaitych broszur wydanych nakładem i dru-kiem J.A. Pelara w Rzeszowie, Rzeszów 1892–1893, [s.p.].

56 Katalog antykwarski Księgarni…, op. cit., s. 2. 57 Rozrywki dla młodocianego wieku, dzieło zbiorowe obejmujące powieści, podróże, literaturę

i rozmaitości najlepszych autorów i autorek, jak Cieszkowskiego, Chęcińskiego, Bremerowej, Becher Stove, Dmóchowskiego, Deotyny, Ilnickiej, Jachowicza, Lenartowicza, Łepkowskiego, Fr. Morawskiego, W. Szymanowskiego, Gregorowicza, Zmorskiego, Żmichowskiej i.t.d. wydane pod kierunkiem Seweryny Pruszakowej. 3 serye po 5 tomów, razem 15 tomów, Warszawa [w:] ibidem, s. 44.


dych czytelników w świat czarów i przyrody58, poza tym dzieci mogły czytać bajki Antoniego Goreckiego59 oraz opowiadania60. Należy podkreślić, że wśród pozycji księgarskich znajdowały się nie tylko wydania książkowe, ale również czasopismo dla dzieci i młodzieży wychodzące w Poznaniu, redagowane przez Józefa Cicho-szewskiego61. Tak jak w poprzednich katalogach, tak i pod koniec lat 90. XIX wie-ku polecano wybór książek, z których treści mogły być czytane dzieciom zarówno w domu, jak i podczas lekcji62. W katalogu z 1899 roku nie zamieszczono innych propozycji niż zawarte w poprzednich wydaniach63. W analizowanym katalogu z początku XX wieku dla dzieci i młodzieży wymieniono publikacje Aleksan-dra Dumasa i Ernsta Teodora Hoffmana oraz wymieniane w poprzednich latach opracowania Kowalskiego64.

Jak już wspomniano kolejnym właścicielem księgarni w Rzeszowie, który w swoim asortymencie zamieszczał publikacje dla dzieci była Jadwiga Jaroszo-wa. Prowadząc księgarnię od 1908 r., utrzymywała dobre tradycje księgarni Pelara i starała się pozyskać czytelników, popularyzując swoje zasoby w wyda-wanych katalogach. W jednym z nich przedstawiono książki, które można było nabywać dla dzieci i młodzieży, a sam tytuł zapowiadał, że miały one dodatko-wą wartość, ponieważ mogły stanowić nagrodę za dobre postępy w nauce oraz zachowanie w szkole65. Na tzw. nagrody pilności proponowano „obrazki świę-tych w wielkim wyborze, książeczki do nabożeństwa od 24 halerzy oraz naj-odpowiedniejsze książeczki z powiastkami”66. Wśród autorów bajek i legend wymieniany był Józef Kraszewski67, Władysław Bełza68, Franciszek Udziela69,

58 I. Serya Biblioteka ludowa, tomik II: O Twardowskim czarowniku; Czarownica, tomik III: Powieść o starym wilku i o lisie filucie; Świerszcz wielki prorok [w:] ibidem, s. 7.

59 A. Gorecki, Bajki, Paryż 1867 [w:] ibidem, s. 56.60 Pamiętnik pieska Milusia, opowiadane ku zabawie i rozrywce dzieci, z 4-ma kolorowemi ryci-

nami, Warszawa 1857 [w:] ibidem, s. 37.61 Przyjaciel dzieci i młodzieży. Czasopismo wydawane przez Józefa Cichoszewskiego. Z licznemi

rycinami. 3 tomy, Poznań [w:] ibidem, s. 41.62 Książka do czytania dla dzieci w szkole i w domu, Lwów 1849 [w:] ibidem, s. 27.63 Katalog Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, Wydawnictwa nakładowe nabyte na

własność, lub otrzymane na skład główny, Rzeszów 1899.64 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Dumas Aleks. i Hoffmann, Historia dziadka do orzechów,

Tekst polski i francuski, Z 238 drzeworytami. 2 tomy; S. Kowalski, Rozrywki…, op. cit., Sto pociech…, op. cit.,; oraz Rozrywki na dni świąteczne dla dzieci małych i dorastających. Z 4 ry-cinami [w:] J.A. Pelar Drukarnia i Księgarnia Nakładowa w Rzeszowie, ul. Trzeciego Maja 2. Katalog Nakładowy. Drukiem i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1904, s. 5, 7, 14.

65 Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Katalog książek odpowiednich…, op. cit., s. 2. W katalogu zapisano: „Polecając się względom Szanownego P.T. Nauczycielstwa, ręczę za szybką i su-mienną obsługę, którą mi umożliwia skład obficie w tym roku zaopatrzony. Proszę o możli-we wczesne zamówienie”.

66 Ibidem.67 J. Kraszewski, Koza czarna – bajka [w:] ibidem, s. 3.68 W. Bełza, Dzieci i ptaszki, wydanie trzecie z ilustracjami, Dobry syn, bajka z przed[!] lat ty-

siąca, napisał Bełza, z 10 rys. St. Dębickiego; Zaklęte dzwony, legenda z dziejów Polski [w:] ibidem, s. 5.

69 F. Udziela, Dwanaście legend i podań z Krakowa [w:] ibidem.


Adam Dziewański70, ks. Mikołaj Rybowski71, proponowano dzieciom Czerwo-nego Kapturka72, dzieci czytać mogły utwory Marii Konopnickiej73. W kata-logu księgarskim Jaroszowej znalazły się również propozycje dla czytelników uczęszczających do szkół przedstawione w dziale Biblioteczka Młodzieży Szkol-nej. Czytelników chciano zainteresować bajkami Hansa Christiana Anderse-na74, Rudyarda Kiplinga75, Stanisława Jachowicza76, opowiadaniami Jadwigi Chrząszczewskiej77, Marii Julii Zaleskiej78, Zofii Szymanowskiej79, Cecylii Nie-wiadomskiej80, Władysława Anczyca81. Wśród propozycji znalazły się legendy górnicze82 oraz legendy o Matce Boskiej83.

ZakończenieDrukarnia oraz działalność nakładowa księgarni w znacznym stopniu wzboga-ciła zasoby rynku czytelniczego małego miasta galicyjskiego, jakim był Rzeszów w XIX wieku. Wydawane przez Jana Andrzeja Pelara materiały służyły zarów-no osobom dorosłym, młodzieży, jak i dzieciom. Tematyka druków była bardzo zróżnicowana. Czytelnicy mogli zapoznać się z książkami o tematyce historycz-nej, filozoficznej, literaturą polską i obcą, bogato reprezentowana była literatura religijna. Odbiorcy w wydawanych publikacjach mogli znaleźć wiele przydatnych informacji na temat funkcjonowania człowieka, tj. chorób, ich przyczyn i sposo-bów leczenia oraz zapobiegania, higieny (kąpiele, lecznictwo, ratownictwo), pro-wadzenia gospodarstwa domowego w mieście i na wsi. Poradniki, informatory i beletrystyka stanowiły również sporą część publikacji wydawanych w drukarni Pelara. Odegrała ona również dużą rolę w zaopatrywaniu uczniów szkół w pod-ręczniki, czytanki i publikacje wspomagające nauczanie oraz uczenie się. Istotną inicjatywą było umożliwienie czytelnikom korzystania z czasopism wydawanych na ziemiach polskich, zwłaszcza adresowanych również dla dzieci: „Przyjaciel

70 Bajki ludowe, zebrał A. Dziewański [w:] ibidem, s. 4.71 Ks. M. Rybowski, Baśni ludu polskiego z 25 ryc. [w:] ibidem, s. 5.72 Czerwony kapturek, skazka opowiedziana dzieciom o zaklętej księżniczce i czerwonym kap-

turku [w:] ibidem, s. 7.73 M. Konopnicka, O krasnoludkach [w:] ibidem.74 H.Ch. Andersen, Dziewczynka z zapałkami, Brzydkie kaczątko, Ropucha, Krasnoludek;

Kwiaty Idalki, Coś, Len, Cień, Śpiewak spod strzechy, Królowa śniegu, Dziecię Elfów [w:] ibi-dem, s. 12,–15.

75 R. Kipling, Kot, który chodził własnemi drogami, Słoniątko, Ankus królewski, Toomai od słoni [w:] ibidem, s. 13.

76 S. Jachowicz, Bajki i wiersze (wybór) [w:] ibidem.77 J. Chrząszczewska, Bal u Pani żaby, Czarodziejska kukułka [w:] ibidem, s. 12.78 M.J. Zaleska, Obłoczek, Przygody rodziny jeżów, Wędrówka Celinki, Wieszczka okruszyn,

Wojtuś [w:] ibidem.79 Z. Szymanowska, Rodzina królików, Muszka i pająk [w:] ibidem.80 C. Niewiadomska, Bardzo dawno, Królestwo skał, Wesele zięby [w:] ibidem, s. 13, 14.81 W. Anczyc, Motyle i gąsienice, Wiatr i kwiaty [w:] ibidem, s. 15.82 Z. Bukowiecka, Legendy górnicze [w:] ibidem, s. 12.83 M. Gawlewicz, Królowa niebios. Legendy o Matce Boskiej [w:] ibidem, s. 13.


Dzieci”, „Kronikę Rodzinną”, w których zamieszczano utwory znanych i cenio-nych autorów.

Z treści analizowanych katalogów drukarskich, zgromadzonych w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej oraz Muzeum Okręgowego w Rzeszowie wynika, że w ofercie drukarni, księgarni i wypożyczalni Pelara zamieszczano również książ-ki dla dzieci i młodzieży nie należące do grona podręczników szkolnych. W la-tach 60. i 70. XIX wieku propozycje dla dzieci były nieliczne, sytuacja zmieni-ła się w kolejnej dekadzie, gdy pojawiły się książki autorstwa Andersena, braci Grimm, Dumasa i Hoffmana, również bajki Jachowicza. Pod koniec lat 80. XIX wieku i w kolejnych dziesięcioleciach w katalogach ponadto wymieniani byli Beł-za, Chęciński, Chrząszczewska, Kowalski, Urbanowska, Przyborowski. Dzieciom mieszkającym w Rzeszowie i okolicach w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku proponowano do czytania powiastki, bajki oraz baśnie autorów zna-nych, popularnych, o ustalonej pozycji pisarskiej, ale również mogły korzystać z dorobku rodzimych autorów, wywodzących się z Galicji. Zaznaczyć należy, że zakup lub wypożyczenie książek nie należały do małych wydatków, stąd zamie-rzone przez drukarzy upowszechnianie czytelnictwa nie zawsze przynosiło ocze-kiwane rezultaty w ubogiej Galicji.

LiteraturaŹródła archiwalneArchiwum Państwowe w Rzeszowie:Archiwum rodziny Pelarów i Czernych, zespół 522, k. 92, mikrofilm.Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, zbiory archiwalne:Umowa wyprzedaży z 6.XI.1856 r., [rkps] 38, k. 14–16.Pismo biskupa F. Ksawerego do B. Skielskiej z 13.XI.1852 r., [rkps] 38, k. 9, k. 7.

Źródła drukowaneCatalougue de la Bibliotheque d’Abonnement de Jean A. Pellar à Rzeszów, Rzeszów 1857.Dzieł nakładem i drukiem księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, których także po oznaczonych ce-

nach we wszystkich księgarniach krajowych i zagranicznych dostać można, z drukarni Jana An-drzeja Pelara, Rzeszów 1859.

J.A. Pelar Drukarnia i Księgarnia Nakładowa w Rzeszowie, ul. Trzeciego Maja 2. Katalog Nakładowy. Drukiem i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1904.

Katalog antykwarski Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie. Nakładem i drukiem J.A. Pelara (H. Czerny), Rzeszów 1897.

Katalog Dzieł Nakładowych i Komisowych księgarni Jana A. Pelara (H. Czernego) w Rzeszowie, na-kładem Księgarni J.A. Pelara (H. Czernego), Rzeszów 1884.

Katalog Dzieł Nakładowych i Komisowych księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i na-kładem J.A. Pelara, Rzeszów 1876.

Katalog dzieł nakładowych i komisowych księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakła-log dzieł nakładowych i komisowych księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakła-dem J.A. Pelara, Rzeszów 1879.

Katalog dzieł nakładowych księgarni J.A. Pelara w Rzeszowie, drukiem J.A. Pelara, Rzeszów 1865.Katalog książek odpowiednich na nagrody pilności do nabycia w księgarni Jadwigi Jaroszowej w Rze-

szowie, nakładem księgarni Jadwigi Jaroszowej, Rzeszów 1909.


Katalog Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, Wydawnictwa nakładowe nabyte na wła-sność, lub otrzymane na skład główny, Rzeszów 1890.

Katalog Księgarni J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, Wydawnictwa nakładowe nabyte na wła-sność, lub otrzymane na skład główny, Rzeszów 1899.

Katalog księgarni J.A. Pelara w Rzeszowie, nakładem i drukiem J.A. Pelara (H. Czerny), Rzeszów 1888.

Katalog Najświeższych Utworów Literatury Polskiej które posiada na składzie Księgarnia J.A. Pelara (H. Czerny) w Rzeszowie, nr 5, 1883.

Katalog wypożyczalni książek Jana A. Pelara w Rzeszowie. Zawiera w sobie dotychczas drukowane 3 katalogi, z dodatkiem dzieł świeżo-nabytych do końca r. 1859. Z drukarni Jana A. Pelara w Rze-szowie 1860.

Spis książek do nabożeństwa, modlitw, pieśni nabożnych i rozmaitych broszur wydanych nakładem i drukiem J.A. Pelara w Rzeszowie, Rzeszów 1892–1893.

Spis książek które po zniżonych cenach nabyć można w księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Druk i Nakład księgarni Jana A. Pelara, Rzeszów 1871.

Spis najświeższych literatury polskiej utworów znajdujących się w Księgarni J.A. Pelara, Rzeszów 1883.

Trzeci Spis Książek których nabyć można po znacznie zniżonych cenach w księgarni Jana A. Pelara w Rzeszowie, Czcionkami i nakładem J.A. Pelara, Rzeszów 1875.

OpracowaniaHoff J., Arvay Edward Franciszek (15.10.1850 Stanisławów – 23.03.1926 Rzeszów) [w:] Encyklopedia

Rzeszowa, red. J. Draus, G. Zamoyski, Rzeszów 2011.Jagusztyn A., Dzieje drukarstwa i księgarstwa w Rzeszowie w latach 1840–1939, Rzeszów 1974.Eadem, Bibliografia druków tłoczonych w drukarniach Rzeszowa w latach 1843–1939, Rzeszów 1973.

CHILDREN’S STORIES PRINTERS AND BOOKSTORES IN RZESZOW IN THE NINETEENTH AND ELARY TWENTIEH CENTURIESSummaryLwów and Kraków were the major centres for printing and bookselling in Galicia in the times of Galicia autonomy. In Rzeszów in the second half of the 19th and early 20th century, a bookseller and printer Jan Andrzej Pelar was well known for his professional and public involvement (from 1883 the printing shop was managed by Henryk Czerny). The printed materials included publications focusing on operation of institutions, associations and organizations, as well as textbooks designed for schools and children. Another printing shop, run by Edward Arvay, and Edward Piller, Jadwiga Jaroszowa pressed non-serial publications, and administrative prints. Authors of the published books included local teachers and representatives of Rzeszów intelligentsia. Readers could borrow books from different fields of knowledge, since the 80s 19th century increased the number of recommended fairy tales for children. The authors of some of them were well-known writers in the Polish land: J.H. Andersen, W. i J. Grimm, F. Kipling, S. Jachowicz, they were also less famous authors writing for adults and children.

Barbara HołubUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

„Dziś już ludzie nie wiedzą, jak diabeł stworzył gorzałkę”. Sakralność napojów alkoholowych w bajkach ludowych

„Kto wódkę pije, ten niedługo żyje”1 i „Na Łysicy piwo robią”2 – od interpre-tacji tych przysłów powinna rozpocząć się analiza znaczenia motywu alkoholu w bajkach ludowych. Chociaż ambiwalencja w ocenach alkoholu cechuje całą wiedzę potoczną, szkodliwy wpływ napojów odurzających na człowieka to sytu-acja dla przysłów typowa czy prototypowa3. W podobnych kontekstach interpre-tacyjnych alkohol występuje w bajkach ludowych.

Warto jednakże zauważyć, w tradycyjnym obrazie świata alkohol jest napojem o wielu obrzędowych i sakralnych znaczeniach oraz funkcjach, również kształ-tuje kontakty międzyludzkie4. Z antropologicznego punktu widzenia trunek ten został scharakteryzowany w kulturze słowiańskiej jako konkretyzacja szerszego kompleksu znaczeń: uważany był za środek mediacji między światami, mediacji między orbis interior a orbis exterior, między światem świeckim a „zaświatowym” sacrum, o magicznej mocy kreacji i modelowania nowego początku5. Jego sakral-

1 Hasło: Wódka [w:] Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, oprac. pod kier. J. Krzyżanowskiego, t. 3, Warszawa 1972, 11.

2 Hasło: Łysa Góra [w:] ibidem, 6.3 B. Hołub, „Chmielu w piwie, a rozumu w głowie, gdy za mało źle, gdy za wiele niedobrze.”

O przenośnych sensach spożywania alkoholu w przysłowiach polskich [w:] Oblicza alkoholu w kulturze elit od średniowiecza do współczesności, red. R. Bubczyk, B. Hołub, J. Sołtys, Lu-blin 2015, s. 147–156.

4 Zob. Z. Szromba-Rysowa, Uczta pogrzebowa w zwyczajach i wierzeniach ludowych, „Polska Sztuka Ludowa – Konteksty” 1986, t. 40, z. 1–2, s. 37–38; F. Olesiejuk, Obrzędy weselne w Lubelskiem. Materiały etnograficzne do badań nad obrzędowością weselną, Wrocław 1971; K. Zawistowicz-Kintopfowa, Zawarcie małżeństwa przez kupno w polskich obrzędach wesel-nych ze szczególnym uwzględnieniem roli orszaku pana młodego, Kraków 1929; J.S. Bystroń, Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzinami dziecka, Kraków 1916; D. Kalinowska-Kłosiewicz, Tańce zapustne kobiet na wysoki len. Elementy zaduszkowe w ob-rzędowości zapustnej, „Konteksty” 1988, t. 42, nr 1–2, s. 71–80; B. Hołub, O mediacyjnej roli alkoholu w kulturze tradycyjnej [w:] Kultura jedzenia, jedzenie w kulturze, red. M. Błaszkow-ska i in., Kraków 2014, s. 160–175.

5 P. Kowalski, Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007, s. 15–20.

24 Barbara Hołub

ny charakter wymusza traktowanie go jako swego rodzaju pośrednika między człowiekiem a bóstwem. Wobec poniższego, poprzestanie jedynie na aspekcie szkodliwego wpływu trunków na kondycję psychofizyczną czy finansową czło-wieka, byłoby wielkim uproszczeniem. Niniejszy artykuł ma na celu rekonstruk-cję obrazu alkoholu w aspekcie sakralności w dwóch typach bajek ludowych: w bajce nowelistycznej i w bajce magicznej. Zestawienie tych rodzajów bajki lu-dowej – w przekonaniu autorki – pozwoli na pełniejsze ukazanie funkcji napojów alkoholowych6.

Podstawę materiałową stanowią bajki znajdujące się w popularnych zbiorach ludowych opowieści7. Analiza przeprowadzona została z wykorzystaniem meto-dologii kognitywnej8, rekonstruując podmiotowe spojrzenie na sakralność alko-holu poprzez system podkategorii.

Zebrany materiał pozwala wskazać następujące fasety w strukturze seman-tycznej obrazu sakralności napojów alkoholowych:– pochodzenie (zaświatowe, demoniczne),– postacie działające (sacrum chtoniczne, postacie antagonistyczne),– czas (czas odpoczynku, noc),– zastosowanie i funkcje (oszustwo, uśmiercenie, uśpienie uwagi, przestrasze-

nie, świętowanie, odpoczynek, pożywienie),– alkohol jako podmiot działań (dokonuje realnych przeobrażeń rzeczywisto-

ści, zmienia tryb życia i zachowania bohatera).

O sakralności alkoholuSakralność można rozumieć w dwóch ujęciach: 1) jako to, co odnosi się do tego, co czysto religijne, a dokładnie chrześcijańskie,

związane z obecnością Boga, 2) związane z tradycją mityczno-wierzeniową, ze światem nadprzyrodzonym,

z istnieniem istoty boskiej oraz demonicznej, a także sztafażu półdemonicz-

6 Zdaniem Marty Wójcickiej „bajki określane jako nowelistyczne, realistyczne lub obyczajowe charakteryzowane są w opozycji do bajki magicznej. Typowy dla tej odmiany bajki jest bliski związek z życiem. Mogą służyć jako ostre, cięte narzędzie satyry społecznej. Cechą odróż-niającą ten typ bajki jest realistyczność, mimo niezwykłości w prezentacji przygód bajko-wych bohaterów, których charakteryzują: spryt, odwaga oraz pomysłowość”. M. Wójcicka, Gatunkowe zróżnicowanie opowieści ustnych,

http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/Content/46028/gz_opowiesci.pdf [dostęp 7.06.2015]. Por. W. Propp, Nie tylko bajka, wyb. i przeł. D. Ulicka, Warszawa 2000, s. 213–214; D. Simo-nides, J. Hajduk-Nijakowska, Opowiadania ludowe [w:] Folklor Górnego Śląska, red. D. Si-monides, Katowice 1989, s. 377.

7 Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, zebr. i oprac. D. Simoni-des, J. Ligęza, Katowice 1971; Kumotry diobła. Opowieści ludowe Śląska Opolskiego, zebr. i oprac. D. Simonides, Warszawa 1977; Bajki śląskie ze zbiorów Lucjana Malinowskiego, wyb. i oprac. E. Jaworska, red. H. Kapełuś, Warszawa 1973; Sto baśni ludowych, oprac. H. Kapełuś, J. Krzyżanowski, Warszawa 1957.

8 Por. J. Adamowski, K. Smyk, Etnolingwistyka jako metoda badań folklorystycznych [w:] Mię-dzy kulturą ludową a masową. Historia, teraźniejszość i perspektywy badań, red. A. Gauda, Lublin 2010, s. 87‒109.

25„Dziś już ludzie nie wiedzą, jak diabeł stworzył gorzałkę”. Sakralność napojów alkoholowych…

nego. W analizowanej grupie bajek jedynie kilka wątków odnosi się do sa-crum w ujęciu chrześcijańskim. Takie związki również z rzadka występują w bajce zwierzęcej (np. w jednym z wariantów wątku T 157 Jak smakuje ludz-kie mięso9). Natomiast w bajkach nowelistycznych zdecydowanie manifestują się elementy sakralne o proweniencji słowiańskiej. Najbardziej wyrazistych dowodów uczestnictwa alkoholu w świecie sił nadprzyrodzonych dostarcza kategoria postaci, z którą bohater będący pod wpływem alkoholu wchodzi w kontakt. Podzielić je można na dwie grupy, odpowiadające dwu wymiarom sacrum: boskiemu i chtonicznemu. Sacrum boskie pojawia się nie bezpośred-nio, lecz za pośrednictwem np. osoby księdza czy miejsca działania – kościoła. Do drugiej grupy postaci spoza świata profanum należą postaci demoniczne i półdemoniczne, chętnie wchodzące w kontakt z ludźmi za pomocą tytuło-wego halucynogenu.Podstawowe pytanie, jakie rodzi się w związku z sakralnym wymiarem figury

alkoholu w bajkach ludowych, dotyczy jego związków z sacrum. Jako element ustnych narracji alkohol występuje przede wszystkim jako narzędzie diabelskiej mocy, mające skłonić ludzi do popełniania grzechów. Dowodem bezpośrednim na demoniczny status owego trunku jest jego wpływ na kondycję psychofizyczną człowieka oraz czyny, jakich bohater bajek dokonuje, będąc pod jego wpływem, a które skierowane są na działania antagonizujące i destrukcyjne. O związkach z chtonicznym sacrum opowiadają teksty realizujące wątek T 828 Diabeł stwarza gorzałkę10. Mowa w nich o ajtiologii alkoholu. Otóż Diabeł, nie mogąc doprowa-dzić cnotliwego człowieka do grzechu figlami, które mu płata, postanawia użyć fortelu i stworzyć napój, który odbierze mu jasność umysłu i zabije bogobojność. Będąc parobkiem u chłopa, doprowadza jego gospodarstwo do rozkwitu i bogac-twa, przez to zyskuje w oczach gospodarza szacunek i uznanie. W końcu uczy go warzyć gorzałkę. Gospodarzowi trunek przypada do gustu, chwali, że „jak mu się dobrze godo”, zwołuje innych mężczyzn, razem upijają się i „się zaczęli ca-łować a obłapiać, potem się przezywać a przypominać wszystkie sługi i przewi-nienia, a potem doszło do bijatyki”11. Alkohol wyzwala człowieka z krępujących go więzów moralności i pobożności ludowej. Uwolniona emocjonalność bierze górę nad zdrowym rozsądkiem, ludzie nie kontrolują już swoich zachowań, co wpływa destrukcyjnie na ład społeczny. Pomysł z gorzałką okazał się „strzałem w dziesiątkę”, gdyż „od tego czasu tak się ludzie w gorzałce rozmiłowali, że więcej jest na świecie tych pijoków niźli ludzi trzeźwych. A diobły nie nastarczą w piekle kotłów, bo duszyczek im przybywa, a przybywa”12.

W bajce magicznej alkohol występuje stosunkowo rzadko, pełniąc funkcje pragmatyczne, gdyż służy przechytrzeniu przeciwnika i wykorzystaniu jego sła-

9 S. Gonet, Opowiadania ludowe, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficz-ne” 1900, t. 4, s. 274.

10 Kumotry…, op. cit., s. 72; Bajki śląskie…, op. cit., s. 280–281.11 Kumotry…, op. cit., s. 72; Bajki śląskie…, op. cit., s. 280–281.12 Kumotry…, op. cit., s. 72.

26 Barbara Hołub

bości13. Interesujący z perspektywy problematyki obecności sacrum chtoniczne-go w tym rodzaju bajek jest wątek pozbawiania życia przy użyciu trunku. Przy czym trzeba zaznaczyć, że rzadko kiedy dokonuje się to za wykorzystaniem wy-łącznie napojów odurzających. W trunku rozpuszcza się truciznę, upija się prze-ciwnika, by móc następnie go zabić lub ginie on w skutek nadmiernej konsumpcji pożywienia (śmierć z obżarstwa i opilstwa)14.

Warto zastanowić się nad tym, kto w bajkach magicznych pije alkohol i dla-czego. Główny bohater, jeśli spożywa alkohol, to najczęściej jako element posiłku, a nie w znaczeniu używki15. Wypity trunek nie wprowadza go w stan nietrzeź-wości, lecz dodaje mu magicznej siły, potrzebnej do pokonania trudnego prze-ciwnika16. Na zasadzie opozycji skłonność do nadmiernej konsumpcji alkoholu posiadają jego przeciwnicy, zarówno zwierzęta jak i ludzie. Może to przybrać formę smakowania trunków (zbójcy ulegają pokusie wypicia „takiego wina, co jeszcze go nie pili”17) bądź chęci odprężenia się po pracy (nadmierna konsumpcja powoduje ospałość i sen18). Alkohol służy więc charakterystyce postaci, ukazaniu modelowego dobrego i złego bohatera oraz jako element osi fabuły umożliwiają-cej rozwój akcji.

W bajce nowelistycznej, zgodnie z jej z dydaktycznym charakterem, prze-miana postaci ukazana jest poprzez zerwanie z nałogiem pijaństwa. Przebywa-nie w stanie nietrzeźwości poza aprobowanymi okolicznościami z obrzędowości rodzinnej i dorocznej spotyka się ze społeczną dezaprobatą. Odzwierciedla się w tym nie tylko charakterystyczny dla XIX-wiecznej wsi pragmatyzm ludowy, lecz przed wszystkim stosunek chłopów do sfery sakralnej. Według wierzeń al-kohol jako pośrednik między człowiekiem a bóstwem wymagał odpowiednich praktyk apotropaicznych, żeby zabezpieczyć się przed niekorzystnym wpływem sacrum. Neutralizacji negatywnych sił służyły odpowiednie sposoby sakraliza-cji, np. gesty, przedmioty zabierane w drogę czy mała architektura sakralna19. Dlatego nietrzeźwi bohaterowie bajek – jako niekontrolujący swoich zachowań i o wysokim stopniu mediacji – doświadczają nagłych i niepożądanych kontak-tów z siłami chtonicznymi, których konsekwencjami może być utrata zdrowia, a nawet życia.

13 Gadka…, op. cit., s. 246–249; Bajki śląskie…, op. cit., s. 285–288; Sto baśni…, op. cit., s. 22–23, 102–114, 136–141.

14 Sto baśni…, op. cit., s. 23.15 Ibidem, s. 105, 205; Gadka…, op. cit., s. 14, 39.16 „Pij, to bedzies taki mocny, ze tym pałasem, co wisi na ścianie, bedzies wywijał jak piórem.

A potem nauczyła go tak: – Wleć ty pod łózko i siedź tam; a mój przyleci wnet i będzie wo-łał pić; to ja mu bede dawać, a ty cichutko siedź i słuchaj ino, a jak cie zawołam to wyhodź i sablom go bedzies rąbał, a ja bede poliwać tom wódkom, zeby bardzi słabnoł”. Sto baśni…, op. cit., s. 139.

17 Ibidem, s. 286.18 Gadka…, op. cit., s. 290–291.19 Zob. K. Smyk, Sakralne wymiary drogi, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” nr 17, Sa-

crum w krajobrazie, red. S. Bernat, M. Flaga, Sosnowiec 2012, s. 122–137.


Struktura sakralności alkoholuPunktem wyjścia do opisu alkoholu w aspekcie sakralności jest tabela zawierająca charakterystykę podstawowych kategorii: postacie, czas i miejsce. Są to najbar-dziej wyraziste aspekty uczestniczenia trunku w sferze nadprzyrodzonej.

Typ bajki Postacie działające Czas Przestrzeń Funkcje

bajka nowelistyczna

postacie ze świata chtonicznego, ludzie– przedstawiciele konkretnych grup społeczno-zawodowych

określony: po zmroku, noc, północ

las, droga, rzeka, cmentarz, karczma, Łysa Góra

alkohol jako inicjator działań bezpośrednich: bycie w drodze, przemieszczanie się; podejmowanie zakładów; drwina z nakazów i zakazów religijnych; alkohol jako inicjator działań pośred-nich: straszny sen, wystraszenie, choro-ba, ślubowanie zachowania trzeźwości

bajka magiczna

dziad, żebrak, zbój, zwierzęta (smok, wilk)

nieokreślonydom, zagro-da, siedziba antagonisty

alkohol jako inicjator działań: oszustwo, uśpienie uwagi, zabójstwo, wykradnięcie magicznego przedmiotu

Postacie działające – można rozpatrywać je w pewnej opozycji:1) jako postacie posługujące się alkoholem bądź wykorzystujące to, że inna po-

stać znajduje się w stanie nietrzeźwości, sami jednak nie są jego konsumenta-mi,

2) jako postacie spożywające alkohol.

W pierwszym przypadku postacie najczęściej pochodzą z innego świata, są przedstawicielami chtonicznego sacrum: Diabeł (przyjmujący formę człekopo-dobną20 i zoomorficzną21), diabliki22, topielce, utopce23, ogniki24, duchy25. Poja-wiają się, gdy ludzki bohater znajduje się w stanie mediacyjnym, a więc pod sil-nym wpływem alkoholu. Ich zamiarem jest odebranie życia pijanemu, porwanie do piekła, wciągnięcie pod wodę, wystraszenie lub wykorzystanie do jakiś swoich celów (np. furman przewozi utopca do drugiego stawu26).

Postaciami konsumującymi alkohol (przypadek drugi) są najczęściej osoby płci męskiej, przedstawiciele różnych grup społeczno-zawodowych: szewc, gór-nik, furman, parobek, chłop. Reprezentują oni raczej typ niż indywidualność, co w sposób charakterystyczny dla bajek ludowych oddaje liczebnik „jeden”, w zna-czeniu „pewien”, odsyłający do mitycznej formuły modelowego bohatera. Boha-

20 Gadka…, op. cit., s. 113, 116, 121, 123.21 Ibidem, s. 117, 119.22 Ibidem, s. 110–111.23 „Te złe zaś, to ino ludziom szkodzą, a największo radość mają jak dusze do wody wciągną.

Nojwięcej radości zaś mają jak pijoków wciągną i takie dziołchy, co są latawice”. Ibidem, s. 58.

24 Ibidem, s. 127.25 Bajki śląskie…, op. cit., s. 285–288; Gadka…, op. cit., s. 117.26 Gadka…, op. cit., s. 58–59, 61.

28 Barbara Hołub

terowie najczęściej opatrzeni są dodatkowymi określeniami w stylu: „pijoki”27, „straszni pijoki”, „pijusy jakich mało”28 bardzo rzadko określani są z imienia (np. O pijanym Antku29). Postacie te charakteryzuje przebywanie w stanie ciągłego upojenia alkoholowego, że „ani nawet już do wyrka dojść nie mógł, ino się na dylówce położył”30. Nadużywanie przez nich alkoholu ogólnie skutkuje zaniedby-waniem obowiązków gospodarskich i bardzo złą sytuacją ekonomiczną rodziny. Jednakże na skutek przerażenia wynikającego z wydarzeń, których bohaterowie doświadczają (np. spotkania z istotami chtonicznymi, strachu przed pogrzeba-niem żywcem31, śnie o własnej śmierci32 itp.) porzucają swoje nawyki, od tej pory zachowując trzeźwość.

Ludzcy bohaterowie w fabule bajek ludowych wyróżniają się tym, że wchodzą w kontakt z drugim typem bohaterów, pojawiającym się w czasie bądź po spoży-ciu alkoholu – postaciami ze sfery chtonicznego sacrum. To oni kształtują posta-wy czy zachowania ludzi wobec owego trunku. Łatwość wchodzenia w kontakt z zaświatami wynika z charakteru mediacyjnego alkoholu – służy do podtrzymy-wania komunikacji z sacrum i ma moc przeobrażeń, kreacji.

Zachowania pod wpływem alkoholuPrzemieszczenie się (bycie na drodze) – bajki utrwalają przekonanie, że me-diowanie między światem ludzi a światem podziemia najczęściej zdarza się na drodze, w okolicy innych obiektów o charakterze mediacyjnym jak mosty, rzeki czy stawy33. Bohater wychodzi z miejsca, w którym pracuje lub przebywa, a więc z przestrzeni swojej, bliskiej, bezpiecznej i po drodze wstępuje do karczmy – miej-sca granicznego, łączącego orbis interior i orbis exterior. Również sama droga jest przestrzenią pełną zagrożeń i niebezpieczeństw34. Potencjał mediacyjny alkoholu ujawnia się bardzo wyraźnie przy kumulacji kilku warunków połączenia mię-dzysferycznego, co ukazuje przekaz: „To było tu niedaleko u Sauera w Janowie. Piło tam roz dwóch takich znanych pijoków, a mieszkali na Wilhelmie i musili potym w nocy iść tą drogą kole bagna, wiecie jak pra? – No i wybiło dwanaście”35. Bajki i powieści wierzeniowe utrwalają przekonanie, że pora nocna oraz prze-bywanie i błądzenie po przestrzeni obcej, niebezpiecznej intensyfikują postacie chtoniczne, których moc ujawnia się właśnie w takich warunkach. Zabawa, hałas obrzędowy oraz inicjowanie bójek, przeklinanie – „Układli się, a diabeł ino zagląda, jak się tam [w karczmie] bawią i kręcą i tańcują. Pierą się,

27 Kumotry…, op. cit., s. 84.28 Ibidem, s. 83.29 Ibidem, s. 84.30 Ibidem.31 Ibidem, s. 83–84.32 Ibidem.33 Gadka…, op. cit., s. 113–114.34 P. Kowalski, op. cit., s. 89–94.35 Gadka…, op. cit., s. 113–114.


zrobiła się cała bitwa nagle”36. Osoby będące pod wpływem alkoholu zacho-wują się głośno. Krzyczą, zaczepiają obcych ludzi, obściskują, całują, używają przemocy, przeklinają. Nasuwa to na myśl zachowanie numinosum, rozumiane jako stan emocjonalny towarzyszący – według fenomenologów religii – kon-taktowi z sacrum i jego tajemnicą, łączące strach z zabawą, z zauroczeniem37. Wydawane przez uczestników zabawy w karczmie nieartykułowane dźwięki dodatkowo podkreślają związek z zaświatami. Takie zachowanie jest jednak niedozwolone w drodze, w pobliżu miejsc naznaczonych szczególną mediacyj-nością (np. krzyże, kapliczki, kaplice). Bohater bajki Beczki ogniste z kaplicy, przechodząc koło kaplicy nie uszanował nakazu zachowania sakralnego mil-czenia, a nawet umyślnie zaczął przeklinać, za co został ukarany, tak że ledwo udało mu się ujść z życiem38. Inny pijak, który po alkoholu miał zwyczaj urzą-dzać w domu awantury i bić żonę, popadł w wielki smutek, gdy kobieta chciała odebrać sobie życie39.Odważne czyny – „Matka jednak byli wystraszeni i prosili ojca, coby tą drogą nie jechali, bo utopek sie może mścić za tyn kij. Ale ojciec mieli w głowie pora kieliszków, to byli odważni. Jak szli, naroz utopek ze stawu wyłazi. Ojciec nic, ino pado cicho do matki: – Ściepuj wartko wszystko i na czworaki!”40. Alkohol niweluje strach, pozwala na stanie naprzeciwko przeciwnika i podjęcie z nim wal-ki, działa pozytywnie na pomysłowość i spryt. Innym przykładem jest bajka Jak ksiądz z rehtorem na gorzałkę zarabiali41. Uzależnienie od alkoholu skłoniło obu bohaterów do wymyślenia sprytnego planu, w jaki sposób mogą zarobić pienią-dze na ten cel. Jeden zatrudnił się jako stróż, a drugi w tym czasie kradł. Nagrody za zwrot skradzionych przedmiotów przeznaczali na alkohol.Nieprzestrzeganie zaleceń religijnych – w bajce Powstanie i przeprowadzka utopca mowa jest o tym, że przechodząc w nocy w pobliżu stawu czy rzeki, należy się przeżegnać. W innym wypadku utopiec może wciągnąć do wody i odebrać życie. Na potwierdzenie tego narrator przytacza przykład człowieka zwanego Sikora, który co się „roz gdziesik ożarł na gorzole i zapomnioł się przeżegnać”, za co został wciągnięty na skraj studni i o włos do niej nie wpadł42. Częstymi ofiarami utopców są także podchmieleni muzykanci, wracający po nocnej zabawie do domu43. W ich przypadku dodatkowo kumulują się wierze-nia o magiczno-demonologicznych związkach muzykowania. Narrator innej bajki zaleca też, by osoby będące pod wpływem alkoholu na skrzyżowaniach

36 Kumotry…, op. cit., s. 71.37 R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjo-

nalnych, przeł. B. Kupis, Warszawa 1968, s. 34–75.38 Gadka…, op. cit., s. 131.39 Ibidem, s. 63.40 Ibidem, s. 83.41 Bajki śląskie…, op. cit., s. 378–380.42 Gadka…, op. cit., s. 58–59.43 Ibidem, s. 76.

30 Barbara Hołub

wykonywały znak krzyża lub odmówiły „Ojcze nasz i zdrowaśka”44. Istoty chto-niczne czerpią bowiem szczególną satysfakcję z gnębienia smakoszy alkoho-lu, co dokumentuje przekaz: „Konik wstał i muzykant wsiodł na niego i konik ruszył, zawiózł go do największej głębiny, ściep go z siebie i zaczał sie z niego głosem śmiac: – Cha-cha-cha teraz, pieronie, sie ratuj, aż ci gorzołka z dupy wy-lezie”45. W innej bajce znajdujemy informacje, że utopce lubią wciągać do wody szczególnie pijaków i nieszanujące się dziewczęta, w czym można dopatrzeć się kary za łamanie religijnych nakazów życia46.Złamanie obietnicy – w bajkach znajdziemy liczne przykłady wpływu trunków na rozwiązłość języka. Wypity alkohol powoduje, że zapomina się o złożonej obietnicy dochowania czyjegoś sekretu, co w konsekwencji może spowodować utratę przyjaciela: „Kiedy jednak po długich latach obaj górnicy popili se mocno w towarzystwie, opowiedzieli o swym zdarzeniu ze skarbnikiem. W ten sposób złamali przyrzeczenie dane skarbnikowi. Kiedy następnego dnia zjechali na dół, stwierdzili, że w lampach nie mają więcej oleju. Od tego czasu musieli więc zno-wu na równi z innymi codziennie napełniać przed szychtą swoje lampy”47.Oszustwo, fortel – bohater posługuje się alkoholem, by dzięki niemu zdobyć upragniony przedmiot. W bajce O złodzieju chłop, by wykraść konia ze stajni, zo-stawia stróżom trzy butelki gorzałki. Stróże „okropnie się popiuły, ze nie wiedzia-ły, co się z nimi zrobiuło, i posnany”48. Dzięki temu udaje mu się wyprowadzić konia i odebrać nagrodę. W innej bajce trunek służy nie tylko uśpieniu czujności przeciwników, lecz finalnie kończy się utratą przez nich życia. Ślubowanie – odmienny stan, w jakim znajdują się osoby po spożyciu alkoholu wpływa na podejmowanie różnych wyzwań. Niekiedy są one związane z chęcią poznania tajemnic życia pozagrobowego jak w bajce Ślubowanie rzeźnika. Dwo-je przyjaciół „pili, gawędzili, a jak już dobrze mieli w czubie, to tyn jedyn pado tak: – Ty Franek, złożymy tu teraz uroczysty ślub, ze tyn co pierwszy umrze, tyn przyjdzie i powie, jak to tam richting jest”49. W niedługim czasie po złożeniu ślubu, jednego z bohaterów zmarł. Za to drugi, po odwiedzinach kolegi z zaświa-tów, radykalnie zmienił swoje postępowanie: „przestał pić i był dużo lepszy dla rodziny i dzieci. A i zakładać się już nie myślał”50. Przekonał się, że z sacrum nie można żartować.Zakład – osoby podpite chętnie zakładają się, że dokonają różnych wyczynów. Czasami wymagają one brawury, jak przejście przez cmentarz o północy51; innym razem są podejmowane są po to, by wyśmiać przeciwnika52. O ile chęć splatania

44 Ibidem, s. 119–120.45 Ibidem, s. 78.46 Ibidem, s. 58.47 Ibidem, s. 91.48 Sto baśni…, op. cit., s. 329–332. Por. Gadka…, op. cit., s. 289–294.49 Gadka…, op. cit., s. 197.50 Ibidem, s. 198.51 Ibidem, s. 152–153.52 Ibidem, s. 42–45.


figla i rozśmieszenia towarzystwa kończy się dla bohatera udanie, to lekceważe-nie czy jawne kpienie z sił nadprzyrodzonych zazwyczaj tragicznie. Nagrodą za wygrany zakład jest kwaterka wódki, co można uznać za podwójną rolę trunku – inicjowanie i premiowanie czynów.

PrzestrzeńDroga – mediowanie zdarza się najczęściej na drodze, w okolicy innych obiek-tów o charakterze mediacyjnym, jak góra (Łysa Góra)53, mosty, rzeki54, mokradła, inne zbiorniki wodne55. Są to miejsca działania istot demonicznych, istot z groź-nych światów. Dlatego na rzecznym mostku – uniwersalnym symbolu przejścia – uaktywnia się i przedostaje do świata ludzi utopiec, wychodzący na drogę ze stawów, rzek i próbuje wciągnąć pijaka do wody. Podobnie będący pod wpływem alkoholu bohater często wędruje po błotnistej czy grząskiej drodze, a więc ni to po drodze, ni to po mokradle, w przestrzeni, która poprzez swoją amorficzność ułatwia dostęp sacrum zaświatowego do człowieka.Cmentarz – jest to miejsce przebywania zjaw i duchów. Najczęściej brawurowi bohaterowie bajek, którzy zapuszczają się tam w porze nocnej uciekają w popło-chu, widząc zbliżające się cienie, a ci, co mają mniej szczęścia zostają tam na zawsze56. Raz zdarzyło się jednemu „ożartemu chłopu” nie rozpoznać ducha i za-prosić go na kolację. Za swoją lekkomyślność chłop wprawdzie nie został srodze ukarany, lecz duch przestrzegł go, by „w przyszłości dał duszom spokój”57. Karczma – moc trunku i silne oddziaływanie na ludzi tłumaczy się powiązaniem jego z siłami chtonicznymi, które szczególnie uaktywniają się w karczmie58. W ob-razie bajkowym jest ona siedliskiem zła, rozpusty, miejscem, w którym diabły „łowią” dusze ludzi, co w wymiarze religijnym oznaczało niemożność zbawienia. Narratorzy bajek podejrzewają, że w karczmie niektórzy ludzie dokonują intere-sów w diabłem, zaprzedając mu swoje dusze: „Potym już zaś widziano ich do kupy w gospodzie jak popijali. Jednak karczmarz sie tymu nieznajomemu dobrze przyj-rzoł i wszystkim potym łosprawioł, że on zamiast trzewika mioł kopyto końskie”59. Na takie wyobrażenie karczmy miała wpływ także jej lokalizacja: na skrzyżowa-niach czy na obrzeżach dróg60, między światem świeckim a „zaświatowym” sacrum.

53 Ibidem, s. 155.54 Ibidem, s. 80.55 Ibidem, s. 83.56 Ibidem, s. 152–153.57 Ibidem, s. 150–151.58 Kumotry…, op. cit., s. 72.59 Gadka…, op. cit., s. 109.60 Polska kultura tradycyjna silnie utrwaliła sakralność rozdroży, czyli skrzyżowań i rozwi-

dleń. Było to miejsce ułatwionej mediacji między światem ludzi a nadprzyrodzonym, co dokumentują liczne wierzenia związane z diabłem czy istotami nadprzyrodzonymi. W od-powiednie dni w roku czarownice urządzały sabat, podpisując cyrograf i spółkując z dia-błem. Zob. J. Adamowski, Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnolingwistyczne, Lu-blin 1999, s. 179‒188.

32 Barbara Hołub

CzasAkcja opowieści, w których występuje czy jest wykorzystany alkohol, toczy się najczęściej po zmierzchu. W momentach granicznych nocy – głównie o północy – co jest zgodne z tradycyjnym wyobrażeniem nocy jako czasu chaosu, śmierci i demonów61 – następuje uaktywnienie mediacyjnej mocy alkoholu. W pierw-szym kontakcie, aktywność ta skierowana jest na działania szkodzące, typu po-zbawienie życia lub wystr

10 - msu.ru · P R Z E S T R Z E N I N A U K O W E J I E D U K A C Y N E. Tytuł rozdziału. 1. 10....

Documents

Transcript of 10 - msu.ru · P R Z E S T R Z E N I N A U K O W E J I E D U K A C Y N E. Tytuł rozdziału. 1. 10....