1 rozdz. korekta 3 Wychowanie - repozytorium.uni.wroc.pl · Współczesne wartości a plany...

ANNA MITRĘGAUNIWERSYTET WROCŁAWSKI

Od rodziny posttradycyjnej do postmodernistycznej

– współczesne modele relacji rodzinnychFrom post-traditional to post-modern family– contemporary models of family relations

Abstract:

Keywords

Essential problem of the research is an attempt that is to show someselected aspects of changes taking place in modern family. Economical and socialones- last decades' cultural transformations have been democratizing inner lives offamilies, reorganizing the arrangement of forces which work in them, affecting ondevelopment of autonomous individual idea, more and more recreating the ideaswhich are dominant in both political and social life: democracy, liberalism orindividualism.In Polish modern society coexist different family models: post-traditional, moder-nistic and post-modern one. Basing on the studies with ethnographical character, infree narrations I try to identify the factors of functioning of families that constituteparticular family model. An important goal is “careful listening” to the narration insuch a special way to find out about the determinants of family chances and risksduring the process of accommodation to new reality. The research focused on matterswhich concerned: organizing a family life, parental relationships, relations betweenparents and their child and the problem of communication character. Presentation ofpictures from family life, experienced successes and difficulties allow to look into thefamilies' present problems and to draw a life panorama of Polish families.

: models of family, post-traditional, modern, post-modern family,organisation of family life, relations between family members, character ofcommunication.

Zasadniczym problemem opracowania jest próba ukazania wybranychaspektów przemian zachodzących we współczesnej rodzinie. Ekonomicznei społeczno-kulturowe przeobrażenia ostatnich dekad demokratyzują życie

Sadowski

Pole tekstowe

doi: 10.23734/wwr20113.055.084

wewnętrzne rodzin, reorganizują układ działających w nich sił, wpływająna rozpowszechnianie się idei autonomii jednostki, w coraz większymstopniu odtwarzając idee dominujące w życiu politycznym i społecznym:m.in. wartości demokratyczne, liberalizm czy indywidualizm.

We współczesnym społeczeństwie polskim koegzystują różne wzorcerodzin: posttradycyjna, modernistyczna i postmodernistyczna. Bazującna badaniach o charakterze etnograficznym, w swobodnych narracjachbadanych dokonuję próby identyfikacji czynników funkcjonowania rodzinkonstytuujących dany model rodziny. Istotnym zadaniem jest „wsłuchaniesię” w narracje w taki szczególny sposób, aby uzyskać wiedzę o determi-nantach szans i zagrożeń rodziny w procesie dostosowywania się do nowejrzeczywistości. Treści, na których koncentrowały się badania dotyczyłym.in. organizacji życia rodzinnego, relacji między rodzicami, między ro-dzicami a dzieckiem oraz charakteru wzajemnej komunikacji. Prezentacjaobrazów życia rodziny, doświadczania sukcesów i trudności umożliwiawgląd w ich aktualne problemy i rysuje panoramę życia polskich rodzin.

Polacy, silnie przywiązani do tradycyjnych wartości rodzinnych nie-zmiennie postrzegają ją jako miejsce zaspakajania najważniejszych potrzebegzystencjalnych. Zmiany ekonomiczne oraz społeczno-kulturowe tworząpresję dostosowywania się rodzin do tła, w którym egzystują, zmuszają dorozpisania w nowy sposób układu sił w rodzinie, redefiniują jej funkcje,sposób organizacji oraz charakter komunikacji jako narzędzia relacjimiędzy jej członkami. Wartość rodziny i jej optymalnego funkcjonowaniapozostaje niezmiennie dla nas jedną z najbardziej docenianych . Młodziludzie niezmiennie deklarują chęć zawarcia związku małżeńskiego, uro-dzenia i wychowania dzieci, co oznacza, że symbolicznie rodzina jest nadalpojmowana przez nich jako teren potencjalnego samorozwoju, osiągnięć,określania własnej i wspólnej tożsamości . Pomimo deklaracji wskaźniki

Obraz rodziny w procesie asymilacji zmian społecznych

w perspektywie teoretycznej

1

2

__________________1

2

M. Czeszejko, [w:]W. Muszyński, E. Sikora (red.),Toruń 2008, s. 110-124.J. Rostowski, [w:]

Współczesne wartości a plany rodzinno-małżeńskie młodzieży,Miłość, wierność i uczciwość na rozstajnych drogach,

Współczesne przemiany rozumienia związku małżeńskiego, Psycholo-gia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, Warszawa 2009, s. 15-46.

Od rodziny posttradycyjnej do...56

i ich opracowania teoretyczne rejestrują opóźnianie decyzji o opuszczaniurodziny pochodzenia i zawarciu związku małżeńskiego w populacjimłodych ludzi, spadek liczby formalnych związków, wzrost wskaźnikarozwodów czy spadek liczby urodzeń. Lista owych specyficznych zjawiskzdaje się ilustrować obraz rodziny jako obszar wielu kontrowersji, rodzinyegzystującej i ewoluującej w polu działania wielu sił jednocześnie, czasemwzajemnie sprzecznych. Kontrowersje te widoczne są także w dyskusjachśrodowisk liberalnych i konserwatywnych, zwolenników transformacjistruktury rodziny bądź dążących do utrzymania jej w dawnym kształcie.

Rodzina stanowi interpersonalny związek grupy ludzi, którzy ukon-stytuowani przez swoje cechy psychologiczne i fizyczne kształtująwysiłki w osiąganiu wspólnych celów w szerszym kontekście społecznymi ekonomicznym. Efekt końcowy wspólnych wysiłków skutkuje zróżnico-wanym i indywidualnym obrazem funkcjonowania poszczególnych rodzin,dynamicznie zmiennym w kolejnych etapach ich rozwoju. W ostatnichlatach podejmowane są dyskusje, poszukiwania teoretyczne i badaniaempiryczne skoncentrowane na ustaleniu wspólnych cech rodzin, przyrównoczesnym uwzględnieniu ich złożoności i odmienności. Studia tedowodzą, że współczesna rodzina znajduje się w intensywnym procesietransformacji, różni się w coraz większym stopniu od tradycyjnej i warto siętej „inności” przyjrzeć. W drodze do nowego kształtu rodziny w procesieasymilacji ponowoczesnych zmian społecznych wyłaniają się trzy modelerodziny: bliski tradycyjnemu – model posttradycyjny, modernistycznyi postmodernistyczny . Koegzystują one w społeczeństwie polskim,tworząc niekiedy formy mieszane czy, używając retoryki Z. Baumana,formy płynne, z nieostrymi granicami.

to rodzina nuklearna, która ukształtowała sięw drugiej połowie XIX wieku (nie odnoszę się do rodziny – klanu charak-terystycznej dla okresu feudalnego). Stanowi ona heteroseksualny związekdwojga dorosłych, w którym „mąż spełnia rolę breadwingera, a żonazajmuje się domem” . W rodzinie tradycyjnej role są zwyczajowo przy-pisane mężowi i żonie, sprawiając, że związek małżeński jest pewnegorodzaju wspólnotą spełniającą wszystkie (lub prawie wszystkie) przypisanejej funkcje: prokreacyjną, wychowawczo-socjalizacyjną, ekonomiczną,

3

4

Rodzina posttradycyjna

__________________34

M. Sikorska, Warszawa 2009, s. 133.Tamże, s. 148.

Nowy ojciec, nowa matka, nowe dziecko,

ANNA MITRĘGA 57

stratyfikacyjną, integracyjno-kontrolną i rekreacyjno-towarzyską .Rodziny w tym kształcie stanowią wieloprofilową instytucję społeczną– będąc jednocześnie m.in.: szkołą, źródłem zatrudnienia, towarzystwemubezpieczeniowym oraz w razie potrzeby domem starców. Dwoje do-rosłych spełnia swoje zadania przez odmienne i wyspecjalizowane funkcjezgodnie ze społecznie ustaloną naturą, którą P. Bourdieu określa jakohabitus rodzajowy . Jest on narzucony z zewnątrz, wyjątkowo trwały,przekazywany z pokolenia na pokolenie i zapewnia niemal automatycznereagowanie zgodnie z określonymi regułami. „Bezrefleksyjne stosowaniewzorów i reguł kultury staje się »odruchem serca«, ponieważ taki porządekświata uznawany jest za całkowicie oczywisty i naturalny” . Instru-mentalna rola mężczyzny dotyczy „sprawowania władzy i podejmowaniadecyzji. Jest ona wypełniana przez tego małżonka, który dostarcza rodzinieśrodków do życia – tradycyjnie jest to mężczyzna” . Żona/matka bierzena siebie role związane z funkcją ekspresyjną rodziny, dbając o zaspo-kojenie potrzeb emocjonalnych członków rodziny. Kształt rodziny sankcjo-nuje pomiędzy małżonkami, a także pomiędzy nimi i dziećmi,wyznacza ich miejsce w hierarchii i sposoby komunikacji międzymałżonkami i w ich relacjach z dziećmi. Władza przypada mężowi jakogwarantowi bytu ekonomicznego, ochrony przed niebezpieczeństwami,źródła informacji (porad, opinii, instrukcji), a jego autorytetu i kulturowouprzywilejowanej pozycji nie kwestionuje ani żona, ani tym bardziejdzieci . Rodzina tradycyjna „kontroluje działania jej członków, organizującich życie w myśl ustalonych w ramach danego społeczeństwa, a egzekwo-wanych przez pozostałych domowników, reguł postępowania oraz dys-cyplinuje je poprzez cykliczne święta rodzinne, rytm dnia” . Stałość reguł,ich czytelność, trwałość obyczajowa, rytuały i obrzędy rodzinne zdają się

5

6

7

8

9

10

status quo

__________________5

6

7

8

9

10

T. Szlendak, – hasło w , t. 3, Warszawa 2000.P. Bourdieu, Stanford 2002, s. 3 oraz s. 23.M. Biedroń,

, [w:] W. Muszyński, E. Sikora (red.),, Toruń 2008,

s. 89-109.C. M. Renzetti, D. J. Curran, Warszawa 2005.M. Mandal analizując rozkład władzy w rodzinie odwołuje się do teorii zasobów.W rodzinach tradycyjnych większość z nich przypada właśnie mężowi/ojcu. E. Mandal,

Warszawa 2008, s. 92.T. Szlendak, dz. cyt., s. 314.

Rodzina Encyklopedii SocjologiiMasculine Domination,Czemu „winien” jest feminizm? Dylematy związane z reinterpretacją ról

rodzinnych i społecznych kobiety Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej

Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo,

Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach,


korelować z możliwością utrzymywania poczucia bezpieczeństwa w jejramach, zamykając ją w znacznej mierze w samowystarczalnym bycieprzed potencjalnymi zewnętrznymi zagrożeniami i daje możliwość utrzy-mania względnej homeostazy. Powtarzalność pewnych zachowań i rytu-alizacja życia rodzinnego odgrywa niebagatelną rolę w procesie budowaniaontologicznego bezpieczeństwa, które Giddens nazwał „kokonemochronnym” i uznał za niezbędne, by jednostka radziła sobie z codziennymiproblemami. Ze stałości reguł wywodzi się swoista odporność jednostki,która „decyduje o ogólnym optymistycznym spojrzeniu na rzeczywistośći nie dopuszcza (…) negatywnych myśli” . Autonomia poszczególnychczłonków jest podrzędna w stosunku do wspólnych potrzeb i interesówrodziny, a wynika to z dominującego w społeczeństwach tradycyjnychparadygmatu kolektywistycznego. Wzorce ról rodzinnych kształtowaneprzez stulecia silnie wrosły w społeczne i kulturowe rozumienie kształturodziny, wydają się egzystować jako oswojone i utrwalone. Pogląd tenmożna uzasadnić niezmienną obecnością tradycyjnego modelu rodzinyw polskiej rzeczywistości społecznej (choć niekiedy w zmodyfikowanychformach).

to taka, w której oboje małżonkowie pracująwnosząc uzyskiwane zarobki, a kobieta dodatkowo jest odpowiedzialnaza wychowanie, opiekę nad młodszymi i starymi członkami rodziny, a takżeza prace wykonywane w domu. Taka dystrybucja obciążeń nakłada nakobietę podwójny ciężar, ale jednocześnie istotnie zmienia rozkład siłw zakresie funkcji ekonomicznej rodziny. Współodpowiedzialność żony zabyt materialny rodziny podnosi jej rangę w rodzinie, to sprzyjać może erozjiekonomicznej funkcji rodziny. Osłabienie to mogłoby korelować z pozio-mem zarobków wnoszonych przez kobietę w domowy budżet, a poprzezwysoki status zawodowy przyczyniać się do erozji tradycyjnej funkcjistratyfikacyjnej rodziny. Rodzi to sytuację, w której narasta potrzebaautonomii jednostki w rodzinie oraz w większym stopniu potrzeby otwar-tego systemu komunikacji między małżonkami i w roli rodziców. Zmianaw tym zakresie tworzy również oczekiwanie kierowane przez kobietydo mężczyzn o współuczestnictwo w domowych i wychowawczychobciążeniach.

11

Rodzina modernistyczna

__________________11 A. Giddens, ,

Warszawa 2007, s. 57.Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

ANNA MITRĘGA 59

Warunki do tworzenia się modernistycznego kształtu rodziny naszeroką skalę zaistniały w Polsce po II wojnie światowej, kiedy kobietyzmuszone były do podjęcia pracy zawodowej. Pomimo tego okres po-wojenny nie zmienił w istotny sposób kształtu funkcjonowania rodziny,choć stworzył ramy prawne dla dokonywania zmian. W roku 1964wprowadzono w Polsce nowy Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, któryzapewniał małżonkom równe prawa w rodzinie, spełniając w ten sposóbaspiracje środowisk reformatorskich. Prawo ułatwiało zawieranie ślubówcywilnych oraz stosunkową łatwość przeprowadzania rozwodów. Nowykodeks stworzył sprzyjające warunki do kształtowania się nowego typurodziny – rodziny partnerskiej. Totalitarny system państwowy nieumożliwił jednak dyskusji nad nowymi perspektywami rodziny, dającejszansę na rozwijanie się nowego porządku i zainicjowania procesurekonstrukcji świadomości, w pewnym sensie blokując możliwość korzy-stania z dobrodziejstw prawa. Kodeks, obowiązujący nadal w niemalniezmienionym kształcie dopiero w ostatnich kilku dekadach jest w pełnirozumiany i wykorzystywany.

W miarę rozwoju rodziny modernistycznej w kolejnych dekadachrodziła się kobieca potrzeba większej partycypacji mężczyzn w obciążeniadomowe, zmian w „kontrakcie płci”. Większość Polek badanych w 2002i 2003 roku (87%) wyrażało pragnienie, aby wkład w domowe obciążeniapartnerów był bardziej zrównany. Oczekiwania te jednak, jak wynikaz badań, nadal w wielu rodzinach pozostają niezrealizowane . Kobietyw większości gospodarstw domowych zajmują się większością koniecz-nych prac, choć porównanie podziału obowiązków na przestrzeni kilku-nastu lat wskazuje na niewielki postęp w kierunku równouprawnienia .

12

13

__________________12

13

Zjawisko braku równouprawnienia w obciążeniach prezentowane jest w wielu publi-kacjach, m.in.: M. Biedroń, Kraków 2006,s. 52-66; B. Budrowska, , „Historia i Kultura”2004, nr 6; H. Domański, , Warszawa 1999;M. Ksieniewicz, , „Historia i Kultura” 2004, nr 6;A. Graff,

, Warszawa 2001; K. Tomasik,„Kultura

i Historia” 2004, nr 6; Raporty CBOS nt.:, Warszawa 2006, , Warszawa 2006,

, Warszawa 2006 [na:]http://www.cbos.pl/PL/Raporty/r2008.shtml.Do interesujących wniosków skłaniają wyniki niepublikowanych jeszcze badań

Funkcja opiekuńcza rodziny wielkomiejskiej,Szklany sufit, czyli co blokuje kariery kobiet

Zadowolony niewolnik idzie do pracySpecyfika polskiego feminizmu

Świat bez kobiet. Płeć w polskim życiu publicznymTolerancja dla wybranych. Antyfeminizm w polskiej prasie w latach 1999-2000,

Kobiety w społeczeństwie – równouprawnienieczy dyskryminacja Udział kobiet w życiu publicznymKobiety i mężczyźni o podziale obowiązków domowych


Rodzina postmodernistyczna rozumiana jest jako dekonstrukcjarodziny tradycyjnej (triada: ojciec-matka-dziecko) i w tym sensie możemieć ona wiele form. Związki kohabitacyjne, rodziny monoparentalne,patchwork families, związki homoseksualne, związki DINKS i LAT stałysię alternatywą dla tradycyjnego małżeństwa z dzieckiem . M. Sikorskazwraca uwagę na fakt, że na fali liberalizacji w Polsce oraz społecznegoupowszechniania idei tolerancji i zrównywania praw zmienił się poziomakceptacji w stosunku do tych zjawisk, co jednak nadal nie spowodowałoznacznego ich upowszechniania . Polskie pary wciąż żyją najczęściejw związkach formalnych, ewentualnie nieformalnych, mieszkają razem,prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wychowują dzieci. Cykliczniepowtarzane badania opinii publicznej wskazują na wyraźną i trwałądominację wartości rodzinnych w społeczeństwie polskim . Pozostałeformy życia intymnego są raczej przejawem postępujących zmian w spo-łecznym postrzeganiu praw jednostki i zmian w relacjach między nimi .M. Biedroń opisując relacje między rodzicami i dziećmi w kontekścieprzemian socjokulturowych zwraca uwagę na fakt, że jednym z sympto-mów współczesnej kultury jest wypieranie prymatu wspólnotowościi kolektywizmu i zastępowanie go przez prymat „ja”. W centrum społeczniepożądanych wartości uprzywilejowane miejsce znajdują: samorealizacja,osiąganie indywidualnych celów i rozwój możliwości, szczęście osobiste,wolność wyboru wartości, tożsamości, pozycji społecznej, stylu życia,

14

15

16

17

__________________

A. Mitręgi i M. Biedroń dotyczących sposobów uzgadniania ról w związkachmałżeńskich i kohabitacyjnych. Wynika z nich, że przyjęcie (w nie tak znowu odległymhistorycznie czasie) przez kobiety roli żony/matki aktywnej też zawodowo, współ-uczestniczącej w pomnażaniu zasobów finansowych obecnie uznawane jest zafakt bezdyskusyjny, czy może jak powiedziałby P. Bourdieu „fakt naturalny”.W konsekwencji spowodowało to istotną zmianę w rozumieniu pojęcia „rodzinatradycyjna” i „tradycyjne role małżeńskie/rodzicielskie”. Współcześnie badani partnerzyżyciowi za „tradycyjny” uznają następujący podział zadań: kobieta – pracuje zawodowo,zajmuje się codziennymi pracami w gospodarstwie domowym, wychowuje dzieci(szczególnie te najmłodsze), mężczyzna – pracuje zawodowo, wykonuje prace wyma-gające większej siły fizycznej lub umiejętności technicznych (np. remonty, naprawy)i pomaga (!) w wychowaniu dzieci.A. Kwak, , Warszawa 2005;K. Slany, ,Kraków 2002.M. Sikorska, dz. cyt., s. 178.www.CBOS.pl.M. Sikorska, dz. cyt., s. 145.

14

151617

Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacjaAlternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie

ANNA MITRĘGA 61

zatem stworzenie funkcjonalnej wspólnoty rodzinnej wymaga od two-rzących ją jednostek wypracowania takiego autorskiego modelu życia, byzarazem odpowiadała wymogom współczesnej cywilizacji oraz dawałapoczucie dobrostanu i spełnienia osobistego .

Rodzina postmodernistyczna charakteryzuje się traktowaniem emocjii uczuć jako najważniejszego uzasadnienia dla zawarcia związku równychi wolnych indywidualności. W rodzinie przestają się zbiegać „… istotneprocesy społeczne czy ekonomiczne: jest miejscem samorealizacji orazemocjonalnego spełniania jednostek” . Niezależni finansowo partnerzymogą radzić sobie w pojedynkę, ale w życiu razem budują wspólnotę uczući emocji. Oczekiwania w związku intymnym dotyczą poczucia bezpie-czeństwa, stworzenia przestrzeni, w której można odpocząć po pracy,poczucia bycia ważnym i kochanym. Tak rozumiana rodzina pełni funkcjejedynie emocjonalne: emocjonalno-seksualną, opiekuńczą i rekreacyjno--towarzyską. Brak ekonomicznego i społeczno-kulturowego uzasadnienia(z zewnątrz) przyczynia się do nietrwałości związków. Współczesnyzwiązek wymaga stałych wysiłków, starań i zaangażowania, aby spełniaćemocjonalne oczekiwania ich członków. W ten sposób postmodernistycznykształt rodziny zmusza jego członków do poszukiwania autorskichprojektów, których celem jest skuteczne podtrzymywanie emocjonalnejefektywności. Rodzina utraciła obecne w tradycyjnym modelu stałe,klarowne i jednolite punkty odniesienia, bazujące na uznanych normachi wartościach. Obecnie priorytetowym zadaniem stało się poszukiwaniewłasnej tożsamości, rytmów funkcjonowania, rytuałów i porządku w co-dziennym jej funkcjonowaniu. Jak trudne to zadanie – widać w nasyceniupolskiego rynku księgarskiego poradnikami dla par.

Centralną kategorią rodziny postmodernistycznej staje się szerokorozumiana autonomia jej członków. Łączą się w niej kategorie aspiracjipolegające na: tworzeniu warunków do osobistego rozwoju, uzgadnianiadecyzji z innymi (rozumianego jako ochrona przed przymusem), liczeniasię z autentycznymi i racjonalnymi opiniami innych oraz poszerzanie

18

19

__________________18

19

M. Biedroń,, [w:] A. Ładyżyński (red.), Wrocław 2009 oraz

M. Biedroń, [w:]J. Izdebska, J. Szymanowska (red.),Białystok 2009.M. Marody,A. Giza-Poleszczuk Warszawa 2004.

Realizacja funkcji rodziny w kontekście globalnych przemian socjo-kulturowych Rodzina we współczesności,

Wpływ kultury indywidualizmu na relacje między rodzicami i dziećmi,Dziecko w zmieniającej się przestrzeni życia,

, Przemiany więzi społecznych,


ekonomicznych zasobów w taki sposób, aby osiągać pozamaterialne celebez trosk materialnych . „Autonomia oznacza możliwość refleksji i samo-stanowienia: rozważania, oceny, wyboru i podejmowania potencjalnieróżnych sposobów działania” . Jest prawem jednostki, ale co ważne –obligującym do jednoczesnego szanowania autonomii innych.

Rodzina kreuje własne wzory interakcji i strategie w dążeniu dorealizacji swoich zadań. Tworząc specyficzny zestaw reguł osadzonychw aktualnej rzeczywistości korzysta jednocześnie z dorobku pokole-niowego własnej rodziny, tradycji, czy też kulturowych mitów. Zadaniarodziny koncentrują się na rozwoju tożsamości, ustalaniu i utrzymywaniugranic zewnętrznych i wewnętrznych w stosunku do systemu rodzinnego,utrzymaniu statusu przez dysponowanie zasobami, kierowaniu spójnościąrodziny czy zarządzaniu stresem i adaptacji do kryzysów. Jakość realizacjizadań rodziny rozstrzyga o efektywności czy nieefektywności systemurodzinnego. W efektywnej rodzinie wzorce interakcji sprzyjają jakościposzczególnych zadań i umożliwiają zachowanie stanu równowagi.M. Plopa stwierdza, że systemy rodzinne budowane na solidnych struk-turach zdolne są łatwiej dostosowywać się do zmieniających się wymagańwewnętrznych i zewnętrznych . Rodzinne projekty są – sądząc na tejpodstawie – efektywne wówczas, gdy spełnią warunki związane z jakościąstruktury.

Prowadzone w dwuletnim cyklu badania miały za cel zarejestrowanieprocesu konstruowania kształtu życia rodzinnego (szczególnie w aspekciefunkcji wychowawczej), poszukiwanie wzorców interakcji regulującychrodzinne relacje, w dalszej perspektywie – przybliżające je do opisanychwcześniej modeli rodziny. Codzienne doświadczenia członków rodzinw skali „mikro” mogą prowadzić do ujawnienia pewnych zjawisk i ichuwarunkowań w skali „makro” . Tak sformułowane założenia przybliżają

20

21

22

23

Obrazy rodziny w asymilacji zmian społecznych w perspektywie

empirycznej

__________________20

212223

A. Giddens,Warszawa 2007.

M. Plopa, Kraków 2008, s. 135.Tamże, s. 49.E. Babbie, Warszawa 2007.

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych spo-łeczeństwach,

Psychologia rodziny. Teoria i badania.

Badania społeczne w praktyce,

ANNA MITRĘGA 63

charakter badań do etnometodologii, zaś indywidualnie prowadzonenarracje pozwalają badaczowi-interpretatorowi wkroczyć w świat indy-widualnie tworzonych i artykułowanych znaczeń. Myślenie ponowoczesneopiera się na heterogenicznym obrazie rzeczywistości i stawia poznającegoprzed koniecznością zmierzenia się z indywidualnymi hermeneutykamikażdej z badanych jednostek. Subiektywne narracje noszą na sobie swoistepiętno kulturowe (są predeterminowane przez kulturę), poczym zwrotnie,przez eksternalizację, tworzą kulturowe scenariusze” . Tekst staje siępoprzez formę i treść świadectwem czasów, w których powstał, a doko-nywana przez badacza interpretacja przenosi tekst z poziomu jednostko-wego wydarzenia na poziom kultury jako pewnego systemu połączonychze sobą wymiarów.

Pytania badawcze wyznaczające ramy opracowania dotyczyły tego,jakie wzorce relacji budują współczesne rodziny pod wpływem zjawiskspołeczno-kulturowych, jakich możliwości i zagrożeń doświadczająw konstytuowaniu określonego modelu rodziny oraz w jaki sposób kształ-tują i wykorzystują narzędzie relacji – styl komunikacji.

Realizacja założeń badawczych polegała na przeprowadzeniu wywia-dów z rodzicami, w których odpowiadali na pytania o doświadczaniesukcesów i trudności w wychowaniu dzieci. Respondenci odpowiadali napytania o realizowanie funkcji wychowawczej rodziny, ale wypowiedzizwykle wykraczały poza funkcję wychowawczą i rysowały również obrazyfunkcjonowania rodziny w zakresie pozostałych jej funkcji. Narratorzyintuicyjnie osadzali funkcję wychowawczą rodziny w powiązaniu z pozo-stałymi jej funkcjami, wpisując funkcjonowanie rodziny w szersze spo-łeczno-kulturowe konteksty. Uzyskany materiał ma postać odrębnychobrazów o innej konstelacji elementów rozstrzygających o strukturzew systemie rodzinnym. Każdy z wywiadów stanowi niepowtarzalny układelementów, charakteryzuje unikalny w swej istocie system, tworzącwyjątkowy obraz.

Materiał badawczy składał się ze 180 wywiadów narracyjnych prze-prowadzanych w latach 2008-2009 na terenie Dolnego Śląska, zarównow środowiskach wielkomiejskich, jak i w małych miastach oraz na wsiach.Badani rodzice reprezentowali środowiska zróżnicowane pod względemstatusu wykształcenia, zasobów ekonomicznych oraz rodzinnej struktury(pełne, czasowo niepełne na skutek migracji i trwale niepełne).

24

__________________24 A. Pankalla,A. Kilian, , Poznań 2007, s. 27.Psychescapes


Analiza jakościowa materiału empirycznego umożliwiła opis nie-których, znamiennych problemów życia współczesnych polskich rodzin,zmuszonych do poszukiwania własnych, indywidualnych dróg kreowaniamodelu rodziny. W dalszej części tekstu skoncentruję się na trzechczynnikach (elementach struktury rodziny) interesujących ze względu napodjęty problem badawczy: transformacje pozycji członków rodziny,wzajemne oddziaływania i konsekwencje doświadczania zjawiskdemokratyzujących wewnętrzne interakcje. Mają one w moim przekonaniucharakter warunków brzegowych, opisujących współczesne modelerodziny. Pierwszy z czynników związany jest zewynikającą z dążenia do modelu partnerskiego, w kontekście szans, alei sygnalizowanych w narracjach zagrożeń. Następny problem uwidoczniłsię w poszukiwaniach, ale i zagubieniu rodziców pośród

, widocznych w narracjach w relacjach małżonków oraz międzyrodzicami i dziećmi. Przemiany w widoczny sposób rekonstruują równieżprocesy podtrzymywania więzi między członkami rodziny i jakości na-rzędzia, które do tego służy – Wszystkie wyszczególnioneelementy struktury wzajemnie się przenikają, tworząc w ten sposób pewienkonglomerat cech spojony ze sobą, ale w charakterystyczny sposóbopisujący poszczególne grupy rodzin.

Współczesne warunki życia redefiniują role rodzinne. Narratorzyw swoich wypowiedziach dotyczących wychowania dzieci obrazowaliwarunki podziału na role kobiece i męskie. Pośród badanych rodzinw niewielkiej grupie uwidocznił się dawny patriarchalny układ organi-zacyjny, w którym mężczyzna zapewnia byt ekonomiczny, podczas gdyniepracująca kobieta przeznacza cały swój czas i energię na prowadzeniedomu i wychowanie dzieci. Niektóre z kobiet w tej grupie legitymizowałysię wyższym wykształceniem i potencją zawodową, co dowodzi, że wybórmodelu nie był uzasadniony brakiem możliwości. Co więcej, kobiety tew narracjach relacjonowały zalety tradycyjnej organizacji rodziny, uzasad-niając je przede wszystkim profitami w realizacji funkcji wychowawczeji sprawnego funkcjonowania wszystkich członków rodziny.

Zamężna kobieta, lat 47, troje dorastających dzieci: „Jestem stomato-logiem. Pracowałam jedynie przez krótki czas po ślubie. Kiedy urodziły się

zmianą ról w rodzinie

stylów interakcji

w rodzinie

komunikacji.

Zmiany społeczne a wzorce ról rodzinnych

ANNA MITRĘGA 65

dzieci zostałam w domu, a mąż zajmował się działalnością biznesową.Od wielu lat wyłącznie moją sprawą są wszystkie sprawy moich bliskich,prowadzenie domu. Mam poczucie satysfakcji, wiem że zrobiłam w życiuwięcej, niż gdybym plombowała zęby…” .

Poglądy sakralizujące rolę kobiety jako strażniczki domowego ogniskawydają się być nadal obecne w polskim społeczeństwie, choć dotycząniewielkiej liczby rodzin. Tradycyjny podział organizacyjny dotyczyłw badaniach nielicznej grupy rodzin, zazwyczaj o wysokim standardzieekonomicznym. Istotne dla jakości relacji było to, aby ten wariant funkcjo-nowania rodziny był świadomym wyborem obojga małżonków, uwzględ-niającym ich autonomię.

Podobnie jedynie nieliczne narracje ukazywały obraz charakte-rystycznego dla rodziny postmodernistycznej „nowego męża i ojca”,realizowanego przez aktywnych zawodowo mężczyzn, którzy w czasiewolnym od pracy całkowicie oddawali się relacjom z rodziną i spra-wiedliwym dzieleniem się obciążeniami. Rozumieli oni dążenie swoichżon do poszukiwania zawodowej samorealizacji, maksymalizacji życio-wych szans, osiągania autonomii. Brali zatem współodpowiedzialność zate sfery funkcjonowania rodziny, które mogą wydawać się deprecjonujące,ponieważ wymagają jedynie rutynowych, żmudnych czynności, a nie war-tościowych kreatywnych działań. W ten sposób realizowane jest wyobra-żenie o sprawiedliwej dystrybucji obowiązków, bez przypisywania ichzwyczajowym rolom męskim czy kobiecym.

Żonaty mężczyzna, lat 34, dwoje dzieci: „oboje pracujemy i żeby naszarodzina dobrze żyła – dzielimy się wszystkimi obowiązkami. Najbardziejz tego wszystkiego lubię gotować, jestem w tym naprawdę dobry…”.

Ceną takiego modelu była jednak rezygnacja mężczyzny z własnej,pozarodzinnej przestrzeni towarzyskiej, hobby, czy zainteresowań, cow długotrwałej perspektywie można uznać za czynnik zagrażający.Mężczyźni funkcjonujący w takim modelu rodziny sygnalizowali równieżpresje ze strony środowiska odwołującego się do heteronormatywnościi utrzymywania dychotomii pomiędzy tym co męskie, a tym co kobiece.„Kobiety wyzwoliły się z jarzma roli gospodyni domowej, a mężczyźniwciąż są więźniami roli, która ogranicza ich samorozwój – żywiciel

25

__________________25 Materiał badawczy pochodzi z prac dyplomowych S. Fryzowicz, O. Sosnowskiej,

M. Rąpały, J. Wachowskiej, K. Gielgier, promotor drAnna Mitręga, WWSZiPWałbrzych2008-2009.


rodziny, głowa rodziny, przywódca, strona dominująca itp.” Do wyborupozostaje albo „szowinista”, albo „mięczak”, pisze H. Goldberg . Dylematten ujawnia się w kolejnej wypowiedzi tego samego badanego:

„…koledzy często próbują mnie „ratować” z kieratu, słyszałem teżod własnego ojca, że jestem pantoflarzem…”.

Warto zauważyć, że w polskim społeczeństwie nieświadomy, kultu-rowy przekaz o postmodernistycznym rodowodzie sprawił,że wychowanie mężczyzn do ich ról jest systematycznie redukowane.Wychowujemy dzieci, a nie mężczyzn i kobiety. Generuje to męski problemw odpowiedzi na pytanie „co to znaczy być mężczyzną”? Dawne,tradycyjne receptury socjalizacji przygotowywały chłopców do roli męż-czyzn. Jak pisze Z. Melosik dopiero w ostatnich dwóch dekadach nastąpiłow Polsce załamanie monolitycznego sposobu prezentowania męskościw codziennych tekstach kultury .W następstwie kulturowego niepokojuwokół męskości i jego definicji, coraz więcej młodych chłopców maproblemy z integracją własnej tożsamości. Dodatkowo polska szkołazmieniająca się na wzór zachodni wraz z jej organizacją i metodami pracy,znacząco sfeminizowana, w coraz większym stopniu nie odpowiadapsychologicznej charakterystyce chłopców i powoduje problemy w ichdorosłym funkcjonowaniu . Rozwijanie się w otoczeniu kultywującymkobiece jakości może utrudniać chłopcom funkcjonowanie w roli ucznia:żądanie kompetencji społecznych, długotrwałego siedzenia na lekcjach,otwartej komunikacji, samodzielnego kierowania nauką, pracy w grupachi parach, ocenianie opisowe, nastawienie na kooperację – idee te mogą byćwartościowe edukacyjnie, nie są ani jednak sprawdzone, ani zaadoptowanedo potrzeb płci męskiej. Wychowanie w coraz większym stopniu usuwa naśmietnik przestarzałych poglądów takie męskie wartości jak: budowaniehierarchii w grupie (czasem siłą i przechwałkami), tendencję do impono-wania (choć może być cenną energią), męskie rytuały, ekspansywnezachowania ruchowe, wewnętrzne przeżywanie emocji, tematy i obiektynawiązujące do męskich kultur czy sprawozdawczy język. Niewątpliwiew miejsce ideologicznej debaty o dziecku należy podjąć badania różnicw psychologii dzieci obu płci i dostosować edukację specyficznie do ichpotrzeb.

26

27

28

doing gender

__________________262728

H. Goldberg, Warszawa 2000.Z. Melosik, Poznań 2002, s. 146.A. Guggenbuehl, Kielce 2007.

Wrażliwy macho: mężczyzna 2000,Kryzys męskości w kulturze współczesnej,

Kryzys małego macho,

ANNA MITRĘGA 67

Wracając do analizy materiału badawczego zauważyć trzeba, że post-modernistyczny model rodziny splata ze sobą wątki rodzinne i zawodowe,co widoczne jest w narracjach rodziców. Uwidacznia się tu dążenie doosiągania autonomii zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Dominująca częśćopowieści to obrazy stałego dążenia do godzenia wspólnych obowiązkówprzez dwójkę aktywnych zawodowo partnerów. W pewnym sensie modelpartnerski jest wymuszany przez warunki ekonomiczne i koniecznośćutrzymywania się z podwójnych źródeł finansowych, tworzących stabilnei bezpieczne ramy ekonomiczne dla bytu rodziny. Istotny jest też czynnikzwiązany z aspiracjami i osiągnięciami edukacyjnymi kobiet, aktualnielepiej wykształconych od mężczyzn i potencjalnie lepiej przygotowanychdo radzenia sobie na trudnym rynku pracy. Czynniki te rekonstruująstrategie organizowania rytmu funkcjonowania rodzin i wymagają zaanga-żowania wszystkich domowników. Pewna część małżeństw w sposóbsatysfakcjonujący negocjowała obciążenia i nie sygnalizowała pojawianiasię problemów ( ). W tej części rodzin,sprawiedliwie dzielących się obowiązkami kluczowa wydawała się wysokajakość komunikacji w związku, umożliwiająca skuteczne negocjowanie,dochodzenie do wspólnego rozumienia powinności rodzinnych. Strukturaorganizacyjna funkcjonowania rodziny umożliwiała rozwój wszystkich jejczłonków. Grupa tych rodzin sukcesywnie asymilowała zmiany społeczno--ekonomiczne dostosowując do nich własne struktury i budując własną ichjakość. W rezultacie tych procesów wytworzyła własne projekty funkcjo-nowania rodziny, ale w widoczny sposób zróżnicowane. W wielu rodzinachw elastyczny sposób podtrzymywany jest status tego co męskie, a tegoco należy do kobiety, uzależniany jednak równocześnie od możliwościi upodobań małżonków. Partnerski model rodziny w takim kształcieumożliwiał jej sprawne funkcjonowanie nawet w sytuacji silnego zaanga-żowania małżonków w rozwój zawodowy, dalszą edukację i zdetermi-nowanego dążenia do optymalnego utrzymywania się na rynku pracy.

Mężatka, lat 37, jedno dziecko: „...kiedy wracamy do domu, razemzabieramy się do domowych spraw, dzielimy się tym wszyscy spra-wiedliwie. Rozdzielamy też pomoc synowi w nauce – ja przedmiotyhumanistyczne, mąż ścisłe. Dopiero wieczorem jest czas tylko dla nas…”

Wzorce modernistycznej rodziny rozwijane w ponowoczesnychwarunkach budzą wiele kontrowersji i rodzinnych problemów. Zagrożeniarodziły się w rodzinach, w których partnerstwo było rozumiane jakoargument do nałożenia na kobiety ciężaru podołania jednocześnie

dual earner – dual carer model

.


konieczności zarobkowania, prowadzenia domu i wychowywania dzieci.W dużej części rodzin niesprawiedliwa dystrybucja obowiązków powo-dowała nadmierne obciążenie kobiet jednocześnie aktywnych zawodowoi w dominujący sposób odpowiedzialnych za pozostałe rodzinne obcią-żenia ( ). W tej grupie rodzinmężczyzna postrzegany był jedynie jako osoba doraźnie pomagającakobiecie. Perspektywa ta ma silne uwarunkowania w dawnym modelurodziny i nie uwzględnia faktu zmian ekonomicznych, tworzącychkonieczność zatrudnienia kobiet i wnoszenia przez nie stałych dochodówdo budżetu rodziny. Materiał empiryczny dowodzi, że tradycyjny stereotyp„Matki – Polki” przetrwał w pewnej części rodzin, niezależnie od ichstatusu wykształcenia i miejsca zamieszkania, pomimo dokonanych jużzasadniczych zmian społeczno-ekonomicznych. Co interesujące – wielekobiet w swoich narracjach postrzegało sytuację jako naturalną i nie dającąszans na zmiany. Jest możliwe, że taka sytuacja potwierdza ich wartośćjako żony i matki niezależnie od ponoszonych osobistych kosztów.

Mężatka, lat 38, dwoje dzieci: „…gdyby mnie zabrakło – umarlibyz głodu i brudu. Próbowałam walczyć, ale mężczyzny nie da się zmienić,chyba, że na innego…”.

Podwójny ciężar obowiązków kobiet znajdował niekiedy swój rezultatw sygnalizowanych konfliktach małżeńskich, deklaracjach o jednodziet-ności, podkreślaniu permanentnego zmęczenia i stresu, a także czasemniekorzystnych skutkach wychowawczych widocznych w relacjach z za-niedbywanymi dziećmi. Podobne doświadczenie było udziałem wielurodzin monoparentalnych, w których energia jedynego rodzica pod-wójnie obciążonego codziennymi obowiązkami wydawała się być bliskawyczerpania.

Monoparentalna matka, (leczona z powodu depresji) lat 35, jednodziecko, (zdiagnozowane ADHD): „...kiedy wracam z dyżuru jest prawiepewne, że znów któryś z nauczycieli wzywa mnie karnie do szkoły. Potemgonitwa w domu, próby rozmowy z synem, odrabianie lekcji, zmuszanie go,żeby usiadł, krzyki i prośby, żeby zrobił co trzeba. Niekiedy, gdy wydaje misię, że dalej tego nie wytrzymam, syn przytuli mnie i wtedy wszystko mija”.

Znamienny jest również fakt usankcjonowanego tradycją oczekiwaniaświadczeń na rzecz rodziny ze strony starszych kobiet. W nielicznej grupierodzin na kobiety, które już wychowały dzieci i mogłyby poświęcić siępracy zarobkowej lub innym zajęciom, wywierana była presja dotyczącaopieki nad wnukami i prowadzenia domu. Motywem tej presji bywała

dual earner – double burden of women model

ANNA MITRĘGA 69

fizyczna nieobecność matki w badaniach: silne zaangażowanie w karieręzawodową, migracja zarobkowa lub opuszczenie męża i dziecka. Partycy-powanie babci w wychowanie wnuków oraz prowadzenie domu dzieci jestsilnie warunkowane tradycją, jednak w kontekście zmian w polskimsystemie emerytalnym (już dokonanych i planowanych w przyszłości)przedwczesne zakończenie aktywności zawodowej kobiety może miećnegatywne konsekwencje w jej przyszłym uposażeniu i standardzie życia.

Analiza narracji prowadzi do wniosków spójnych z innymi badaniami.Partnerstwo w modernistycznym kształcie polega w wielu rodzinach natym, że na barkach kobiet spoczywa zarówno obowiązek pracy zawodowej,jak i większość zadań związanych z prowadzeniem domu i wychowy-waniem dzieci. Pracujące kobiety nie dość, że przeciążone obowiązkami,to jeszcze czasami nie odczuwają niesprawiedliwości takiego podziału.Eliminowanie tych zagrożeń wymaga nie tylko rekonstrukcji świadomościspołecznej, ale również uwzględniania ich w planowanych przez rządkierunkach zmian systemowych .

Demokratyzująca się rodzina polska zmienia nie tylko kształt relacjiw podsystemie rodzicielskim, ale również modyfikuje sposoby oddzia-ływania rodziców na dzieci. Autonomia jednostki stawia wymógposzanowania dla wolności dziecka (adekwatnie do poziomu odpowie-dzialności), nadania prawa do kompetencji, samodzielności i samo-stanowienia.

Ponowoczesne zmiany zmieniają również, na wiele sposobów, poro-zumiewanie się w rodzinie i repertuar metod wychowawczych stoso-wanych wobec dzieci. Materiał badawczy zarejestrował problemy wielupolskich rodziców związanych ze zdolnością do stawiania i utrzymywaniastałych granic w relacjach z dziećmi. Fundamentem silnej rodziny jest silnyi dobrze komunikujący się podsystem rodzicielski. Formułuje on kierunkiswoich oddziaływań na potomstwo, a w przypadku rodzeństwa również narelacje między nimi. Procesy te wymagają jednak zaangażowania, uwagi

29

Zmiany społeczne a styl oddziaływania wychowawczego w rodzinie

i komunikacji

__________________29 T. Rostowska, Kraków 2008, s. 29Małżeństwo, rodzina, praca, a jakość życia, .


i energii. Podstawowym ich celem jest wypracowanie jasnych regułwspółżycia, które chronią interesy, rozwój i potrzeby wszystkich członkówrodziny. Brak jasnych zasad i granic może skutkować walką, w którejpowszechnie stosowane strategie koncentrują się na wchodzeniu w koalicjei przymierza jednych przeciwko drugim . W dobrze komunikującej sięrodzinie spór o granice kończy się zwykle wspólnym ustaleniem,zapewniającym bardziej efektywne funkcjonowanie. Permanentny procesustalania, utrzymywania i redefiniowania granic (np. w miarę rozwojudzieci) jest cechą charakteryzującą funkcjonalną strukturę rodzinną. Wielerodzin zachowuje przy tym trudnym procesie komunikacyjnym widocznywdzięk, skutecznie unikając tyranii i niesprawiedliwości. Typ rodzinyzwiązków kształtuje poczucie tożsamości i indywidualności oraz stan-dardów nawiązywania i podtrzymywania relacji . Cechuje go demokra-tyczny repertuar metod wychowawczych. Rodzice dbając o utrzymaniestruktury rodziny ustalają jasne zasady i egzekwują je bez użycia przemocy.Ustalanie i utrzymanie stałych granic jest wpisane w repertuar komu-nikacyjny rodziny i wyznacza jasne ramy relacji. Dorośli są autorytetamidzieci, kierunkując ich rozwój od zależności do niezależności. Dają jasnyprzekaz o tym, co jest akceptowane społecznie, budują pole dla przyszłychrelacji ze światem zewnętrznym, wzmacniają poczucie własnej wartościi bezpieczeństwa. Rodziny związków są otwarte na świat zewnętrzny, alejednocześnie posiadają precyzyjny system filtracyjny, który stanowiąprzekonania i wartości. Demokratyczny repertuar metod umożliwiadzieciom optymalny rozwój, kształtowanie się tożsamości, autonomiii stopniowe wzrastanie poczucia odpowiedzialności za własne zachowaniei osiągnięcia edukacyjne . Stałym elementem rytmu życia w takiejrodzinie jest wspólna praca rodziców i dzieci, permanentne negocjacje,a także sprzeczne z idealnym obrazem rodziny, a jednocześnie nieuchronnekonflikty, rozwiązywanie problemów, zaangażowanie w procesy interakcjiz bliskimi z pełną determinacji uważnością.

Mężatka, lat 32, jedno dziecko: „...w każdy piątek spotykamy się popołudniu przy stole na rodzinnej naradzie, rozmawiamy, dyskutujemy,a czasem się sprzeczamy. Zawsze na końcu mamy sensowne wnioski

30

31

32

__________________30

3132

M. Chomczyńska-Miliszkiewicz,Kraków 1999, s. 33.

D. Field, Warszawa 1996, s. 50-51.R. MacKenzie, Gdańsk 2002.

Rodzicielstwo. Między wiedzą a intuicją. Scenariuszezajęć,

Osobowości rodzinne,Kiedy pozwolić, kiedy zabronić,

ANNA MITRĘGA 71

i zadania na następny tydzień. Chcę, żeby syn decydował o tym, jak masobie coraz lepiej radzić, rozwiązywał problemy, a kiedy źle wybierze,poniósł konsekwencje”.

Analiza wypowiedzi badanych rodziców pozwala na formułowanietezy o tym, że typ rodziny związków jest ideałem, do którego dąży sięniezwykle trudno. Wielu rodziców w swoich narracjach dowodziłorozumienia konieczności stawiania i utrzymywania stałych granic, alew codziennym kontakcie z dziećmi zdolność ta okazywała się zadaniemtrudnym do wykonania. Wzrastająca świadomość rodzicielska i corazpowszechniejsza wiedza psychologiczna dostarcza rodzicom wzorcówprawidłowych relacji z dzieckiem. Wielu dorosłych mimo tej wiedzy jestjednak nadal bezradna. Powody mają w wielu przypadkach uzasadnieniepozarodzinne i mogą mieć swoje źródło we wzrastających oczekiwaniachpracodawców, liczących na pracę poza godzinami, w pełnej dyspo-zycyjności, czy z licznymi wyjazdami. Konieczność utrzymania pracyrozumianej jako dobro deficytowe wiedzie niekiedy do ograniczeniamożliwości osiągnięcia sukcesu w roli rodzica. Wielu badanychwskazywało na problemy wywołane uwikłaniem w pracę zawodową,funkcjonowaniem na granicy własnych możliwości i w konsekwencjipostrzeganiem domu wyłącznie jako miejsca koniecznej regeneracji sił.Wyczerpanym rodzicom w zrozumiały sposób brakowało energii naefektywne spędzanie czasu z dziećmi. W wielu wypowiedziachformułowano oczekiwanie na rozwiązania systemu szkolnego ukierunko-wane na odciążenie rodziców np. przedłużenie opieki szkolnej naddzieckiem, wydatniejszej działalności świetlic i innych form opiekiczęściowej, gwarantującej bezpieczne zaopiekowanie się dzieckiem dopóźnych godzin popołudniowych.

Niektóre ograniczenia rodziców wynikają z tradycyjnie ukształto-wanych przekonań o tym, jak powinna komunikować się rodzina, jak maoptymalnie wychowywać swoje potomstwo, jakiego instrumentariumużywać wobec bliskich. Zagrożeniem związanym ze zdolnością dobudowania prawidłowych relacji jest uformowanie się rodziny władzyo autorytarnym repertuarze oddziaływań wychowawczych. Rodzice,zazwyczaj sami wychowani w autorytarny sposób, uciekają się dobudowania jedynej, dobrze sobie znanej i oswojonej struktury, w którejjedna osoba jest odpowiedzialna za rodzinę i małżeństwo. Zarządza onapozostałymi członkami rodziny stawiając im zadania do wykonania, a ich


rezultat podlega ocenie. Miarą oceny jest subiektywnie odebrana jakośćwykonania zadania. Autorytarny styl wychowania jest w Polscestosunkowo silny i ma w konserwatywnych kręgach polskiego społe-czeństwa swoich klasyków . Odwołują się oni do tradycyjnychi sprawdzonych długotrwałą praktyką wychowawczych pryncypiów,których zasadniczym elementem jest czujne, zewnętrzne sterowaniejednostką. W wersji umiarkowanej styl ten nie musi rodzić szczególnychniebezpieczeństw. W bardziej radykalnej postaci dyrektywne sterowanieprowadzi dość często do narastania krytycyzmu, formułowaniunadmiernych oczekiwań, tworzenia skłonności do perfekcjonizmu.Granice stawiane dzieciom zdają się być na tyle wąskie, że przestrzeńwolności nie umożliwia skutecznego uczenia się przez doświadczanie.Warto zwrócić uwagę na rozkład odpowiedzialności w tego typu rodzinie,spoczywa ona tu jedynie na dorosłym, nie umożliwiając dziecku treno-wania konsekwencji własnych wyborów . Fakt ten jest często nieczytelnydla dorosłych, a jego długotrwałe konsekwencje polegają na niższychw stosunku do możliwości osiągnięć szkolnych i relatywnie częstszychproblemach z zachowaniem. Z kolei niespełnianie oczekiwań przezdzieci wywoływać może narastanie opresyjnych form kontroli ze stronydorosłego i pojawienia się skłonności do używania przemocy. Daneempiryczne wskazują na to, że o ile liczba przemocy fizycznej wobec dzieciw polskim społeczeństwie systematycznie spada, to nadal notujemywysokie wskaźniki przemocy werbalnej w postaci krzyku czy wyzwisk .

Monoparentalna matka, lat 30, pięcioro dzieci: „...kiedy oni (synowie-bliźnięta w wieku 3 lat) nabroili, to ich porządnie zbiłam i na jakiś czas byłspokój;...Zanim usną, to sobie jeszcze dokuczają, wrzeszczą, biją się, aż minerwy puszczą, daję im w d..ę, poryczą i zasną…”.

Opresyjne metody wychowawcze często usprawiedliwiane są tym,że rodzic sam był wychowany w ten sposób i „wyrósł na porządnegoczłowieka”. W niektórych przypadkach rodzic ma świadomość„dziedziczenia” przemocowych wzorców oddziaływań na dzieci, mimotego jednak jest mu trudno z nich rezygnować.

33

34

35

__________________3334

35

J. Dobson, Warszawa 2005.A. Mitręga,

[w:] L Dziewięcka-Bokun i J. Kędzior(red.), Toruń 2009, s. 369-381.Ks. J. Śledzianowski, Katowice 2004.

Miłość potrzebuje stanowczości,Trening poczucia odpowiedzialności przedszkolaka – refleksje o kształto-

waniu wartości na początku edukacyjnej drogi, .Wartości społeczne w służbie publicznej,

Wychowanie wobec przemocy,

ANNA MITRĘGA 73

Mężatka, lat 32, dwoje dzieci: „...kiedy byłam mała i się posikałam,to oni (rodzice) zamiast mi to wytłumaczyć – to krzyczeli, albo dali klapsa.To przyniosło negatywne skutki, bo ja zamiast przestać, to odwrotnie,moczyłam się częściej. Teraz jak się córka zesika w majtki, to ja mamochotę ją zbić, nakrzyczeć. Ale się gryzę w język (…) chociaż wewnątrzjestem wściekła”.

Frekwencja rodziców przyznająca się do stosowania autorytarnychsposobów komunikowania się z dzieckiem i opresyjnych metod wycho-wania jest w zebranym materiale badawczym niewielka. Przyjęta metodabadawcza mogła jednak ograniczać liczbę wypowiedzi rodziców przy-znających się do stosowania kar fizycznych, mimo tego pewna grupabadanych otwarcie twierdziła, że klapsy czy okazjonalne lanie jestskutecznym środkiem wychowawczym.

Najczęstszy, deklarowany w narracjach typ rodziny charakteryzowałsię silną tendencją do programowego tworzenia potomstwu idealnychwarunków do rozwoju. Dorosłe dzieci autorytarnych rodziców często niechcą powielać wzorców z rodziny pochodzenia i tworzą przeciwstawnytyp rodziny o charakterze opiekuńczym i liberalnych metodachwychowawczych. Są bardzo wrażliwi na punkcie emocji, obawiają sięproblemów, konfliktów, ujawniania własnych uczuć i opinii. Granicestawiane dzieciom są szerokie, dając im szeroki zakres wolności, przy czymprzestrzeń swobody jest nie zawsze adekwatna do osiąganego przezpotomka poziomu poczucia odpowiedzialności.

Monoparentalna matka, lat 31, jedno dziecko: „...Córka (7 lat) zawszedostanie to co chce...(...)ma za dużo zabawek (…). Rozpieszczana jest przezwszystkich w rodzinie, nie szanuje rzeczy, niszczy je…(…) ma swój pokój,ale śpi ze mną. Traktuje mnie jak koleżankę, (…) zawsze ją gdzieśzabierałam i teraz kiedy mówię po lekcjach, że jedziemy do domu, to jestwściekła, wpada w furię, bo ona chce co innego…”.

Badani rodzice minimalizowali problemy, ratowali dzieci z opresji,załatwiali ich sprawy, eliminowali potencjalne stresy i przejmowali ichobowiązki. Podobnie jak w rodzinie władzy, tak i w opiekuńczej rodzic miałmonopol na odpowiedzialność za całokształt spraw dziecka. W analizo-wanych narracjach dzieci rodzin opiekuńczych często przyjmowałycentralną pozycję w rodzinie stając się W skrajnychsytuacjach dziecko stawało się dyktatorem zręcznie sterującym rodzicamiprzy pomocy całego repertuaru zachowań o charakterze manipulacyjnym.

king child with parents.


Sytuacja taka może zagrażać utratą kontroli rodziców nad dzieckiem.Liczne badania, prowadzone w populacjach młodzieży, dowodząwzmacniania się tendencji do wycofywania się z aktywnego wychowaniaprzez bezradnych, bezsilnych rodziców. Warto zauważyć, że problem maw Polsce narastający charakter i firmy szkoleniowe proponujące rodzicomspecjalistyczny cieszą się coraz większym zainteresowaniem,a szkolenia dla tej grupy odbiorców stają się źródłem lukratywnychzarobków. Podobnie wierną widownię mają programy telewizyjne typu„Zaklinaczka dzieci” spełniające marzenie bezradnych i umęczonychrodziców o skutecznej zmianie zachowań ich bezstresowo wycho-wywanych dzieci.

Charakterystyczne jest również dążenie tej grupy rodziców doosiągnięcia wysokiego poziomu zaspakajania potrzeb dziecka, nie zawszespójnego ze statusem ekonomicznym rodziny. Rodzice inwestują środkifinansowe w markowe ubrania, zabawki czy sprzęty ponad swojemożliwości, zmuszając się do jeszcze intensywniejszej pracy. W widocznysposób traktują wyposażenie dziecka jako wizytówkę własnego statusumaterialnego. W wielu wypowiedziach potrzeby dziecka są stawianewyraźnie powyżej potrzeb rodziców, a czasami także ich kosztem.

Żonaty mężczyzna, lat 36, dwoje dzieci: „...człowiek chciałbyz dzieckiem porozmawiać, wytłumaczyć, ale powiem szczerze, jak wracamz pracy i słyszę ten wrzask to mam dość! Czasem włączę jakąś grę, albobajkę, ale czasem wrzeszczę…”.

W zebranym materiale badawczym sporadycznie pojawiły się narracjeilustrujące obrazy rodzin stosujących chaotyczny, mieszany i niejasny stylwychowawczy. Trudno było w tym przypadku znaleźć w wypowiedziachrodzica wspólną oś, ideę spajającą jego działania wychowawcze. Działał onwówczas impulsywnie, w zależności od poziomu energii od styluliberalnego do autorytarnego. Brakowało tu zdecydowania, konsekwencji,a w niektórych przypadkach refleksji wychowawczej. Dwie z badanychmonoparentalnych, wielodzietnych matek w swoich wypowiedziachujawniły obraz zaniedbywania dzieci, instrumentalnego traktowaniai postrzegania ich jedynie jako gwarancji pozyskiwania środkówutrzymania z Opieki Społecznej. Można w tym zjawisku dostrzeczagrożenie uczynienia z macierzyństwa specyficznie rozumianej profesji,czemu sprzyja obecny kształt polityki w zakresie opieki nad rodzinamiwymagającymi wsparcia.

coaching

ANNA MITRĘGA 75

Monoparentalna matka, lat 30, pięcioro dzieci, (utrzymuje sięz zasiłków socjalnych na dzieci): „...wiadomo, że człowiek chciał miećmniej dzieci, a że wyszło tyle…; (…) ta mała (2 lata) to ciche dziecko,małego (6 miesięcy) pilnuje jak jej każę…niewiele umie mówić to nienapyskuje…(…) żeby tylko te baby z Opieki (Miejski Ośrodek PomocySpołecznej) się nie wtrącały..(…)ludzi w oczy kole, że mam tyle dzieci…(…) Po prostu mówię im „jak nie żywisz tych dzieci, to nimi nie rządź…”.

Nadrzędna rola funkcji emocjonalnej w postmodernistycznym modelurodziny jest asymilowana na różne sposoby. Bliskie relacje interpersonalne,więzi emocjonalne spajające wspólnotę rodzinną są bez wątpienianajważniejszym z kontekstów jej funkcjonowania. Od ich jakości zależyzarówno dobrostan tworzących ją jednostek, jak i trwałość całej struktury.Wydaje się, że rodzina jest w stanie poradzić sobie z rozmaityminiedostatkami czy utrudnieniami, ale żadne gratyfikacje ani dobra nie sąw stanie zastąpić ciepłej, przyjaznej i bezpiecznej atmosfery życiadomowego. Warunkiem powstania i trwania związków intymnych jestwzajemna akceptacja, a miłość, zaufanie i przywiązanie to uczuciafundamentalne dla budowania i rozwoju małżeństwa oraz rodziny. Uważasię, że przywiązanie stanowi wrodzony system reakcji, a jego biologicznąfunkcją jest utrzymanie pierwotnego opiekuna i dziecka razem w celuochrony dziecka przed różnymi niebezpieczeństwami . Jest to systemo znaczeniu podstawowym dla życia jednostki, ale także dla życia związku.

Warto w kontekście bliskości przyjrzeć się autonomii jednostekw rodzinie. Miłość, w ujęciu socjobiologów, stała się w toku ewolucjiwrodzonym zachowaniem, mającym na celu stworzenie silnej więzipomiędzy partnerami, fundamentu bezpiecznej rodziny, w której mogądorastać dzieci . Rangę bliskości w rodzinie podkreśla Kołowy ModelOlsona będący jednym z teoretycznych schematów opisu strukturyi funkcjonowania rodziny. Wyróżnia się w nim dwa pierwotne wymiary:spójność i zdolność przystosowania oraz pomocniczy – komunikację.Pierwszy dotyczy emocjonalnych więzi między członkami rodziny i możeodnosić się do czterech poziomów spójności: wyobcowania, oddzielenia,związania i splątania. Obszary te pozwalają na określenie stopnia bliskości,

36

37

__________________3637

J. Bowlby, Warszawa 2007.D. T. Kenrick, G. A. Johnson,[w:] C. Hendrick (red.),Newbury Park 1992, s. 10.

Przywiązanie,Interpersonal attractions in adversive environments,

Close relationships. Review of personality and social psychology,


a zarazem funkcjonalności. Kategorie skrajne, tj. wyobcowanie czysplątanie (poziom uzależnienia od rodziny tożsamy z opisywaną przezK. Termińską sytuacją związania) negatywnie odbijają się zarówno nażyciu poszczególnych jednostek, jak i całego systemu . W rodzinachfunkcjonalnych, członkowie są zdolni okazywać swoje przywiązaniedo rodziny oraz swoją niezależność. Mogą swobodnie rozwijać własnezainteresowania, wyrażać poglądy, jednocześnie doświadczając wsparciaze strony bliskich. W rodzinach o nadmiernym stopniu związania mamydo czynienia z imperatywem jednomyślności i niskim poziomemniezależności. Na przeciwnym biegunie sytuują się rodziny, w którychpoziom autonomii jest tak wysoki, że ich członkowie identyfikują sięze wspólnotą w znikomym stopniu i zdecydowanie przedkładają sweindywidualne interesy nad dobro grupy . Na stopień spójności wspólnotyw istotnym stopniu wpływają kompetencje komunikacyjne jej członków– uważne słuchanie, mówienie jasno i bezpośrednio, uczciwe ujawnianieinformacji o sobie, zgodność komunikatów werbalnych i niewerbalnych,okazywanie szacunku, taktowność, przewaga komunikatów wspierającychnad deprecjonującymi. „Jednostka, której prawdziwe intencje pozostajądla partnera (ale także potomstwa) ukryte, de facto nie podejmuje współ-pracy nad ustalaniem warunków bycia razem” . Znakomita większośćliteratury terapeutycznej dotyczącej związków międzyludzkich podkreśla,iż ujawnianie prawdy o sobie- w procesie komunikacji, a nie powodziemocji – jest obowiązkowym postulatem tworzenia satysfakcjonujących,intymnych relacji . Pozytywne emocje w dużej mierze wynikająz umiejętności komunikowania się, a te wykształcają się dopiero w trakciewzajemnego poznawania. „Jeśli nasze komunikowanie jest oparte nabliskości, podtrzymujące i interpersonalne, mamy szansę w większymstopniu rozwinąć nasz ludzki potencjał (…) i w ten sposób jakośćkomunikacji oddziałuje na jakość naszego życia” , twierdzi J. Stewart .

38

39

40

41

42 43

__________________38

39

40

41

42

43

K. Termińska, Warszawa 2008.M. Plopa, dz. cyt., s. 60.A. Giddens,

Warszawa 2007 s. 224.Tamże, s. 224.J. Stewart (red.), ,Warszawa 2005, s. 28.Tamże.

Rodzina i ty. Fenomenologia wiązania,

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnychspołeczeństwach, ,

Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej

ANNA MITRĘGA 77

Materiał badawczy zarejestrował wiele obrazów rodzinnych uka-zujących różnej jakości wiązania i ich narzędzia w postaci obowiązującychstandardów komunikacyjnych. Choć opis tego obszaru sam w sobie mógłbyzająć obszerne opracowanie, zasygnalizuję kilka istotnych problemówwystępujących w narracjach rodziców. Pierwszy wątek dotyczy wiązaniaw relacji rodzic – dziecko. Większość rodzin wiążąc swoje dzieci rozumie,że więź rodzinna służy w istocie ich uwalnianiu, w którego finale dorosłei autonomiczne dziecko opuści dom rodzinny. Proces uwalniania zaczynasię, kiedy dziecko jest jeszcze małe, a rodzice stosownie do jego poziomurozwojowego umożliwiają coraz większą samodzielność i autonomię.Akceptują fakt, że jako rodzice dorosłego już potomstwa musząskonfrontować się z fizyczną nieobecnością dziecka, jego nowymizwiązkami, zainteresowaniami, wiedzą także, że jako para rodziców prze-stają być centralnym miejscem rozwoju i terenem emocjonalnego wsparciadzieci. Starają się nie konkurować z partnerem dziecka i starają się, jakocoraz starsza para, żyć pełnią życia tak długo, jak to możliwe. Obrazyopisujące prawidłowy rozwój więzi stanowią większość, choć niekiedyopisują emocje dla narratorów ambiwalentne i niełatwe.

Niepokojące jest to, że spora część narratorów opisuje obrazy,w których jakość wiązania wydaje się raczej związywać dziecko i utrudniaćmu rozwój samodzielności i autonomii. Zjawisko to znajduje swój wyrazw kilku znamiennych wariantach. Częste w narracjach są opisy w jakisposób dzieci są żywione, ile w jakich okresach jadły oraz ile przybywałyna wadze. Zrozumiałe jest zainteresowanie rodzica (zazwyczaj matki)tematyką odżywiania i fizycznego rozwoju, niepokoi raczej obsesyjnenasilenie myślenia o jedzeniu i jego jakości w danej rodzinie. Wypowiedzi,do których się odnoszę, dotyczyły zdrowych członków rodziny, niewymagających szczególnego skupienia na kwestiach żywienia, a ponadtowiązały się z nieadekwatnym nasileniem. Narratorki wykazywały przy tymogromną specjalistyczną wiedzę i konsekwentnie realizowały ją na terenierodziny. Zagrożenie związaniem przez karmienie może polegać na stałympobudzaniu życzeń zależnościowych rozwijającego się dziecka, infanty-lizowaniu go, rozpieszczaniu w zakresie żywienia i przekarmianiu (w skraj-nym przypadku w jednej z narracji matka karmi piersią czteroletniegochłopca, bo „on to lubi”).

Mężatka, lat 32, jedno dziecko: „…Mamy jeszcze inny problem z córką.Ona nie chce jeść. Stajemy na rzęsach, aby cokolwiek zjadła. Od momentu,kiedy odstawiłam ją od piersi, muszę gotować trzy-cztery dania tylko dla


niej. Jest tak, że przez tydzień na obiad je tylko pierogi. Biegam za nią, abyzjadła cokolwiek, a ona tylko pluje jedzeniem…”.

Zaspakajanie regresywnych potrzeb dziecka może blokować jegoodśrodkową tendencję do uniezależniania się. K. Termińska powołując sięna teorię H. Stierlina nazywa to zjawisko „wiązaniem przez id i prezentujerozmiar możliwych psychicznych szkód rozwojowych. Zjawisko skupieniana żywieniu jest też prawdopodobnie pochodną kulturowego zaintereso-wania jedzeniem i jego jakością, znajdującego w ponowoczesnym świecieswój wyraz w wielości publikacji o tej tematyce, jej obecności w mediachczy debatach o wartości poszczególnych diet.

Innym wariantem związywania dzieci obecnym w narracjach jesteliminowanie do minimum swobodnych zabaw dzieci. W tym przypadkuujawniało się myślenie o dowolnych zabawach jako niepotrzebnej stracieczasu, który na przykład mógłby być wykorzystywany na edukacyjnyrozwój. Wiązanie tego typu dotyczy płaszczyzny poznawczej i depre-cjonuje samodzielne myślenie, doznawanie, przeżywanie i decydowanieo sobie potomka – jest to wiązanie przez ego. W pewnej grupie rodzinwidoczna była tendencja do decydowania przez dorosłych (zarówno matek,jak i ojców) o tym, co, kiedy i jak dziecko ma robić. Dzieci (w niektórychprzypadkach już w wieku przedszkolnym) miały dokładnie zaplanowanyi zorganizowany czas, realizowały jedynie scenariusze pisane przezdorosłych. Skutkiem tego działania dzieci nie mogą nie znajdować czasuna to, by pobyć same ze sobą, bawić się w samotności, rozwijaćkomunikację na poziomie intrapersonalnym czy spędzać czas na podwórkuz rówieśnikami.

Żonaty mężczyzna, lat 30, jedno dziecko: „...córka (lat 5) jest bardzozdolna, wszystkiego się szybko uczy. Po przedszkolu wożę ją do szkółkibaletowej. (…) Uczy się też języka angielskiego w przedszkolu, a w pry-watnej szkole językowej – włoskiego.(…) Dziecko jak ma czas zajęty,to nie myśli o bzdurach”.

Znamienne jest to, że życie na polskich podwórkach stopniowozamiera, co jedynie częściowo można wytłumaczyć wzrostem zagrożeniaprzestępstwami przeciwko dzieciom.

I wreszcie, znajdujemy w wypowiedziach narratorów przykładywiązania przez superego. Dokonuje się ono przez świadome lubnieświadome manipulowanie lojalnością i odpowiedzialnością dzieckaw rezultacie werbalnych lub pozawerbalnych zachowań, mających na celuwzbudzanie poczucia winy i wyrzutów sumienia. W zebranym materiale

ANNA MITRĘGA 79

znajduje się wiele wypowiedzi rodziców odnoszących się do przeżywanychstanów emocjonalnych lub zdrowotnych w związku z konkretnymi zacho-waniami dziecka: „...przez niego choruję…; przez problemy z córką, mążwyemigrował…; urabiamy sobie ręce, a on tego nie docenia”. W tej samejgrupie można umieścić przykłady rażącego manipulowania dzieckiemw wyborze ulubionych rówieśników, a w przypadku adolescentówpierwszych sympatii, niepokojących zwłaszcza wówczas, gdy brakakceptacji wynikał z takich powodów jak: niski status materialny lubsubiektywnie postrzegane deficyty aparycji czy inteligencji.

Mężatka, 43 lata, dwoje dzieci: „...ona chyba nikogo normalnego niespotka, trzeciego chłopaka już przepędziłam”.

Wypowiedzi rodziców wskazywały na tendencję do przytrzymywaniadziecka w rodzinie, utrudniania mu procesów indywiduacji, eksploracjiświata, uczenia się przez doświadczanie. W tym kontekście zjawiskozwiązywania dziecka na różnych poziomach można uznać za rezultatnajczęściej nieuświadamianego lęku rodziców przed samotną egzystencją,zagrażającą zwłaszcza wówczas, gdy relacje z parterem nie dają pełnejsatysfakcji.

W kontekście więzi w rodzinie warto dostrzec szanse i zagrożeniafunkcjonowania rodziny z punktu widzenia jej narzędzia – komunikacji.Relacje wielu narratorów wskazywały na starania w kształtowaniuefektywnego stylu komunikacji, które umożliwiają zdefiniowanie ichw kategoriach rodziny ukierunkowanej na osobę . Dorośli, często wsparcipopularyzującą się wiedzą z tego zakresu, świadomie budowali silnyi otwarty system komunikacji w relacjach rodzinnych. Umożliwiał onswobodny przepływ komunikatów, a w jego obrębie istniała asymilacjai akomodacja do intencji innych. Warunkiem tworzenia się rodzinyukierunkowanej na osobę jest dysponowanie kodem rozwiniętym .Na drugim biegunie są rodziny – również licznie reprezentowane w badaniu– w widoczny sposób posługujące się kodem ograniczonym, a w jegokonsekwencji tworzące rodzinę pozycjonalną. Zamknięty styl komunikacjideterminował wyraźny podział ról, nie dopuszczający do udziałuwszystkich członków rodziny. Komunikacja realizowana była przypomocy imperatywnych środków werbalnych, brak było tu prawa do

44

45

__________________4445

B. Harwas-Napierała, Poznań 2007, s. 29-33.B. Bernstein,

[w:] G. Shugar, M. Smoczyńska (red.),Warszawa 1980.

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatności

na oddziaływanie szkół, Badania nad rozwojemjęzyka dziecka,


wypowiadania sądów, podejmowania decyzji przez osoby o niskim statusiew rodzinie. Pierwszym środowiskiem, gdzie człowiek nabywa swój kodjest rodzina, można sądzić zatem, że wiele dzieci rodzin opisywanychw drugiej grupie, w pewnym sensie przez „dziedziczenie” nabędzie gow formie ograniczonej. Dodatkowe szanse tworzenia się kodu rozwiniętegokompensujące rodzinne niedostatki, winna generować edukacja nasta-wiona na kształtowanie szerokich kompetencji komunikacyjnych, nie-zwykle istotnych dla maksymalizowania szans na sukcesywne radzeniesobie we współczesnym świecie. Niestety w tej dziedzinie polska edukacjawykazuje znaczne ograniczenia i aktualnie raczej uczy zaniemówić, niżkompetentnie się komunikować. Polscy badacze rzeczywistości szkoływskazują na liczne mankamenty w podejściu do mówienia w szkole:ubóstwo form, kult formalnej poprawności językowej, brak zgody naosobisty język dziecka czy specyficzny szkolny kod komunikacyjny .Brak jest w szkole miejsca na rozmowę, aktywne słuchanie, dyskusję czynegocjowanie, czyli kompetencji istotnych we współczesnym świecie.Zmiana jakości oddziaływań edukacyjnych w zakresie komunikacji wydajesię jednym z najpilniejszych zadań polskiej szkoły.

Teoretyczne rozważania o wychowaniu w rodzinie tym się mogą różnićod samego procesu, że są pozbawione emocji i przytłaczającego poczuciaodpowiedzialności. Łatwiej jest dostrzec pojawiające się zależności, tamgdzie patrzymy zachowując badawczy obiektywizm. Prowadzone badaniaukazały szeroką panoramę funkcjonowania rodzin, od tych korzystającychz dobrodziejstwa asymilacji ponowoczesnych zmian, do tych które w zmie-niającej się rzeczywistości doświadczają znamiennych problemów.

Współczesna rodzina asymilując ponowoczesne zjawiska ulega wy-raźnej transformacji. Analiza materiału badawczego wskazuje na to, że tezjawiska, które w jednych rodzinach mogą optymalizować jej funkcjo-nowanie, tworzyć nowe szanse, w innych mogą wywołać zagubienie, chaosi stawać się zagrożeniem. Tworząc rodzinę nie można kopiować już nie-aktualnych cech własnej rodziny pochodzenia i partnerzy są w pewnymsensie zmuszeni do kreowania własnego rodzinnego projektu. Zadaniem

46

Wnioski

__________________

D. Klus-Stańska, M. Nowicka, Warszawa46 Sensy i bezsensy edukacji wczesnoszkolnej,2005, s. 76-104.

ANNA MITRĘGA 81

rodziny jest nadanie indywidualnego kształtu rodzinie, pokrewnemujednemu z przynajmniej trzech, koegzystujących w aktualnej rzeczy-wistości. Nieliczne badane rodziny (określone tu jako posttradycyjne)funkcjonowały satysfakcjonująco w sposób charakterystyczny dladawnych wzorców. Wyróżniła się także dość liczna grupa o (mniej lubbardziej) wyraźnym postmodernistycznym kształcie, starająca się w co-dziennym życiu rozwijać idee autonomii jednostki, skupiona na realizacjiemocjonalnych funkcji rodziny, kreująca szanse jednostkowego rozwoju.Rodziny te cechowała akceptacja konieczności świadomych wyborów,gotowość do ustaleń, wewnątrzrodzinnych negocjacji i jasnego precy-zowania reguł funkcjonowania. Rodziny te radzą sobie dobrze asymilująctreści obecne w tekstach współczesnej kultury, choć nie oznacza to, że w ichżyciu nie pojawiają się pułapki.

W modelu rodziny bliższym modernistycznemu pojawiało się więcejzagrożeń – tym bardziej wyraziście – im mniej było jasnych i spójnychreguł, sprecyzowanych dążeń członków rodziny, określonego i zrozu-miałego porządku. Brak rodzinnych reguł powodował „rozedrganie”i widoczny chaos utrudniający funkcjonowanie w sferze organizacji życiarodzinnego, budowania wzajemnych relacji oraz komunikowania się.

Analiza skupiła się na trzech wzajemnie powiązanych i przenikającychsię elementach struktury rodziny, jej hierarchii i organizacji, stylach relacjitworzonych przez jej członków oraz charakteru więzi wraz z charak-terystyką jej narzędzia – komunikacji. W widoczny sposób badanieuwidaczniało wysoką jakość transformacji w wielu polskich rodzinach,sukcesywne tworzenie struktur o charakterze partnerskim, demokra-tycznych relacji między członkami rodzin, silnej więzi sprzyjającejautonomii oraz efektywnej komunikacji ukierunkowanej na osobę. Możnawnioskować, że rodziny tej grupy cechują się silną zwartą strukturą, którejwspółczesna rzeczywistość dostarcza impulsów do rozwoju zgodnegoz globalnymi tendencjami. Rodziny te asymilując ponowoczesne zjawiskaczerpią z nich nową jakość, dynamizują własny rozwój, osiągająsatysfakcjonującą jakość relacji w bliskich związkach rodzinnych.W większości są to rodziny, które można opisać jako będące w drodzedo budowy nowego, partnerskiego modelu. W pewnym sensie zasadnewydaje się określenie ich jako „nowych” małżonków, „nowe” matkii „nowych” ojców będących w istocie beneficjentami ponowoczesnychzmian. Stałym elementem bytu „nowej” rodziny jest zapotrzebowanie naodmienne od dawnych kompetencje: akceptacja wyłaniających się


problemów, konieczność negocjowania i nadawania znaczeń, oswajaniestresu, konstruktywne podejście do nieuchronnych konfliktów, filtrowaniezjawisk docierających z zewnątrz wedle wyznawanego systemu wartości,zdolności do działania w mało przewidywalnej rzeczywistości. Cechamiwyraźnie łączącymi respondentów tej grupy jest zdolność do refleksji,analizowania i systemowego myślenia, a więc zdolności związanez zasobami ogólnych kompetencji.

Pewna grupa rodzin doświadcza ponowoczesności w negatywnymwariancie. Przywiązani do tradycyjnych przekonań dotyczących rodziny,zastępują refleksję intuicją i w efekcie nie potrafią dostosować jej strukturdo aktualnej rzeczywistości społecznej. W tej grupie rodzin doświad-czających trudności, zagubienia i chaosu odnotowano w badaniu charak-terystyczne zjawiska w relacjach ich członków, które wydają się tymtrudniejsze do zmiany, że najczęściej są mało uświadamiane. Mają onitendencje do lokalizowania powodów trudności poza nimi i rodziną.Szczególnie narażone na trudności wydają się rodziny o słabych struk-turach oraz niewydolnym systemie filtracyjnym w sensie aksjologicznym.W szczególny sposób negatywne skutki dotykają najsłabsze ogniwa tychrodzin i osoby stojące najniżej w hierarchii – nie mają oni w istocie szansna rozwój i autonomię. Słabe własnymi słabościami pod wpływem zmiandoznają dodatkowych trudności – asymilacja ponowoczesnych zjawiskmoże się wiązać w tych rodzinach z ich dysfunkcjonalnym bytem.

Stałej i adekwatnej do charakteru zmian modernizacji wymaga polskisystem pomocy rodzinie. Istotna jest tu diagnoza trudności i skutecznapomoc rodzinom realizowana poprzez dobrze funkcjonującą sieć instytucjilokalnych. Opis rodzinnych słabości i ich interpretacja wymaga równieżstałej eksploracji badawczej, na której bazie będzie można formułowaćpożądane kierunki przemian w polskiej polityce rodzinnej i pracy służbspołecznych. Zasadne jest również postulowanie realizacji wartościowychprogramów o tematyce rodzinnej i doświadczeń edukacyjnych adreso-wanych do adolescentów. Centralną kategorią takiego procesu uczenia sięwinna być poznawcza obróbka osobistego doświadczenia oraz dostar-czenie wiedzy o funkcjonowaniu rodziny na tle współczesnego świata.

Bibliografia

Babbie E., Warszawa 2007.Biedroń M., Kraków 2006.Biedroń M.,

Badania społeczne w praktyce,Funkcja opiekuńcza rodziny wielkomiejskiej,

Czemu „winien” jest feminizm? Dylematy związane z reinterpretacją ról

ANNA MITRĘGA 83

rodzinnych i społecznych kobiety, Miłość, wiernośći uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej

Realizacja funkcji rodziny w kontekście globalnych przemian socjo-kulturowych, Rodzina we współczesności

Wpływ kultury indywidualizmu na relacje między rodzicami i dziećmi,Dziecko w zmieniającej się przestrzeni życia,

Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatnościna oddziaływanie szkół, Badania nad rozwojemjęzyka dziecka,

Masculine Domination,Przywiązanie,

Szklany sufit, czyli co blokuje kariery kobietRodzicielstwo. Między wiedzą a intuicją. Scenariusze

zajęć,Współczesne wartości a plany rodzinno-małżeńskie młodzieży,

Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współ-czesności. Kształty rodziny współczesnej

Miłość potrzebuje stanowczości,Osobowości rodzinne,

Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności

Przemiany intymności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnychspołeczeństwach,

Wrażliwy macho: mężczyzna 2000,Kryzys małego macho,

Komunikacja interpersonalna w rodzinie,Interpersonal attractions in adversive environments,

Close relationships. Review of personality and social psychology,

Sensy i bezsensy edukacji wczesnoszkolnej,Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja

Kiedy pozwolić, kiedy zabronić,Miłość, władza i manipulacja w bliskich związkach,

, Przemiany więzi społecznych,Trening poczucia odpowiedzialności przedszkolaka – refleksje o kształtowaniu

wartości na początku edukacyjnej drogi, .,Wartości społeczne w służbie publicznej,

Kryzys męskości w kulturze współczesnej,Psychescapes

Psychologia rodziny. Teoria i badania.Kobiety, mężczyźni, społeczeństwo,

Małżeństwo, rodzina, praca, a jakość życia,Współczesne przemiany rozumienia związku małżeńskiego, Psychologia

rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań,Nowy ojciec, nowa matka, nowe dziecko,

Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie

Wychowanie wobec przemocy,Rodzina i ty. Fenomenologia wiązania,

[w:] Muszyński W., Sikora E. (red.),, Toruń 2008.

Biedroń M.,[w:] ŁadyżyńskiA. (red.), , Wrocław 2009.

Biedroń M., [w:]Izdebska J., Szymanowska J. (red.),Białystok 2009.

Bernstein B.,[w:] Shugar G., Smoczyńska M. (red.),

Warszawa 1980.Bourdieu P., Stanford 2002.Bowlby J., Warszawa 2007.Budrowska B., , „Historia i Kultura” 2004, nr 6.Chomczyńska-Miliszkiewicz M.,

Kraków 1999.Czeszejko M., [w:]

Muszyński W., Sikora E. (red.),, Toruń 2008.

Dobson J., Warszawa 2005.Field D., Warszawa 1996.Giddens A., ,

Warszawa 2007.Giddens A.,

Warszawa 2007.Goldberg H., Warszawa 2000.GuggenbuehlA., Kielce 2007.Harwas-Napierała B., Poznań 2007.Kenrick D.T., Johnson G.A., [w:]

Hendrick C. (red.),Newbury Park 1992.

Klus-Stańska D., Nowicka M., Warszawa 2005.KwakA., , Warszawa 2005.MacKenzie R., Gdańsk 2002.Mandal E., Warszawa 2008.Marody M.,Giza-PoleszczukA. Warszawa 2004.Mitręga A.,

[w:] Dziewięcka-Bokun L Kędzior J. (red.),Toruń 2009.

Melosik Z., Kraków 2006.PankallaA., KilianA., , Poznań 2007.Plopa M., Kraków 2008.Renzetti C.M., Curran D.J., Warszawa 2005.Rostowska T., Kraków 2008.Rostowski J, [w:]

Warszawa 2009.Sikorska M., Warszawa 2009.Slany K., ,

Kraków 2002.Stewart J.Śledzianowski ks. J., Katowice 2004.Termińska K., Warszawa 2008.

(red.), , Warszawa 2005.Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej


1 rozdz. korekta 3 Wychowanie - repozytorium.uni.wroc.pl · Współczesne wartości a plany...

Documents

Transcript of 1 rozdz. korekta 3 Wychowanie - repozytorium.uni.wroc.pl · Współczesne wartości a plany...