1 Gospodarka ekologiczna - sopockainicjatywa.orgwww... · Gospodarka ekologiczna na miarê Ziemi Z...

1

Gospodarka ekologiczna

Rogerowi i Vicki Santom,którzy podzielaj¹ t¹ wizjê

2

PRACE LESTERA R. BROWNA OPUBLIKOWANE PRZEZ WYDAWNICTWO W.W. NORTON

State of the World – raporty z lat 1984–2001 (wspó³autor)Vital Signs – raporty z lat 1992–2001 (wspó³autor)Beyond Malthus (wspó³autor razem z Gary’m Gardnerem i Brianem

Halweilem)The World Watch Reader 1998 (wspó³redaktor)Tough ChoicesWho Will Feed China?Full House (wspó³autor razem z Halem Kane’em)The World Watch Reader 1991 (redaktor)Saving the Planet (wspó³autor razem z Christopherem Flavinem i Sandr¹ Postel)Building a Sustainable SocietyRunning on Empty (wspó³autor razem z Colinem Normanem

i Christopherem Flavinem)The Twenty-Ninth DayIn the Human Interest

Misj¹ Instytutu Polityki na rzecz Ziemi (Earth Policy Institute) jest zarysowa-nie wizji gospodarki ekologicznej i dróg wiod¹cych do jej urzeczywistnienia. Jeston otwarty na wspó³pracê z mediami i stara siê dotrzeæ do decydentów wszystkichszczebli – od sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych doposzczególnych konsumentów. Trzy g³ówne publikacje Instytutu to: Gospodarkaekologiczna, czterostronicowe opracowania w ramach periodyka „Earth PolicyAlerts” oraz równie krótkie aktualnoœci z gospodarki ekologicznej z cyklu „Eco-Economy Updates”, odnotowuj¹ce najwa¿niejsze osi¹gniêcia albo pora¿ki w bu-dowaniu gospodarki ekologicznej. Wszystkie te publikacje mo¿na œci¹gn¹æ bez-p³atnie z Internetu z witryny Instytutu:

<www.earth-policy.org>

3

Lester R. Brown

Gospodarka ekologiczna na miarê Ziemi

Z angielskiego prze³o¿y³ Eugeniusz Mo¿ejko

Ksi¹¿ka i Wiedza

4

Tytu³ orygina³u: Eco-economy. Building an Economy for the Earth

Ok³adkê i strony tytu³owe projektowaliEWA MO EJKO

JERZY ROZWADOWSKI

Redaktor ANNA MIKLEWSKA

Redaktor technicznyHANNA TODA

KorektaZESPÓ£

Tytu³ dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

Copyright © 2001 by Earth Policy Institute®

All rights reserved

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo„Ksi¹¿ka i Wiedza”, Warszawa 2003

Wydanie pierwszeObj. ark. druk. 20,25

Druk i oprawa:Poznañskie Zak³ady Graficzne S.A.

Poznañ, ul. P. Wawrzyniaka 39

Trzynaœcie tysiêcy szeœæset osiemdziesi¹ta czwarta publikacja „KiW”

ISBN 83-05-13281-1

5

Spis treœci

Podziêkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

CZÊŒÆ I. GOSPODARKA A ZIEMIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

ROZDZIA£ 1. EKONOMIA A EKOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Samoniszcz¹ca siê gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Nauki z przesz³oœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Przyk³ad Chin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Przyspieszenie rytmu historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Restrukturyzacja albo zag³ada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

CZÊŒÆ II. ZAK£ÓCONE STOSUNKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

ROZDZIA£ 2. OZNAKI NAPIÊÆ: KLIMAT I WODA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Coraz wy¿sza temperatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Coraz mniej lodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Coraz wy¿szy poziom mórz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Coraz potê¿niejsze burze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Coraz mniej wody w rzekach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Coraz dalej do wód gruntowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Przysz³oœæ bez wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

ROZDZIA£ 3. OZNAKI NAPIÊÆ: BAZA BIOLOGICZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Przetrzebione ³owiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Kurcz¹ca siê powierzchnia lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Wypasione pastwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Grunty zagro¿one erozj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Wymieraj¹ce gatunki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Niespodzianki synergii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

6

CZÊŒÆ III. NOWA GOSPODARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

ROZDZIA£ 4. CZYM JEST GOSPODARKA EKOLOGICZNA? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Ekologia przed ekonomi¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Gigantyczne przedsiêwziêcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Kierunki przebudowy gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Nowe ga³êzie przemys³u, nowe miejsca pracy . . . . . . . . . . . . 99

Historyczna okazja dla inwestorów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

ROZDZIA£ 5. BUDOWANIE GOSPODARKI WODOROWO-SOLARNEJ. . . . . . . . . . . . . 110

Podstawy efektywnoœci energetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Ujarzmianie si³y wiatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Elektrycznoœæ ze S³oñca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Ciep³o z g³êbi Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Gaz ziemny: paliwo okresu przejœciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Na drodze do gospodarki wodorowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

ROZDZIA£ 6. PROJEKTOWANIE NOWEJ GOSPODARKI MATERIA£OWEJ . . . . . . . . . 134

Produkty jednorazowego u¿ytku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

Materia³y a œrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

Truj¹ce brzemiê Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Rola recyklingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Podstawy nowej gospodarki materia³owej . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

ROZDZIA£ 7. NAKARMIÆ WSZYSTKICH DO SYTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Stan faktyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Jak zwiêkszyæ produktywnoœæ ziemi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Jak zwiêkszyæ produktywnoœæ wody? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

Restrukturyzacja produkcji protein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Zarys strategii walki z g³odem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

ROZDZIA£ 8. CHRONIÆ PRODUKTY LEŒNE I FUNKCJE LASÓW . . . . . . . . . . . . . . 181

Opa³, tarcica i papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Funkcje lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Zrównowa¿ona gospodarka leœna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Zmniejszyæ obci¹¿enia lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Znaczenie plantacji leœnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Uzdrowiæ Ziemiê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Spis treœci

7Spis treœci

ROZDZIA£ 9. ZAPROJEKTOWAÆ MIASTO DLA LUDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Cz³owiek miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200Samochód a rozrost terytorialny miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Urbanizacja a oty³oœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208Kolej i rower w mieœcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Planowanie miast dla ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

CZÊŒÆ IV. JAK OSI¥GN¥Æ CEL? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

ROZDZIA£ 10. PRZEZ ZMNIEJSZENIE DZIETNOŒCI DO STABILIZACJI

DEMOGRAFICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Ucieczka do przodu albo katastrofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Za³amanie w Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229Nadrobiæ zaniedbania w planowaniu rodziny . . . . . . . . . . . . . . 232Rola edukacji kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236O przydatnoœci seriali i sitcomów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238Poprzestaæ na dwojgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

ROZDZIA£ 11. NARZÊDZIA PRZEBUDOWY GOSPODARKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Podatkowy ster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Przebudowa systemów podatkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248Przesuwanie subsydiów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252Ekoetykiety, czyli g³osowanie portfelami . . . . . . . . . . . . . . . . . 257Kwoty i limity produkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260Zjednywanie poparcia dla restrukturyzacji podatków . . . . . . 262

ROZDZIA£ 12. JAK PRZYSPIESZYÆ PRZEBUDOWÊ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Przywództwo ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267Nowe obowi¹zki pañstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268Nowa rola mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271Poparcie kó³ gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273Organizacje spo³eczne i jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277Przekroczyæ próg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Czy mamy doœæ czasu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289Wykaz tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321Wykaz wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

9

Podziêkowania

Ka¿dy, kto pisze ksi¹¿kê, ma d³ug wdziêcznoœci wobec wielu ludzi – za pomocw badaniach, sugestie merytoryczne, recenzje, przygotowanie tekstu do druku. Mojezobowi¹zania wobec wydawnictwa W. W. Norton & Company s¹ starej daty. Zesta-wiaj¹c na stronie przedtytu³owej listê moich publikacji, uœwiadomi³em sobie, ¿eNorton wyda³ 38 ksi¹¿ek, których jestem autorem, wspó³autorem lub wspó³redak-torem, m.in. 18 raportów z serii State of the World, 10 raportów z cyklu Vital Signs.

W czasach, kiedy mo¿na nas³uchaæ siê horrorów opowiadanych przez autorówo wspó³pracy z wydawcami, wydaje siê, ¿e moje ma³¿eñstwo z Nortonem musia³obyæ zawarte chyba w niebie. Te niezwykle dobrze uk³adaj¹ce siê dla mnie ju¿ odblisko 30 lat stosunki zosta³y zapocz¹tkowane, kiedy prezesem wydawnictwa by³George Brockway, który poœredniczy³ w naszych kontaktach, zast¹piony póŸniejprzez Ivê Ashner, a teraz przez Amy Cherry. Pracuj¹c nad niniejsz¹ ksi¹¿k¹, ko-rzysta³em te¿ z pomocy Lucindy Bartley z pionu redakcyjnego oraz pracowni-ków dzia³u produkcyjnego kierowanego przez Andrew Marasiê, który skierowa³ksi¹¿kê na szybk¹ œcie¿kê wydawnicz¹. Wspó³praca z nimi wszystkimi by³a dlamnie przyjemnoœci¹.

Pisanie Gospodarki ekologicznej, które zbieg³o siê w czasie z zak³adaniem In-stytutu Polityki na rzecz Ziemi (Earth Policy Institute) w tym samym roku, by³obyniemo¿liwe bez pomocy mojej asystentki, wspó³pracuj¹cej ze mn¹ od 15 lat, ReahJanise Kauffman. Jako wiceprezes Instytutu Polityki na rzecz Ziemi wziê³a na sie-bie dopilnowanie mnóstwa spraw zwi¹zanych z jego organizacj¹, poczynaj¹c odzaprojektowania i wyposa¿enia pomieszczeñ po wspó³pracê z projektantami witry-ny internetowej. Dziêki temu, ¿e przejê³a odpowiedzialnoœæ za za³atwienie wszyst-kich tych kwestii, mog³em skoncentrowaæ siê na ksi¹¿ce.

10

Od samego pocz¹tku pracuj¹c z nies³abn¹cym zapa³em nad przygoto-waniem tej ksi¹¿ki, Reah Janise spisa³a ca³y tekst z taœmy magnetofonowej,na któr¹ go nagra³em. Przepisuj¹c, niejednokrotnie go równoczeœnieredagowa³a. Ponadto sczyta³a trzy kolejne wersje poprawionego wydruku,dziel¹c siê za ka¿dym razem u¿ytecznymi uwagami i pomagaj¹c wnanoszeniu poprawek.

Janet Larsen, która rok wczeœniej ukoñczy³a Wydzia³ Systemów Ziemi na Uni-wersytecie Stanforda, od samego pocz¹tku pomaga³a w zbieraniu materia³ów. Zg³a-sza³a tak¿e krytyczne uwagi w trakcie opracowywania tekstu, pomagaj¹c mi w prze-myœleniu wielu analizowanych w nim zagadnieñ. Poza pilnoœci¹ i kompetencj¹wnios³a do dzie³a dojrza³oœæ s¹dów, na której mog³em polegaæ.

Shane Ratterman zosta³ cz³onkiem zespo³u Instytutu Polityki na rzecz Ziemi wsam¹ porê, aby pomóc w nadzorowaniu instalacji systemu komputerowego. W trakcierealizacji projektu tej publikacji pomaga³ zarówno w zbieraniu materia³ów, jak i wpoprawianiu tekstu, kiedy zbli¿aliœmy siê do fina³u.

Niniejsza ksi¹¿ka powsta³a dziêki nowym wspó³pracownikom, jak Janet i Sha-ne, oraz kilku starym przyjacio³om. Wykaz moich ksi¹¿ek, które w ci¹gu ostatnich20 lat redagowa³a Linda Starke, obejmuje prawie wszystkie pozycje opublikowaneprzez Nortona. Linda wnios³a doœwiadczenie i dyscyplinê tak¿e w wydanie Gospo-darki ekologicznej. Poza wiedz¹ edytorsk¹ nieoceniona okaza³a siê jej znajomoœæproblematyki ochrony przyrody.

Maggie Powel jestem wdziêczny nie tylko za ogromny wysi³ek zwi¹zany zopracowaniem technicznym ksi¹¿ki, lecz tak¿e za to, ¿e chcia³a wykonaæ tê pracê wbardzo krótkim czasie. Skorzysta³em z jej wieloletniego doœwiadczenia w tej dzie-dzinie.

Informacji na najró¿niejsze tematy dostarczy³o wiele osób, wœród nich: EarleAmey (U.S. Geological Survey), Donald Bleiwas (U.S. Geological Survey), EileenClaussen (Oœrodek Badañ nad Globalnymi Zmianami Klimatycznymi im. J. Pew),Richard Dirks (Krajowy Oœrodek Badañ Atmosfery), Daniel Edelstein (U.S. Geo-logical Survey), Robert Engleman (Miêdzynarodowa Akcja na rzecz Kontroli Uro-dzeñ), Ned Habich (Departament Spraw Wewnêtrznych), William Heenan (InstytutRecyklingu Stali), Jeffrey Kenworthy (Uniwersytet Murdocha w Australii), RattanLal (Uniwersytet Ohio), Bill Liefert (Departament Rolnictwa), Paul Maycock (PVEnergy Systems), Iris Perticone (Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Geotermiczne),Patricia Plunkert (U.S. Geological Survey), Brian Reaves (Departament Sprawie-dliwoœci), Karyn Sawyer (Krajowy Oœrodek Badañ Atmosfery), Robert Sohlberg(Uniwersytet Maryland), Karen Stanecki (Biuro Spisów Ludnoœciowych Stanów

Podziêkowania

11

Zjednoczonych), Randall Swisher (Amerykañskie StowarzyszenieEnergetyki Wiatrowej), Kenneth Visser (Departament Spraw Wewnêtrz-nych) oraz Hania Zlotnik (United Nations Population Division). W trakciepisania ksi¹¿ki u¿ytecznych informacji dostarcza³o mi wielu kolegów zWorldwatch Institute, w szczególnoœci zaœ: Lori Brown, Seth Dunn, Chri-stopher Flavin, Gary Gardner, Brian Halweil, Anne Platt McGinn, LisaMastny, Ashley Mattoon, Danielle Nierenberg, Michael Renner i MollyO’Meara Sheehan.

Jestem bardzo wdziêczny za informacje i wnikliwoœæ moich kolegów z World-watch Institute, z których prac korzysta³em. Czêstotliwoœæ, z jak¹ cytowa³em ich wtej ksi¹¿ce, daje pojêcie o jakoœci i zakresie wieloletnich badañ prowadzonych wInstytucie. Nie muszê dodawaæ, ¿e pisz¹c tê ksi¹¿kê, korzysta³em ze swojej wielo-letniej pracy w Worldwatch Institute.

Ze wzglêdu na szeroki zakres tematyczny wk³ad recenzentów w powstanieGospodarki ekologicznej by³ wiêkszy ni¿ w przypadku innych ksi¹¿ek. Na jej osta-tecznym kszta³cie odcisnê³o siê wieloletnie doœwiadczenie cz³onka zarz¹du InstytutuPolityki na rzecz Ziemi Williama Mansfielda, wyniesione z wielu lat pracy w Progra-mie Ochrony Œrodowiska NZ (U.N. Environment Programme); czytaj¹c tekst we wszyst-kich etapach jego opracowania, pomóg³ on w nadaniu mu ostatecznego kszta³tu. Innycz³onek zarz¹du Instytutu Judy Gradwohl oceni³a go w koñcowej fazie opracowa-nia z punktu widzenia biologa i kustosza Smithsonian Institution. Scott McVay,prezes Chautauqua Institution i cz³onek zarz¹du Instytutu, a tak¿e entuzjastycznyzwolennik tej ksi¹¿ki, recenzowa³ drug¹ wersjê tekstu.

Toby Clark wykorzysta³ doœwiadczenie w kierowaniu polityk¹ ekologiczn¹,zdobyte podczas pracy w Agencji Ochrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych (U.S.Environmental Protection Agency) oraz w Radzie do spraw Jakoœci Œrodowiska(Council on Environmental Quality), przekazuj¹c kilkustronicowe szczegó³owe uwa-gi dotycz¹ce ostatniej wersji tekstu. Szczególnie cenne by³y spostrze¿enia dotycz¹-ce wzajemnych zale¿noœci miêdzy ekonomi¹ a ekologi¹.

Maureen Kuwano Hinkle, która przepracowa³a 18 lat jako lobbystka na rzeczrolnictwa w Stowarzyszeniu im. Audubona (Audubon Society), przeczyta³a drug¹ iostatni¹ wersjê tekstu, zg³aszaj¹c uwagi pomocne w dalszej pracy.

Kilka rozdzia³ów recenzowa³a moja kole¿anka Dianne Saenz, rzeczniknaszego Instytutu Polityki na rzecz Ziemi. Liz Abbett, konsultantka dospraw ochrony œrodowiska na Uniwersytecie Cornella, w³¹czy³a siê dowspó³pracy latem i wnios³a wiele cennych uwag do dwóch kolejnych wersjiksi¹¿ki, a tak¿e sugestii dotycz¹cych jej kompozycji. Liz Johnson, nasza

Podziêkowania

12

archiwistka oraz Millicent Johnson, dyrektor dzia³u sprzeda¿y, pomaga³yw zbieraniu materia³ów do ksi¹¿ki.

Do osób, które zapozna³y siê z tekstem i zg³osi³y do niego uwagi nale¿¹:Carl Haub (Population Reference Bureau), Ashley Mattoon (WorldwatchInstitute), Sandra Postel (Global Water Policy Project), Mohan Wali(Uniwersytet Ohio) oraz John Young – konsultant do spraw gospodarkimateria³owej. Wszystkim recenzentom serdecznie dziêkujê. Jednoczeœnieza ostateczny rezultat pracy odpowiedzialnoœæ ponoszê ja sam.

Wreszcie, jestem zobowi¹zany Rogerowi i Vicki Santom, którzy przy-znali hojny grant na pokrycie kosztów organizacji Instytutu Polityki narzecz Ziemi, dziêki czemu mog³em skoncentrowaæ siê na pisaniu tej ksi¹¿kiw ci¹gu pierwszych miesiêcy jego dzia³alnoœci.

Lester R. Brown

Podziêkowania

13

Przedmowa

Pomys³ napisania niniejszej ksi¹¿ki przyszed³ mi do g³owy nieco ponad roktemu, wkrótce po rezygnacji ze stanowiska prezesa i objêciu funkcji przewodnicz¹-cego rady nadzorczej Worldwatch Institute, który za³o¿y³em w 1974 r. W nowejroli, maj¹c wiêcej czasu na przemyœlenia, uœwiadomi³em sobie jeszcze jaœniej trzyrzeczy. Po pierwsze ¿e przegrywamy wojnê o uratowanie naszej planety. Po drugie¿e musimy mieæ wyobra¿enie, jak mia³aby wygl¹daæ gospodarka nieniszcz¹ca œro-dowiska – gospodarka ekologiczna. Po trzecie ¿e potrzebujemy nowego typu insty-tucji badawczej, takiej, która nakreœli nie tylko wizjê gospodarki ekologicznej, alebêdzie czêsto oceniaæ postêp na drodze do urzeczywistnienia tej wizji.

Kiedy przed blisko 30 laty Worldwatch Institute rozpoczyna³ pracê, martwili-œmy siê ubytkiem powierzchni lasów, pustynnieniem, erozj¹ gruntów, pogarsza-niem siê stanu pastwisk i wymieraniem gatunków. Dopiero zaczynaliœmy siê mar-twiæ trzebieniem ³owisk. Teraz powodów do niepokoju jest o wiele wiêcej; chodzi owzrost nasycenia atmosfery dwutlenkiem wêgla, obni¿anie siê poziomu wód grun-towych, ocieplenie klimatu, wysychanie rzek, powstawanie „dziury” ozonowej wstratosferze, katastrofalne burze, topnienie lodowców, podnoszenie siê poziomu mórzoraz zamieranie raf koralowych.

W ostatniej æwierci ubieg³ego wieku wygraliœmy wiele bitew, ale rozziew miêdzytym, co musimy zrobiæ, ¿eby zatrzymaæ dewastacjê naszej planety, a tym, co robimy,powiêksza siê. W jakiœ sposób musimy odwróciæ tê tendencjê.

14

Obecnie nie ma wspólnej wizji nawet w œrodowisku ekologów, a tymbardziej w ca³ym spo³eczeñstwie. Je¿eli nie zdo³amy uzgodniæ, dok¹dmamy iœæ, to dojdziemy donik¹d. Celem niniejszej ksi¹¿ki jest zarysowaniekoncepcji gospodarki ekologicznej. Pocieszaj¹ce jest to, ¿e kiedyorganizowa³em Worldwatch Institute, wiedzia³em, ¿e zbudowanie gospodarkidostosowanej do mo¿liwoœci œrodowiska jest prawdopodobne, ale mia³emtylko ogólne pojêcie, jak mia³aby ona wygl¹daæ. Dzisiaj mo¿na z jak¹œ doz¹pewnoœci opisaæ nie tylko to, czym ma byæ, ale te¿ jak ma funkcjonowaægospodarka zrównowa¿ona ekologicznie. Blisko 30 lat temu nowoczesna energetykawiatrowa jeszcze nie istnia³a. Teraz œwiat ma za sob¹ dekadê jej fenomenalnego wzro-stu w tempie 24% rocznie.

Dziêki danym zbieranym w Departamencie Energetyki wiemy ju¿, ¿e mo¿liwado zagospodarowania energia wiatrów wiej¹cych w Pó³nocnej Dakocie, Kansas iTeksasie wystarczy³aby na zaspokojenie ca³ego zapotrzebowania Stanów Zjedno-czonych na energiê elektryczn¹. Przewidywano, ¿e produkcja elektrycznoœci gene-rowana si³¹ wiatru mia³a wzrosn¹æ w 2001 r. o 60%. Niski koszt elektrycznoœcigenerowanej przez turbiny wiatrowe daje mo¿liwoœæ produkowania (drog¹ elek-trolizy wody) wodoru – idealnego paliwa do napêdzania silników opartych naogniwach paliwowych, nad którymi pracuje obecnie ka¿dy wiêkszy koncern samo-chodowy.

W Europie turbiny wiatrowe obecnie zastêpuj¹ kopalnie wêgla. W Danii, gdziezakazano budowy elektrowni wêglowych, uzyskuje siê obecnie z wiatru 15% ener-gii elektrycznej. W niektórych miejscowoœciach w pó³nocnych Niemczech z tegoŸród³a pochodzi 75% zu¿ywanego pr¹du.

Kilkadziesi¹t lat temu wiedzieliœmy, ¿e ogniwa krzemowe mog¹ przetwarzaæœwiat³o s³oneczne w elektrycznoœæ, ale upowszechnienie opracowanych w Japoniimateria³ów do krycia dachów, dziêki którym staj¹ siê one elektrowniami zaopa-truj¹cymi budynki, jest jeszcze kwesti¹ przysz³oœci. Ogniwa s³oneczne zaopatruj¹w pr¹d elektryczny na ca³ym œwiecie niewiele ponad 1 mln gospodarstw domo-wych.

Najwiêksze koncerny zaanga¿owa³y siê ju¿ w realizacjê kompleksowych pro-gramów wtórnego wykorzystania materia³ów w obiegu zamkniêtym. Firmy STMi-croelectronics we W³oszech orat Interface, czo³owy producent wyk³adzin przemy-s³owych w Stanach Zjednoczonych, stawiaj¹ sobie za cel zmniejszenie emisji zwi¹z-ków wêgla do zera. Shell Hydrogen oraz DaimlerChrysler realizuj¹ z Islandi¹ pro-gram przestawienia gospodarki tego kraju, jako pierwszej na œwiecie, na zasilanieenergi¹ wodorow¹.

Przedmowa

15

Zastanawiaj¹c siê nad tym problemem, doszed³em do wniosku, ¿e abyto wszystko osi¹gn¹æ, musi powstaæ nowy typ instytutu badawczego. Wmaju 2000 r. zatem podj¹³em decyzjê o za³o¿eniu wraz z Reah JaniseKauffman i Janet Larsen Instytutu Polityki na rzecz Ziemi.Rozpoczêliœmy od wydania Gospodarki ekologicznej. Zaczêliœmy tak¿epublikowanie w ramach periodyka „Earth Policy Alerts” czterostronico-wych opracowañ na takie tematy, jak rozwój energetyki wiatrowej na œwie-cie czy burze piaskowe nawiedzaj¹ce pó³nocno-zachodnie Chiny. Te opra-cowania naœwietlaj¹ tendencje rozwojowe wp³ywaj¹ce na budowê gospo-darki ekologicznej.

Wiem, ¿e nikt nie ma wiedzy niezbêdnej do napisania pracy o tak rozleg³ejtematyce. Z pewnoœci¹ nie mam jej i ja, ale ktoœ musi spróbowaæ. Ka¿dy rozdzia³móg³by byæ odrêbn¹ ksi¹¿k¹. W rzeczywistoœci nawet treœæ ka¿dego podrozdzia-³u jest tematem oddzielnych publikacji. Poza rozleg³oœci¹ tematyki nie jest ³atwatak¿e analiza integruj¹ca ró¿ne ga³êzie wiedzy, szczególnie jeœli chodzi o ekologiê iekonomiê – dwie dyscypliny, które opieraj¹ siê na przeciwstawnych za³o¿eniach.

Ludzie wydaj¹ siê spragnieni wizji, wyobra¿enia o tym, w jaki sposób mo-¿emy zapobiec degradacji œrodowiska naturalnego Ziemi. Jest coraz wiêcej chêt-nych do anga¿owania siê w realizacjê tego celu. Kiedy wyg³aszam w ró¿nychkrajach odczyty o stanie œwiata, s³uchacze najczêœciej pytaj¹ o to, co mog¹ w tejsprawie zrobiæ. Ludzie uœwiadamiaj¹ sobie koniecznoœæ podjêcia dzia³añ i s¹gotowi siê w nie w³¹czyæ. Zawsze odpowiadam na to, ¿e musimy zmieniæ styl¿ycia, od czêstszego korzystania z roweru ni¿ z samochodu po oddawanie na ma-kulaturê gazet. Ale tylko to nie wystarczy. Musimy zmieniæ system. Aby tegodokonaæ, trzeba zrestrukturyzowaæ system podatkowy, obni¿yæ stawki podatkudochodowego i podwy¿szyæ opodatkowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowi-ska, tak aby ceny odzwierciedla³y koszty ekologiczne. Ktokolwiek chce zapo-biec degradacji Ziemi, powinien dzia³aæ na rzecz restrukturyzacji systemu po-datkowego.

Niniejsza ksi¹¿ka nie jest ostatnim s³owem. Jest to praca ci¹g³a. Bêdziemy na-dal rozwijaæ jej tematykê, aktualizowaæ dane i pog³êbiaæ analizê. Natomiast wszyst-kich czytelników zainteresowanych periodykiem „Earth Policy Alerts” zapraszamydo odwiedzenia naszej strony internetowej pod adresem <www.earth-policy.org>,gdzie mo¿na zamówiæ kolejne jego numery.

Naszym celem jest, aby niniejsza ksi¹¿ka ukaza³a siê w ka¿dym wa¿-niejszym jêzyku œwiata. Poza edycj¹ amerykañsk¹ uka¿e siê wydanie dlaWielkiej Brytanii i Wspólnoty Narodów, które powinno dotrzeæ do ca³ej

Przedmowa

16

reszty œwiata anglojêzycznego. W Azji Wschodniej przygotowuje siêt³umaczenia w jêzykach chiñskim, japoñskim i koreañskim. Pracujemynad przek³adami w³oskim i portugalskim. Wiemy tak¿e, ¿e cz³onek zarz¹duInstytutu Polityki na rzecz Ziemi Hamid Taravaty z Iranu planuje edycjêpersk¹.

Niniejsz¹ ksi¹¿kê mo¿na œci¹gn¹æ bezp³atnie z naszej witryny interneto-wej. Zgodê na przedruk ca³oœci albo czêœci tekstu mo¿na otrzymaæ od ReahJanise Kauffman, pisz¹c na adres <[email protected]> albo wy-sy³aj¹c fax lub e-mail.

Chêtnie widzimy wk³ad czytelników w analizê omawianych problemów. Je¿elimacie Pañstwo jakieœ przemyœlenia albo nowe publikacje czy artyku³y, którymichcielibyœcie siê z nami podzieliæ, bêdziemy radzi z nich skorzystaæ.

Lester R. Brown

Earth Policy Institute1350 Connecticut Ave., NWSuite 403Washington, DC 0 20036

telefon: 202.496.9290fax: 202.496.9325e-mail: [email protected]: www.earth-policy.org

Przedmowa

17

CZÊŒÆ I

GOSPODARKA A ZIEMIA

18 GOSPODARKA EKOLOGICZNA

19

ROZDZIA£ 1

EKONOMIA A EKOLOGIA

W 1543 r. polski astronom Miko³aj Kopernik wyda³ drukiem dzie³o De revolu-tionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), w którym podwa¿y³ po-gl¹d, ¿e S³oñce obraca siê wokó³ Ziemi, i dowodzi³, ¿e to Ziemia obraca siê wokó³S³oñca. Proponuj¹c nowy model systemu s³onecznego, zapocz¹tkowa³ szerok¹ dys-kusjê miêdzy uczonymi, teologami i przedstawicielami innych dyscyplin. Przedsta-wiana przez niego alternatywa w stosunku do wczeœniejszego modelu ptolemej-skiego, który stawia³ Ziemiê w centrum wszechœwiata, zrewolucjonizowa³a myœle-nie, prowadz¹c do ukszta³towania nowego pogl¹du na œwiat1.

Dzisiaj potrzebujemy podobnego przewrotu w naszym widzeniu œwiata, w poj-mowaniu zale¿noœci Ziemi od gospodarki. W tym przypadku pytanie dotyczy nietego, która sfera niebieska obraca siê wokó³ której, ale czy œrodowisko jest czêœci¹gospodarki, czy te¿ gospodarka jest czêœci¹ œrodowiska. Ekonomiœci patrz¹ na œro-dowisko naturalne jako na dzia³ gospodarki, ekologowie zaœ przeciwnie – uwa¿aj¹gospodarkê za czêœæ œrodowiska.

Pogl¹dy ekonomistów zaciemniaj¹ próby zrozumienia wspó³czesnego œwiata,podobnie jak pogl¹d Ptolemeusza na temat systemu s³onecznego. Doprowadzi³o todo ukszta³towania gospodarki niezsynchronizowanej z ekosystemami, od którychzale¿y.

Teorie ekonomiczne i wskaŸniki gospodarcze nie ukazuj¹, w jaki sposób go-spodarka zak³óca i niszczy ekosystemy. Teoria ekonomii nie wyjaœnia, dlaczegotopniej¹ lody Morza Arktycznego. Nie objaœnia, dlaczego ³¹ki w pó³nocno-zachod-nich Chinach zamieniaj¹ siê w pustyniê, dlaczego rafy koralowe na po³udniowymPacyfiku obumieraj¹, albo dlaczego rybo³ówstwo dorsza na Nowej Fundlandii


upad³o. Nie t³umaczy, dlaczego wkraczamy w fazê najbardziej masowego, od czasuzag³ady dinozaurów sprzed 65 mln lat, wymierania gatunków roœlin i zwierz¹t. Jed-nak¿e ekonomia jest niezbêdna do mierzenia kosztów tego nieumiarkowania dlaspo³eczeñstwa.

Dowodów na to, ¿e gospodarka pozostaje w konflikcie z ekosystemami, dostar-czaj¹ codzienne doniesienia o upadaj¹cym rybo³ówstwie, kurcz¹cych siê obszarachlasów, erozji gruntów, pogarszaj¹cej siê jakoœci pastwisk, postêpuj¹cym pustynnie-niu, rosn¹cym nasyceniu atmosfery dwutlenkiem wêgla (CO

2), obni¿aj¹cym siê

poziomie wód gruntowych, wzroœcie temperatury, niszcz¹cych burzach, topniej¹-cych lodowcach, rosn¹cym poziomie wód morskich, umieraj¹cych rafach koralo-wych i gin¹cych gatunkach.

Z tymi zjawiskami, œwiadcz¹cymi o coraz bardziej zak³óconych zale¿noœciachmiêdzy gospodark¹ a ekosystemami, wi¹¿¹ siê coraz wiêksze koszty ekonomiczne.W jakimœ punkcie mog¹ one wzi¹æ górê nad globalnymi si³ami rozwoju i prowa-dziæ do upadku ekonomicznego. Wyzwaniem dla naszego pokolenia jest odwróce-nie tych tendencji, zanim degradacja œrodowiska doprowadzi do d³ugofalowegozahamowania rozwoju gospodarczego, jak to siê zdarzy³o wielu wczeœniejszymcywilizacjom.

Te coraz wyraŸniej widoczne tendencje wskazuj¹, ¿e jeœli funkcjonowanie pod-systemu – gospodarki – jest niezgodne z potrzeb¹ zachowania nadrzêdnego syste-mu – ekosystemów, to w ostatecznym rachunku ucierpi¹ oba. Im rozleglejsze s¹zwi¹zki gospodarki z ekosystemami i im mocniejsz¹ presjê wywiera ona na ograni-czone zasoby natury, tym bardziej destrukcyjna oka¿e siê ta niezgodnoœæ.

Gospodarka nieniszcz¹ca œrodowiska naturalnego – ekogospodarka – wymaga,aby zasady ekologiczne stanowi³y ramy, w których powinna mieœciæ siê politykagospodarcza, i by ekonomiœci i ekologowie wspólnie podjêli pracê nad kszta³towa-niem nowej gospodarki. Ekologowie rozumiej¹, ¿e wszelka dzia³alnoœæ gospodarcza,ba – ca³e ¿ycie – zale¿y od ekosystemów, tj. od zbiorowiska poszczególnych gatun-ków ¿yj¹cych razem, oddzia³uj¹cych na siebie nawzajem i na ich otoczenie fizyczne.Te miliony gatunków egzystuj¹ we wzajemnej równowadze, powi¹zane ³añcuchamipokarmowymi, cyklami obiegu substancji od¿ywczych, obiegiem hydrologicznym iwarunkami klimatycznymi. Ekonomiœci wiedz¹, jak prze³o¿yæ cele na politykê go-spodarcz¹. Ekonomiœci i ekologowie, pracuj¹c razem, mog¹ zaprojektowaæ i zbudo-waæ tak¹ gospodarkê, która sprosta wymogom zrównowa¿onego rozwoju.

Tak jak uœwiadomienie sobie, ¿e Ziemia nie jest œrodkiem systemu s³onecznegozapocz¹tkowa³o nowy etap rozwoju astronomii, fizyki i pokrewnych nauk, podob-nie uznanie, ¿e gospodarka nie jest podstaw¹ naszego œwiata mo¿e stworzyæ warun-

21

ki zrównowa¿onego rozwoju gospodarczego i poprawy warunków egzystencji ludz-kiej. Wraz z pojawieniem siê rewolucyjnej teorii Kopernika zaistnia³y dwa ró¿nepogl¹dy na œwiat. Ci, którzy nadal wyznawali œwiatopogl¹d ptolemejski, widzielijeden œwiat, a ci, co przyjêli pogl¹d Kopernika – ca³kiem inny. Z tak¹ sam¹ sytuacj¹mamy do czynienia dzisiaj: inny œwiat widz¹ ekonomiœci, a inny ekologowie.

Ró¿nice wystêpuj¹ce miêdzy ekologi¹ a ekonomi¹ maj¹ fundamentalny cha-rakter. Na przyk³ad ekologowie martwi¹ siê o granice rozwoju, podczas gdy ekono-miœci maj¹ sk³onnoœæ do niedostrzegania tego rodzaju ograniczeñ. Ekologowie, sto-suj¹cy miary natury, myœl¹ w kategoriach cykli rozwojowych, podczas gdy ekono-miœci maj¹ sk³onnoœæ do przedstawiania zjawisk w postaci prostych i krzywych.Ekonomiœci niezachwianie wierz¹ w rynek, natomiast ekologowie czêsto nie doce-niaj¹ si³ rynkowych, jak na to zas³uguj¹.

Z nastaniem nowego wieku trudno sobie wyobraziæ wiêkszy rozziew miêdzywidzeniem œwiata przez ekonomistów i przez ekologów. Ekonomiœci zwracaj¹ uwagêna bezprecedensowy wzrost gospodarki œwiatowej, handlu miêdzynarodowego iinwestycji, wierz¹c, ¿e to w³aœnie gwarantuje pomyœln¹ przysz³oœæ. Wskazuj¹ znieuzasadnion¹ dum¹, ¿e gospodarka œwiatowa wzros³a w latach 1950–2000 sied-miokrotnie, zwiêkszaj¹c produkcjê dóbr i us³ug z 6 bln dol. do 43 bln dol., co do-prowadzi³o do wzrostu poziomu ¿ycia, o jakim nie mo¿na by³o marzyæ w przesz³o-œci. Te same fakty uœwiadamiaj¹ ekologom, ¿e ów wzrost zosta³ okupiony kosztemzu¿ycia wielkich iloœci paliw kopalnych po sztucznie zani¿onych cenach, co dopro-wadzi³o do zaburzeñ klimatycznych. Patrz¹ oni perspektywicznie, dostrzegaj¹c na-silaj¹ce siê ocieplenie klimatu, coraz bardziej niszcz¹ce burze, topniej¹ce góry lo-dowe i podnosz¹cy siê poziom mórz, który bêdzie poch³aniaæ coraz wiêksze po³a-cie l¹dów, gdy w tym samym czasie liczba ludnoœci bêdzie ros³a. Podczas gdy eko-nomiœci notuj¹ burzliwy wzrost wskaŸników, ekologowie ostrzegaj¹, ¿e gospodar-ka zmienia klimat ze skutkami, których nikt nie potrafi przewidzieæ2.

Ekonomiœci zwracaj¹ uwagê, ¿e od dwóch dziesiêcioleci na rynkach zbo¿o-wych utrzymuj¹ siê najni¿sze ceny – nieomylny znak, ¿e rozwój produkcji wyprze-dza efektywny popyt na zbo¿e i ¿e w przewidywalnej przysz³oœci nie nale¿y siêspodziewaæ ograniczenia poda¿y. Tymczasem ekologowie rejestruj¹ opadanie po-ziomu wód w g³ównych krajach produkuj¹cych zbo¿e i stwierdzaj¹, ¿e 480 mlnludzi spoœród 6,1 mld ludnoœci œwiata ¿ywi siê zbo¿em wyprodukowanym dziêkinadmiernej eksploatacji zasobów wodnych. Niepokoj¹ ich skutki wyczerpania tychzasobów na potrzeby produkcji ¿ywnoœci3.

Ekonomiœci opieraj¹ swoje decyzje na wskazaniach rynku. Szanuj¹ rynek, po-niewa¿ decyduje on o alokacji zasobów o wiele trafniej, ni¿ potrafi³by to zrobiæ

Ekonomia a ekologia


jakikolwiek centralny planista (o czym, ogromnym kosztem, przekonali siê Sowie-ci). Ekologowie podchodz¹ do rynku z mniejszym respektem, poniewa¿ zdaj¹ sobiesprawê, ¿e nie mówi on ca³ej prawdy. Na przyk³ad klienci kupuj¹cy benzynê p³ac¹za wydobycie ropy naftowej, jej rafinacjê, a nastêpnie dostawê benzyny do lokal-nej stacji, ale nie pokrywaj¹ kosztów leczenia chorób uk³adu oddechowego po-wodowanych zanieczyszczeniem powietrza czy szkód wywo³anych zmianami kli-matycznymi.

Ekologowie doceniaj¹ rekordowy wzrost gospodarczy w ostatnich dziesiêcio-leciach, ale widz¹ tak¿e, ¿e rozwój gospodarczy coraz wyraŸniej popada w konfliktz zasilaj¹cymi go ekosystemami, gdy¿ szybko wyczerpuje naturalne zasoby Ziemi,kieruj¹c gospodarkê œwiatow¹ na ekologiczne manowce, co musi nieuchronnie do-prowadziæ do zapaœci ekonomicznej. Widz¹ oni koniecznoœæ generalnej restruktu-ryzacji gospodarki, tak aby zazêbia³a siê z ekosystemami. Wiedz¹, ¿e trwa³a równo-waga miêdzy gospodark¹ a ekosystemami ma zasadnicze znaczenie dla utrzymaniapostêpu ekonomicznego.

Stworzyliœmy gospodarkê, która nie mo¿e zapewniæ d³ugofalowego postêpu inie doprowadzi nas tam, gdzie chcemy dojœæ. Tak jak Kopernik po wielu latachobserwowania nieba i matematycznych obliczeñ skonstruowa³ nowy model astro-nomiczny œwiata, tak my – po kilku dekadach obserwacji i analiz œrodowiska natu-ralnego – musimy ukszta³towaæ nowy ekonomiczny pogl¹d na œwiat. Chocia¿ myœl,¿e ekonomia musi siê zintegrowaæ z ekologi¹, mo¿e siê wydaæ zbyt radykalna, mno¿¹siê dowody na to, ¿e jest to jedyne podejœcie respektuj¹ce rzeczywistoœæ. Kiedyfakty nie potwierdzaj¹ teorii, czas zmieniæ teoriê; filozof nauki Thomas Kuhn nazy-wa to zmian¹ paradygmatu. Je¿eli gospodarka jest podsystemem ekosystemów, tojedyn¹ sensown¹ koncepcj¹ polityki gospodarczej jest ta, która respektuje zasadyekologii4.

Jest pocieszaj¹ce, ¿e œwiadomoœæ ekologiczna ekonomistów wzrasta, ¿e uznaj¹oni organiczn¹ zale¿noœæ gospodarki od ekosystemów. Na przyk³ad oko³o 2,5 tys.ekonomistów, wœród nich 8 laureatów Nagrody Nobla, popar³o projekt wprowadze-nia tzw. podatku wêglowego, maj¹cy przyczyniæ siê do ustabilizowania klimatu.Coraz wiêcej ekonomistów poszukuje metod odczytywania wskazañ rynku, któreodzwierciedla³yby tak¿e prawdê ekologiczn¹. Tê upowszechniaj¹c¹ siê œwiadomoœæobrazuje szybki rozrost Miêdzynarodowego Towarzystwa Ekonomii Ekologicznej(International Society of Ecological Economics), które liczy ju¿ 1,2 tys. cz³onków ima oddzia³y w Australii, Nowej Zelandii, Brazylii, Kanadzie, Indiach, Rosji, Chi-nach i ca³ej Europie. Jego celem jest integracja badañ ekonomicznych i ekologicz-nych w interdyscyplinê maj¹c¹ na celu budowê zrównowa¿onego œwiata5.

23

SAMONISZCZ¥CA SIÊ GOSPODARKA

WskaŸniki ekonomiczne z ostatniego pó³wiecza œwiadcz¹, ¿e dokona³ siê god-ny uznania postêp. Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej, w latach 1950–2000 globalna pro-dukcja wzros³a siedmiokrotnie. Handel miêdzynarodowy rós³ nawet szybciej. In-deks Dow Jonesa, szeroko stosowany wskaŸnik wartoœci akcji znajduj¹cych siê wobrocie na Nowojorskiej Gie³dzie Papierów Wartoœciowych, zwiêkszy³ siê z 3 tys.pkt. w 1990 r. do 11 tys. pkt. w 2000 r. W tej sytuacji trudno by³o nie byæ optymist¹,snuj¹c d³ugofalowe prognozy rozwoju gospodarczego w XXI w.6

Ale jest to trudne tylko dopóty, dopóki nie przyjrzymy siê wskaŸnikom ekolo-gicznym. Dos³ownie ka¿dy globalny miernik wskazywa³ na zmiany w z³ym kierun-ku. Polityka, która zapewni³a nadzwyczajne tempo wzrostu gospodarki œwiatowej,równoczeœnie zniszczy³a jej systemy zasilania. Wed³ug ka¿dej miary ekologicznejby³a to polityka chybiona. •le zarz¹dzana gospodarka doprowadzi³a do niszczenialasów, ³¹k, ³owisk, gruntów uprawnych – 4 ekosystemów, które dostarczaj¹ nam¿ywnoœci i wszystkich surowców, z wyj¹tkiem mineralnych.

Chocia¿ wielu z nas ¿yje w zurbanizowanym, nasyconym wysok¹ technik¹ oto-czeniu, jesteœmy równie zale¿ni od œrodowiska naturalnego jak nasi przodkowie my-œliwi i zbieracze. Ujmuj¹c pojêcie ekosystemów w terminach ekonomicznych, mo¿napowiedzieæ, ¿e system naturalny, taki jak ³owiska, funkcjonuje podobnie jak fundacja.Tak d³ugo przynosi ona zysk, jak d³ugo istnieje. Jeœli jej kapita³ zmniejsza siê, to idochody malej¹. Kiedy kapita³ zostaje ca³kowicie wyczerpany, tracimy te¿ zyski, jakieon przynosi³. Tak siê te¿ dzieje z ekosystemami. Gdy po³owy przekrocz¹ odtwarzal-n¹ wydajnoœæ ³owisk, zasoby rybne kurcz¹ siê. Wreszcie zostaj¹ ca³kowicie wy-czerpane i rybo³ówstwo upada. Dochody p³yn¹ce z fundacji tak¿e znikaj¹.

Wkraczaj¹c w XXI w., nasza gospodarka powoli niszczy swoje systemy zasila-nia, zu¿ywaj¹c zasoby fundacji sk³adaj¹ce siê na kapita³ natury. Absorpcja rozwija-j¹cej siê gospodarki, w jej istniej¹cej strukturze, przekracza odtwarzaln¹ wydajnoœæekosystemów. Co najmniej 1/3 czêœæ gruntów uprawnych traci warstwê próchnicy wtakim tempie, ¿e zagra¿a to ich d³ugofalowej produktywnoœci. Po³owa pastwisknaszego globu jest nadmiernie eksploatowana i zmienia siê w pustynie. Od pocz¹t-ków rozwoju rolnictwa powierzchnia lasów skurczy³a siê blisko o po³owê i zmniej-sza siê nadal. Dwie trzecie ³owisk oceanicznych s¹ obecnie eksploatowane na gra-nicy albo ponad granicê ich wydajnoœci; przekraczanie limitów po³owowych jestdziœ regu³¹, a nie wyj¹tkiem. Nadmierne pompowanie wód gruntowych w rejonachprodukcji ¿ywnoœci jest powszechn¹ praktyk¹7.

W wielu rejonach œwiata erozja gruntów pod wp³ywem wiatrów i wody wy-przedza tempo tworzenia siê nowej warstwy próchnicy, powoduj¹c ich stopniowe

Ekonomia a ekologia


wyja³owienie. D¹¿¹c do ograniczenia tego zjawiska, Stany Zjednoczone zaczê³ywy³¹czaæ z uprawy najbardziej nara¿one na erozjê grunty, które wczeœniej, w d¹¿e-niu do zwiêkszenia produkcji ¿ywnoœci, pilnie zaorywano. Zaczê³o siê to w 1985 r.wraz z uruchomieniem Programu Ochrony Zasobów, w ramach którego zap³aconofarmerom za pozostawienie od³ogiem 15 mln hektarów gruntów – z grubsza 1/10

ziem uprawnych w Ameryce; zanim zd¹¿y³y przekszta³ciæ siê w nieu¿ytki, prze-mieniono je na powrót w ³¹ki i lasy8.

W krajach, w których nie ma takich programów, farmerów zmusza siê do opusz-czania wysoce zerodowanej ziemi, która utraci³a du¿¹ czêœæ próchnicy. Nigeria coroku traci ponad 500 km2 produktywnych gruntów zmieniaj¹cych siê w pustynie.W Kazachstanie, gdzie w latach piêædziesi¹tych realizowano program zagospoda-rowania ziem dziewiczych, od 1980 r. po³owa gruntów uprawnych zosta³a opusz-czona z powodu obni¿enia siê ich wydajnoœci na skutek erozji. Doprowadzi³o to dospadku zbiorów pszenicy w tym kraju z 13 mln ton w 1980 r. do 8 mln ton w 2000 r.;równa siê to stracie 900 mln dol. rocznie9.

Pastwiska, które dostarczaj¹ wiêkszej czêœci œwiatowej produkcji protein zwie-rzêcych, tak¿e s¹ nara¿one na nadmiern¹ eksploatacjê. Wraz ze wzrostem liczbyludnoœci roœnie te¿ pog³owie zwierz¹t hodowlanych. Przy 180 mln ludzi staraj¹-cych siê utrzymaæ z hodowli 3,3 mld sztuk byd³a, owiec i kóz pastwiska ulegaj¹kompletnej dewastacji. W wyniku nadmiernego rozrostu stad, pastwiska niszczej¹przede wszystkim w Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Azji Œrodkowej, pó³nocnejczêœci subkontynentu indyjskiego i wiêkszej czêœci pó³nocno-zachodnich Chin. Wy-pasanie zbyt wielkiej liczby zwierz¹t jest g³ówn¹ przyczyn¹ pustynnienia produk-tywnych ziem. W Afryce roczne straty w produkcji zwierzêcej powodowane de-gradacj¹ pastwisk ocenia siê na 7 mld dol., co prawie równa siê wysokoœci produktukrajowego brutto Etiopii10.

W Chinach efektem forsownej uprawy i wypasania dla zaspokojenia szybkorosn¹cego zapotrzebowania na ¿ywnoœæ jest pustynnienie terenów, przypominaj¹ceamerykañski Dust Bowl z lat trzydziestych (zob. rozdzia³ 3) tylko na wiêksz¹ skalê.W rozpaczliwym d¹¿eniu do utrzymania samowystarczalnoœci w zakresie produk-cji zbo¿a w Chinach zaorano du¿e przestrzenie na pó³nocnym zachodzie kraju, wdu¿ej czêœci wysoce podatne na erozjê (z tego powodu nie powinny by³y byæ prze-znaczane pod uprawê)11.

W miarê wzrostu zapotrzebowania na produkty zwierzêce – miêso, skórê, we³-nê – w Chinach zwiêksza³a siê liczebnoœæ stad, znacznie przewy¿szaj¹c pog³owiezwierz¹t hodowlanych w Stanach Zjednoczonych, dysponuj¹cych porównywaln¹powierzchni¹ wypasów. Poza stratami powodowanymi bezpoœrednio nadmiern¹ eks-

25

ploatacj¹ gruntów i pastwisk pó³nocna czêœæ Chin dos³ownie wysycha z powoduwyczerpywania siê formacji wodonoœnych12.

Kumulacja tych czynników prowadzi do powstawania burz piaskowych na nie-spotykan¹ wczeœniej skalê. Ogromne jêzory piasku wêdruj¹ce na wschód docieraj¹do miast pó³nocno-wschodnich Chin, zas³aniaj¹c s³oñce i ograniczaj¹c widocznoœæ.Wschodnie wiatry nios¹ ze sob¹ drobiny ziemi z pó³nocno-zachodnich Chin a¿ naPó³wysep Koreañski i do Japonii, gdzie ludzie stale skar¿¹ siê na zas³aniaj¹ce œwia-t³o chmury py³u, który wszêdzie osiada. Je¿eli Chiny nie bêd¹ w stanie zahamowaæsta³ego wzrostu powierzchni upraw i ograniczyæ liczebnoœci stad na ³¹kach, co le¿yu podstaw zjawiska burz piaskowych, to nale¿y siê obawiaæ, ¿e mo¿e to pobudziæludnoœæ do masowych migracji do i tak przeludnionych miast pó³nocno-wschod-nich regionów, a w konsekwencji zagroziæ przysz³oœci gospodarczej tego kraju13.

Œwiat cierpi tak¿e na deficyt wody. Nadmierne pompowanie wody z formacji wo-donoœnych, powszechne obecnie na wszystkich kontynentach, doprowadzi³o do obni-¿enia poziomu wód gruntowych, poniewa¿ ubytki wody przewy¿szaj¹ tempo ich uzu-pe³niania z opadów. Problemy z nawadnianiem s¹ tak stare, jak samo nawadnianie, alemowa tu o nowym zagro¿eniu, które pojawi³o siê w ci¹gu ostatniego æwieræwieczawraz z konstrukcj¹ pomp dieslowskich i potê¿nych pomp o napêdzie elektrycznym.

Poziom wód obni¿a siê na skutek sta³ego zwiêkszania produkcji ¿ywnoœci przeztrzech g³ównych producentów – Chiny, Indie i Stany Zjednoczone. Wody gruntowena Równinie Pó³nocnochiñskiej, która ma 25-procentowy udzia³ w zbiorach zbo¿aw Chinach, obni¿aj¹ siê po oko³o 1,5 m rocznie. To samo dzieje siê w wiêkszoœcirejonów Indii, szczególnie w Pend¿abie, spichlerzu zbo¿owym tego kraju. W Sta-nach Zjednoczonych poziom wód gruntowych obni¿a siê w po³udniowych stanachWielkich Równin, gdzie uprawia siê zbo¿e, co prowadzi do kurczenia siê powierzchninawadnianych gruntów14.

Odprowadzanie wody z rzek na potrzeby irygacji i miast jest tak¿e nadmierne,tak ¿e w niektórych rzekach pozostaje jej niewiele albo zgo³a nic. Kolorado, g³ów-na rzeka w po³udniowo-zachodnich stanach USA, rzadko obecnie dociera do mo-rza. ¯ó³ta Rzeka, kolebka chiñskiej cywilizacji, w niektórych porach roku wysy-cha, a przy niskich poziomach wody pozbawia rolników mo¿liwoœci nawadnianiaich pól. Indus i Ganges podczas suszy ledwie dop³ywaj¹ do morza. Z Nilu niewielewody trafia do Morza Œródziemnego o ka¿dej porze roku. Wysychanie rzek zak³ócasymbiotyczny zwi¹zek miêdzy oceanami a kontynentami. Dziêki oceanom konty-nenty nawadniane s¹ za poœrednictwem nasyconych wilgoci¹ mas powietrza prze-suwaj¹cych siê w g³¹b l¹dów, a kontynenty z kolei zasilaj¹ oceany w sk³adnikiod¿ywcze, które niesie ze sob¹ sp³ywaj¹ca z nich woda15.

Ekonomia a ekologia


Ekonomiczna eksploatacja lasów jest tak¿e nadmierna. Drzewa wycina siê i pali wtempie szybszym, ni¿ lasy s¹ w stanie zregenerowaæ siê lub zostaæ nasadzone. Nad-mierne rozszerzanie powierzchni uprawnej jest powszechne w wielu regionach, wtym w Azji Po³udniowo-Wschodniej, Afryce Zachodniej, brazylijskiej Amazonii.Na ca³ym globie powierzchnia zalesiona kurczy siê o ponad 9 mln hektarów rocz-nie; jest to obszar równy powierzchni Portugalii16.

Poza wypieraniem przez uprawy niektóre lasy deszczowe s¹ niszczone przezpo¿ary. Zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, ale porêby i osiedla, które powstaj¹ wpobli¿u prowadz¹cych do nich dróg, rozcz³onkowa³y je i doprowadzi³y do ich wy-suszenia do tego stopnia, ¿e zapalaj¹ siê one z ³atwoœci¹, czêsto od piorunu albopodpalane przez niezwa¿aj¹cych na nic spragnionych ziemi plantatorów, farmerówi w³aœcicieli rancz.

PóŸnym latem 1997 r., w czasie suszy wywo³anej pr¹dem El NiÒo, wypalily siêlasy deszczowe na Borneo i Sumatrze. Ten po¿ar sta³ siê g³oœny z powodu rozsnu-waj¹cego siê na setki kilometrów dymu, który sta³ siê plag¹ dla ludzi nie tylko wIndonezji, lecz tak¿e w Malezji, Singapurze, Wietnamie, Tajlandii i na Filipinach.Jak donoszono, z powodu dymu w tym rejonie musiano odwo³aæ 1,1 tys. rejsówsamolotów pasa¿erskich. Kierowcy jeŸdzili w ci¹gu dnia z zapalonymi œwiat³ami,staraj¹c siê odnaleŸæ drogê wœród gêstego dymu. Miliony ludzi z powodu smogucierpia³o na ró¿ne dolegliwoœci17.

Deforestacja mo¿e du¿o kosztowaæ. Rekordowo katastrofalne powodzie w ba-senie rzeki Jangcy w lecie 1998 r. wygna³y z domów 120 mln ludzi. Chocia¿ po-cz¹tkowo by³a mowa o klêsce ¿ywio³owej, nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przyczyni³osiê do niej wytrzebienie w tym rejonie 85% pierwotnego obszaru lasów, tak i¿ po-zosta³o niewiele poszycia roœlinnego zdolnego wch³on¹æ ulewne deszcze18.

Trzebienie lasów ogranicza tak¿e cyrkulacjê wód wewn¹trz l¹du, powoduj¹czmniejszenie opadów w g³êbi kontynentów. Kiedy deszcz pada na zdrow¹ gêstwinêlasów, oko³o º opadów sp³ywa z powrotem do morza, natomiast æ paruje albobezpoœrednio, albo drog¹ transpiracji poprzez liœcie. Gdy ziemia zostaje oczyszczo-na pod uprawê albo pastwiska, albo po prostu lasy wycina siê dla pozyskania drew-na, te proporcje uk³adaj¹ siê odwrotnie – æ wody wraca do morza, a º paruje,w³¹czaj¹c siê do obiegu na l¹dzie. Wraz z postêpem zniszczenia naturalny systemnawadniania obszarów l¹dowych wielkich kontynentów, takich jak Afryka i Azja,s³abnie19.

Dowody nieumiarkowanych potrzeb ludzkich daj¹ siê zauwa¿yæ tak¿e w przy-padku oceanów. Wzrost zapotrzebowania na proteiny w ci¹gu kilku ostatnich dzie-siêcioleci by³ wy¿szy ni¿ zrównowa¿ona wydajnoœæ ³owisk. Obecnie 2/3 ³owisk oce-

27

anicznych eksploatuje siê na granicy albo ponad granice ich zrównowa¿onej wy-dajnoœci. Na wielu nie ma ju¿ co ³owiæ. W 1992 r. bogate ³owiska dorsza NowejFundlandii, które dostarcza³y ryb przez kilka stuleci, nagle wyczerpa³y siê, co kosz-towa³o Kanadyjczyków zlikwidowanie 40 tys. miejsc pracy. Mimo wprowadzeniazakazu po³owów, obowi¹zuj¹cego ju¿ prawie 10 lat, na odrodzenie rybo³ówstwa wtym rejonie trzeba bêdzie jeszcze poczekaæ20.

Dalej na po³udnie podobny upadek spotka³ ³owiska w amerykañskiej ZatoceChesapeake. Sto lat wczeœniej te niezwykle bogate wody dostarcza³y ponad 45 tys.ton ostryg rocznie. W 1999 r. z³owiono ich zaledwie niespe³na 1,5 tys. Taki sam losspotka³ spustoszone przez rabunkow¹ eksploatacjê ³owiska w Zatoce Syjamskiej;od 1963 r. ich wydajnoœæ zmniejszy³a siê o 80%, sk³aniaj¹c tajlandzkie minister-stwo rybo³ówstwa do zakazu po³owów na obszarach tych wód21.

Œwiat traci tak¿e swoj¹ biologiczn¹ ró¿norodnoœæ, gdy¿ poszczególne gatunkiroœlin i zwierz¹t gin¹ szybciej, ni¿ rozwijaj¹ siê nowe. To biologiczne zubo¿enieZiemi jest wynikiem niszczenia œrodowiska, zanieczyszczeñ, zmian klimatycznychoraz ³owiectwa. Ka¿de nowe wydanie przez Œwiatow¹ Uniê Ochrony Przyrody(World Conservation Union – IUCN)* Czerwonej listy zagro¿onych gatunków (RedList of Threatened Species) przynosi dowody na to, ¿e przybli¿amy siê do fazy ichmasowego wymierania.

Wed³ug najnowszych ocen, opublikowanych przez IUCN w 2000 r., 1 na 8spoœród 9946 ¿yj¹cych na œwiecie gatunków ptaków jest zagro¿ony, podobnie jak1 na 4 spoœród 4763 gatunków ssaków i prawie 1/3 wszystkich 25 tys. gatunkówryb22.

Niektóre kraje ju¿ ponios³y wielkie straty. Na przyk³ad Australia straci³a wci¹gu ostatnich dwóch wieków 16 ze 140 gatunków ssaków. W dorzeczu Kolorado,w po³udniowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych 29 z 50 ¿yj¹cych gatunków rybzanik³o, czêœciowo dlatego, ¿e ich rzeczne œrodowisko wysch³o. Wymar³ych gatun-ków nie mo¿na przywróciæ do ¿ycia. Jak g³osi popularne powiedzenie: „Wymierasiê raz na zawsze”23.

Korzyœci wynikaj¹ce z ró¿norodnoœci form ¿ycia na Ziemi s¹ niezliczone. Po-legaj¹ one nie tylko na tym, ¿e poszczególne gatunki podtrzymuj¹ okreœlone eko-systemy, do których nale¿¹; przynosz¹ te¿ korzyœci ekonomiczne, takie jak dostar-czanie substancji leczniczych i plazmy zarodkowej. Wraz ze zmniejszaniem siê ró¿-norodnoœci, kurczy siê apteka natury, pozbawiaj¹c przysz³e pokolenia mo¿liwoœcinowych odkryæ.

Ekonomia a ekologia

* Pe³na nazwa: International Union for Conservation of Nature and Natural Resources [przyp. t³um.].


Rozwijaj¹ca siê dzia³alnoœæ gospodarcza przyczyni³a siê do niedoborów w eko-systemach, zak³ócaj¹c równoczeœnie naturalne stosunki równowagi w innych dzie-dzinach. W wyniku ogromnego wzrostu iloœci spalanych paliw kopalnych, poczy-naj¹c od 1950 r., emisja dwutlenku wêgla przekroczy³a zdolnoœæ jego absorpcjiprzez ekosystemy. Wzrost nasycenia atmosfery CO

2 jest, zdaniem meteorologów,

przyczyn¹ wzrostu temperatury Ziemi. Czternaœcie najcieplejszych lat, licz¹c od1866 r., odk¹d notuje siê to zjawisko, wyst¹pi³o po 1980 r.24

Jednym ze skutków wzrostu temperatury jest zwiêkszenie liczby niszczyciel-skich burz. W grudniu 1999 r. trzy potê¿ne nawa³nice powali³y we Francji milionydrzew, niektóre licz¹ce setki lat. Tysi¹ce budynków uleg³o zburzeniu. Te zawieru-chy, najgwa³towniejsze, jakie dot¹d notowano we Francji, wyrz¹dzi³y szkody prze-kraczaj¹ce 10 mld dol. – 170 dol. na g³owê mieszkañca tego kraju. W ten sposóbnatura pobiera³a w³asny podatek od spalania paliw kopalnych25.

W paŸdzierniku 1998 r. huragan Mitch – jedna z potê¿niejszych burz, jakienadci¹gnê³y znad Atlantyku – przetoczy³ siê nad Karaibami i zatrzyma³ siê na kilkadni na wybrze¿u Ameryki Œrodkowej. W tym czasie dzia³a³ jak gigantyczna pompaczerpi¹ca wodê z oceanu i polewaj¹ca ni¹ l¹d. Na niektóre rejony Hondurasu wci¹gu kilku dni spad³o po 2 m deszczu. Huragan by³ tak potê¿ny i tak wielkieiloœci wody rozla³ w Ameryce Œrodkowej, ¿e zmieni³ ukszta³towanie terenu, prze-mieniaj¹c góry i wzniesienia w wielkie strumienie b³ota, które poch³ania³y ca³ewioski, pozbawiaj¹c ¿ycia oko³o 10 tys. ludzi. Zniszczeniu uleg³y 4/5 zbiorów. Wniektórych rejonach ogromne strumienie rw¹cej wody ca³kowicie zmy³y warstwêpróchnicy, tak ¿e ziemia nie bêdzie siê nadawa³a pod uprawê do koñca naszychdni26.

Ogólny bilans strat spowodowanych huraganem by³ pora¿aj¹cy. Zniszczeniadróg, mostów, budynków i innych obiektów infrastruktury cofnê³y rozwój Hondu-rasu i Nikaragui o dziesiêciolecia. Szacowane na 8,5 mld dol. szkody w tym regio-nie by³y prawie równe produktowi krajowemu brutto obu tych krajów ³¹cznie27.

Liczba klêsk naturalnych roœnie. Munich Re, jedno z najwiêkszych towarzystwreasekuracyjnych œwiata, poinformowa³o, ¿e w latach dziewiêædziesi¹tych zdarzy-³o siê trzy razy wiêcej wielkich klêsk ¿ywio³owych ni¿ w latach szeœædziesi¹tych.Straty materialne zwiêkszy³y siê oœmiokrotnie. Wyp³aty odszkodowañ powiêkszy-³y siê piêtnastokrotnie. Chocia¿ w klasyfikacji Munich Re nie rozró¿nia siê klêsk¿ywio³owych od tych spowodowanych przez cz³owieka, wiêksz¹ czêœæ tego wzro-stu mo¿na przypisaæ tym pierwszym, w szczególnoœci burzom, suszom i ¿ywio³o-wo wybuchaj¹cym po¿arom, do czego bezpoœrednio przyczynia siê ludzka dzia³al-noœæ28.

29

Ubezpieczyciele doskonale wiedz¹, ¿e nawet nieznaczna zmiana klimatu mo¿eprowadziæ do skokowego wzrostu szkodowoœci. Na przyk³ad 10-procentowy wzrostszybkoœci wiatru mo¿e podwoiæ szkody, które powoduje burza. Koszty uporania siêze skutkami podwy¿szaj¹cego siê poziomu mórz pod wp³ywem nieznacznego wzro-stu temperatury ³atwo mog¹ przekroczyæ mo¿liwoœci gospodarek wielu krajów29.

Andrew Dlugolecki, cz³onek wy¿szego kierownictwa najwiêkszej brytyjskiejgrupy ubezpieczeniowej CGNU*, poinformowa³, ¿e szkody maj¹tkowe w skali œwia-towej rosn¹ w tempie 10% rocznie. S¹dzi on, ¿e ekonomiczny uszczerbek powodo-wany zmianami klimatycznymi dopiero zaczynamy odczuwaæ. Przy obecnym tempiewzrostu oko³o 2065 r. wielkoœæ szkód przewy¿szy przewidywany produkt œwiatowy.Na d³ugo przed tym, zauwa¿a Dlugolecki, œwiat stanie w obliczu bankructwa30.

Chyba najbardziej niepokoj¹cym skutkiem ocieplenia klimatu jest topnienielodów. W ci¹gu ostatnich 35 lat pokrywa lodowa Morza Arktycznego zmniejszy³asiê o 42%. Wed³ug studium norweskich uczonych za 50 lat na Morzu Arktycznymw porze letniej nie bêdzie wcale lodu. Wielu naukowców przyjê³o ze zdumieniemwiadomoœæ, ¿e jakiœ lodo³amacz natrafi³ w po³owie sierpnia 2000 r. na bieguniepó³nocnym na otwarte morze31.

Topienie pokrywy lodowej Morza Arktycznego nie wp³ywa na podniesienie siêpoziomu mórz, poniewa¿ jest ona i tak pogr¹¿ona w oceanie. Ale pokrywa lodowaGrenlandii te¿ zaczyna siê topiæ. Grenlandia jest trzy razy wiêksza ni¿ Teksas, gru-boœæ pokrywy lodowej zaœ w niektórych rejonach siêga tam 2 km. Jak zauwa¿ono wartykule zamieszczonym w „Science”, gdyby ca³a pokrywa lodowa Grenlandii mia³asiê stopiæ, podwy¿szy³oby to poziom wód o oko³o 7 m, zatapiaj¹c przybrze¿ne mia-sta œwiata i azjatyckie rejony uprawy ry¿u w rozlewiskach rzek. Wzrost poziomumorza nawet o 1 m spowodowa³by zatopienie po³owy pól ry¿owych w Banglade-szu. Przyczyni³by siê tak¿e do spadku produkcji ¿ywnoœci poni¿ej poziomu umo¿-liwiaj¹cego prze¿ycie milionom ludzi32.

Z pocz¹tkiem XXI w. ludzkoœæ znalaz³a siê w kleszczach postêpuj¹cego pu-stynnienia l¹dów i rosn¹cego poziomu mórz. Te same si³y, które cywilizacja stwo-rzy³a, zmuszaj¹ j¹ do cofania siê. Przy sta³ym wzroœcie liczby ludnoœci nadaj¹ce siêdo zamieszkania obszary naszej planety kurcz¹ siê.

Poza zmianami klimatycznymi materialne skutki zniszczenia i zachwiania rów-nowagi œrodowiska – wyczerpuj¹ce siê ³owiska, opuszczone pola, kurcz¹ce siê ob-szary lasów – mia³y charakter miejscowy. Jeœli jednak lokalne szkody bêd¹ siê ku-

Ekonomia a ekologia

* Grupa ubezpieczeniowa CGNU powsta³a z po³¹czenia Commercial Union i General Accident od 1 lipca2002 r. wystêpuje pod nazw¹ Aviva plc [przyp. t³um.].


mulowaæ, ostatecznie odbije siê to na rozwoju gospodarczym w skali globalnej. Wwarunkach coraz œciœlej zintegrowanej gospodarki œwiatowej zaburzenia w lokal-nych ekosystemach mog¹ mieæ globalne skutki.

NAUKI Z PRZESZ£OŒCI

Joseph Tainter, opisuj¹c w The Collapse of Complex Civilizations upadek daw-nych cywilizacji, zastanawia siê nad przyczynami, które do tego doprowadzi³y. Czyby³a to degradacja œrodowiska, zmiany klimatyczne, konflikty spo³eczne, najazdyobcych? A mo¿e – dodaje – „...dzia³a tutaj jakaœ tajemnicza wewnêtrzna dynamikawzrostu i upadku cywilizacji?”33

Ukazuj¹c kontrast miêdzy kwitn¹cymi niegdyœ cywilizacjami a zapuszczeniemobszarów, które zajmowa³y, cytuje on archeologa Roberta McAdamsa, opisuj¹cegoterytoria zajmowane przez star¹ cywilizacjê sumeryjsk¹ w rozlewiskach doliny Eu-fratu – teraz puste, opuszczone, nienadaj¹ce siê do uprawy. Adams opisuje „...pl¹ta-ninê diun, grobli od dawna nieczynnych kana³ów i rumowisk dawnych osiedli, któ-re tworz¹ p³aski, bezkszta³tny krajobraz. Wegetacja jest sk¹pa, a wiele rejonów jestjej ca³kowicie pozbawionych. A jednak w pewnym okresie znajdowa³o siê tu cen-trum najstarszej oœwieconej, zurbanizowanej cywilizacji œwiata”34.

Sumeryjska cywilizacja czwartego tysi¹clecia przed Chrystusem nale¿a³a donajœwietniejszych, góruj¹c ponad wszystkim, co istnia³o wczeœniej. S³u¿¹cy jej sys-tem nawodnieñ, zbudowany wed³ug skomplikowanych projektów in¿ynieryjnych,by³ podstaw¹ wysoce wydajnego rolnictwa, pozwala³ rolnikom produkowaæ nad-wy¿ki ¿ywnoœci, które umo¿liwi³y rozwój pierwszych miast. Zarz¹dzanie tym sys-temem wymaga³o rozwiniêtej organizacji spo³ecznej, prawdopodobnie bardziejskomplikowanej ni¿ jakakolwiek z mog¹cych istnieæ przedtem. Sumerowie jakopierwsi zaczêli budowaæ miasta i pos³ugiwaæ siê pismem; by³o to pismo klinowe.Byli chyba z tego tak dumni, jak my jesteœmy dzisiaj dumni z Internetu35.

By³a do nadzwyczajna cywilizacja, ale przy budowie systemu irygacyjnegopope³niono b³¹d, który mia³, koniec koñców, doprowadziæ do upadku gospodarkirolnej. Woda zatrzymywana przez tamy by³a kierowana na pola uprawne, przyczy-niaj¹c siê do podniesienia plonów. Czêœæ tej wody wch³ania³y uprawy, czêœæ paro-wa³a, a czêœæ przes¹cza³a siê w g³¹b ziemi. Z up³ywem czasu doprowadzi³o to dopodniesienia lustra wody, które powoli zbli¿a³o siê do powierzchni gruntu. Kiedyznalaz³o siê zaledwie kilkadziesi¹t centymetrów od niej, zaczê³o hamowaæ wzrostg³êbiej ukorzenionych upraw. Trochê póŸniej, kiedy wodê dzieli³o od powierzchniziemi ju¿ tylko kilkanaœcie centymetrów, zaczê³a ona parowaæ do atmosfery. Tym-

GOSPODARKA EKOLOGICZNA

31

czasem zawarta w niej sól pozostawa³a. Z biegiem czasu nagromadzenie soli zmniej-szy³o produktywnoœæ gruntów. B³¹d prowadz¹cy do zniszczenia œrodowiska pole-ga³ na tym, ¿e nie zaprojektowano sposobu drena¿u wody przesi¹kaj¹cej w g³¹bziemi36.

Pierwsz¹ reakcj¹ Sumerów na obni¿aj¹ce siê zbiory pszenicy by³o przerzuceniesiê na uprawê jêczmienia, który lepiej znosi zasolenie gruntu. Jednak w koñcu iplony jêczmienia zmala³y. Tak niedostatek ¿ywnoœci podminowa³ podstawy wiel-kiej cywilizacji37.

Odpowiednikiem cywilizacji Sumerów w Nowym Œwiecie by³a cywilizacjaMajów, która rozwinê³a siê na nizinach dzisiejszej Gwatemali. Kwit³a ona od 250 r.n.e. do upadku w 900 r. n.e. Podobnie jak Sumerowie, Majowie stworzyli rozwiniê-te, wysoce produktywne rolnictwo, uprawiaj¹c tarasowe poletka otoczone kana³a-mi doprowadzaj¹cymi wodê38.

Podobnie jak w przypadku Sumerów, zag³ada Majów by³a najwidoczniej zwi¹-zana ze spadkiem produkcji ¿ywnoœci. Przyczyn¹ upadku cywilizacji by³y defore-stacja i erozja gruntów, które zniszczy³y podstawy rolnictwa. Niedostatek ¿ywno-œci móg³ potem doprowadziæ do konfliktu spo³ecznego miêdzy ró¿nymi miastamiMajów, rywalizuj¹cymi o dostêp do jej zasobów39.

W póŸniejszych wiekach istnienia cywilizacji Majów na Wyspie Wielkanocnejna po³udniowym Pacyfiku rozwija³o siê nowe spo³eczeñstwo. Wyspa ta, o powierzch-ni 162,5 km2 le¿y w odleg³oœci oko³o 3,2 tys. km na zachód od Ameryki Po³udnio-wej i 2,2 tys. km od wyspy Pitcairn, najbli¿szego zamieszka³ego obszaru. Cywiliza-cja ta, zapocz¹tkowana oko³o 400 r., kwit³a na tej wulkanicznej wyspie dziêki uro-dzajnym glebom pokrytym bujn¹ roœlinnoœci¹, z drzewami wyrastaj¹cymi na 25 mwysokoœci i pniami o 2-metrowej œrednicy. Znaleziska archeologiczne wskazuj¹, ¿ejej mieszkañcy ¿ywili siê g³ównie produktami morza. Podstaw¹ wy¿ywienia by³ydelfiny, które mo¿na by³o upolowaæ jedynie z dalekomorskich ³odzi za pomoc¹harpuna, poniewa¿ nie pojawia³y siê one w wiêkszej liczbie w pobli¿u l¹du40.

Cywilizacja Wyspy Wielkanocnej kwit³a przez kilka stuleci, a jej populacjaros³a, osi¹gaj¹c, wed³ug szacunków, 20 tys. Wraz ze stopniowym wzrostem liczbyludnoœci wycinka lasów przekroczy³a zdolnoœæ ich regeneracji, a¿ w koñcu zabra-k³o wielkich drzew dostarczaj¹cych materia³u do budowy mocnych ³odzi oceanicz-nych, uniemo¿liwiaj¹c wyspiarzom wyprawy na po³owy delfinów. Prowadzi³o todo drastycznego ograniczenia mo¿liwoœci zaopatrywania wyspy w produkty mo-rza. Z wykopalisk archeologicznych wynika, ¿e w pewnym okresie koœci ludzkiewymiesza³y siê tam ze szcz¹tkami delfinów, co sugeruje, ¿e zdesperowana ludnoœæposuwa³a siê do kanibalizmu. Dzisiaj na wyspie mieszka oko³o 3 tys. osób41.

Ekonomia a ekologia


Wymieni³em zaledwie trzy dawne cywilizacje, które zanik³y, poniewa¿ najwi-doczniej wkroczy³y w pewnym okresie na drogê rozwoju gospodarki, której œrodo-wisko nie by³o w stanie podtrzymaæ. My te¿ kroczymy tak¹ drog¹. Nasz¹ cywiliza-cjê móg³by doprowadziæ do ruiny ka¿dy ze znanych nam sposobów niszczenia œro-dowiska. Podobnie jak system nawadniania bêd¹cy podstaw¹ gospodarki sumeryj-skiej okaza³ siê wadliwie zaprojektowany, tak samo u³omny jest system energetycz-ny, na którym opiera siê nasza nowoczesna gospodarka. Powoduje on wzrost nasy-cenia atmosfery dwutlenkiem wêgla, co prowadzi do zmiany klimatu Ziemi. Nieza-le¿nie od tego, czy chodzi o zasolenie pól w kraju Sumerów, erozjê ziemi Majówczy utratê mo¿liwoœci po³owów na dalekich morzach przez mieszkañców WyspyWielkanocnej, upadek dawnych cywilizacji zawsze wydaje siê zwi¹zany z ograni-czeniem mo¿liwoœci wy¿ywienia. Dzisiejszy przyrost ludnoœci globu o 80 mln rocz-nie, w czasie gdy poziom wód gruntowych opada, zwiastuje, ¿e problem wy¿ywie-nia mo¿e znów okazaæ siê s³abym ogniwem wiêzi ³¹cz¹cych œrodowisko z gospo-dark¹42.

Sumerowie nie wiedzieli o istnieniu Nowego Œwiata, a tym bardziej nie moglisobie wyobra¿aæ, ¿e stanie siê on kiedyœ podstaw¹ kwitn¹cych cywilizacji, np. Ma-jów. Majom natomiast nie œni³o siê, ¿e istnieje Wyspa Wielkanocna. Ka¿da z tychcywilizacji upad³a w izolacji, bez wp³ywu na pozosta³e. Jednak dzisiaj, w warun-kach zintegrowanej gospodarki œwiatowej, katastrofa w jednym kraju czy regionieodbije siê na nas wszystkich. Dewaluacja waluty któregoœ kraju rozwijaj¹cego siê,jak Indonezja, mo¿e za poœrednictwem Wall Street wywo³aæ szok na drugim krañcuœwiata. Bez odpowiedzi pozostaje pytanie dotycz¹ce losu owych dawnych cywili-zacji: czy zna³y one przyczyny swojego upadku? Czy Sumerowie rozumieli, ¿erosn¹ce zasolenie gruntów zmniejsza zbiory pszenicy? Je¿eli wiedzieli, to czy byliniezdolni podj¹æ kroki niezbêdne do zahamowania spadku poziomu wód grunto-wych, zupe³nie tak samo jak my dzisiaj daremnie staramy siê doprowadziæ do zmniej-szenia emisji dwutlenku wêgla?

PRZYK£AD CHIN

Nap³yw szokuj¹cych informacji z Chin pomaga zrozumieæ, dlaczego nasza go-spodarka nie mo¿e nas doprowadziæ tam, dok¹d zmierzamy. Chiny s¹ nie tylkokrajem najludniejszym na œwiecie, licz¹cym prawie 1,3 mld mieszkañców, ale od1980 r. tak¿e najszybciej rozwijaj¹cym siê pañstwem, którego gospodarka wzros³aod tego czasu czterokrotnie. Na przyk³adzie Chin mo¿emy jasno zobaczyæ, co siêdzieje, kiedy poziom ¿ycia masy ubogich ludzi nagle zaczyna wzrastaæ43.


33

Równolegle do wzrostu dochodów w Chinach zwiêkszy³a siê konsumpcja. Podwzglêdem spo¿ycia wieprzowiny na g³owê mieszkañca Chiñczycy doœcignêli ju¿Amerykanów, a obecnie koncentruj¹ wysi³ki na zwiêkszaniu produkcji wo³owiny.Jej rosn¹ce spo¿ycie w Chinach do œredniego poziomu spo¿ycia Amerykanina wy-maga³oby dostarczenia na rynek dodatkowych 49 mln ton tego miêsa. Jeœli takiprzyrost miano by uzyskaæ na sposób amerykañski, zak³adaj¹c wielkie farmy ho-dowlane, to na wy¿ywienie zwierz¹t trzeba by przeznaczyæ 343 mln ton ziarnarocznie, a wiêc iloœæ równ¹ ca³kowitym zbiorom zbo¿a w USA44.

Kiedy presja populacji na zasoby ziemi ros³a w analogicznym stadium rozwojuJaponii, Japoñczycy siêgnêli po proteiny zwierzêce z zasobów morskich. W 1998 r.spo¿ycie produktów morza w Japonii wynios³o prawie 10 mln ton. Gdyby Chiny, zdziesiêciokrotnie liczniejsz¹ populacj¹, chcia³y pójœæ t¹ sam¹ drog¹, musia³yby skon-sumowaæ w ci¹gu roku 100 mln ton produktów morza – tyle, ile wynosz¹ œwiatowepo³owy ryb45.

W 1994 r. rz¹d chiñski zdecydowa³, ¿e kraj bêdzie rozwija³ system transporto-wy, którego podstaw¹ jest samochód, i ¿e przemys³ samochodowy bêdzie jednym zmotorów przysz³ego rozwoju gospodarczego. Pekin wezwa³ g³ównych producen-tów samochodów, jak Volkswagen, General Motors i Toyota do inwestowania wChinach. Jednak¿e jeœli zamiar budowania systemu transportu samochodowego mia³-by siê urzeczywistniæ i w gara¿ach Chiñczyków znalaz³oby siê po jednym czy dwasamochody, a zu¿ycie benzyny ros³o w takim tempie jak w Stanach Zjednoczonych,to Chiny potrzebowa³yby 80 mln bary³ek ropy naftowej dziennie – wiêcej ni¿ obec-nie produkuje œwiat (74 mln bary³ek). Pod budowê niezbêdnych dróg, parkingówmusia³yby przeznaczyæ 16 mln hektarów ziemi, co równa siê po³owie powierzchni(31 mln hektarów) znajduj¹cej siê pod upraw¹ ry¿u – g³ównego zbo¿a konsumpcyj-nego – którego zbiory wynosz¹ obecnie 132 mln ton rocznie46.

Podobnie jest z papierem. Postêpuj¹ca modernizacja Chin prowadzi do wzrostuzu¿ycia tego produktu. Wynosi ono 35 kg na 1 mieszkañca i jeœliby mia³o wzrosn¹ædo 342 kg jak w USA, to Chiny potrzebowa³yby wiêcej papieru, ni¿ go produkujeobecnie ca³y œwiat. Poch³onê³oby to lasy ca³ego globu47.

Jak widzimy, zachodniego modelu rozwoju nie da siê zastosowaæ w Chinach poprostu dlatego, ¿e nie dysponujemy zasobami wystarczaj¹cymi do jego zasilania.Jeœli Chiny maj¹ kroczyæ obecn¹ drog¹ rozwoju gospodarczego, to na pokrycierosn¹cego zapotrzebowania na zbo¿e nie wystarcz¹ globalne zasoby ziemi i wody.Tak¿e gospodarka energetyczna oparta na paliwach kopalnych nie zapewni im nie-zbêdnej energii, dlatego, ¿e przewidywana œwiatowa produkcja ropy naftowej wzro-œnie w nadchodz¹cych latach niewiele ponad obecny poziom. Pomijaj¹c problem

Ekonomia a ekologia


dostêpnoœci istniej¹cych zasobów ropy, trzeba mieæ œwiadomoœæ, ¿e jeœli emisjadwutlenku wêgla na g³owê mieszkañca Chin mia³aby kiedykolwiek osi¹gn¹æ po-ziom amerykañski, tylko to zwiêkszy³oby jego globaln¹ emisjê oko³o dwóch razy,przyspieszaj¹c wzrost nasycenia atmosfery ziemskiej CO

248.

Chiny stoj¹ w obliczu gigantycznego wyzwania, jakim jest opracowanie strate-gii rozwoju uwzglêdniaj¹cej liczebnoœæ populacji. Chocia¿ dysponuj¹ one prawietakim samym area³em ziemi jak Stany Zjednoczone, to wiêkszoœæ licz¹cej 1,3 mldludnoœci tego kraju ¿yje w 1500-kilometrowym paœmie ci¹gn¹cym siê wzd³u¿wschodniego i po³udniowego wybrze¿a. Analogiczny wzrost gêstoœci zaludnieniaw Stanach Zjednoczonych wymaga³by st³oczenia czterokrotnie wiêkszej liczbymieszkañców, ni¿ licz¹ USA w rejonie na wschód od Missisipi49.

Warto zwróciæ uwagê, ¿e przejêcie zachodniego modelu gospodarczego przezChiny spotyka siê tam z oporem wewnêtrznym. Grupa wybitnych naukowców, wœródnich wielu cz³onków Chiñskiej Akademii Nauk, og³osi³a Bia³¹ Ksiêgê, kwestionu-j¹c decyzjê rz¹du postawienia na rozwój systemu transportu samochodowego. Wska-zuj¹ oni, ¿e Chiny nie maj¹ doœæ ziemi, by wy¿ywiæ ludnoœæ i równoczeœnie zbudo-waæ drogi, autostrady i parkingi dla samochodów. Zwracaj¹ tak¿e uwagê na siln¹zale¿noœæ od importu ropy naftowej, której kraj bêdzie potrzebowa³, groŸbê zanie-czyszczenia powietrza oraz korki na drogach, które bêd¹ siê tworzyæ, je¿eli bêdziesiê iœæ œladem USA50.

Je¿eli oparta na paliwach sta³ych, nakierowana na rozwój transportu samocho-dowego, marnotrawna gospodarka nie sprawdzi siê w Chinach, to nie bêdzie onafunkcjonowaæ tak¿e w Indiach z ich miliardow¹ ludnoœci¹. Nie sprawdzi siê te¿ wodniesieniu do pozosta³ych 2 mld mieszkañców rozwijaj¹cego siê œwiata. Zwa¿yw-szy, ¿e ekosystemy s¹ wspólne, a gospodarka coraz bardziej zintegrowana, modelten nie bêdzie w ostatecznym rachunku funkcjonowaæ tak¿e w krajach uprzemys³o-wionych.

Przyk³ad Chin wskazuje, ¿e œwiat nie mo¿e na d³u¿sz¹ metê iœæ obran¹ drog¹.Uzmys³awia on piln¹ koniecznoœæ restrukturyzacji globalnej gospodarki, zbudowa-nia nowej – gospodarki na miarê Ziemi.

PRZYSPIESZENIE RYTMU HISTORII

Tempo zmian, w czêœci napêdzanych innowacjami technicznymi, ulega nad-zwyczajnemu przyspieszeniu. Bill Joy, wspó³za³o¿yciel i g³ówny specjalista w SunMicrosystems, ostrzeg³ w artykule opublikowanym na pocz¹tku 2000 r. w mie-siêczniku „Wired”, ¿e szybki postêp w robotyce, in¿ynierii genetycznej i nanotech-

35

nice mo¿e zaowocowaæ potencjalnie nierozwi¹zywalnymi problemami. Jest on szcze-gólnie zaniepokojony tym, ¿e coraz wiêksza zale¿noœæ cz³owieka od coraz inteli-gentniejszych komputerów umo¿liwi im któregoœ dnia zapanowanie nad nim51.

Szybki postêp techniczny przyspiesza bieg historii, utrudniaj¹c instytucjom spo-³ecznym skuteczne zapanowanie nad ni¹. To samo mo¿na powiedzieæ o przyroœcieludnoœci œwiata szybszym ni¿ wzrost gospodarczy i coraz czêœciej ujawniaj¹cychsiê sprzecznoœciach miêdzy wzrostem gospodarki a ograniczeniami ekosystemów.Obecne tempo zmian nie ma precedensu.

Do niedawna przyrost liczby ludnoœci by³ na tyle powolny, ¿e nie by³o powodudo powa¿niejszego niepokoju. Jednak od 1950 r. przyby³o na œwiecie wiêcej ludzini¿ w ci¹gu minionych 4 mln lat, kiedy nasi najdawniejsi przodkowie przyjêli po-stawê wyprostowan¹. Rozwój ekonomiczny w dawnych czasach by³ równie powol-ny. Aby to zilustrowaæ, mo¿na przytoczyæ fakt, ¿e wzrost gospodarki œwiatowej w2000 r. by³ wiêkszy ni¿ w ca³ym XIX w.52

Przez wiêksz¹ czêœæ historii ludzkoœci wzrost liczby ludnoœci, dochodów i roz-wój nowej techniki by³y tak powolne, ¿e za ¿ycia jednego pokolenia wrêcz niedo-strzegalne. Wzrost zbiorów zbo¿a z 1,1 tony z hektara w 1950 r. do 2,8 tony zhektara w 2000 r. przewy¿sza przyrost osi¹gniêty w ci¹gu minionych 11 tys. lat,licz¹c od pocz¹tków rolnictwa do 1950 r.53

Obecny wzrost liczby ludnoœci nie ma precedensu. Przez wiêksz¹ czêœæ naszejegzystencji jako gatunku liczebnoœæ populacji mierzy³o siê w tysi¹cach. Dzisiajmiar¹ s¹ miliardy. Ewolucja przygotowa³a nas do radzenia sobie z wieloma zagro-¿eniami, ale chyba nie z groŸb¹, jak¹ stanowimy sami dla siebie wskutek niekontro-lowanego mno¿enia siê.

Gospodarka œwiatowa rozwija siê teraz jeszcze szybciej. W porównaniu z sied-miokrotnym wzrostem œwiatowej produkcji dóbr i us³ug od 1950 r. wszystko, coosi¹gnêliœmy we wczeœniejszej historii, wydaje siê drobnym okruchem. W pocz¹tko-wych fazach rewolucji przemys³owej wzrost gospodarczy rzadko przekracza³ 1–2%rocznie. Kraje rozwijaj¹ce siê, które siê teraz industrializuj¹, osi¹gaj¹ o wiele szybszetempo rozwoju ni¿ dawniej dlatego, ¿e nie musz¹ tworzyæ nowej techniki niezbêd-nej w nowoczesnym industrialnym spo³eczeñstwie, takiej jak elektrownie, samo-chody i lodówki. Mog¹ zwyczajnie korzystaæ z doœwiadczeñ i osi¹gniêæ technicz-nych poprzedników54.

Lepiej rozwiniête instytucje finansowe pozwalaj¹ dzisiaj spo³eczeñstwom ³a-twiej ni¿ w przesz³oœci mobilizowaæ kapita³ na inwestycje. Dziêki temu kraje, którez powodzeniem przesz³y okres uprzemys³owienia pod koniec XX w., dokona³y tegow rekordowym tempie. Na przyk³ad od 1990 r. wzrost gospodarczy krajów rozwi-

Ekonomia a ekologia


jaj¹cych siê Azji Wschodniej wynosi³ œrednio 7% rocznie i by³ o wiele szybszy ni¿w krajach uprzemys³owionych kiedykolwiek wczeœniej55.

Innym przyk³adem szybkich zmian mo¿e byæ to, ¿e od 1974 r. zidentyfikowanooko³o 28 nowych chorób zakaŸnych, poczynaj¹c od HIV, który zabi³ 22 mln ludzi,po chorobê Creutzfeldta-Jakoba – ludzk¹ odmianê g¹bczastego zwyrodnienia mó-zgu u byd³a („choroby szalonych krów” – BSE), stwierdzon¹ w prawie 100 przy-padkach. Niektóre czynniki chorobotwórcze s¹ nowe, inne – wystêpuj¹ce w niektó-rych odleg³ych rejonach – zosta³y rozwleczone po ca³ym œwiecie na skutek nowo-czesnych œrodków transportu56.

Przyspieszenie rytmu historii przejawia siê tak¿e zderzeniem rosn¹cych ludz-kich potrzeb z naturalnymi ograniczeniami Ziemi. Przywódcy polityczni zajmuj¹siê teraz przewa¿nie skutkami opisanych wy¿ej zderzeñ – upadkiem rybo³ówstwa,obni¿aniem siê poziomu wód gruntowych, trudnoœciami ¿ywnoœciowymi i corazwiêkszymi zniszczeniami powodowanymi przez burze, a na dodatek stale wzbiera-j¹c¹ fal¹ uchodŸstwa oraz wielu innymi zjawiskami wywo³anymi przekroczeniemgranic wydolnoœci natury. Przyspieszenie zmian stworzy³o now¹ sytuacjê, w którejjednostki i spo³eczeñstwa, dawniej rzadko podlegaj¹ce gwa³townym zmianom, te-raz zmieniaj¹ siê nieustannie. Reaguj¹ nie tylko na potrzeby wzrostu, ale te¿ na jegoskutki.

Podstawowym pytaniem jest, czy przyspieszenie zmian, bêd¹cych integraln¹czêœci¹ nowoczesnego stylu ¿ycia, nie zaczyna przekraczaæ mo¿liwoœci naszychinstytucji spo³ecznych do sprostania im. Zmiany sprawiaj¹ szczególn¹ trudnoœæinstytucjom zajmuj¹cym siê problematyk¹ miêdzynarodow¹ albo globaln¹, jeœlibowiem maj¹ przynieœæ oczekiwany efekt, to wymagaj¹ skoordynowanych,wspólnych dzia³añ wielu krajów o zró¿nicowanej kulturze. Na przyk³ad utrzy-manie obecnego poziomu dalekomorskich po³owów ryb mog³oby byæ mo¿liwetylko wtedy, gdyby zainteresowane kraje zdo³a³y zawrzeæ wiele porozumieñ oograniczeniu po³owów na poszczególnych ³owiskach. Rodzi siê tak¿e pytanie –czy rz¹dy, wspó³pracuj¹c w skali globalnej, s¹ w stanie dzia³aæ dostatecznie szyb-ko, aby ustabilizowaæ klimat, zanim jego zmiany doprowadz¹ do zahamowa-nia rozwoju?

Problemem jest nie to, czy wiemy, co trzeba zrobiæ, albo czy dysponujemyniezbêdnymi do tego œrodkami technicznymi. Jest nim pytanie, czy nasze instytucjespo³eczne s¹ zdolne przeprowadziæ to w czasie, jaki jeszcze nam pozosta³. Jak napi-sa³ H. G. Wells w Historii œwiata, „Historia ludzkoœci staje siê coraz bardziej wyœci-giem edukacji z katastrof¹”57.

37

RESTRUKTURYZACJA ALBO ZAG£ADA

Niezale¿nie od tego, czy badamy œrodowiskowe przyczyny schy³ku wczeœniej-szych cywilizacji, czy zastanawiamy siê, w jaki sposób zastosowanie zachodniegomodelu rozwoju przemys³owego w Chinach wp³ynie na ekosystemy, staje siê oczy-wiste, ¿e model ten nie jest w stanie zapewniæ trwa³ego postêpu gospodarczego. Wnaszych krótkowzrocznych staraniach o podtrzymanie wzrostu gospodarki œwiato-wej w jej obecnej strukturze trwonimy kapita³ Ziemi. Przez d³ugi czas martwiliœmysiê deficytami gospodarczymi, tymczasem na d³ug¹ metê naszej przysz³oœci gospo-darczej zagra¿aj¹ deficyty ekologiczne. Deficyt ekonomiczny to jest to, co po¿y-czamy od siebie, natomiast deficyt ekologiczny oznacza to, czego pozbawiamy przy-sz³e pokolenia58.

Herman E. Daly, intelektualny ojciec szybko rozwijaj¹cej siê ekonomii ekolo-gicznej, zauwa¿a, ¿e œwiat „...przeszed³ z ery, w której czynnikiem ograniczaj¹cymrozwój gospodarczy by³ kapita³ wytworzony przez cz³owieka (era »pustego œwia-ta«), do ery, w której tym czynnikiem sta³ siê coraz szczuplejszy kapita³ natury (era»pe³nego œwiata«). Kiedy by³o nas ma³o w stosunku do wielkoœci planety, mieliœmydo czynienia z niedostatkiem kapita³u ludzkiego. Kapita³ natury wystêpowa³ w ob-fitoœci. Teraz to siê zmieni³o. Wraz z ci¹g³ym rozwojem przedsiêbiorczoœci produk-ty i funkcje ekosystemów s¹ coraz trudniej dostêpne, a czynnikiem ograniczaj¹cymstaje siê w coraz wiêkszym stopniu kapita³ natury, podczas gdy kapita³ ludzki jestcoraz ³atwiej dostêpny59.

Warunkiem przebudowy rujnuj¹cej œrodowisko gospodarki w tak¹, która mo¿estaæ siê trwa³ym noœnikiem postêpu, jest dokonanie kopernikañskiego przewrotu wnaszej œwiadomoœci ekonomicznej, uznanie, ¿e gospodarka jest czêœci¹ ekosystemów imo¿e zapewniæ postêp jedynie wtedy, gdy zostanie przekszta³cona tak, ¿e bêdzie ztym systemem zgodna. Kardynalnym wyzwaniem dla naszego pokolenia jest stwo-rzenie gospodarki ekologicznej nieniszcz¹cej œrodowiska. Zrestrukturyzowana go-spodarka mo¿e zostaæ zintegrowana z ekosystemami tak, ¿e bêdzie stabilizowaæich wzajemne zale¿noœci, a postêp ekonomiczny bêdzie nadal mo¿liwy.

Niestety, wspó³czesna ekonomia nie daje teoretycznych podstaw do budowytakiej gospodarki, która powinna byæ budowana ze zrozumieniem podstawowychpojêæ ekologicznych, takich jak zrównowa¿ona wydajnoœæ, trwa³a produktywnoœæ,cykle obiegu substancji od¿ywczych, cykl hydrologiczny oraz systemy klimatycz-ne. Planiœci musz¹ tak¿e wiedzieæ, ¿e systemy naturalne dostarczaj¹ nie tylko dóbr,lecz tak¿e us³ug – czêsto cenniejszych ni¿ dobra.

Wiemy, o jak¹ transformacjê nam chodzi. W najwiêkszym uproszczeniu mo¿napowiedzieæ, ¿e oparta na paliwach kopalnych, stawiaj¹ca na rozwój motoryzacji,

Ekonomia a ekologia


marnotrawna gospodarka nie mo¿e rozwijaæ siê w dotychczasowych warunkach.Alternatyw¹ mo¿e byæ gospodarka oparta na energii s³onecznej i wodorowej, nakomunikacji miejskiej wykorzystuj¹cej nowoczesne systemy publicznego transpor-tu szynowego, preferuj¹cej raczej rowery ni¿ samochody, a tak¿e na komplekso-wym wykorzystaniu odpadów i surowców wtórnych. Musimy te¿ jak najszybciejustabilizowaæ liczbê ludnoœci.

W jaki sposób mo¿emy doprowadziæ do tak g³êbokiej restrukturyzacji gospo-darki, jeœli wszyscy decydenci – przywódcy polityczni, planiœci w przedsiêbior-stwach, bankierzy, a tak¿e konsumenci – kieruj¹ siê sygna³ami rynku, a nie wymo-gami ekologicznej równowagi? Jak w³¹czymy œwiadomoœæ ekologiczn¹ w procesypodejmowania decyzji ekonomicznych? Czy jest mo¿liwe, aby wszyscy decydencimyœleli ekologicznie, aby zdawali sobie sprawê z ekologicznych konsekwencji swo-ich decyzji? OdpowiedŸ powinna brzmieæ „nie”. Mo¿e siê to okazaæ po prostu nie-mo¿liwe.

Ale mo¿e jest inna, prostsza droga do naszego celu. Osoby podejmuj¹ce decy-zje ekonomiczne opieraj¹ siê na sygna³ach rynku. Problem polega na tym, ¿e rynekczêsto nie mówi prawdy o œrodowisku. Z regu³y zani¿a wycenê produktów i us³ug,nie uwzglêdniaj¹c kosztów ekologicznych.

Porównajmy np. cenê energii elektrycznej produkowanej si³ami wiatru i wy-twarzanej w elektrowni wêglowej. W cenie energii elektrycznej generowanej si³¹wiatru zawarte s¹ koszty wyprodukowania turbiny, jej zainstalowania i konserwacjioraz dostarczania elektrycznoœci odbiorcom. Cena energii ze spalania wêgla obej-muje koszty budowy elektrowni, wydobycia wêgla, jego transportu do elektrowni idostarczania energii odbiorcom. Tym, czego siê w tym rachunku nie uwzglêdnia, s¹zamiany klimatyczne spowodowane emisj¹ produktów spalania wêgla – coraz bar-dziej niszczycielskie burze, topnienie lodów, podnosz¹cy siê poziom mórz czy re-kordowe upa³y. Nie uwzglêdnia siê tak¿e szkód, jakie wyrz¹dzaj¹ kwaœne desz-cze w jeziorach i lasach, albo kosztów leczenia chorób uk³adu oddechowegopowodowanych zanieczyszczeniem powietrza. W ten sposób rynkowe koszty elek-trycznoœci uzyskanej ze spalania wêgla ogromnie zani¿aj¹ jej koszt dla spo³eczeñ-stwa.

Jednym ze sposobów wybrniêcia z tej sytuacji mog³aby byæ wspó³praca ekolo-gów i ekonomistów przy obliczaniu kosztów zmian klimatycznych, skutków kwa-œnych deszczów i zanieczyszczenia atmosfery. Te koszty mog³yby potem zostaæzrekompensowane podatkiem od produkcji energii ze spalania wêgla wliczonego wcenê odzwierciedlaj¹c¹ ca³kowity koszt wykorzystania tego paliwa. Taka procedu-ra powszechnie stosowana zapewni³aby, ¿e wszyscy decydenci – rz¹dy i poszcze-


39

gólni konsumenci – otrzymywaliby informacje niezbêdne do podjêcia m¹drzejszychi ekologicznie odpowiedzialnych decyzji.

Teraz ju¿ wiemy, jak restrukturyzowaæ gospodarkê œwiatow¹, ¿eby przywróciæzrównowa¿one stosunki miêdzy gospodark¹ a ekosystemami, które s¹ jej podstaw¹.Kiedy pomaga³em w tworzeniu koncepcji zrównowa¿onego pod wzglêdem ekolo-gicznym rozwoju gospodarczego w nowo utworzonym Worldwatch Institute, mia-³em tylko ogólne pojêcie, na czym ma polegaæ nowa gospodarka. Obecnie mo¿emyzapoznaæ siê z ni¹ o wiele dok³adniej.

Jesteœmy w stanie zbudowaæ gospodarkê ekologiczn¹, pos³uguj¹c siê istniej¹-cymi œrodkami technicznymi. By³aby ona ekonomicznie racjonalna, je¿eli zmusili-byœmy rynek do mówienia prawdy o rzeczywistych kosztach wytwarzania produk-tów i us³ug, które kupujemy.

Problem polega nie na tym, ile bêdzie kosztowaæ przeprowadzenie takiej trans-formacji, ale ile bêdzie nas kosztowaæ jej zaniechanie. ÿystein Dahle, emerytowa-ny wiceprezes Esso odpowiedzialny za sektor Norwegii i Morza Pó³nocnego, stwier-dzi³: „Socjalizm upad³, poniewa¿ nie pozwala³ cenom mówiæ prawdy ekonomicz-nej. Kapitalizm mo¿e upaœæ, poniewa¿ nie pozwala cenom mówiæ prawdy ekolo-gicznej”60.

Niniejsza ksi¹¿ka stawia sobie trzy cele. Pierwszy – to wykazanie, ¿e nie mamyinnego wyjœcia prócz restrukturyzacji gospodarki, jeœli chcemy, aby postêp ekono-miczny w nadchodz¹cych dziesiêcioleciach by³ nadal mo¿liwy. Drugi – to przedsta-wienie nie tylko ogólnych zarysów ekogospodarki, ale tak¿e niektórych szczegó-³ów jej struktury. I trzeci – to zarysowanie strategii przejœcia od jednego do drugie-go typu gospodarki w czasie, który mamy jeszcze do dyspozycji.

Budowanie ekogospodarki jest zadaniem poci¹gaj¹cym i wielce obiecuj¹cym.Wskazuje, ¿e mo¿emy ¿yæ w œwiecie, w którym Ÿród³em energii bêdzie wiatr za-miast wêgla, w którym przemys³ wtórnego przetwarzania surowców zastêpuje gór-nictwo i w którym miasta s¹ projektowane dla ludzi, a nie dla samochodów. I chybanajwa¿niejsze – wszyscy bêdziemy czerpali zadowolenie z budowy gospodarki zdol-nej do podtrzymania egzystencji przysz³ych pokoleñ zamiast podkopywania jejpodstaw.

Ekonomia a ekologia

41

CZÊŒÆ II

ZAK£ÓCONE STOSUNKI

43

ROZDZIA£ 2

OZNAKI NAPIÊÆ:KLIMAT I WODA

Dziewiêtnastego sierpnia 2000 r. „New York Times” doniós³, ¿e jakiœ lodo³a-macz dotar³ do bieguna pó³nocnego, aby niespodziewanie odkryæ, i¿ ten zamarzniê-ty punkt Ziemi okazuje siê otwartym morzem. Dla pokolenia, które wzros³o, czyta-j¹c poruszaj¹ce relacje badaczy, np. Amerykanina Richarda Byrda, o tym, jak wwalce z k¹saj¹cym zimnem, lodem i œniegiem próbowano zdobyæ biegun pó³nocny,to nowe odkrycie by³o du¿ym szokiem1.

W czasie licznych wczeœniejszych wypraw na biegun pó³nocny pasa¿erowiestatków mogli opuszczaæ pok³ad i fotografowaæ krajobraz, stoj¹c na lodzie. Tymrazem dla odbycia sesji zdjêciowej statek musia³ pop³yn¹æ kilka mil dalej, ¿ebynatrafiæ na lód dostatecznie gruby. Gdyby badacze sprzed 100 czy wiêcej lat chcie-li dotrzeæ na biegun pó³nocny w lecie 2000 r., musieliby przebyæ kilka ostatnichkilometrów wp³aw. Media donosz¹ce o topniej¹cych lodach zwykle skupiaj¹ uwa-gê na konkretnych lodowcach lub górach lodowych, tymczasem lód topi siê niemalwszêdzie. Nie mo¿e to zaskakiwaæ, zwa¿ywszy, ¿e 14 najcieplejszych lat na Ziemi,licz¹c od rekordowo upalnego roku 1866, przypad³o po 1980 r.2

Tematem czêsto pojawiaj¹cym siê w wiadomoœciach dnia jest te¿ brak wody. Nie-które z najwiêkszych rzek œwiata zaczynaj¹ wysychaæ, tak ¿e nawet nie docieraj¹ domórz. Nale¿y do nich Kolorado, g³ówna rzeka po³udniowo-zachodnich Stanów Zjed-noczonych. W Chinach ¯ó³ta Rzeka, jedna z dwóch najwiêkszych na pó³nocnychkrañcach tego kraju, w niektórych porach roku nie dociera ju¿ do morza. W AzjiŒrodkowej Amu-daria niekiedy nie dop³ywa do Jeziora Aralskiego, poniewa¿ jej zaso-by wodne zosta³y wyczerpane na potrzeby nawadniania w jej górnym biegu3.


•ród³a wody wyczerpuj¹ siê na wszystkich kontynentach. Wraz ze wzrostemzaludnienia i dochodów ludnoœci zapotrzebowanie na wodê w wielu krajach prze-wy¿sza jej poda¿. Zasobniejsi w gotówkê dr¹¿¹ g³êbsze studnie, spychaj¹c wodê wdó³. Stawia to w trudnym po³o¿eniu tych, których nie staæ na pog³êbianie studni. Wprzysz³oœci sytuacja mo¿e siê okazaæ o wiele bardziej k³opotliwa, poniewa¿ 3,2 mldludzi, o które oko³o 2050 r. powiêkszy siê liczba mieszkañców globu, urodzi siê wkrajach ju¿ obecnie odczuwaj¹cych niedostatek wody. Zwa¿ywszy, ¿e 40% œwiato-wej produkcji ¿ywnoœci pochodzi z gruntów nawadnianych, brak wody bezpoœred-nio zagra¿a bezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu œwiata. Jeœli w przysz³oœci staniemyw obliczu braku wody, to zabraknie nam równie¿ ¿ywnoœci4.

CORAZ WY SZA TEMPERATURA

Od pocz¹tków rolnictwa klimat na Ziemi by³ wyj¹tkowo stabilny. Teraz tempe-ratura globu roœnie, najwidoczniej pod wp³ywem efektu cieplarnianego – ocieple-nia powodowanego zwiêkszaj¹c¹ siê koncentracj¹ w atmosferze gazów poch³ania-j¹cych ciep³o, g³ównie dwutlenku wêgla.

S¹ dwie przyczyny tej zwiêkszaj¹cej siê koncentracji CO2: spalanie paliw ko-

palnych oraz deforestacja. Co roku w trakcie spalania kopalnych noœników ener-gii do atmosfery dostaje siê ponad 6 mld ton wêgla (pierwiastkowego). Ocenyemisji wêgla netto w wyniku deforestacji s¹ bardzo ró¿ne, ale oscyluj¹ wokó³ 1,5mld ton rocznie5.

Wyzwalanie dwutlenku wêgla z tych dwóch Ÿróde³ ogromnie przewy¿sza zdol-noœæ natury do jego wch³aniania. Kiedy w 1760 r. rozpoczê³a siê rewolucja przemy-s³owa, emisja wêgla (pierwiastkowego) jako produktu spalania paliw kopalnychby³a nieznaczna. Natomiast oko³o 1950 r. osi¹gnê³a 1,6 mld ton w skali roku, a wiêcpoziom, który ju¿ wtedy powa¿nie zwiêkszy³ nasycenie atmosfery CO

2. W 2000 r.

wzros³a do 6,3 mld ton (zob. wykres 2.1). Ten czterokrotny wzrost od 1950 r. jestg³ówn¹ przyczyn¹ efektu cieplarnianego, który powoduje wzrost temperatury naZiemi6.

Wielkoœæ emisji wêgla (pierwiastkowego) z poszczególnych rodzajów paliwkopalnych jest ró¿na. Spalanie wêgla kamiennego wyzwala wiêcej wêgla na jed-nostkê wyprodukowanej energii ni¿ spalanie ropy naftowej, a spalanie ropy nafto-wej wiêcej ni¿ spalanie gazu ziemnego. Armia 532 mln po¿eraj¹cych benzynê sa-mochodów, jakie kr¹¿¹ na œwiecie, w po³¹czeniu z tysi¹cami opalanych wêglemelektrowni jest motorem, który dos³ownie napêdza obserwowane zmiany kli-matyczne7.

45

W dodatku œwiat traci³ w ostatnich latach 9 mln hektarów lasów rocznie. Lasyz ³atwoœci¹ poch³aniaj¹ 20 razy wiêcej wêgla (pierwiastkowego) na hektar ni¿ polauprawne. Jeœliby siê uda³o wyeliminowaæ ubytek powierzchni lasów netto, przy-najmniej to jedno Ÿród³o koncentracji wêgla przesta³oby istnieæ. Istotnie, na pó³kulipó³nocnej powierzchnia zalesiona wzrasta o 3,6 mln hektarów rocznie. Wielkimwyzwaniem jest natomiast zatrzymanie i odwrócenie procesu deforestacji w kra-jach rozwijaj¹cych siê8.

Na pocz¹tku rewolucji przemys³owej w 1760 r. koncentracjê dwutlenku wêglaw atmosferze oceniano na 280 cz¹steczek na milion. W 2000 r. zwiêkszy³a siê onado 370 cz¹steczek na milion, co oznacza wzrost o 32% w stosunku do poziomu zepoki przedindustrialnej (zob. wykres 2.2.). Przyrost CO

2 w atmosferze w la-

tach 1960–2000 o 54 cz¹steczki na milion okaza³ siê daleko wiêkszy ni¿ w latach1760–1960 (36 cz¹steczek na milion)9.

Od 1959 r., kiedy zaczêto przeprowadzaæ coroczne pomiary, koncentracja CO2

w atmosferze zwiêksza³a siê z ka¿dym rokiem; jest to teraz naj³atwiej przewidy-walny wskaŸnik zmian w stanie œrodowiska. Z podrêczników fizyki mo¿emy siêdowiedzieæ, ¿e gdy poziom CO

2 w atmosferze roœnie, to zwiêksza siê tak¿e tempe-

ratura Ziemi i dok³adnie tak siê dzieje. Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej ,14 najcieplej-szych lat od ostatniego rekordu zdarzy³y siê po roku 1980. W ci¹gu trzech ostatnichdziesiêcioleci œrednia temperatura na Ziemi wzros³a z 13,99°C (lata 1969–1971) do14,43°C (lata 1998–2000), co oznacza przyrost o 0,44°C10.

Oznaki napiêæ: klimat i woda

Wykres 2.1. Wydzielanie zwi¹zków wêgla przy spalaniu paliw kopalnychna œwiecie w latach 1900–2000

•ród³o: zob. przypis 6

mld ton


Gwa³towny wzrost temperatury na Ziemi od 1980 r. wyraŸnie widaæ na wykre-sie 2.3. Temperatura nie tylko szybko roœnie, ale – jak siê przewiduje – bêdzie ros³ajeszcze szybciej w tym stuleciu. Jeœli w koñcu ubieg³ego wieku koncentracja CO

2 w

atmosferze rzeczywiœcie zwiêkszy³a siê dwukrotnie w stosunku do ery przedindu-strialnej, osi¹gaj¹c poziom 560 cz¹steczek na milion, to temperatura powinna by³awzrosn¹æ o 1,4–5,8°C. Rosn¹ca temperatura zwiêksza gwa³townoœæ zaburzeñ kli-matycznych, jak rekordowe upa³y, topnienie lodów, podwy¿szanie siê poziomu mórzi coraz potê¿niejsze burze11.

Przewidywany wzrost temperatury nie bêdzie rozk³ada³ siê równomiernie; bê-dzie wiêkszy na l¹dach, a mniejszy na oceanach, bêdzie tak¿e wiêkszy w rejonachpo³o¿onych bli¿ej biegunów ni¿ w strefie równikowej. Najwiêksze skoki tempera-tury mog¹ wyst¹piæ w rejonach po³o¿onych w g³êbi l¹dów pó³kuli pó³nocnej. Przed-smakiem tego, co ma nadejœæ, by³a fala upa³ów w Chicago w lipcu 1995 r., kiedytemperatura w ci¹gu 5 kolejnych dni osi¹ga³a 38–41°C. Chocia¿ Chicago jest no-woczesnym miastem przemys³owym, w którym szeroko stosuje siê klimatyza-cjê, ta fala upa³ów poci¹gnê³a za sob¹ ponad 500 ofiar œmiertelnych. A poniewa¿miasto le¿y w centrum amerykañskiego zag³êbia zbo¿owego Corn Belt, upa³ tenprzyczyni³ siê tak¿e do zmniejszenia zbiorów zbo¿a w 1995 r. o oko³o 15%, czyli o3 mld dol.12

Wykres 2.2. Koncentracja dwutlenku wêgla w atmosferze w latach 1760–2000


liczba cz¹steczek na milion

47

CORAZ MNIEJ LODU

Topnienie lodu jest jednym z najbardziej widocznych przejawów ociepleniaklimatu Ziemi. Dowody na to, ¿e lodowce górskie topi¹ siê, przybieraj¹ czasemosobliwe formy. Pod koniec 1991 r. turyœci w po³udniowo-zachodnich Alpach na-trafili przy granicy austriacko-w³oskiej na stercz¹ce z lodowca nienaruszone cia³omê¿czyzny. Ponad 5 tys. lat temu najprawdopodobniej zaskoczy³a go burza i szyb-ko przykry³a œniegiem i lodem, dziêki czemu jego cia³o zachowa³o siê nadzwyczajdobrze. W 1999 r. w topniej¹cym lodowcu na terytorium Jukonu w zachodniej Kana-dzie znaleziono inne cia³o. Jak wtedy zauwa¿y³em, nasi przodkowie wychylaj¹ siêz lodów, ostrzegaj¹c: klimat na Ziemi ociepla siê13.

Szybko topniej¹ lody na Morzu Arktycznym. Jeszcze w 1960 r. pokrywa lodo-wa mia³a tam prawie 2-metrow¹ gruboœæ. W 2001 r. mierzy³a œrednio nieca³y metr.W ci¹gu ostatnich 40 lat lód œcienia³ o 42%, a jego obszar skurczy³ siê o 6%. Oba tezjawiska, cienienie i kurczenie siê, sprawi³y, ¿e masa lodu Morza Arktycznegozmniejszy³a siê prawie o po³owê. Nale¿y siê spodziewaæ, ¿e bêdzie on nadal szybkotopnia³. Jak przewiduj¹ norwescy naukowcy, za 50 lat Morze Arktyczne bêdzie wporze letniej wolne od lodu14.

W 2000 r. amerykañscy uczeni opublikowali w „Science” artyku³, w któryminformowali, ¿e gruba pokrywa lodowa Grenlandii zaczyna siê topiæ. Dziêki temu,¿e wiêksza czêœæ Grenlandii le¿y za ko³em podbiegunowym, przybywa trochê loduna wy¿ej po³o¿onych pó³nocnych krañcach wyspy, ale ubywa go o wiele wiêcej nani¿ej po³o¿onych terenach, szczególnie wzd³u¿ po³udniowego i wschodniego wy-


Wykres 2.3. Œrednia temperatura na Ziemi w latach 1866–2000

,

,

,

,

,

,

14,0


oC


brze¿a. Ta ogromna wyspa o powierzchni 2,2 mln km2 (ponad 3 razy wiêksza ni¿stan Teksas) traci netto 51 mld m3 wody rocznie; jest to iloœæ prawie równa 2/3 iloœciwody przep³ywaj¹cej rocznie korytem Nilu w miejscu, gdzie wp³ywa on na teryto-rium Egiptu15.

Tak¿e Pó³wysep Antarktyczny traci lód. Biegun po³udniowy le¿y na Antrakty-dzie, obszarze porównywalnym z powierzchni¹ Stanów Zjednoczonych. Jego po-krywa lodowa o œredniej gruboœci 2,3 km jest stosunkowo stabilna. Ale lodoweszelfy, czyli czêœci lodu wysuniête w g³¹b otaczaj¹cych mórz, szybko zanikaj¹16.

W 1999 r. zespó³ amerykañskich i brytyjskich uczonych poinformowa³, ¿e lo-dowe szelfy u wszystkich wybrze¿y Antarktydy zdecydowanie siê cofaj¹. Od mniejwiêcej po³owy XX w. do koñca 1997 r. na skutek odrywania siê pokrywy lodowejich obszar zmniejszy³ siê o 7 tys. km2. Natomiast póŸniej, w nieca³y rok, zmniejszy³siê on o dalsze 3 tys. km2. Góry lodowe, zajmuj¹ce powierzchniê równ¹ obszarowistanu Delaware, które oderwa³y siê od masywu lodowego, stanowi¹ zagro¿enie dlastatków pojawiaj¹cych siê w tym rejonie. Przyspieszenie od 1940 r. topnienia loduAntarktydy uczeni przypisuj¹ zwy¿ce temperatury na tym obszarze o 2,5°C17.

Nie s¹ to odosobnione przyk³ady topnienia lodu. Lisa Mastny z WorldwatchInstitute, która zapozna³a siê z oko³o 30 opracowaniami na ten temat, stwierdza, ¿elodowce górskie topniej¹ na ca³ym œwiecie – i to coraz szybciej (zob. tablica 2.1).Masy œniegu i lodu kurcz¹ siê we wszystkich g³ównych pasmach górskich œwiata: wGórach Skalistych, Andach i Himalajach. W Narodowym Parku Lodowcowym wMontanie liczba lodowców zmniejszy³a siê ze 150 w 1850 r. do niespe³na 50 dzi-siaj. U.S. Geological Survey szacuje, ¿e pozosta³e lodowce mog¹ zanikn¹æ w ci¹gu30 lat18.

Przewiduje siê, ¿e masa lodowcowa w Alpach, która od 1850 r. zmniejszy³a siêo ponad po³owê, bêdzie nadal topnieæ, a¿ te stare lodowce w wiêkszoœci ca³kiemzanikn¹ w ci¹gu najbli¿szego pó³wiecza. Niepokoj¹cemu przyspieszeniu uleg³o top-nienie mas lodowych w Himalajach. Lodowiec Dokriani Bamak we wschodnichIndiach, który w latach 1992–1997 cofn¹³ siê o 16,5 m, jedynie w roku 1998 skur-czy³ siê o dalsze 20 m19.

W raporcie ze swoich badañ Lonnie G. Thompson z Uniwersytetu Ohio ostrze-ga, ¿e czapa lodowa na szczycie Kilimand¿aro mo¿e za 15 lat znikn¹æ. Zdenerwo-wa³o to ministra turystyki Tanzanii Zokiê Meghjiê, który stara³ siê uœmierzyæ oba-wy o wp³yw tego zjawiska na lukratywny przemys³ turystyczny, zapewniaj¹c wparlamencie, ¿e przewidywania te s¹ przesadzone. W odpowiedzi na to Thompsonwskaza³, ¿e wnioski z jego raportu s¹ ekstrapolacj¹ rozwoju sytuacji w ostatnimokresie20.

49Oznaki napiêæ: klimat i woda

Tablica 2.1. Przyk³ady topnienia lodów na œwiecie

Nazwa Po³o¿enie Wielkoœæ ubytków

Lodowiec arktyczny Morze Arktyczne Skurczy³ siê od 1978 r. o 6%; zmniej-szenie ca³orocznej pokrywy lodowejwynios³o 14%; w ci¹gu niespe³na 30lat gruboœæ lodowca zmniejszy³a siêo 40 cm.

Na po³udniowych i wschodnich krañ-Grenlandii cach cienieje od 1993 r. o ponad 1m

rocznie.

Narodowy Park Góry Skaliste Od 1850 r. liczba lodowców zmniej-Lodowcowy (USA) szy³a siê ze 150 do niespe³na 50. Po-

zosta³e lodowce mog¹ ca³kowicieroztopiæ siê w ci¹gu 30 lat.

Lodowiec szelfowy Pó³wysep Na pocz¹tku 1998 r. oddzieli³a siêLarsena Antarktyczny od niego góra lodowa o powierzchni

300 km2. Na prze³omie lat 1998 i1999 powierzchnia lodowca zmniej-szy³a siê o 1714 km2, a na prze³o-mie 1999 i 2000 – o 300 km2.

Lodowiec Dokriani Himalaje (Indie) W 1998 r. cofn¹³ siê o 20 m (dla po-Bamak porównania w poprzednich 5 latach

tylko 16,5 m).

Góry Tien-szan Azja Œrodkowa W ci¹gu ostatnich 40 lat objêtoœæmasy lodowej zmniejszy³a siê o 22%.

Góry Kaukazu Rosja W XX w. masa lodowa zmniejszy³asiê o 50%.

Alpy Europa Od 1850 r. masa lodowa zmniejszy-Zachodnia ³a siê o ponad 50%. W ci¹gu kilku

dziesiêcioleci mo¿e pozostaæ zaled-wie niewielka cz¹stka obecnej masylodowców alpejskich.

Kilimand¿aro Tanzania W latach 1989–2000 jego czapa lo-dowa skurczy³a siê o 33%. Do 2015 r.mo¿e ca³kowicie znikn¹æ.

Lodowiec Andy (Peru) W latach dziewiêædziesi¹tych tempoQuelccaya cofania siê lodowca wzros³o zale-

dwie z 3 m do 30 m rocznie. Lodo-wiec prawdopodobnie roztopi siêprzed 2020 r.

• r ó d ³ o: uaktualnione dane na podstawie: Lisa Mastny, Melting of Earth’s Ice Cover Reaches New High,„Worldwatch News Brief”, Washington, Worldwatch Institute, 6 March 2000.

Pokrywa lodowa Grenlandia


Naukowcy twierdz¹, ¿e nieznaczny wzrost temperatury o 1–2°C w rejonachgórskich mo¿e spowodowaæ radykaln¹ zmianê proporcji opadów, zwiêkszaj¹c udzia³deszczów kosztem œniegu. Prowadzi to do zwiêkszenia liczby powodzi w porachdeszczowych i zmniejszenia masy œniegowo-lodowej, a w konsekwencji do spadkuiloœci wody z roztopionego lodu zasilaj¹cej rzeki w porach suchych21.

Te „podniebne zbiorniki”, w których natura magazynuje œwie¿¹ wodê do wy-korzystania latem, kiedy œnieg siê topi, by³y tam zawsze, dostarczaj¹c rolnikomwody do nawadniania gruntów przez kilka tysi¹cleci. Teraz nagle, po up³ywie nie-wielu lat, zaczê³y siê wyczerpywaæ, a niektóre z nich mog¹ ca³kiem zanikn¹æ, dra-stycznie ograniczaj¹c mo¿liwoœci poboru wody do nawadniania i na potrzeby miast.

Jeœli potê¿na pokrywa œniegowo-lodowa w Himalajach – która jest trzeci¹ podwzglêdem masy w œwiecie, po Antarktydzie i Grenlandii – bêdzie siê nadal topiæ,ograniczy to poda¿ wody na du¿ych obszarach Azji. Wszystkie wiêksze rzeki tegokontynentu – Indus, Ganges, Mekong, Jangcy i ¯ó³ta Rzeka – bior¹ pocz¹tek wHimalajach. Topnienie lodu w tym rejonie mo¿e zmieniæ stosunki wodne w kilkuazjatyckich krajach, m.in. w Pakistanie, Indiach, Bangladeszu, Tajlandii, Wietna-mie i Chinach. Mniej topi¹cego siê œniegu, zasilaj¹cego rzeki w czasie letnich suszymog³oby pog³êbiæ hydrologiczne ubóstwo, bêd¹ce ju¿ teraz udzia³em tak wielu miesz-kañców tych pañstw22.

Nie powinniœmy przygl¹daæ siê temu scenariuszowi wydarzeñ z za³o¿onymirêkami. Jest chyba jeszcze czas na ustabilizowanie poziomu nasycenia atmosferydwutlenkiem wêgla, zanim emisja wêgla (pierwiastkowego) doprowadzi do nieod-wracalnych zmian klimatycznych. Mamy doœæ energii wiatrowej, s³onecznej i geo-termicznej daj¹cej siê ujarzmiæ na potrzeby rozwoju gospodarki (zob. rozdzia³ 5).Gdybyœmy obni¿yli stawki podatku dochodowego, równowa¿¹c to wprowadzeniempodatku wêglowego odzwierciedlaj¹cego koszty zaburzeñ klimatycznych w ceniepaliw kopalnych, szybko dosz³oby do przeniesienia inwestycji z sektora tych paliwna rozwój innych Ÿróde³ energii sprzyjaj¹cej stabilizacji klimatu.

CORAZ WY SZY POZIOM MÓRZ

Poziom mórz jest czu³ym wskaŸnikiem globalnego ocieplenia, poniewa¿ wp³y-wa nañ zarówno ekspansja termiczna wody, jak i topnienie lodowców znajduj¹cychsiê w g³êbi l¹dów. Przyjmuje siê, ¿e oddzia³ywanie tych dwóch czynników jestmniej wiêcej jednakowo silne23.

W XX w. poziom mórz podniós³ siê o 10–20 cm, czyli o ponad po³owê przyro-stu osi¹gniêtego w ci¹gu poprzednich 2 tys. lat. Jeœli temperatura na Ziemi bêdzie

51

nadal ros³a, to nale¿y oczekiwaæ przyspieszenia tempa wzrostu poziomu mórz. Zobliczeñ modelowych przeprowadzonych w 2001 r. przez Miêdzyrz¹dowy Zespó³do Oceny Zmian Klimatycznych (Intergovernmental Panel on Climate Change –IPCC) wynika, ¿e poziom mórz w XXI w. mo¿e wzrosn¹æ nawet o 1 m24.

Podnoszenie siê poziomu wód morskich ma liczne konsekwencje. Najbardziejoczywist¹ s¹ powodzie spowodowane rozszerzaniem siê oceanów kosztem l¹dów.Inn¹ s¹ intruzje s³onej wody. Wraz ze wzrostem poziomu mórz s³ona woda mo¿ewdzieraæ siê do przybrze¿nych Ÿróde³ s³odkiej wody. Zagro¿enie to jest tym wiêk-sze, ¿e równoczeœnie w przybrze¿nych regionach wielu krajów, w tym Izraela, Pa-kistanu, Indii i Chin obni¿a siê lustro wód gruntowych. Trzecim skutkiem wzro-stu poziomu mórz jest erozja w zatokach; poniewa¿ fale morskie wdzieraj¹ siê g³ê-biej w l¹d, wyp³ukuj¹ grunt z brzegów zatok, wzmacniaj¹c tym samym efekt pod-noszenia siê poziomu oceanów25.

Naj³atwiejszym do zmierzenia efektem podnoszenia siê poziomu mórz s¹ po-wodzie w rejonach przybrze¿nych. Donald F. Boesch z zespo³em Oœrodka Nauk oŒrodowisku Uniwersytetu Maryland (University of Maryland’s Center for Envi-ronmental Sciences), obliczaj¹, ¿e na ka¿dy milimetr wzrostu poziomu mórz liniabrzegowa cofa siê œrednio o 1,5 m. Jeœli poziom wód morskich wzroœnie zatem o 1 m,to linia brzegowa l¹dów cofnie siê o 1,5 m26.

Wzrost poziomu mórz o 1 m spowodowa³by zatopienie ponad 1/3 powierzchni-Szanghaju, a w ca³ych Chinach – nara¿enie 70 mln ludzi na najwiêksze od stulecianasilenie burz. Szczególnie ucierpia³yby pola ry¿owe w dolinach zalewowych i deltachazjatyckich rzek. Jedna z analiz Banku Œwiatowego wskazuje, ¿e najbardziej ucier-pia³by Bangladesz, trac¹c po³owê produkcji ry¿u, bêd¹cego podstaw¹ wy¿ywieniajego populacji licz¹cej 140 mln mieszkañców. W obecnych cenach ry¿u równa³obysiê to stracie 3,2 mld dol. Mieszkañcy gêsto zamieszkanych dolin rzecznych Azjimusieliby siê przenieœæ w g³¹b i tak ju¿ bardzo zaludnionego l¹du. Wskutek wzno-sz¹cego siê poziomu mórz pojawi³yby siê miliony „uciekinierów klimatycznych”w Bangladeszu, Chinach, Indiach, Indonezji, na Filipinach i w Wietnamie27.

Dwie trzecie obszaru Wysp Marshalla i Kiribati znalaz³yby siê pod wod¹. Sta-ny Zjednoczone utraci³yby 36 tys. km2 powierzchni, przy czym najwiêksze stratywyst¹pi³yby w stanach Œrodkowego Wybrze¿a i Zatoki Missisipi. Du¿e po³acie dol-nego Manhattanu w Nowym Jorku i Capitol Mall w Waszyngtonie by³yby nara¿onena powodzie wywo³ywane najwiêkszym od 50 lat nasileniem burz. Dla Japoniiprzyrost poziomu wód morskich o 1 m oznacza³by, ¿e w czasie przyp³ywów poni¿ejpoziomu morza znalaz³oby siê 2,34 tys. km2 powierzchni kraju. Dotknê³oby to 4mln Japoñczyków, z których wielu musia³oby opuœciæ swoje domostwa28.



Ceny nieruchomoœci na wybrze¿ach mog¹ siê okazaæ jednym z pierwszychwskaŸników ekonomicznych sygnalizuj¹cych wzrost poziomu oceanów. Ludzie, któ-rzy najwiêcej zainwestowali nad brzegami zatok, strac¹ najwiêcej. Pó³metrowy przy-rost poziomu wód morskich móg³by spowodowaæ w Stanach Zjednoczonych stratyw wysokoœci 20–150 mld dol. Nieruchomoœci le¿¹ce nad samymi brzegami zatokcoraz trudniej ubezpieczyæ, zupe³nie jakby chodzi³o o elektrownie atomowe; prze-konali siê o tym np. w³aœciciele domów na Florydzie29.

Wielu krajom rozwijaj¹cym siê, ju¿ walcz¹cym z trudnoœciami wywo³anymiprzeludnieniem i ostr¹ rywalizacj¹ o przestrzeñ ¿yciow¹ i grunty uprawne, groziteraz utrata ziemi na skutek podniesienia poziomu mórz. Przy tym niektóre z naj-bardziej bezpoœrednio zagro¿onych pañstw to te, które w najmniejszym stopniuprzyczyni³y siê do wzrostu dwutlenku wêgla w atmosferze, stwarzaj¹cego ca³y tenproblem.

Podnosz¹cy siê poziom mórz stawia nas przed trudnymi i kosztownymi wybo-rami. WeŸmy np. k³opoty i koszty zwi¹zane z przesiedleniem miliona Chiñczykówz terenów, które maj¹ zostaæ zalane w zwi¹zku z budow¹ Tamy Trzech Prze³omów.Ale wydadz¹ siê one niczym w porównaniu z koniecznoœci¹ przesiedlenia dziesi¹t-ków, a póŸniej setek milionów mieszkañców Azji w zwi¹zku z podniesieniem wódoceanów, jeœli nic w tej sprawie nie zrobimy. „Uciekinierzy klimatyczni” mog¹ wprzysz³oœci dominowaæ w fali miêdzynarodowych migracji, poniewa¿ trac¹ nie tyl-ko ziemiê, ale tak¿e Ÿród³a zaopatrzenia w ¿ywnoœæ i œrodki do ¿ycia30.

Ponad 90% lodu na Ziemi przypada na pokrywê lodow¹ Antarktydy, która –czêœciowo dziêki swoim rozmiarom – jest stosunkowo trwa³a. Jednak pozosta³e10% stanowi pokrywa lodowa Grenlandii i lodowce górskie bardziej wra¿liwe nazmiany klimatyczne. Teraz, kiedy lody Grenlandii zaczê³y siê topiæ, musimy zadaæsobie pytanie: co bêdzie, jeœli ta tendencja siê utrzyma? Gruboœæ lodu pokrywaj¹ce-go Grenlandiê siêga w niektórych miejscach 2 km. W artykule zamieszczonym w„Science” naukowcy z NASA obliczaj¹, ¿e gdyby pokrywa lodowa Grenlandii mia-³a ca³kowicie znikn¹æ, powierzchnia wód morskich podnios³aby siê do niewyobra-¿alnego poziomu 7 m, znacznie uszczuplaj¹c obszar l¹dów i zatapiaj¹c wiele nad-brze¿nych miast31.

Po raz pierwszy od pocz¹tków rozwoju cywilizacji poziom wód morskich za-cz¹³ siê podnosiæ na mierzaln¹ skalê. Jest to wskaŸnik, który nale¿y œledziæ, ponie-wa¿ sygnalizuje zjawisko mog¹ce wymusiæ migracje ludnoœci o wprost niewyobra-¿alnym zasiêgu, przes¹dzaj¹ce o dalszych losach ludzkoœci. Stawia to tak¿e zagad-nienie miêdzypokoleniowej odpowiedzialnoœci za losy œwiata, wobec którego ludz-koœæ nigdy dotychczas nie stawa³a.

53

CORAZ POTÊ NIEJSZE BURZE

Rosn¹ca temperatura na Ziemi i si³a burz s¹ ze sob¹ bezpoœrednio zwi¹zane.Wraz ze wzrostem temperatury na powierzchni wód morskich, szczególnie w stre-fach zwrotnikowych i podzwrotnikowych, do atmosfery promieniuje wiêcej ciep³a,wywo³uj¹c bardziej niszczycielskie burze. Wy¿sza temperatura oznacza wiêkszeparowanie. Woda, która wznosi siê w górê, musi opaœæ. Nie wiemy tylko tego,gdzie konkretnie dodatkowa iloœæ wody spadnie32.

Bardziej gwa³towne zjawiska pogodowe najczêœciej trapi¹ kraje po³o¿one wstrefie huraganów albo tajfunów. Do najbardziej bezpoœrednio dotkniêtych wzro-stem si³y burz nale¿¹ Chiny, Japonia i Filipiny na zachodnim Pacyfiku, Indie i Ban-gladesz nad Zatok¹ Bengalsk¹ oraz Stany Zjednoczone, kraje Ameryki Œrodkowej iKaraibów nad zachodnim Atlantykiem.

Przez ostatnie pó³wiecze towarzystwo reasekuracyjne Munich Re, ubezpiecza-j¹ce przedsiêbiorstwa ubezpieczeniowe, prowadzi³o szczegó³owe statystyki klêsk¿ywio³owych zdarzaj¹cych siê na ca³ym œwiecie, g³ównie burz, powodzi i trzêsieñziemi. Firma ta definiuje klêskê ¿ywio³ow¹ na du¿¹ skalê jako zjawisko, z którymw³adze pojedynczego regionu nie mog¹ sobie poradziæ i s¹ zmuszone do odwo³aniasiê do miêdzynarodowej pomocy. W latach szeœædziesi¹tych szkody spowodowanekatastrofami na wielk¹ skalê oszacowano na 69 mld dol.; w latach dziewiêædziesi¹-tych wynios³y one 536 mld dol., co oznacza prawie oœmiokrotny wzrost33.

W ostatnich latach pojawi³o siê kilka szczególnie niszczycielskich burz zwrot-nikowych. Nale¿a³ do nich huragan Andrew, który w 1992 r. przetoczy³ siê przezFlorydê, znacz¹c drogê szerokim pasmem zniszczeñ. S³u¿by pogotowia burzowegookreœli³y straty w ludziach na 65 osób. Ale Andrew spowodowa³ zburzenie te¿ 60tys. domów i innych budynków, powoduj¹c straty na oko³o 30 mld dol. Ponadtoprzyczyni³ siê do bankructwa kilku towarzystw ubezpieczeniowych, które nie by³yw stanie zaspokoiæ du¿ej liczby roszczeñ odszkodowawczych34.

Szeœæ lat póŸniej huragan Georges – potê¿na burza z wiatrami osi¹gaj¹cymiprêdkoœæ blisko 320 km/godz. – zosta³ zablokowany u wybrze¿y Ameryki Œrodko-wej przez uk³ad stref wysokiego ciœnienia, który zagrodzi³ mu naturaln¹ drogê napó³noc. Poch³on¹³ on 4 tys. ofiar œmiertelnych, a w Salwadorze i Nikaragui spowo-dowa³ gigantyczne straty na sumê 10 mld dol. Szkody tych rozmiarów, niemal rów-ne produktowi krajowemu brutto obu tych krajów ³¹cznie, cofnê³y ich rozwój go-spodarczy o jedno pokolenie. Nawa³nica, która w po³owie grudnia 1999 r. nawie-dzi³a Wenezuelê, spowodowa³a wielkie powodzie i obsuniêcia gruntów, pozbawi³a¿ycia 20 tys. ludzi i wyrz¹dzi³a szkody ocenione na 15 mld dol. Stawia to j¹ podwzglêdem niszczycielskiej si³y na drugim miejscu po huraganie Andrew35.



Pod koniec wrzeœnia 1999 r. tajfun Bart uderzy³ w gêsto zaludnion¹ japoñsk¹wyspê Kiusiu. Doliczono siê jedynie 26 ofiar w ludziach, ale wyrz¹dzone szkodywynios³y 5 mld dol. Szczególnie niebezpiecznie po³o¿one s¹ takie kraje, jak Japo-nia, Chiny i Filipiny, wystawione bez os³ony na impet burz powstaj¹cych w strefiezwrotnikowej Pacyfiku36.

Bardziej destrukcyjne staj¹ siê tak¿e burze œnie¿ne na pó³kuli pó³nocnej. Czê-stotliwoœæ wystêpowania na tej pó³kuli silnych burz zimowych w ostatnim pó³wie-czu zanalizowa³ S. J. Lambert w „Journal of Geophysical Research”. W latach 1920–1970 notowano ich mniej wiêcej 40 rocznie. Natomiast póŸniej, kiedy temperaturazaczê³a wzrastaæ, ros³a równie¿ liczba burz. Od 1985 r. pó³kulê pó³nocn¹ nawiedza-³o prawie 80 burz rocznie, co oznacza podwojenie ich liczby w czasie krótszym od¿ycia jednego pokolenia. W ci¹gu mniej wiêcej 10 lat przez Europê Zachodni¹ prze-toczy³y siê liczne burze o rekordowej sile zniszczenia. W 1987 r. Wielka Brytania iFrancja przyjê³y na siebie uderzenie burzy œnie¿nej, która spowodowa³a œmieræ 17osób i straty na sumê 3,7 mld dol. Zim¹ 1999 r. Europa Zachodnia ucierpia³a od 3niezwykle potê¿nych burz o nazwach Anatole, Martin i Lothar. Poch³onê³y one 150ofiar œmiertelnych i przynios³y straty na sumê 10,3 mld dol. Lothar, który szala³ 26grudnia, spowodowa³ zniszczenia we Francji, w Niemczech i Szwajcarii na sumê7,5 mld dol.37

Zniszczenia powodowane przez burze s¹ coraz wiêksze, zarówno z powoduwzrostu gêstoœci zaludnienia, jak i ze wzglêdu na to, ¿e inwestycje w budownictwomieszkaniowe i inne obiekty wra¿liwe na zniszczenia w przeliczeniu na 1 miesz-kañca s¹ dzisiaj wiêksze ni¿ kiedykolwiek przedtem. Przyrost tych inwestycji jestprzy tym nieproporcjonalnie du¿y w regionach przybrze¿nych, o wiele bardziejnara¿onych na niszcz¹c¹ si³ê burz.

Mamy zatem do czynienia ze wzrostem zarówno liczby, jak i si³y niszcz¹cejburz. A potê¿niejsze nawa³nice – to wiêksze szkody. Podwojenie liczby burz œnie¿-nych na pó³kuli pó³nocnej w czasie krótszym ni¿ ¿ycie jednego pokolenia w po³¹-czeniu ze wzrostem ich gwa³townoœci powoduje dramatyczny wzrost szkód, jakieze sob¹ nios¹. W tym stanie rzeczy nikt dok³adnie nie wie, do czego doprowadziutrzymanie siê tych tendencji w XXI w., ale wiele wskazuje na to, i¿ jeœli nic w tejsprawie nie zrobimy i poziom dwutlenku wêgla w atmosferze bêdzie nadal wzra-sta³, to w przysz³oœci rozmiary destrukcji wielokrotnie przewy¿sz¹ zniszczenia no-towane obecnie – podobnie jak te dzisiejsze oka¿¹ siê o wiele wiêksze ni¿ notowanejeszcze do niedawna. Istnieje ryzyko, ¿e koszty uporania siê ze skutkami tych corazbardziej destrukcyjnych, wywo³anych dzia³alnoœci¹ cz³owieka, katastrof przewy¿-sz¹ mo¿liwoœci spo³eczeñstw i doprowadz¹ do ich ekonomicznego upadku.

55

CORAZ MNIEJ WODY W RZEKACH

¯yjemy w œwiecie niedostatku wody, który pog³êbia siê z ka¿dym rokiem wrazz tym, jak 80 mln nowych mieszkañców Ziemi siêga do jej zasobów. Ju¿ teraz wieluludziom w krajach rozwijaj¹cych siê brakuje wody na zaspokojenie podstawowychpotrzeb – do picia, mycia i produkcji ¿ywnoœci.

Przewiduje siê, ¿e oko³o 2050 r. w Indiach bêdzie o 563 mln ludzi wiêcej, a wChinach – o 187 mln. Ludnoœæ Pakistanu, jednego z najsuchszych krajów œwiata,ma wzrosn¹æ o ponad 200 mln – ze 141 mln obecnie do 344 mln. Przewiduje siê, ¿epopulacja Egiptu, Iranu i Meksyku zwiêkszy siê w tym czasie o po³owê albo wiê-cej. W tych i innych krajach o ograniczonych zasobach wody wzrost zaludnieniaskazuje setki milionów ludzi na „hydrologiczn¹” nêdzê – lokaln¹ formê ubóstwa,którego trudno unikn¹æ38.

Jednym z objawów narastaj¹cego niedostatku wody s¹ wyschniête rzeki. Wniektórych porach roku kilka najwiêkszych rzek œwiata albo wysycha, nie dop³ywa-j¹c do morza, albo pozostaje w nich ju¿ niewiele wody, kiedy do niego docieraj¹39.

Jak zauwa¿yliœmy wczeœniej, wody Amu-darii w Azji Œrodkowej, jednej z dwóchrzek zasilaj¹cych Jezioro Aralskie, zosta³y w du¿ej czêœci wyczerpane przez turk-meñskich i uzbeckich plantatorów bawe³ny. Poniewa¿ rzeka ta nie dop³ywa do uj-œcia, a ciek Syr-darii jest cieniem tego, czym by³ w przesz³oœci, Jezioro Aralskiekurczy siê pod pal¹cym bez przerwy s³oñcem w tym pó³pustynnym regionie. Od1960 r. lustro wody tego jeziora obni¿y³o siê o 12 m, jego powierzchnia skurczy³asiê o 40%, a objêtoœæ – o 66%. Miasta le¿¹ce niegdyœ na wybrze¿u s¹ teraz od niegooddalone o 50 km. Jeœli te tendencje utrzymaj¹ siê, to ci¹gu 10–20 lat jezioro topraktycznie zaniknie – bêdzie istnieæ jedynie na starych mapach jako geograficznyrelikt40.

Wraz z kurczeniem siê powierzchni Jeziora Aralskiego zasolenie jego wód wzro-s³o do tego stopnia, ¿e ryby nie mog¹ w nich ju¿ ¿yæ. W rezultacie rybo³ówstwo,które jeszcze w 1960 r. dostarczy³o 60 tys. ton ryb, teraz nie istnieje41.

W 1990 r. Akademia Nauk ZSRR zorganizowa³a w Nukusie w pobli¿u JezioraAralskiego konferencjê na temat Jezioro Aralskie: katastrofa œrodowiska natural-nego. Po konferencji, w której wzi¹³em udzia³, uczestniczy³em wraz z innymi goœæ-mi w wycieczce samolotowej nad wodami tego jeziora i jego dawnym dnem. Pisa-³em póŸniej w magazynie „World Watch”: „Z powietrza obna¿one dno Jeziora Aral-skiego wygl¹da jak wycinek powierzchni Ksiê¿yca. Bez œladu ¿ycia roœlinnego czyzwierzêcego. Z wysokoœci kilkuset metrów, z pok³adu antycznego jednomotorowe-go dwup³atowca o skrzyd³ach obci¹gniêtych p³ótnem, oznaki zniszczenia ekosyste-mu widaæ jak na d³oni. Wioski rybackie, le¿¹ce dawniej nad brzegiem, s¹ teraz



opuszczone i na kilometry odleg³e od cofaj¹cej siê wody. Podobnie jak górniczemiasta widma amerykañskiego Zachodu, uwydatniaj¹ one obraz umieraj¹cego eko-systemu i zamieraj¹cej gospodarki”42.

Kiedy wysychaj¹ rzeki, morskie ekosystemy w ich zasiêgu te¿ ulegaj¹ znisz-czeniu. Wp³ywa to tak¿e czasem na sytuacjê terenów przy ujœciach rzek. Na przy-k³ad kiedy Kolorado dociera³a do Zatoki Kalifornijskiej, by³a podpor¹ rozwiniête-go rybo³ówstwa, które by³o Ÿród³em utrzymania kilkuset tysiêcy rodzin Indian Ko-kopa. Dzisiaj jest ono nêdzn¹ resztówk¹ tego, czym by³o dawniej43.

Mno¿¹ siê ujêcia wody na potrzeby miast, przemys³u i irygacji w górnym biegu¯ó³tej Rzeki. Ta kolebka chiñskiej cywilizacji, p³yn¹ca nieprzerwanie przez tysi¹c-lecia, wysch³a w 1972 r., tak ¿e przez oko³o 15 dni nie dociera³a do morza. WpóŸniejszych latach zjawisko to powtarza³o siê okresowo do roku 1985. Od tegoczasu rzeka wysycha czêœciowo rokrocznie. W 1997 r., roku suszy, ó³ta Rzeka niedop³ywa³a do morza przez 226 dni44.

Trzeba dodaæ, ¿e przez wiêksz¹ czêœæ roku 1997 ¯ó³ta Rzeka nie dociera³anawet do Shandongu, ostatniej z 8 prowincji, przez które przep³ywa w drodze domorza. Shandong, dostarczaj¹cy 1/5 krajowej produkcji ¿yta i 1/7 krajowej produkcjipszenicy, jest dla chiñskiego rolnictwa wa¿niejszy ni¿ stany Iowa i Kansas razemwziête dla Stanów Zjednoczonych. Po³owê wody zu¿ywanej w tej prowincji na na-wadnianie pól czerpano z ó³tej Rzeki, ale to Ÿród³o teraz wysycha. Drugiej po³owydostarcza zbiornik wodny, w którym poziom wody obni¿a siê o 1,5 m rocznie45.

Poniewa¿ coraz wiêcej wody z górnych biegów rzek odprowadza siê na zaopa-trzenie przemys³u i miast, w dolnych biegach pozostaje jej coraz mniej. W³adze wPekinie pozwalaj¹ ubogim, le¿¹cym nad górnymi biegami rzek prowincjom odpro-wadzaæ wodê niezbêdn¹ do ich rozwoju kosztem rolnictwa w ni¿ej po³o¿onychrejonach basenów tych rzek.

Jeden z setek projektów zmiany kierunku ¯ó³tej Rzeki w jej górnym biegupolega na budowie kana³u, który doprowadzi, poczynaj¹c od 2003 r., wodê do sto-licy Mongolii Wewnêtrznej, Hohhotu. To pozwoli zaspokoiæ rosn¹ce potrzeby jegomieszkañców i rozwijaj¹cego siê przemys³u, m.in. bardzo wa¿nego przemys³u we³-nianego, zaopatrywanego w surowiec pozyskiwany z wielkich stad owiec w tymregionie. Inny kana³ ma doprowadzaæ wodê do Taiyuanu, stolicy prowincji Shanxi,miasta licz¹cego 4 mln mieszkañców, w którym obecnie reglamentuje siê zu¿yciewody46.

Wzrost zapotrzebowania na wodê w górze ¯ó³tej Rzeki oznacza, ¿e pewnegodnia w ogóle nie dop³ynie ona do prowincji Shandong, pozbawiaj¹c j¹ oko³o po³o-wy wody potrzebnej do nawadniania. Rysuj¹ca siê w przysz³oœci koniecznoœæ ma-

57

sowego importu zbo¿a i – w szczególnoœci – zwiêkszenia zale¿noœci od dostawzbo¿a amerykañskiego, spêdza sen z powiek politykom w Pekinie47.

Inn¹ rzek¹ przyprawiaj¹c¹ o bezsennoœæ jest Nil, którego wody musz¹ byæ dzie-lone nie miêdzy prowincje, jak w Chinach, ale pomiêdzy przyleg³e kraje. W base-nie Nilu le¿y 10 krajów, ale dominuj¹ 3 – Egipt, Sudan i Etiopia. Osiemdziesi¹t piêæprocent wód Nilu sp³ywa z Etiopii, ale lwi¹ ich czêœæ zu¿ywa Egipt. Pozosta³a iloœæprzypada przede wszystkim na Sudan. Po zaspokojeniu potrzeb tych dwóch krajówtylko niewielka czêœæ wód Nilu dociera do Morza Œródziemnego48.

Egipt, gdzie deszcz nie pada prawie nigdy, jest ca³kowicie zale¿ny od Nilu. Beztej arterii wodnej kraj ten nie móg³by istnieæ. Nawet gdyby Egipt mia³ do dyspozy-cji wszystkie wody Nilu i tak musia³by importowaæ pewne iloœci zbo¿a, ¿eby wy¿y-wiæ swoich mieszkañców. Ju¿ teraz importuje 40% konsumowanego zbo¿a. Liczbajego mieszkañców, wynosz¹ca obecnie 68 mln, ma prawie podwoiæ siê w 2050 r. do114 mln. Populacja Sudanu, która powiêksza siê nawet w szybszym tempie, mawed³ug przewidywañ wzrosn¹æ z 31 mln mieszkañców obecnie do 64 mln w 2050 r.,co zwiêkszy ponad dwukrotnie jej zapotrzebowanie na wodê49.

Liczba mieszkañców Etiopii, gdzie wystêpuje wiêksza czêœæ opadów zasilaj¹-cych Nil, powiêksza siê jeszcze szybciej. Bior¹c pod uwagê, ¿e ka¿da rodzina liczytam œrednio szeœcioro dzieci, populacja tego kraju potroi siê, wed³ug prognozy, z 63mln w koñcu 2000 r. do 186 mln oko³o roku 2050. Jak dot¹d, Etiopia zbudowa³a200 niedu¿ych tam, które pozwalaj¹ wyczerpaæ 500 mln3 z 84 mld m3 zasobów wod-nych Nilu, czyli mniej ni¿ 1% procent. Jednak rz¹d Etiopii, d¹¿¹cy do podŸwigniêcia zubóstwa jej mieszkañców, planuje zagospodarowanie o wiele wiêkszej czêœci wodyna cele produkcji ¿ywnoœci i energii elektrycznej50.

W basenie górnego i dolnego biegu Nilu, tak samo jak ó³tej Rzeki, wystêpuj¹wielkie dysproporcje w poziomie dochodów ludnoœci. Trudno uznaæ, ¿e Etiopia, zPKB w wysokoœci nieca³ych 100 dol. rocznie na g³owê mieszkañca, nie powinnaczerpaæ wód Nilu w jego górnym biegu na potrzeby w³asnego rozwoju, nawet kosz-tem Egiptu, którego PKB roczny przekracza 1 tys. dol. per capita. Natomiast jeœlikraje basenu Nilu nie ustabilizuj¹ szybko liczby swojej ludnoœci, to ryzykuj¹ po-padniêcie w pu³apkê „hydrologicznego” ubóstwa51.

Do innych rzek, w których basenach konkurencja o dostêp do wody zaostrzasiê, nale¿¹ Jordan, Ganges i Mekong. Rywalizacja miêdzy Izraelem, Jordani¹ i Pa-lestyñczykami o wody Jordanu jest dobrze znana. Wody Jordanu, który p³ynie zLibanu do Izraela, gdzie wpada do Jeziora Tyberiadzkiego i w koñcu do MorzaMartwego, s¹ nadmiernie wykorzystywane. W wyniku tego poziom wody w Jezio-rze Tyberiadzkim stopniowo opada, a samo jezioro kurczy siê52.



Gdyby Indie, które dziel¹ wody Gangesu z Bangladeszem, korzysta³y z rzekibez ograniczeñ, podczas suszy mog³aby ona w ogóle nie dop³yn¹æ do tego drugiegokraju. Na szczêœcie oba pañstwa podpisa³y umowê okreœlaj¹c¹ iloœæ wody, jakamusi pozostaæ na ich u¿ytek. Rywalizacja w basenie Mekongu te¿ siê zaostrza. Tamybudowane przez Chiny w jego górnym biegu pozostawiaj¹ mniej wody dla Kambo-d¿y, Laosu i Wietnamu – krajów, w których uprawa ry¿u zale¿y od wód tej rzeki53.

CORAZ DALEJ DO WÓD GRUNTOWYCH

Wraz w wysychaniem g³ównych rzek na wszystkich kontynentach obni¿a siêpoziom wód gruntowych, poniewa¿ zapotrzebowanie na wodê przewy¿sza odna-wialn¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych. Ich nadmierna eksploatacja jest zjawi-skiem nowym, powszechniej wystêpuj¹cym w ostatnim pó³wieczu. Dopiero z poja-wieniem siê potê¿nych pomp dieslowskich i elektrycznych zyskaliœmy mo¿liwoœæczerpania wody z jej Ÿróde³ szybciej, ni¿ opady s¹ w stanie uzupe³niæ jej ubytek.Dzieje siê tak obecnie powszechnie w Chinach, Indiach i Stanach Zjednoczonych –3 krajach, które ³¹cznie dostarczaj¹ prawie po³owê œwiatowej produkcji zbo¿a. Po-ziom wód na Równinie Pó³nocnochiñskiej, na któr¹ przypada 25% chiñskich zbio-rów, obni¿a siê, podobnie jak w indyjskim Pend¿abie, spichlerzu Indii i na po³u-dniowych po³aciach Wielkich Równin w Stanach Zjednoczonych54.

Z hydrologicznego punktu widzenia mamy do czynienia z dwoma strefami wChinach – wilgotnym po³udniem, które obejmuje basen Jangcy i obszary dalej napo³udniu, i such¹ pó³noc¹ obejmuj¹c¹ basen ó³tej Rzeki i pozosta³e tereny na pó³-nocy. Po³udnie zamieszka³e przez 700 mln ludnoœci dysponuje 1/3 area³ów gruntówuprawnych i 4/5 zasobów wodnych. Pó³noc zamieszka³a przez 550 mln ludzi ma dodyspozycji 2/3 powierzchni ziem uprawnych i 1/5 zasobów wody. Iloœæ wody przypa-daj¹ca na hektar ziemi uprawnej na pó³nocy stanowi 1/8 iloœci przypadaj¹cej na hek-tar na po³udniu55.

Pó³nocne Chiny wysychaj¹, poniewa¿ zapotrzebowanie na wodê przewy¿szatam wydajnoœæ Ÿróde³, które ulegaj¹ wyczerpaniu. W 1999 r. wody gruntowe wokolicach Pekinu opad³y o 1,5 m. Od 1965 r. ich poziom obni¿y³ siê o oko³o 59 m.G³êbinowe Ÿród³a wody, wykorzystywane przez niektóre studnie, mog³y opaœæ jesz-cze ni¿ej. W raporcie Banku Œwiatowego z 2001 r. czytamy: „Mówi siê, ¿e ¿ebydotrzeæ do œwie¿ej wody, jej g³êbokie ujêcia wokó³ Pekinu musz¹ teraz siêgaæ tysi¹-ca metrów, co drastycznie zwiêkszy cenê wody”. Opadaj¹cy poziom wód w stolicyChin uœwiadamia ich przywódcom rozmiary niedoborów, wobec których stan¹ wprzysz³oœci, kiedy wydajnoœæ krajowych Ÿróde³ wody spadnie jeszcze bardziej56.

59

Na Równinie Pó³nocnochiñskej, rozci¹gaj¹cej siê od linii biegn¹cej nieco napó³noc od Szanghaju do rejonów po³o¿onych znacznie na po³udnie od Pekinu, le¿¹3 prowincje: Hebei, Henan i Shandong oraz 2 miasta wydzielone Pekin i Tianjin.Wed³ug oficjalnych danych pod koniec 1997 r. w tych 5 prowincjach by³o 2,6 mlnstudni, w wiêkszoœci s³u¿¹cych do irygacji. W ci¹gu tego roku z 99 tys. z nichzaprzestano korzystaæ, prawdopodobnie z powodu wyschniêcia spowodowanegoopadaniem wód gruntowych. Wywiercono natomiast oko³o 221,9 tys. nowych. WPekinie i Tianjinie liczba opuszczonych studni przewy¿szy³a liczbê nowych. Takiemasowe wypadanie studni z eksploatacji jest faktem bez precedensu. Wiercenie zaœtak wielu nowych œwiadczy o rozpaczliwych poszukiwaniach wody w warunkach,kiedy jej poziom w g³êbi ziemi opada57.

Chocia¿ wczeœniejsze dane mówi³y o opadaniu wód gruntowych na RówniniePó³nocnochiñskiej o 1,5 m rocznie, nowe informacje o porzucaniu studni i wierce-niu nowych wskazuj¹, ¿e w niektórych miejscach poziom wód opada znacznie szyb-ciej. Nadmierna eksploatacja zasobów wody jest najbardziej intensywna w basenierzeki Hai, przylegaj¹cym na pó³nocy bezpoœrednio do basenu ó³tej Rzeki. Na tymobszarze, na którym le¿¹ wielkie miasta przemys³owe Pekin i Tianjin, mieszka po-nad 100 mln ludzi58.

Zu¿ycie wody w tym basenie wynosi obecnie 55 mld m3 rocznie, podczas gdymo¿liwoœci zrównowa¿onego uzupe³niania ubytków siêgaj¹ tylko 34 mld m3. Po-woduje to deficyt wody w wysokoœci 21 mld m3, którego pokrycie prowadzi dowyczerpania siê wód gruntowych. Kiedy ich Ÿród³o wyczerpie siê, pompowaniewody bêdzie oczywiœcie musia³o byæ ograniczone do jego rzeczywistej wydajno-œci; mo¿liwoœci zaopatrzenia w wodê w tym basenie zmniejsz¹ siê o oko³o 40%.Bior¹c pod uwagê szybki rozwój miast i przemys³u na tym obszarze oraz zepchniê-cie rolnictwa na trzecie miejsce w kolejce po wodê, mo¿na oczekiwaæ, ¿e oko³oroku 2010 nawadniane uprawy w tym basenie praktycznie zanikn¹, a rolnicy bêd¹musieli przestawiæ siê na mniej produktywn¹ uprawê zasilan¹ opadami. W raporcieBanku Œwiatowego z 2001 r. stwierdzono, ¿e szybko pogarszaj¹ce siê stosunki wodnew Chinach mog¹ mieæ „...katastrofalne nastêpstwa dla przysz³ych pokoleñ, o ilezu¿ycie i poda¿ wody nie zostan¹ szybko zrównowa¿one”59.

Sytuacjê rolników pogarszaj¹ nie tylko niedobory wody przeznaczonej do iry-gacji, wynikaj¹ce z wyczerpywania siê jej Ÿróde³, lecz tak¿e pobór na zaopatrzeniemiast i potrzeby przemys³u. Do 2010 r., kiedy liczba ludnoœci Chin ma wzrosn¹æ o126 mln, zapotrzebowanie na wodê w miastach tego kraju zwiêkszy siê, wed³ug prze-widywañ Banku Œwiatowego, z 50 mld m3 do 80 mld m3, co oznacza³oby wzrost o60%. Równoczeœnie potrzeby przemys³u zwiêksz¹ siê ze 127 mld m3 do 206 mld m3,



czyli o 62%. W wiêkszej czêœci pó³nocnych Chin to rosn¹ce zapotrzebowanie po-krywane jest poprzez albo inwestycje w efektywniejsz¹ gospodarkê wodn¹, albopobieranie wody kosztem nawadniania w rolnictwie60.

W indyjskim Pend¿abie, w którym dziêki dwóm zbiorom wysoko wydajnejpszenicy zimowej i ry¿u jarego uzyskuje siê nadwy¿ki w produkcji zbo¿a umo¿li-wiaj¹ce dostawy do innych stanów, poziom wód gruntowych obni¿a siê po oko³o0,6 m rocznie. Zmusza to rolników korzystaj¹cych z p³ytkich studni do wierceniag³êbszych61.

W Stanach Zjednoczonych w po³udniowej czêœci Wielkich Równin do nawad-niania upraw wykorzystuje siê g³ównie wodê pompowan¹ ze skalnego Ÿród³a Ogal-lala, które dostarcza bardzo niewiele œwie¿ej wody. Opadaj¹ce wody gruntowe iwyczerpywanie siê zasobów tego Ÿród³a zmuszaj¹ farmerów do rezygnacji z inten-sywnej uprawy i powrotu do tradycyjnego rolnictwa. W niektórych stanach domi-nuj¹cych w produkcji ¿ywnoœci, w tym w Kolorado, Kansas, Oklahomie i Teksasie,powierzchnia nawadniana, wraz z wyczerpywaniem siê zasobów Ogallali, powolizmniejsza siê62.

Analiza stosunków wodnych na wy¿ynach Teksasu, gdzie znajduje siê wiêk-szoœæ pól nawadnianych w tym stanie, wykaza³a, ¿e zbiory w tym regionie bêd¹wraz z ubytkiem wody systematycznie mala³y. Najwiêksze straty wyst¹pi¹ w latach2000–2025 w nawadnianych uprawach zbó¿ pastewnych, w szczególnoœci kukury-dzy i sorgo. Powierzchnia obsiewana pszenic¹, uprawian¹ na polach nienawadnia-nych, nieznacznie zwiêkszy siê. Produkcja zbo¿a ogó³em ma zmniejszyæ siê o 17%.Równie dok³adna analiza dotycz¹ca s¹siednich stanów, takich jak Oklahoma i Kan-sas, najpewniej wykaza³aby, ¿e tam te¿ musi nast¹piæ spadek zbiorów kultur bar-dziej zale¿nych od wody63.

El Paso w po³udniowym Teksasie i Juarez, jego siostrzane miasto po drugiejstronie granicy, w Meksyku, zaopatruj¹ siê w wodê z tego samego Ÿród³a. Wraz zprzyrostem liczby ludnoœci w tych szybko rozwijaj¹cych siê miastach wzrost zu¿y-cia wody wyprzedzi³ tempo odnawiania zrównowa¿onej wydajnoœci tego Ÿród³a.Analityk Komisji do spraw Obiektów U¿ytecznoœci Publicznej (Public Utility Com-mission) David Hurlbut zapowiada, ¿e z powodu braku skutecznego rozwi¹zaniaproblemu zaopatrzenia w wodê oba miasta zmierzaj¹ ku „hydrologicznemu” ban-kructwu64.

Przy sta³ym wzroœcie ludnoœci globalny problem wody mo¿e siê tylko zaostrzyæ.Nawet przy obecnej liczbie 6,1 mld ludzi œwiat odczuwa ogromny deficyt wody.Autorka ksi¹¿ki Pillar of Sand Sandra Postel obliczy³a na podstawie danych o nad-miernej eksploatacji Ÿróde³ wody w Chinach, Indiach, Arabii Saudyjskiej, Afryce

61

Pó³nocnej i Stanach Zjednoczonych, ¿e w ci¹gu roku pompuje siê o 160 mld m3,czyli o 160 mld ton wody za du¿o. Zak³adaj¹c z du¿ym przybli¿eniem, ¿e na wy-produkowanie 1 tony zbo¿a potrzeba 1 tys. ton wody, ten 160-miliardowy deficytrówna siê 160 mln ton zbo¿a, czyli po³owie amerykañskich zbiorów65.

Przy œredniej œwiatowej konsumpcji zbo¿a, wynosz¹cej nieco ponad 300 kg,czyli oko³o 1/3 tony na g³owê rocznie, 160 mln ton zbo¿a wystarcza na wy¿ywienie480 mln ludzi. Inaczej mówi¹c, 480 mln z 6,1 mld ludnoœci globu ¿ywi siê zbo¿emwyprodukowanym kosztem wyczerpywania zasobów wody. Zu¿ywamy wodê, któ-ra nale¿y do naszych dzieci66.

PRZYSZ£OŒÆ BEZ WODY

Oko³o 70% wody zu¿ywanej na ca³ym œwiecie, ³¹cznie z ci¹gniêt¹ z rzek ipompowan¹ spod ziemi, przeznacza siê na nawadnianie pól, 20% zu¿ywa prze-mys³, a 10% – gospodarstwa domowe. W warunkach coraz ostrzejszej rywalizacjio dostêp do wody miêdzy tymi 3 sektorami ze wzglêdów ekonomicznych nie fawo-ryzuje siê rolnictwa. W Chinach 1 tys. ton wody mo¿na zu¿yæ na wyprodukowanie1 tony pszenicy wartej 200 dol. albo na zwiêkszenie produkcji przemys³owej o 14tys. dol., czyli wartej 70 razy wiêcej. W kraju, który rozpaczliwie d¹¿y do wzrostugospodarczego tworz¹cego miejsca pracy, korzyœæ z odprowadzenia wody na u¿y-tek przemys³u zamiast do rolnictwa jest oczywista. To wyjaœnia, dlaczego amery-kañscy farmerzy coraz czêœciej sprzedaj¹ prawa do jej poboru na cele irygacji mia-stom na Zachodzie67.

Urbanizacja, industrializacja oraz utrzymanie ekosystemów równie¿ wymaga-j¹ wiêkszego zapotrzebowania na wodê. Kiedy wieœniacy w krajach rozwijaj¹cychsiê, korzystaj¹cy w przesz³oœci ze studni w swoich wioskach, przenosz¹ siê do wie-lopiêtrowych budynków w mieœcie z instalacj¹ wodoci¹gow¹, zu¿ycie wody w ichgospodarstwach domowych wzrasta nawet trzykrotnie. Industrializacja wymaga jesz-cze wiêcej wody ni¿ urbanizacja.

Sam wzrost zamo¿noœci generuje dodatkowe zapotrzebowanie na wodê. Naprzyk³ad kiedy ludzie przesuwaj¹ siê w ³añcuchu pokarmowym na wy¿szy poziom,konsumuj¹c wiêcej wo³owiny, wieprzowiny, drobiu, jaj i przetworów mlecznych,zu¿ywaj¹ wiêcej zbo¿a. Dieta amerykañska bogata w produkty zwierzêce wymagazu¿ycia 4 razy wiêcej zbo¿a na osobê ni¿ oparta na ry¿u dieta mieszkañców takichkrajów, jak Indie. Zu¿ywaj¹c 4 razy wiêcej zbo¿a, zu¿ywamy 4 razy wiêcej wody68.

Niegdyœ lokalne zjawisko niedostatku wody przekracza obecnie granice kra-jów za poœrednictwem miêdzynarodowego handlu zbo¿em. Najszybciej rozwijaj¹-



cymi siê importowymi rynkami zbo¿owymi s¹ Afryka Pó³nocna i Bliski Wschód –obszar obejmuj¹cy Maroko, Algieriê, Tunezjê, Libiê, Egipt, Iran i inne kraje po³o-¿one dalej na wschód. Dos³ownie ka¿dy kraj tego regionu charakteryzuje siê rów-noczeœnie niedostatkiem wody i szybkim wzrostem populacji69.

Wzrastaj¹ce zapotrzebowanie miast i przemys³u tego regionu na wodê jest zwyklezaspokajane kosztem irygacji. Stratê w potencjale produkcyjnym ¿ywnoœci czêstokompensuje wiêkszy import zbo¿a z zagranicy. Poniewa¿ 1 tona zbo¿a jest równo-wa¿na 1 tys. ton wody, jest to najbardziej efektywny sposób importu wody do kra-jów odczuwaj¹cych jej deficyt.

W 2000 r. Iran importowa³ 7 mln ton pszenicy, spychaj¹c na drugie miejsceJaponiê, która przez dziesiêciolecia by³a najwiêkszym importerem tego zbo¿a. Prze-widuje siê, ¿e w 2001 r. tak¿e Egipt wyprzedzi Japoniê. Równie¿ Iran i Egipt, krajeo prawie 70-milionowej populacji ka¿dy, powiêkszaj¹cej siê o ponad 1 mln rocznie,odczuwaj¹ ostry niedostatek wody70.

Iloœæ wody wykorzystanej do produkcji zbo¿a i innych produktów spo¿yw-czych importowanych do krajów Afryki Pó³nocnej i Bliskiego Wschodu w 2000 r.by³a mniej wiêcej równa rocznemu ciekowi Nilu. Inaczej mówi¹c, szybko rosn¹cydeficyt wody w tym regionie równa siê zasobom wody Nilu przep³ywaj¹cym tam,zu¿ytym do wyprodukowania importowanego zbo¿a71.

Obecnie czêsto mówi siê, ¿e w przysz³oœci wojny w tym regionie bêd¹ toczoneraczej o wodê ni¿ o ropê naftow¹. Mo¿liwe, ale bior¹c pod uwagê trudnoœæ w od-niesieniu zwyciêstwa w takiej batalii, jest bardziej prawdopodobne, ¿e rywalizacjao wodê bêdzie siê toczy³a na rynkach zbo¿owych. Zwyciêstwo w tym wspó³zawod-nictwie bêdzie nale¿a³o do krajów o najsilniejszej pozycji finansowej, a nie do naj-silniejszych militarnie72.

Œwiatowy deficyt wody, mierzony nadmiern¹ eksploatacj¹ Ÿróde³, roœnie z ka¿-dym rokiem; jego opanowanie jest coraz trudniejsze. Gdyby wszystkie kraje posta-nowi³y natychmiast zaprzestaæ nadmiernego pompowania i ustabilizowaæ poziomwód gruntowych, œwiatowa produkcja zbo¿a zmniejszy³aby siê o oko³o 160 mlnton, czyli o 8%, a ceny zbo¿a skoczy³yby w górê. Im d³u¿ej pañstwa bêd¹ zwlekaæze zmierzeniem siê z tym problemem, tym wiêkszy bêdzie deficyt wody i tym trud-niej bêdzie przeprowadziæ konieczne dostosowania.

Je¿eli rz¹dy krajów najubo¿szych w wodê nie ustabilizuj¹ niezw³ocznie liczbymieszkañców i nie zwiêksz¹ produktywnoœci gospodarki wodnej, to odczuwany wnich niedostatek wody szybko przemieni siê w kryzys ¿ywnoœciowy. Ryzyko pole-ga na tym, ¿e szybko powiêkszaj¹ce siê grono pañstw ubogich w wodê i importuj¹-cych coraz wiêcej zbo¿a, do których potencjalnie nale¿¹ tak¿e giganty ludnoœciowe

63

– Chiny i Indie, wyczerpie zdolnoœci eksportowe pañstw nadwy¿kowych – Sta-nów Zjednoczonych, Francji, Kanady i Australii, co zdestabilizuje œwiatowe rynkizbo¿a.

Choæ stosunki wodne gwa³townie pogarszaj¹ siê w wielu krajach, w skali glo-balnej najwiêcej wa¿y szybko rosn¹cy deficyt wody w Chinach. Takie czynniki, jak12-milionowy przyrost liczby ludnoœci rocznie, urbanizacja, przewidywany wzrostgospodarczy w tempie 7% rocznie i sta³e przesuwanie siê Chiñczyków w górê ³añ-cucha pokarmowego gwarantuj¹, ¿e w nadchodz¹cych latach zapotrzebowanie nawodê bêdzie nadal wyprzedza³o jej poda¿. Taki rozwój sytuacji zapowiada tak¿e, ¿ezapotrzebowanie Chin na importowane zbo¿e mo¿e wkrótce zacz¹æ rosn¹æ, podob-nie jak rós³ w ostatnich latach import soi. W latach 1995–2000 Chiny przekszta³ci³ysiê z kraju samowystarczalnego w zakresie soi w najwiêkszego na œwiecie importe-ra tego zbo¿a, sprowadzaj¹cego 40% jego poda¿y73.

Braki wody mog¹ byæ z³agodzone poprzez podwy¿szenie jej ceny, co zmniej-szy³oby marnotrawstwo i zwiêkszy³oby efektywnoœæ jej zu¿ywania, ale w Chinachnie zawsze ³atwo to osi¹gn¹æ. Zapowiadana przez rz¹d na pocz¹tku 2001 r. stopnio-wa, roz³o¿ona na 5 lat, podwy¿ka cen wody by³a godnym uznania krokiem wew³aœciwym kierunku. Dla w³adz Pekinu by³aby to jednak decyzja zwi¹zana z po-wa¿nym ryzykiem politycznym, poniewa¿ reakcja spo³eczna na podwy¿ki cen wody,w przesz³oœci dostarczanej czêsto za darmo, jest podobna do tej, jak¹ w StanachZjednoczonych wywo³uj¹ podwy¿ki cen benzyny74.

Ostatnie doniesienia z Pekinu wskazuj¹, ¿e rz¹d chiñski oficjalnie zarzuci³ d³u-gofalow¹ politykê osi¹gniêcia samowystarczalnoœci w zakresie zbo¿a. W³adze za-powiedzia³y tak¿e, ¿e wobec zaostrzaj¹cego siê wspó³zawodnictwa miêdzy miasta-mi a przemys³em o dostêp do wody obie strony bêd¹ traktowane priorytetowo, cooznacza, ¿e potrzeby rolnictwa bêd¹ zaspokajane w dalszej kolejnoœci75.

Chiny nie s¹ jedynym krajem cierpi¹cym na brak wody. Do innych pañstw,które niedostatek wody zmusza lub nied³ugo zmusi do zwiêkszania importu zbo¿a,nale¿¹ Indie, Pakistan, Meksyk i kilkadziesi¹t mniejszych. Jednak tylko Chiny –licz¹ce prawie 1,3 mld ludnoœci i cechuj¹ce siê nadwy¿k¹ w handlu ze StanamiZjednoczonymi w wysokoœci 80 mld dol. rocznie – s¹ w stanie doprowadziæ wkrótkim czasie do destabilizacji rynków zbo¿owych. Krótko mówi¹c, coraz ni¿szypoziom wód gruntowych zapowiada ju¿ w nied³ugim czasie wzrost cen ¿ywnoœcina ca³ym œwiecie76.



ROZDZIA£ 3

OZNAKI NAPIÊÆ: BAZA BIOLOGICZNA

W kwietniu 2001 r. naukowcy z laboratorium Krajowego Zarz¹du Oceanicz-nego i Klimatycznego (National Oceanic and Atmospheric Administration) w Boul-der w stanie Kolorado poinformowali, ¿e wielka burza piaskowa z pó³nocnychChin dotar³a do Stanów Zjednoczonych, „...kryj¹c warstw¹ py³u obszary od Kana-dy po Arizonê”. Ludzie ¿yj¹cy u podnó¿y Gór Skalistych nie mogli zobaczyæ ichszczytów. Niewielu Amerykanów uœwiadamia³o sobie, ¿e py³ pokrywaj¹cy ich sa-mochody i rozsnuwaj¹cy siê nad zachodnimi stanami w rzeczywistoœci pochodzi zChin1.

Ta chiñska burza piaskowa, najgwa³towniejsza spoœród ponad 10, jakie przeto-czy³y siê wiosn¹ 2001 r., sygnalizuje degradacjê rozleg³ych po³aci pastwisk i pól napó³nocno-zachodnich obszarach tego kraju. Rozleg³e pióropusze py³u przenosi³ysiê przez setki kilometrów do ludnych miast pó³nocno-wschodnich Chin, wœródnich do Pekinu, przes³aniaj¹c s³oñce, ograniczaj¹c widocznoœæ, spowalniaj¹c ruchpojazdów i zmuszaj¹c do zamykania lotnisk. Opowiadania mieszkañców wschod-nich miast, uszczelniaj¹cych okna w obronie przed przenikaj¹cym do mieszkañpy³em, przypominaj¹ amerykañski Dust Bowl z lat trzydziestych2.

Doniesienia z Chin zwykle przypisuj¹ przyczyny powstawania burz piasko-wych suszom z ostatnich 3 lat, w rzeczywistoœci zaœ unaocznia³y one szybko pogar-szaj¹cy siê ogólny stan œrodowiska. Nadmierna eksploatacja pastwisk i ziemi upraw-nej s¹ tam powszechne. Na przyk³ad w Stanach Zjednoczonych, kraju o porówny-walnej powierzchni i mo¿liwoœciach wypasu, jest 98 mln sztuk byd³a i 9 mln sztukowiec i kóz, natomiast w Chinach – 127 mln sztuk byd³a i 279 mln sztuk owiec i

65

kóz. Wy¿ywienie 1,3 mld ludzi, a wiêc populacji prawie piêciokrotnie wiêkszej ni¿ludnoœæ Stanów Zjednoczonych, nie jest zadaniem ³atwym. W tym celu zaorywanomiliony hektarów wysoce podatnych na erozjê gruntów, zamiast pozwoliæ tam ro-sn¹æ trawie3.

Oznakami zaostrzaj¹cego siê konfliktu gospodarki i ekosystemów, uwidacz-nianego przez opisany przypadek, s¹ nie tylko burze piaskowe w Chinach, lecztak¿e po¿ary lasów deszczowych w Indonezji, upadaj¹ce rybo³ówstwo dorsza naMorzu Pó³nocnym, coraz gorsze plony w Afryce, poszerzaj¹ca siê martwa strefa wZatoce Meksykañskiej oraz opadanie poziomu wód gruntowych w Indiach. Wadli-wie roz³o¿one obci¹¿enia ekosystemów nak³adami na rozwój gospodarki œwiato-wej, która jest jego czêœci¹, zmniejszaj¹ biologiczn¹ produktywnoœæ Ziemi. Dozmniejszenia wydajnoœci rybo³ówstwa dalekomorskiego przyczyniaj¹ siê rabunko-we po³owy, substancje zanieczyszczaj¹ce oceany oraz zak³ócenia cykli reproduk-cyjnych ryb odbywaj¹cych tar³o w rzekach poprzegradzanych tamami albo wysy-chaj¹cych. Nadmierne wypasanie zmniejsza produktywnoœæ pastwisk i w koñcuprowadzi do ich kompletnej dewastacji – przemiany w pustynie.

Kurczenie siê powierzchni lasów globu o 9 mln hektarów rocznie zmniejsza ichgospodarcz¹ produktywnoœæ. Przyczyniaj¹ siê do tego wyrêby, trzebienie pod upra-wê lub hodowlê, zbieranie drewna na opa³. Zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, alerozcz³onkowane mog¹ zostaæ os³abione do tego stopnia, ¿e ³atwo zapalaj¹ siê odpioruna4.

Szacuje siê, ¿e 36% ziem uprawnych globu traci naturaln¹ produktywnoœæ naskutek erozji gruntów. Je¿eli ten proces bêdzie postêpowa³, to koniec koñców polauprawne zmieni¹ siê w nieu¿ytki. W kilku krajach Afryki wyczerpywanie siê sub-stancji od¿ywczych w gruntach uprawnych prowadzi do zmniejszenia plonów. Po-garszanie siê stanu lokalnych ekosystemów zmniejsza zrównowa¿on¹ produktyw-noœæ gruntów, uruchamiaj¹c samonapêdzaj¹cy siê cykl ekologicznej degradacji ipog³êbiaj¹cej siê nêdzy ludzkiej. Bior¹c pod uwagê, ¿e ziemie uprawne, ³owiska ipastwiska stanowi¹ miejsca pracy i Ÿród³a utrzymania co drugiego pracownika naœwiecie, jakiekolwiek pogorszenie stanu tych ekosystemów prowadzi w efekcie dopogorszenia warunków ¿ycia5.

PRZETRZEBIONE £OWISKA

Spoœród 3 ekosystemów, które dostarczaj¹ ¿ywnoœci – ziem uprawnych, ³owiski pastwisk – skutki nadmiernej eksploatacji ³owisk s¹ chyba najbardziej widoczne.Po drugiej wojnie œwiatowej przyspieszony wzrost ludnoœci i stale rosn¹ce dochody

Oznaki napiêæ: baza biologiczna


powodowa³y, ¿e zapotrzebowanie na produkty morza ros³o w rekordowym tempie.Równoczeœnie postêp techniczny w rybo³ówstwie, w szczególnoœci pojawienie siêstatków przetwórni umo¿liwiaj¹cych trawlerom po³owy na odleg³ych wodach oce-anów, gwa³townie zwiêkszy³y zdolnoœci po³owowe. W rezultacie dalekomorskie po-³owy ryb wzros³y z 19 mln ton w 1950 r. do rekordowego poziomu 93 mln ton w 1997r. Ten piêciokrotny wzrost – dwa razy wiêkszy ni¿ przyrost liczby ludnoœci w tymsamym okresie – pozwoli³ na zwiêkszenie konsumpcji produktów morza na 1 miesz-kañca globu z 8 kg w 1950 r. do 17 kg, najwy¿szego poziomu notowanego w 1988 r.Od tego czasu poziom konsumpcji spad³ do nieca³ych 15 kg, czyli o 1/8

6.Przez d³ugi czas w diecie mieszkañców krajów wyspiarskich maj¹cych d³ugie

linie brzegowe, jak Norwegia i W³ochy, g³ównym Ÿród³em protein zwierzêcychby³y ³owiska dalekomorskie. Jednak¿e sytuacja zmieni³a siê w drugiej po³owie XX w.,kiedy floty rybackie zaczê³y systematycznie eksploatowaæ oceaniczne zasoby ¿yw-noœci. Rozwój systemów transportu wewnêtrznego i bazy ch³odniczej sprawi³, ¿eprodukty morza sta³y siê podstawowym sk³adnikiem diety przewa¿aj¹cej czêœciludzkoœci.

Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych Organizacja Narodów Zjednoczonych dospraw Wy¿ywienia i Rolnictwa (FAO), która nadzoruje ³owiska, poinformowa³a,¿e wszystkie 17 g³ównych ³owisk œwiata eksploatuje siê na granicy lub powy¿ejgranicy ich odnawialnej wydajnoœci, a 9 z nich grozi ca³kowite wytrzebienie. Wielekrajów próbowa³o chroniæ swoje ³owiska przed nadmiernymi po³owami i gro¿¹-cym spustoszeniem. W 1992 r. Kanada, która zbyt d³ugo oci¹ga³a siê z ogranicze-niem po³owów na swoim znanym od 500 lat ³owisku dorsza u wybrze¿y NowejFundlandii, by³a zmuszona ca³kowicie zakazaæ po³owów na nim, skazuj¹c oko³o 40tys. rybaków i pracowników przetwórstwa rybnego na bezrobocie. PóŸniej, podkoniec 1993 r., zamknê³a dalsze obszary wodne dla po³owów dorsza, rozszerzaj¹cstrefê zakazu po³owów a¿ do wybrze¿y USA. W jej œlady posz³y Stany Zjednoczo-ne, wprowadzaj¹c ograniczenia po³owów dorsza, ³upacza i fl¹dry na ³owiskach uwybrze¿y Nowej Anglii7.

Na wybrze¿u zachodnim sytuacja by³a nie lepsza. W kwietniu 1994 r. RadaZarz¹dzaj¹ca Rybo³ówstwem na Pacyfiku (Pacific Fishery Management Council)zabroni³a po³owów œledzia przy brzegach stanu Waszyngton, staraj¹c siê chroniæten gatunek przed wyginiêciem. W Oregonie i Kalifornii zosta³y wyznaczone œciœleokreœlone limity od³owów tej ryby. Posuniêcia Stanów Zjednoczonych i Kanadyoraz podobne kroki rz¹dów innych krajów s¹ poœrednim uznaniem faktu, ¿e nie-ograniczona eksploatacja mo¿e prowadziæ do upadku ³owisk, pozbawiaj¹c œwiatwartoœciowego Ÿród³a ¿ywnoœci8.

67

Niezdolnoœæ rz¹dów do wspó³pracy z zakresie eksploatacji ³owisk dalekomor-skich doprowadzi³a do tego, ¿e zamiast zapewnienia maksymalnych po³owów naczas nieograniczony wiele ³owisk znalaz³o siê na krawêdzi kompletnego wyczerpa-nia. Intensywnie od³awiane atlantyckie zasoby tuñczyka po³udniowego, podstawo-wego dania w tokijskich restauracjach sushi, skurczy³y siê a¿ o 94%. Up³yn¹ lata,zanim siê ten d³ugowieczny gatunek zregeneruje, nawet jeœli jego po³owy zostan¹ca³kowicie zaniechane9.

£owiska œródl¹dowe tak¿e cierpi¹ z powodu b³êdnej polityki ochrony œrodowi-ska – odprowadzania wód rzek, zakwaszenia i zanieczyszczeñ. Jak stwierdzono wrozdziale 2, ³owiska Jeziora Aralskiego, które dostarcza³y 60 tys. ton ryb roczniejeszcze w 1960 r., s¹ dziœ tylko wspomnieniem. Rosn¹ce zasolenie wód jeziorasprawi³o, ¿e jest ono teraz biologicznie martwe10.

Raport z czerwca 2001 r. ostrzega, ¿e rosyjskie Morze Azowskie te¿ umiera.Najpewniej ma w tym swój udzia³ zwiêkszenie zasolenia oraz zanieczyszczenieproduktami naftowymi, metalami ciê¿kimi i materia³ami radioaktywnymi. Prze-mys³owe po³owy ryb w tym akwenie zmniejszy³y siê w ostatnim æwieræwieczu o97%. Wiele gatunków wyginê³o. Jak zauwa¿y³ jeden z komentatorów, Morze Azow-skie sta³o siê „...zbiornikiem wodnym, niezdolnym do podtrzymania ani ¿ycia wswoich g³êbinach, ani ¿ycia ludzi nad jego brzegami”11.

Problemem jest nadal ska¿enie jezior kwaœnymi deszczami, bêd¹ce przewa¿nieskutkiem spalania wêgla. Tylko w Kanadzie naliczono 14 tys. martwych jezior. Za-nieczyszczenia wód w jeziorach albo zabijaj¹ ryby, albo sprawiaj¹, ¿e nie nadaj¹ siêone do konsumpcji. W Stanach Zjednoczonych ryby w oko³o 50 tys. jezior, stru-mieni i stawów maj¹ tak¹ zawartoœæ rtêci, ¿e ich spo¿ycie zagra¿a zdrowiu. Prze-wa¿nie jest to rtêæ z kominów elektrowni opalanych wêglem (zob. rozdzia³ 6)12.

Nieograniczone po³owy i zanieczyszczenia nie s¹ jedynymi przyczynami za-gro¿enia morskich Ÿróde³ zaopatrzenia œwiata w ¿ywnoœæ. Miejsca tar³a i wylêgar-nie wielu stworzeñ wodnych znikaj¹ na skutek degradacji przybrze¿nych mokrade³,lasów namorzynowych i raf koralowych. Wielu gatunkom dostêp do tarlisk zagra-dzaj¹ tamy na rzekach. Rzeki wysychaj¹ albo s¹ zbyt zanieczyszczone, aby mog³y¿yæ w nich ryby.

Oko³o 90% gatunków ryb oceanicznych jest uzale¿nione od przybrze¿nych mo-krade³, bagien namorzynowych albo rzek jako miejsc tar³a. Dobrze ponad po³owapierwotnej powierzchni lasów namorzynowych w krajach zwrotnikowych i pod-zwrotnikowych zosta³a zniszczona. Ubytek przybrze¿nych lasów deszczowych wkrajach uprzemys³owionych jest jeszcze wiêkszy. We W³oszech, gdzie s³u¿¹ onewielu gatunkom ryb œródziemnomorskich jako wylêgarnie, wyniós³ on a¿ 95%13.



Zniszczenia raf koralowych, bêd¹cych miejscem rozmna¿ania ryb w wodachzwrotnikowych i podzwrotnikowych, s¹ te¿ ogromne. W latach 1992–2000 ogólnapowierzchnia silnie zniszczonych raf wzros³a z 10% do 27%. Wraz z obumieraniemraf pogarsza siê stan ³owisk, które s¹ od nich uzale¿nione14.

£owiska dalekomorskie s¹ nara¿one na liczne zagro¿enia, ale ich egzystencjinajbardziej bezpoœrednio zagra¿aj¹ rabunkowe po³owy. Iloœæ od³awianych ryb zwiêk-sza³a siê wraz z rozwojem nowych technologii, jak wprowadzenie sonarów do tro-pienia ³awic ryb czy wielokilometrowych dryfuj¹cych sieci, których ³¹czna d³ugoœæwystarczy³aby na wielokrotne opasanie kuli ziemskiej. „Dziêki bardziej wydajnymkutrom i urz¹dzeniom do poszukiwania ³awic ryb jesteœmy w istocie w stanie ca³-kowicie je wytrzebiæ – i robimy to” – ostrzega Douglas Foy z Fundacji OchronyŒrodowiska Naturalnego (Conservation Law Foundation) w Nowej Anglii15.

Rybo³ówstwo przemys³owe to pole walki ekonomii dnia dzisiejszego z ekono-mi¹ jutra. Pañstwa staraj¹ siê zapewniæ mo¿liwoœæ po³owów w przysz³oœci, zmu-szaj¹c rybaków do pozostawiania statków w portach; spo³ecznoœæ rybacka jest roz-darta miêdzy potrzeb¹ zapewnienia sobie dochodów dzisiaj a zachowaniem Ÿróde³utrzymania w przysz³oœci. Paradoksalnie, jedn¹ z przyczyn nadmiernej rozbudowyfloty jest stara praktyka udzielania pañstwowych subsydiów, które umo¿liwiaj¹ uzy-skanie na dogodnych warunkach du¿ych kredytów na rozbudowê floty i zakupyurz¹dzeñ po³owowych. Jednak oko³o roku 2000, wraz ze spadkiem po³owów, poja-wi³y siê trudnoœci ze sp³at¹ tych kredytów. Wyznaczenie kwot po³owowych zmusi-³o w³aœcicieli wielu kutrów do pozostawiania ich w portach akurat w miesi¹cach, naktóre dawniej przypada³y rybackie ¿niwa16.

Subsydiowanie rybo³ówstwa opiera³o siê na fa³szywym za³o¿eniu, ¿e wczeœ-niejsze tendencje w rozwoju rybo³ówstwa dalekomorskiego bêd¹ siê utrzymywa³ytak¿e w przysz³oœci – ¿e dawniejszy wzrost zapowiada przysz³y wzrost. Powtarza-ne od dawna ostrze¿enia biologów morza z FAO, ¿e morskie ¿niwa osi¹gn¹ pewne-go dnia granice, najczêœciej puszczano mimo uszu17.

Dopóki w oceanach by³o wiêcej ryb, ni¿ byliœmy w stanie od³owiæ, regulacjapo³owów dalekomorskich by³a prosta. Kiedy jednak wiele ³owisk ju¿ teraz ubo¿eje,a innym grozi to samo w najbli¿szej przysz³oœci, podzia³ limitów po³owowych miê-dzy konkuruj¹ce kraje i cierpi¹ce na niedobory protein narody jest zadaniem nie-skoñczenie trudniejszym. Jedynie utrzymanie obecnego poziomu po³owów bêdziewymaga³o zacieœnienia wspó³pracy rz¹dów poszczególnych krajów.

Nawet dla krajów wdro¿onych do wspólnego dzia³ania, takich jak kraje UniiEuropejskiej, uzgodnienie limitów po³owowych na odnawialnym poziomie ³owiskokazuje siê trudnym wyzwaniem. W kwietniu 1997 r., po d³ugich negocjacjach,

69

osi¹gniêto w Brukseli porozumienie w sprawie zmniejszenia zdolnoœci po³owowejfloty pañstw Unii Europejskiej o 30% w przypadku zagro¿onych gatunków, takichjak dorsz, œledŸ i sola po³awianych na Morzu Pó³nocnym, i o 20% odnoœnie donadmiernie przetrzebionych gatunków, takich jak dorsz w Morzu Ba³tyckim, tuñ-czyk po³udniowy i miecznik na wodach przybrze¿nych Pó³wyspu Iberyjskiego. To,¿e Unii Europejskiej uda³o siê w koñcu osi¹gn¹æ porozumienie o redukcji po³o-wów, by³o dobr¹ wiadomoœci¹. Jednoczeœnie by³o z³¹ dlatego, ¿e skala tych reduk-cji by³a niewystarczaj¹ca, ¿eby zahamowaæ degradacjê ³owisk18.

W styczniu 2001 r. UE posunê³a siê dalej, og³aszaj¹c zakaz po³owów dorsza,³upacza i witlinka podczas 12-tygodniowego okresu tar³a. Wobec spadku po³owówdorsza z 300 tys. ton rocznie w po³owie lat osiemdziesi¹tych do 50 tys. ton w 2000 r.to ostatnie posuniêcie by³o tylko rozpaczliw¹ prób¹ uratowania tej ryby. UrzêdnicyUE doskonale zdaj¹ sobie sprawê, ¿e niegdyœ rozleg³e ³owiska dorsza w NowejFundlandii od katastrofy w 1992 r. nie zregenerowa³y siê mimo wprowadzonegowtedy ca³kowitego zakazu po³owów19.

Kiedy zasoby jakiegoœ ³owiska wyczerpuj¹ siê, wzmaga siê eksploatacja pozo-sta³ych. Po wprowadzeniu ograniczeñ po³owów na spustoszonych ³owiskach silniesubsydiowane floty rybackie pañstw Unii Europejskiej skierowa³y siê na wody przy-brze¿ne Afryki Zachodniej, wykupuj¹c licencje na po³owy ryb u wybrze¿y Senega-lu, Mauretanii, Maroka, Gwinei Bissau i Zielonego Przyl¹dka. Konkuruj¹ one tamz flotami Japonii, Korei Po³udniowej, Rosji i Chin. Dla ubogich krajów, jak Maure-tania czy Gwinea Bissau, dochody z licencji po³owowych mog¹ stanowiæ nawetpo³owê ich dochodów bud¿etowych. Na nieszczêœcie dla mieszkañców Afryki jej³owiska tak¿e wyczerpuj¹ siê. Wiêkszoœæ krajów tego kontynentu nie dysponujestatkami i radarami niezbêdnymi do kontroli przestrzegania umów po³owowychobejmuj¹cych 200-milowe wy³¹czne strefy ekonomiczne wzd³u¿ ich wybrze¿y, któreustanowi³a Konwencja Prawa Morza z 10 grudnia 1982 r.20

Wszystkie ³owiska czeka ten sam los. Rybo³ówstwo na zachodnim wybrze¿uIndii, u brzegów Goa, zaczê³o rozwijaæ siê skokowo dziêki powiêkszeniu zmecha-nizowanej floty z 10 statków w 1964 r. do 2,2 tys. w 1998 r. Równoczeœnie rocznepo³owy ryb zwiêkszy³y siê w tym czasie z 17 tys. ton do 95 tys. ton – grubo ponadodnawialn¹ wydajnoœæ ³owisk szacowan¹ na 71 tys. ton. Jeœli rz¹d indyjski nie bê-dzie w stanie szybko ograniczyæ po³owów w tym rejonie do mo¿liwego do utrzy-mania poziomu, tak¿e to ³owisko wyczerpie siê, pozbawiaj¹c miejscow¹ ludnoœæniezast¹pionego Ÿród³a protein21.

Jeœli zasoby rybne oceanów nie pozwol¹ na utrzymanie obecnej wielkoœci po-³owów, przekraczaj¹cych w skali ogólnoœwiatowej 95 mln ton, a ludnoœæ œwiata



bêdzie powiêksza³a siê w przewidywanym tempie, to po³owy dalekomorskie w prze-liczeniu na 1 mieszkañca, które ju¿ zmniejszy³y siê o 9% w porównaniu z najwy¿-szym poziomem notowanym w 1988 r. (wynosz¹cym 17 kg), prawdopodobnie spadn¹w 2050 r. do 10 kg. Pokolenie, które dojrzewa³o w czasie drugiej wojny œwiatowej,by³o za swego ¿ycia œwiadkiem podwojenia siê po³owów w przeliczeniu na 1 miesz-kañca. Wnukowie przedstawicieli tego pokolenia mog¹ doczekaæ siê zmniejszeniapo³owów o 1/3

22.Ogólny wniosek jest taki: rosn¹cego na ca³ym œwiecie zapotrzebowania na pro-

dukty morza ³owiska nie mog¹ ju¿ zaspokoiæ. Szanse na to mo¿e stworzyæ jedynierozwój hodowli ryb, która jednak wzmo¿e presjê na zasoby l¹dowe. Kiedy rybyzostan¹ przeprowadzone do stawów albo basenów hodowlanych, trzeba bêdzie je¿ywiæ (zob. rozdzia³ 7).

KURCZ¥CA SIÊ POWIERZCHNIA LASÓW

Na pocz¹tku XX w. powierzchniê obszarów zalesionych Ziemi oceniano na 5mld hektarów. Od tego czasu zmniejszy³a siê ona do 2,9 mld hektarów; jest to ob-szar mniej wiêcej dwa razy taki, jaki zajmuj¹ pola uprawne. Obszary zalesionedziel¹ siê doœæ równo na lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe w krajach rozwijaj¹-cych siê i lasy pó³nocnej strefy umiarkowanej w krajach uprzemys³owionych23.

Deforestacja jest skutkiem rosn¹cego zapotrzebowania na produkty leœne i zaj-mowania coraz to nowych obszarów leœnych przez rolnictwo. Ubytki lasów naj-wiêksze s¹ w krajach rozwijaj¹cych siê. W latach 1990–1995 powierzchnia zalesio-na w tych pañstwach kurczy³a siê œrednio o 13 mln hektarów rocznie, tj. o obszarbliski powierzchni stanu Kansas. Oznacza to, ¿e w ci¹gu 10 lat kraje rozwijaj¹ce siêtrac¹ 6,5% powierzchni swoich lasów. Natomiast w pañstwach uprzemys³owionychlasów w rzeczywistoœci przybywa w tempie oko³o 3,6 mln hektarów rocznie, prze-wa¿nie na nieuprawianych polach, które albo same porastaj¹ lasem, jak w Rosji,albo s¹ obsadzane uprawami leœnymi24.

Niestety, nawet oficjalne dane FAO nie odzwierciedlaj¹ powagi sytuacji. Naprzyk³ad trzebione albo wypalane lasy zwrotnikowe rzadko siê regeneruj¹. Staj¹ siêpo prostu nieu¿ytkami albo w najlepszym razie porastaj¹ kar³owatymi zaroœlami,chocia¿ nadal figuruj¹ w oficjalnych statystykach jako lasy, jeœli nie zosta³y zali-czone do innej kategorii u¿ytków, np. pól uprawnych albo terenów budowlanych.Grupa inicjatywna do spraw obrony zwartych lasów Instytutu Zasobów Œwiato-wych (World Resources Institute – WRI) opublikowa³a w 1997 r. raport o stanielasów na Ziemi, w którym stwierdzono: „...za podawanymi do publicznej wiado-

71

moœci liczbami kryje siê otrzeŸwiaj¹ca rzeczywistoœæ. Lasy, które jeszcze rosn¹, wogromnej wiêkszoœci nie s¹ niczym wiêcej ni¿ ma³ymi resztkami w pe³ni funkcjo-nuj¹cych ekosystemów, jakimi by³y dawniej”. Raport stwierdza, ¿e tylko 40% po-krywy leœ-nej na œwiecie mo¿na zakwalifikowaæ jako zwarte obszary leœne, któreautorzy definiuj¹ jako „... du¿e, nienaruszone naturalne systemy leœne stosunkowodobrze zachowane i doœæ rozleg³e, aby utrzymaæ ich biologiczn¹ ró¿norodnoœæ, wszczególnoœci zdolne do samodzielnego rozwoju populacji ró¿norodnych, charak-terystycznych dla ka¿dego typu zalesienia gatunków”25.

Zu¿ycie ka¿dego z g³ównych produktów leœnych – drewna opa³owego, papierui d³u¿yc – roœnie. Z 3,28 mld m3 drewna pozyskanych na ca³ym œwiecie w 1999 r.ponad po³owa zosta³a zu¿yta na opa³. W krajach rozwijaj¹cych siê odsetek ten jest owiele wiêkszy i siêga 4/5. W pañstwach uprzemys³owionych oko³o 14% pozyskiwa-nego drewna zu¿ywa siê na opa³, z czego wiêksz¹ czêœæ wykorzystuje siê jako od-pady w papierniach do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej w wewnêtrz-nych procesach technologicznych. Dziêki wykorzystaniu kory i drobnych ga³êzi naopa³ niektóre papiernie s¹ energetycznie samowystarczalne26.

Deforestacja na skutek wyrêbu lasów na opa³ jest du¿a w strefie Sahelu w Afry-ce i na subkontynencie indyjskim. Poniewa¿ zapotrzebowanie na drewno opa³owew miastach przewy¿sza odnawialn¹ wydajnoœæ pobliskich lasów, te powoli oddala-j¹ siê od miast; proces ten jest wyraŸnie widoczny na zdjêciach satelitarnych robio-nych w pewnych odstêpach czasu. W miarê powiêkszania siê tego dystansu kosztytransportu opa³u rosn¹, sk³aniaj¹c do podjêcia produkcji wêgla drzewnego, bêd¹ce-go bardziej skoncentrowan¹ form¹ dostarczania energii o ni¿szych kosztach trans-portu27.

Wyrêby tak¿e czyni¹ wielkie spustoszenie, co wyraŸnie widaæ w krajach Afry-ki, Karaibów i Pacyfiku. W prawie wszystkich z nich wyr¹b przeprowadzaj¹ przed-siêbiorstwa zagraniczne, bardziej zainteresowane jednorazow¹ maksymalizacj¹ urob-ku ni¿ gospodarowaniem zasobami leœnymi z myœl¹ o d³ugofalowej maksymaliza-cji korzyœci. Z chwil¹ gdy lasy jakiegoœ kraju zostaj¹ ca³kowicie wytrzebione, takieprzedsiêbiorstwo zwykle przenosi siê w inne miejsce, pozostawiaj¹c za sob¹ tylkozniszczenia28.

Inn¹ przyczyn¹ ubytku lasów jest oczyszczanie gruntów na potrzeby rol-nictwa i inne uprawy; dokonuje siê tego zwykle przez wypalanie. Ten sposóbnajczêœciej stosuje siê w Amazonii, a ostatnio na Borneo i Sumatrze. Po utracie97% lasów deszczowych nad Atlantykiem Brazylia niszczy teraz lasy Amazo-nii. Te ogromne, zajmuj¹ce powierzchniê niemal równ¹ obszarowi Europy, lasytrwa³y w stanie prawie nienaruszonym do 1970 r. Od tego czasu zosta³o zniszczo-



nych 14% brazylijskich lasów deszczowych. Tylko w 1999 r. deforestacji uleg³o 17tys. km2 lasów29.

Stopniowa utrata pokrywy leœnej ma zarówno ekonomiczne, jak i œrodowisko-we konsekwencje. Ekonomiczne polegaj¹ na tym, ¿e kraje, które utraci³y mo¿liwo-œci eksportowe produktów leœnych, takie jak Nigeria i Filipiny, s¹ teraz ich importe-rami. Straci³y tak¿e miejsca pracy i dochody, które wczeœniej przynosi³ w³asny prze-mys³ leœny30. Skutki deforestacji dla œrodowiska staj¹ siê a¿ nadto widoczne. Wielekrajów cierpi od katastrofalnych powodzi. W 1998 r. basen rzeki Jangcy, gdziepowierzchnia zalesiona zmniejszy³a siê o 85%, zosta³ nawiedzony przez jedn¹ znajtragiczniejszych powodzi w jego historii. W 2000 r. Mozambik czêœciowo zosta³zatopiony przez rzekê Limpopo, która wyst¹pi³a z brzegów, poch³aniaj¹c tysi¹ceofiar oraz niszcz¹c domy i pola na bezprecedensow¹ skalê. Basen rzeki Limpopo,który utraci³ 99% dawnej pokrywy leœnej, padnie prawdopodobnie ofiar¹ wielu in-nych powodzi31.

Przyspieszaj¹c sp³ywanie wód z powrotem do oceanów, deforestacja równo-czeœnie ogranicza napowietrzn¹ wêdrówkê wody w g³¹b l¹dów, lasy bowiem s¹ wrzeczywistoœci ogniwem czy te¿ systemem, który poœredniczy w tym procesie. Dwajbrazylijscy uczeni Eneas Salati i Peter Vose zauwa¿yli w artykule zamieszczonymw „Science”, ¿e nasycone wilgoci¹ powietrze znad Atlantyku przemieszcza siê nazachód nad Amazoni¹ w kierunku Andów i w ten sposób przenosi j¹ w g³¹b l¹du.Och³adzaj¹ce siê powietrze powoduje skraplanie pary wodnej i jej przemianê wdeszcz, który nawil¿a lasy. W zdrowych lasach oko³o 1/4 wody deszczowej sp³ywado rzek i dalej do Oceanu Atlantyckiego. Pozosta³e 3/4 wody paruje i wêdruje dalejw g³¹b l¹du, gdzie opisany proces powtarza siê. W³aœnie ta funkcja lasów deszczo-wych, polegaj¹ca na poœredniczeniu w cyklicznym obiegu wody, umo¿liwia prze-noszenie jej do odleg³ych krañców zachodniej Amazonii32.

Jeœli las wilgotny zostanie wypalony i w tym miejscu zasiana trawa do wypasubyd³a, to proporcje w cyklicznym obiegu wody radykalnie siê zmieniaj¹: z powro-tem do mórz sp³ywa natychmiast 3/4 iloœci wody deszczowej, tak ¿e do transportu wg³¹b l¹du pozostaje jej ju¿ niewiele. Poniewa¿ coraz wiêksze po³acie Amazoniioczyszcza siê na potrzeby hodowli byd³a lub pod uprawy albo te¿ wyr¹buje dlapozyskania drewna, lasy amazoñskie s¹ w stanie przenieœæ w g³¹b l¹du coraz mniejwody. W rezultacie ich zachodnie krañce zaczynaj¹ wysychaæ, zmieniaj¹c siê wlasy strefy umiarkowanej, a nawet w sawannê33.

Wypalanie i wycinanie lasów Amazonii mo¿e tak¿e zaszkodziæ rolnictwu wpo³udniowych regionach Brazylii. Masy powietrza, docieraj¹c znad Atlantyku doAndów, kieruj¹ siê na po³udnie. Zawarta w nich wilgoæ przyczynia siê do zwiêksze-

73

nia iloœci opadów w rolniczych rejonach po³udniowo-zachodniej Brazylii, Para-gwaju i pó³nocnej Argentyny. Z postêpem deforestacji Amazonii nap³yw wilgocido tych rolniczych regionów mo¿e siê znacznie zmniejszyæ. D¹¿enie do zwiêksze-nia produkcji rolnej poprzez trzebienie lasów we wschodniej czêœci dorzecza Ama-zonki mo¿e prowadziæ do jej zmniejszenia w po³udniowo-zachodniej Brazylii34.

Z podobn¹ sytuacj¹ mo¿emy mieæ do czynienia w Afryce, gdzie trzebienie la-sów szybko postêpuje w zwi¹zku z rosn¹cym zapotrzebowaniem na drewno opa³o-we i wyrêbami du¿ych po³aci dziewiczych lasów prowadzonymi przez firmy drzew-ne. Kurczenie siê powierzchni zalesionej powoduje zmniejszanie siê iloœci opadóww g³êbi l¹du. W tym samym kierunku zmierza sytuacja w Chinach. Cz³onek chiñ-skiej Akademii Nauk Spo³ecznych Wang Hongchang uwa¿a deforestacjê w po³udnio-wych i wschodnich prowincjach za g³ówn¹ przyczynê zmniejszania siê iloœci opa-dów w pó³nocno-zachodniej czêœci kraju, gdzie tworzy siê strefa burz piaskowych35.

Wiele krajów wprowadzi³o ju¿ ca³kowity lub czêœciowy zakaz wyrêbu w la-sach pierwotnych, wœród nich Kambod¿a, Chiny, Indie, Nowa Zelandia, Filipiny,Sri Lanka, Tajlandia i Wietnam. Ponadto oko³o 3 mln km2, stanowi¹cych mniej wiêcej9% zachowanego obszaru lasów, zosta³o objêtych ochron¹ jako parki albo rezerwa-ty przyrody czy z innych powodów. W niektórych przypadkach wyznaczone po³a-cie lasów s¹ pilnie chronione, jednak o wiele czêœciej te parki istniej¹ tylko napapierze na mocy nic nieznacz¹cych aktów prawnych, które je ustanowi³y36.

WYPASIONE PASTWISKA

Grunty uprawne zajmuj¹ oko³o 1/10 powierzchni l¹dów. Na pastwiska przypadadwa razy wiêcej. S¹ to tereny zbyt suche, za bardzo górzyste albo niezbyt urodzaj-ne, ¿eby nadawa³y siê pod uprawê. Na tych obszarach – stanowi¹cych 1/5 powierzchnil¹dów, przewa¿nie pó³pustynnych – wypasa siê 3,3 mld sztuk byd³a, owiec i kóz(zob. tablica 3.1). Zwierzêta te s¹ prze¿uwaczami o skomplikowanym systemie tra-wiennym, który umo¿liwia im przetwarzanie pasz objêtoœciowych na wo³owinê,baraninê i mleko37.

Oko³o 180 mln ludzi na ca³ym œwiecie zarabia na ¿ycie, zajmuj¹c siê wypasa-niem byd³a, owiec i kóz. W wielu krajach Afryki g³ównie gospodarka hodowlanazapewnia ludnoœci wy¿ywienie i zatrudnienie. To samo mo¿na powiedzieæ o du-¿ych skupiskach ludzkich na Bliskim Wschodzie, w Azji Œrodkowej (w tym w Mon-golii), pó³nocno-zachodnich Chinach i wiêkszej czêœci Indii. Indie, gdzie wystêpu-je najwiêksza w œwiecie koncentracja prze¿uwaczy, byd³o i bawo³y indyjskie do-starczaj¹ nie tylko mleka, lecz tak¿e si³y poci¹gowej i opa³u38.



W innych czêœciach œwiata pastwiska s¹ u¿ytkowane przez wielkie rancza pro-dukuj¹ce na rynek. W Australii, na której terytorium dominuj¹ pastwiska, hodujesiê najliczniejsze na œwiecie stada owiec licz¹ce ogó³em 117 mln sztuk, po 6 sztukna 1 Australijczyka. Gospodarka pasterska dominuje tak¿e w Argentynie, Brazylii,Meksyku i Urugwaju. Na Wielkich Równinach w Ameryce Pó³nocnej tereny niena-daj¹ce siê pod uprawê pszenicy te¿ s¹ przeznaczane na wypas byd³a39.

Chocia¿ w przekonaniu opinii publicznej wo³owiny dostarczaj¹ g³ównie farmyhodowlane, w rzeczywistoœci œwiatowa produkcja wo³owiny i baraniny opiera siêprzewa¿nie na wypasie na pastwiskach. Czêœæ œwiatowego pog³owia byd³a, owiec ikóz wypasanych w farmach stanowi niewielki u³amek ogromnej liczby zwierz¹thodowanych na pastwiskach. Nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie znajduje siênajwiêksza liczba farm hodowlanych, wó³ przeciêtnie przebywa w kojcu najwy¿ejkilka miesiêcy. Degradacja pastwisk bêdzie równoznaczna z ruin¹ tego najwiêksze-go segmentu gospodarki hodowlanej, która opiera siê na wypasie ³¹kowym.

Wo³owina i baranina dominuj¹ w konsumpcji miêsa przewa¿nie tam, gdzie jestnajwiêcej pastwisk w stosunku do liczby ludnoœci. Do krajów o wysokiej konsump-cji wo³owiny na 1 mieszkañca nale¿¹: Argentyna (69 kg rocznie), Stany Zjednoczo-

Tablica 3.1. Liczba prze¿uwaczy hodowlanych w wybranych krajach w 2000 r. (w mln sztuk)

Kraj Byd³o i bawo³y Owce i kozy

Argentyna 55 17Australia 26 117Bangladesz 24 35Brazylia 169 31Chiny 127 279

Etiopia 35 39Francja 20 11Indie 313 181Meksyk 30 16Nigeria 20 45

Pakistan 45 72Rosja 28 16USA 98 9Wielka Brytania 11 45Inne 509 868

Œwiat 1510 1780

• r ó d ³ o: FAOSTAT Statistics Database, FAO, <apps.fao.org>, uaktualnione 2 maja 2001 r.

75

ne (45 kg), Brazylia (39 kg) i Australia (36 kg). W niektórych pañstwach dysponu-j¹cych rozleg³ymi pastwiskami w diecie ludnoœci przewa¿a baranina; nale¿y donich Nowa Zelandia (25 kg przypadaj¹cych na 1 mieszkañca), Australia (14 kg) iKazachstan (7 kg)40.

Te same gatunki zwierz¹t prze¿uwaj¹cych, które nadzwyczaj skutecznie prze-twarzaj¹ paszê objêtoœciow¹ na miêso i mleko dla ludzi, dostarczaj¹ tak¿e skór iwe³ny. Zaopatrzenie przemys³u skórzanego i we³nianego, bêd¹cych podstaw¹ eg-zystencji wielu milionów ludzi na œwiecie, zale¿y od pastwisk.

Prawie po³owa wszystkich ³¹k i pastwisk na œwiecie jest w niewielkim lub znacz-nym stopniu zdegradowana, a 5% – silnie zdegradowane. Ich nadmierna eksploata-cja – inaczej ni¿ w przypadku ³owisk dalekomorskich – szkodzi krajom zarównouprzemys³owionym, jak i rozwijaj¹cym siê. Na przyk³ad wed³ug studium na tematpastwisk publicznych w USA, opracowanego w 2000 r. pod kierunkiem Biura Za-rz¹dzania Gruntami Publicznymi (Bureau of Land Management), tylko 36% krajo-wych pastwisk dostarcza paszy dobrej i najwy¿szej jakoœci, natomiast pozosta³e –zaledwie dostatecznej lub marnej41.

Chocia¿ dane na temat degradacji pastwisk s¹ sk¹pe, zjawisko to jest wyraŸniewidoczne w ca³ej Afryce, gdzie wzrost liczebnoœci stad pozostawa³ w tyle za wzro-stem liczby ludnoœci. W 1950 r. na 238 mln Afrykanów przypada³y 273 mln sztukzwierz¹t hodowlanych. W 2000 r. liczba ludnoœci wzros³a do 794 mln, a pog³owiezwierz¹t – do 680 mln sztuk42.

Na ubogim w zbo¿e kontynencie afrykañskim 230 mln byd³a, 241 mln sztukowiec i 209 mln sztuk kóz ¿ywi siê prawie wy³¹cznie na ³¹kach lub pastwiskachsezonowych. Liczebnoœæ stad, bêd¹cych w ca³ej Afryce podstaw¹ gospodarki, z wy-j¹tkiem strefy muchy tse-tse (obejmuj¹cej, z grubsza bior¹c, zachodni¹ czêœæ ba-senu rzeki Kongo), przewy¿sza wydajnoœæ pastwisk czêsto o po³owê i wiêcej.Jedno z opracowañ na temat obci¹¿enia pastwisk w 9 krajach po³udniowej Afry-ki wykaza³o, ¿e mo¿liwoœci wy¿ywienia zwierz¹t hodowlanych w tych pañstwachmalej¹43.

Iran – jeden z najludniejszych krajów Bliskiego Wschodu licz¹cy 70 mln miesz-kañców – mo¿e byæ dobr¹ ilustracj¹ napiêæ wystêpuj¹cych w tym regionie. Nad-mierny rozrost stad dostarczaj¹cych we³ny dla podupadaj¹cego przemys³u dywa-nów, licz¹cych ponad 8 mln sztuk byd³a i 81 mln sztuk owiec i kóz, grozi pogorsze-niem stanu irañskich pastwisk. W kraju, w którym liczba owiec i kóz przewy¿szaliczbê ludnoœci, baranina jest najwa¿niejszym produktem spo¿ywczym. Jednak¿eje¿eli tereny wypasów wykorzystuje siê teraz do granic mo¿liwoœci, a nierzadkoponad te granice, to utrzymanie liczebnoœci stad mo¿e okazaæ siê niemo¿liwe44.



Chiny staj¹ przed równie trudnymi wyzwaniami. W pó³nocno-zachodnich czê-œciach kraju rozbudowa stad po reformach gospodarczych z 1978 r. prowadzi dospustoszenia du¿ych po³aci pastwisk. Od tego czasu liczba zwierz¹t hodowlanychgwa³townie wzros³a. Liczbê owiec, jak¹ mo¿na utrzymaæ np. na pastwiskach wokrêgu Gonge we wschodniej prowincji Qinghai, ocenia siê na 3,7 mln, natomiastliczebnoœæ stad pod koniec 1998 r. w tym okrêgu osi¹gnê³a 5,5 mln sztuk, gruboprzekraczaj¹c ten pu³ap. Prowadzi to do szybkiej degradacji pastwisk, pustynnie-nia, a w niektórych miejscach do tworzenia siê piaszczystych wydm. Erik Eckholmna ³amach dziennika „New York Times” pisa³, ¿e „...pojawienie siê piasku sygnali-zuje tworzenie siê w Qinghai – na wschodnich krañcach Wy¿yny Tybetañskiej,legendarnym skrawku Ziemi, s³yn¹cym z traw siêgaj¹cych po koñskie brzuchy i¿ywi¹cym przez wieki stada tybetañskich pasterzy – nowych pustyñ”45.

Zapotrzebowanie na paszê dla zwierz¹t hodowlanych przekracza obecnie zrów-nowa¿on¹ wydajnoœæ pastwisk i innych Ÿróde³ zaopatrzenia w niemal wszystkichkrajach rozwijaj¹cych siê. W Indiach popyt ten oceniano w 2000 r. na 700 mln ton,podczas gdy poda¿ paszy wynosi³a zaledwie 540 mln ton. Indyjska Krajowa Radado spraw Gospodarki Gruntami i Zagospodarowania Nieu¿ytków informuje, ¿e wstanach, w których dosz³o do najpowa¿niejszej degradacji ziemi, takich jak RadŸa-sthan i Karnataka, poda¿ pasz zaspokaja tylko 50–80% zapotrzebowania na nie;skazuje to na niedo¿ywienie czêœæ byd³a i tak ju¿ wychudzonego i nieproduktywne-go46.

W drugiej po³owie ubieg³ego wieku œwiatowa produkcja wo³owiny i baraninyros³a o wiele szybciej ni¿ liczba ludnoœci. Zwiêkszy³a siê ona z 9 kg na 1 mieszkañ-ca w 1950 r. do 13 kg w 1972 r. (zob. wykres 3.1). Jednak od tego czasu wzrostprodukcji nie nad¹¿a³ za przyrostem ludnoœci, co prowadzi³o do obni¿enia tegowskaŸnika do 11 kg per capita, a wiêc o oko³o 1/5

47.Degradacja ziemi powodowana nadmiernym obci¹¿eniem pastwisk przynosi

wielkie szkody ekonomiczne w postaci obni¿enia produktywnoœci zwierz¹t hodow-lanych. Na pocz¹tku wp³ywa to na obni¿enie ogólnego wskaŸnika produktywnoœcigruntów, jeœli jednak proces ten posuwa siê dalej, prowadzi to do zak³ócenia wege-tacji, erozji gruntów i ostatecznie – do ich przemiany w nieu¿ytki. Oenzetowskieoceny stanu obszarów suchych globu wykazuj¹, ¿e wartoœæ produkcji zwierzêcejutracona na skutek degradacji pastwisk wynosi³a w 1990 r. ponad 23 mld dol. (zob.tablica 3.2).

W Afryce roczn¹ stratê produktywnoœci pastwisk ocenia siê na 7 mld dol.; jestona wiêksza ni¿ produkt krajowy brutto Etiopii. W Azji wynios³a ona ponad 8 mlddol. Straty w Afryce i Azji ³¹cznie stanowi³y 2/3 strat globalnych48.

77

W sytuacji, kiedy wiêkszoœæ pastwisk jest obci¹¿ona do granic albo ponad gra-nice ich wydajnoœci, perspektywy wzrostu produkcji wo³owiny i baraniny metod¹wypasania nie przedstawiaj¹ siê dobrze, bior¹c pod uwagê zaœ niskie wskaŸnikikonwersji zbo¿a jako paszy dla zwierz¹t w miêso, dalszy znaczny wzrost produkcjiwo³owiny i baraniny mo¿e okazaæ siê mo¿liwy tylko drog¹ spasania wiêkszej iloœciodpadów zbo¿owych (zob. rozdzia³ 7).

Tablica 3.2. Straty w produkcji zwierzêcej spowodowane degradacj¹ ziemi na obszarach suchych (w mld dol.)

Kontynent Straty w produkcji

Afryka 7,0Azja 8,3Australia 2,5Europa 0,6Ameryka Pó³nocna 2,9Ameryka Po³udniowa 2,1

Ogó³em* 23,3

* Liczba nie jest sum¹ cz¹stkowych danych z powodu zaokr¹gleñ.• r ó d ³ o: H. Dregne i inni, A New Assessment of the World Status of Desertification, „Desertification ControlBulletin” 1991, no 20, cyt. w: Lester R. Brown, Hal Kane, Full House, W.W. Norton, New York 1994, s. 82.


Wykres 3.1. Produkcja wo³owiny i baraniny na œwiecie na g³owê ludnoœciw latach 1950–2000

kg

wo³owina

baranina



GRUNTY ZAGRO ONE EROZJ¥

Po powstaniu Ziemi jej warstwa glebowa tworzy³a siê przez d³ugi czas z wie-trzej¹cych ska³. W³aœnie w niej powsta³y pierwsze organizmy roœlinne. Ich dalszyrozwój chroni³ grunty przed erozj¹ spowodowan¹ przez wiatry (erozja eoliczna) iwodê, umo¿liwiaj¹c jeszcze bujniejszy rozwój ¿ycia roœlinnego. Tego rodzaju sym-bioza u³atwia³a narastanie warstwy próchnicy, która mog³a podtrzymaæ wielk¹ ró¿-norodnoœæ gatunków nie tylko roœlinnych, lecz tak¿e zwierzêcych, które zale¿¹ odœwiata roœlin.

Cienka, mierzona w centymetrach pokrywa próchnicy na wiêkszej czêœci po-wierzchni globu by³a fundamentem cywilizacji. Kiedy w wyniku nieracjonalnejgospodarki i erozji zanika³a produktywna próchnica, przy jednoczesnym kurczeniusiê dostêpnych Ÿróde³ ¿ywnoœci, spo³ecznoœci te musia³y upaœæ. W sytuacji gdy36% ziem uprawnych globu traci próchnicê w tempie obni¿aj¹cym ich produktyw-noœæ, nasze bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe te¿ bêdzie zagro¿one, je¿eli ten procesnie zostanie zahamowany49.

Wzrost nacisku na zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci sk³ania³ rolników do upra-wy mniej urodzajnych gleb, zaorywania ziem zbyt suchych albo po³o¿onych nazbyt stromych, nienadaj¹cych siê do uprawy zboczach. W pewnym momencie, praw-dopodobnie gdzieœ w XX w., d³ugotrwa³y proces narastania próchnicy uleg³ odwró-ceniu; straty w wyniku erozji przewy¿szy³y tempo tworzenia siê gleb, co prowadzi-³o do stopniowego wyczerpywania siê tego podstawowego kapita³u natury.

Stany Zjednoczone bêd¹ce spichlerzem œwiata, prze¿y³y dwa okresy ekspansjiupraw, a ka¿dy z nich przyniós³ ze sob¹ wielkie straty próchnicy. Pierwszy przypad³na pocz¹tek lat trzydziestych ubieg³ego wieku, kiedy kilkuletnia ostra susza dopro-wadzi³a do erozji spowodowanej przez wiatr rozleg³ych obszarów na po³udniu Wiel-kich Równin. Od wywo³anych przez ni¹ zniszczeñ œrodowiska naturalnego rejonten otrzyma³ nazwê Dust Bowl; zniszczenia te sta³y siê te¿ przyczyn¹ najwiêkszej whistorii USA migracji mieszkañców, którzy opuœcili dotkniête klêsk¹ ¿ywio³ow¹po³udniowe obszary Wielkich Równin, kieruj¹c siê na zachód do Kalifornii50.

Kiedy na obszarze Dust Bowl zastosowano nowe metody uprawy roli – takiejak sadzenie roœlin tworz¹cych pasy wiatrochronne oraz stosowanie upraw wstêgo-wych, ³¹cznie z jednorocznym od³ogowaniem – grunty uda³o siê ustabilizowaæ.Jednak gdy w drugiej po³owie wieku popyt na ¿ywnoœæ zacz¹³ szybko rosn¹æ, aceny zbo¿a w latach siedemdziesi¹tych osi¹gnê³y rekordowy poziom, farmerzy po-nownie zaczêli oraæ „od miedzy do miedzy”, zasiewaj¹c wszystko, jak okiem siê-gn¹æ. Od 1982 r. na ziemiach uprawnych w Stanach Zjednoczonych ubywa³o rocz-nie, jak siê szacuje, 3,08 mld ton próchnicy51.

79

Tym razem przyczyn¹ nie by³a erozja eoliczna, jak w przypadku Dust Bowl naWielkich Równinach, ale g³ównie erozja wodna w amerykañskim zag³êbiu zbo¿o-wym Corn Belt. W takich stanach, jak Iowa, gdzie dochodzi do obsuwania siê grun-tów, farmerzy tracili na skutek tego rodzaju erozji prawie 20 ton próchnicy roczniena hektar. W kilkunastu amerykañskich opracowaniach analizuj¹cych wp³yw erozjina produktywnoœæ gruntów wykazano, ¿e utrata 1 cala (2,54 cm) próchnicy obni¿azbiory pszenicy œrednio o 6%. W sytuacji kiedy natura potrzebuje na jej wytworze-nie stuleci, obecne ubytki, jeœli mierzyæ czas w skali ludzkiego ¿ycia, s¹ nieodwra-calne52.

Nadmierne rozszerzanie area³ów upraw skoñczy siê tym, ¿e w³adze poszcze-gólnych krajów bêd¹ w koñcu zmuszone je ograniczyæ. Niektóre ju¿ to zrobi³y,realizuj¹c starannie opracowane programy konwersji wysoce podatnych na erozjêgruntów uprawnych w pastwiska i lasy. Na przyk³ad amerykañski Program Ochro-ny Zasobów (Conservation Reserve Program – CRP) zapocz¹tkowany w 1985 r.mia³ na celu ograniczanie nadwy¿ek produkcyjnych i ochronê warstwy próchnicypoprzez wycofanie spod uprawy najbardziej nara¿onych na erozjê ziem. Programten, opracowany z inicjatywy aktywistów ochrony œrodowiska, zachêca³ farmerówdo rezygnacji z uprawy ich silnie zagro¿onych erozj¹ pól w zamian za dotacje rz¹-dowe udzielane na podstawie 10-letnich umów, zobowi¹zuj¹cych do obsiania tychpól traw¹ lub obsadzenia drzewami53.

W ci¹gu 5 lat amerykañscy farmerzy dokonali konwersji prawie 15 mln hekta-rów gruntów uprawnych, czyli mniej wiêcej 10% ogólnokrajowego area³u, w ³¹ki.Zmniejszy³o to w skali ca³ego kraju erozjê o oko³o 40%, przyczyniaj¹c siê do zwiêk-szenia bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego ca³ego œwiata. Niehandlowe korzyœci z ogra-niczenia erozji i polepszenia stanu œrodowiska, jakie w latach 1985–2000 przyniós³CRP, ocenia siê na ponad 1,4 mln dol.54

Zwi¹zek Radziecki – po og³oszeniu Planu Zagospodarowania Ziem Dziewi-czych – nadmiernie rozszerzy³ w latach 1954–1960 obszary uprawne. D¹¿¹c dopodniesienia produkcji rolnej i przekszta³cenia siê w rolne supermocarstwo, Sowie-ci zaorali wielkie obszary stepu w Azji Œrodkowej, przewa¿nie w Kazachstanie. Wtym okresie powierzchnia przeznaczona pod uprawê pszenicy w tym kraju by³arówna area³owi uprawy tego zbo¿a w Kanadzie i Australii razem wziêtych55.

Niestety, nie ca³a zagospodarowana ziemia nadawa³a siê do uprawy. Du¿a czêœægruntów obsiewanych pszenic¹ w pó³pustynnym Kazachstanie uleg³a erozji do tegostopnia, ¿e przesta³a rodziæ. Obszar uprawy zbo¿a w ZSRR zwiêksza³ siê do 1960 r.,kiedy osi¹gn¹³ 25 mln hektarów; nastêpnie utrzyma³ siê na tym poziomie mniejwiêcej do roku 1984. Potem zacz¹³ kurczyæ siê, gdy¿ z powodu spadku plonów na



czêœci mniej wydajnych gruntów zaprzestano uprawy. W 2001 r. area³ upraw zmniej-szy³ siê do 12 mln hektarów (zob. wykres 3.2). Ten ubytek móg³ zdziwiæ politycz-nych przywódców w Moskwie, którzy w latach piêædziesi¹tych wpadli na pomys³zagospodarowania nowych ziem, ale nie zaskoczy³ gleboznawców z Instytutu Za-rz¹dzania Gruntami w A³ma Acie, którzy w 1994 r. wykazali, ¿e pod uprawê mo¿esiê nadawaæ jedynie po³owa pierwotnie zagospodarowanej ziemi. Nawet te ocenymog¹ siê okazaæ zbyt optymistyczne56.

Przysz³oœæ poka¿e, czy ubytek próchnicy, spadek zbiorów i kurczenie siê area³uupraw w Kazachstanie uda siê powstrzymaæ. Równie¿ nadal uprawiane pola rodz¹tam mniej ni¿ 1 tonê pszenicy z hektara, u³amek tego, co zbiera siê we Francji (7 tonz hektara), bêd¹cej najwiêkszym producentem pszenicy w Europie57.

Jeœli erozja gruntów posunie siê za daleko, mo¿e to doprowadziæ do przemianyziemi uprawnej w ja³ow¹ pustyniê. Pocz¹tkowo ziemia mo¿e jeszcze porosn¹æ tra-w¹, jak w Kazachstanie, zachowuj¹c pewn¹ wartoœæ produkcyjn¹. Jeœli doœæ wcze-œnie podejmie siê zabiegi maj¹ce na celu powstrzymanie degradacji gruntów, to zie-mie mog¹ zostaæ uratowane dziêki odpowiedzialnej gospodarce, jak to siê sta³o w przy-padku Dust Bowl. Grunty mog¹ byæ systematycznie przekszta³cane w ³¹ki i lasy.Jednak dla wielu krajów rozwijaj¹cych siê, w których w ci¹gu ostatniego pó³wieczaliczba ludnoœci podwoi³a siê, a nawet potroi³a, taki wybór nie zawsze bêdzie ³atwy.

W wiêkszoœci pañstw rozwijaj¹cych siê rosn¹ce zapotrzebowanie na ¿ywnoœæzmusi³o do objêcia upraw¹ wszystkich dostêpnych ziem. Na przyk³ad w Chinach

Wykres 3.2. Powierzchnia uprawy zbo¿a w Kazachstanie w latach 1960–2001

mln ha


81

podwojenie populacji od 1950 r. w po³¹czeniu z rekordowym przyrostem docho-dów, poczynaj¹c od 1980 r., doprowadzi³y do niemal trzykrotnego zwiêkszenia po-pytu na zbo¿e58.

Straty ziemi uprawnej w Chinach na skutek zajmowania jej pod budowy fa-bryk, dróg i rozbudowê miast, szczególnie w bogatszych prowincjach przybrze¿-nych, wywo³ywa³y coraz wiêksze zaniepokojenie Pekinu. W rezultacie podjêto próbêskompensowania tych ubytków poprzez objêcie upraw¹ wiêkszej powierzchni napó³pustynnym pó³nocnym zachodzie. Ale nowo zaorana ziemia, o wiele mniej uro-dzajna, jest bardzo podatna na erozjê eoliczn¹59.

Jak stwierdzi³em na pocz¹tku tego rozdzia³u, w ostatnich latach burze piasko-we w Chinach zdarzaj¹ siê czêœciej i s¹ silniejsze; czêsto pokrywaj¹ py³em miastale¿¹ce na pó³nocnym wschodzie. W maju 2000 r. „China Daily” pisa³a: „Katastro-falne burze piaskowe, które ostatnio nawiedzi³y kilka wiêkszych miast na pó³nocyChin, zaalarmowa³y naród rujnuj¹cymi konsekwencjami strategii rozwojowej, któ-ra lekcewa¿y³a problemy ochrony œrodowiska”. Pustynnienie dokonuj¹ce siê obec-nie w pó³nocno-zachodnich Chinach wzbudzi³o spo³eczny niepokój, kiedy „...ciê¿-kie od piasku zawieruchy zaczê³y grzebaæ osiedla, wdzieraæ siê do miast i dusiæ ichmieszkañców”60.

Nowe doniesienia i badania naukowe wskazuj¹, ¿e w pó³nocnych Chinach two-rzy siê nowy Dust Bowl. Wspomniana kwietniowa burza piskowa z 2001 r. nale¿a³ado najwiêkszych, jakie kiedykolwiek nawiedzi³y Chiny. Naukowcy amerykañscy zKolorado zmierzyli, na jak¹ wysokoœæ burza ta nanios³a py³ w Boulder w USA.By³o to 10,7 tys. m. W Chinach, zu¿ywaj¹cych kapita³ natury w stopniu, na jaki niemog¹ sobie pozwoliæ, ubytki próchnicy liczy siê w milionych ton61.

Tak¿e w Afryce wzrost liczby ludnoœci koliduje z degradacj¹ gruntów upraw-nych. Ciesz¹cy siê miêdzynarodowym uznaniem agronom Rattan Lal z InstytutuZasobów Naturalnych (School of Natural Resources) Uniwersytetu Ohio dokona³pierwszego szacunku strat zbiorów powodowanych erozj¹ gleby na tym kontynen-cie. Stwierdzi³ on, ¿e erozja i inne formy degradacji gleby zmniejszy³y zbiory zbo-¿a w Afryce o 8 mln ton, czyli o oko³o 8%. Co wiêcej, Lal spodziewa siê, ¿e jeœlierozja gruntów nie zostanie zahamowana, to straty te wzrosn¹ oko³o roku 2020 do16 mln ton62.

Do krajów ponosz¹cych ogromne straty powierzchni gruntów uprawnych nale-¿¹: Nigeria, Rwanda i Zimbabwe. W najludniejszym kraju Afryki – Nigerii – nisz-cz¹ je rw¹ce potoki, ¿³obi¹ce w ziemi g³êbokie parowy. Lal podaje, ¿e g³êbokoœæniektórych z nich siêga 5–10 m, a szerokoœæ 10–100 m. W styczniu 2001 r. ministerœrodowiska Nigerii Alhaji Sanni Daura poda³, ¿e kraj ten co roku traci oko³o 500



km2 ziem uprawnych, które zmieniaj¹ siê w pustyniê. Daura martwi siê, ¿e jeœlipustynnienie nie zostanie powstrzymane, to Nigeria mo¿e wkrótce stan¹æ wobecpowa¿nych braków ¿ywnoœci63.

Na pó³nocnych krañcach SaharyAlgieria równie¿ cierpi od pustynnienia grun-tów uprawnych. W grudniu 2000 r. ministerstwo rolnictwa og³osi³o 4-letni planpowstrzymania tego zjawiska, które – jak siê obawiaj¹ – mo¿e wkrótce zagroziæurodzajnym pó³nocnym rejonom kraju. Plan przewiduje obsadzenie 20% najdalejna po³udnie wysuniêtych terenów uprawy zbo¿a roœlinami drzewiastymi, m.in. drze-wami owocowymi, oliwnymi i winoroœl¹. Rz¹d liczy na to, ¿e powsta³a w ten spo-sób trwa³a bariera roœlinna powstrzyma marsz Sahary na pó³noc. Przyciœniêta domuru Algieria, ju¿ importuj¹ca 40% konsumowanego zbo¿a, chce przeznaczyæ 1/5

swoich ziem uprawnych pod zadrzewienie, aby ratowaæ pozosta³e 4/564.

We wschodniej Afryce rz¹dy stoj¹ w obliczu podobnych problemów. Z degra-dacj¹ gruntów i opuszczaniem pól mamy do czynienia w takich krajach, jak Etio-pia, Kenia i Somalia. Ludnoœæ Kenii, licz¹ca w 1950 r. 6 mln, zwiêkszy³a siê do 31mln, staj¹c siê niemo¿liwym do udŸwigniêcia obci¹¿eniem dla tamtejszych lasów,pastwisk i pól uprawnych. W czasie wielkiej suszy w 2000 r. Masajowie w akcierozpaczy przypêdzili swoje stada byd³a do Nairobi na wypas w dobrze nawodnio-nych parkach i ogrodach mieszkañców stolicy65.

Niezdolnoœæ rz¹dów krajów afrykañskich do uporania siê z problemem erozjipozbawia Afrykê jej naturalnego kapita³u o naj¿ywotniejszym znaczeniu – ziemiuprawnej. Nastêpne pokolenie rolników Afryki bêdzie musia³o staraæ siê wy¿ywiænie, jak obecnie, 800 mln ludzi, ale 2 mld, tyle bowiem prawdopodobnie wyniesieliczba mieszkañców tego kontynentu w 2025 r. – przy o wiele mniejszej powierzch-ni uprawnej66.

W Meksyku wielu spoœród 900 tys. migrantów, którzy co roku opuszczaj¹ wsiew zagro¿onych susz¹ regionach kraju, decyduje siê na to z powodu pustynnieniaterenów ich zamieszkania. Niektórzy z tych „œrodowiskowych” uciekinierów tra-fiaj¹ do meksykañskich miast, inni przekraczaj¹ pó³nocn¹ granicê, przedostaj¹c siêdo Stanów Zjednoczonych. Analitycy amerykañscy oceniaj¹, ¿e co roku w Meksy-ku oko³o 1036 km2 ziemi rolniczej zamienia siê w pustyniê67.

Bank Œwiatowy stwierdza, ¿e stopniowa utrata produktywnoœci rolnictwa zpowodu erozji gruntów w Kostaryce, Malawi, Mali i Meksyku powoduje obecniespadek wartoœci produkcji rolnej równy 0,5–1,5% produktu krajowego brutto tychkrajów. Ubytek produktywnoœci ziemi powodowany erozj¹ gruntów jest widocznyw opuszczonych wsiach Etiopii, w których zabrak³o ¿yznej ziemi do wy¿ywienialudnoœci choæby na poziomie minimum egzystencji. Natomiast w by³ym Zwi¹zku

83

Radzieckim degradacja pól uprawnych, przewa¿nie pod wp³ywem erozji, sk³oni³ado rezygnacji z zasiewów zbo¿a na powierzchni oko³o 20% area³u znajduj¹cego siêpod ich upraw¹ w 1977 r.; do 1993 r. czêœæ z nich zajê³y albo uprawy paszowezasiewane co drugi rok na przemian z od³ogowaniem, a czêœæ – jeœli nie podjêto¿adnych zabiegów ochronnych – poros³a lasem lub przekszta³ci³a siê w nieu¿ytki68.

Niestety wiele krajów nie podjê³o prób ograniczenia erozji gleby, p³ac¹c wyso-k¹ cenê tego zaniechania. Na przyk³ad spadek produktywnoœci ziem uprawnych wAfryce z powodu erozji doprowadzi³ do zmniejszenia wartoœci produkcji rolnej ooko³o 1,9 mld dol.69

Stoimy wiêc przed zadaniem powstrzymania nadmiernego ubytku próchnicyna ca³ym œwiecie do poziomu odpowiadaj¹cego tempu jej nawarstwiania siê. Œwiatnie mo¿e sobie pozwoliæ na straty tego kapita³u natury. Jeœli nie zdo³amy zachowaæpodstaw naszej cywilizacji, to nie bêdziemy mogli utrzymaæ tak¿e samej cywilizacji.

WYMIERAJ¥CE GATUNKI

Badania archeologiczne wykazuj¹, ¿e od czasu pojawienia siê ¿ycia piêciokrot-nie dosz³o do wymierania organizmów ¿ywych na wielk¹ skalê i zawsze oznacza³oto cofniêcie siê na drodze ewolucji, ogólne zubo¿enie form ¿ycia na Ziemi. Ostatniokres masowego wymierania nast¹pi³ oko³o 65 mln lat temu, najprawdopodobniejpo tym, jak jakiœ asteroid zderzy³ siê z Ziemi¹, wzbijaj¹c w powietrze ogromnemasy py³u i od³amków skalnych. Wywo³ane tym zderzeniem nag³e och³odzeniespowodowa³o zag³adê dinozaurów i co najmniej 1/5 innych istniej¹cych wtedy form¿ycia70.

Obecnie wkraczamy we wstêpn¹ fazê szóstego okresu wielkiego wymierania.W przeciwieñstwie do wczeœniejszych etapów, wywo³anych zjawiskami naturalny-mi, tym razem g³ównym winowajc¹ jest cz³owiek. Po raz pierwszy w d³ugiej histo-rii Ziemi rozwój jednego gatunku osi¹gn¹³ stadium, które mo¿e spowodowaæ za-g³adê wiêkszej czêœci ¿yj¹cego œwiata.

Wraz z zanikaniem ró¿nych organizmów nastêpuje zmiana ekosystemów, za-wê¿a siê zakres funkcji pe³nionych przez naturê, takich jak zapylanie, rozsiewanienasion, regulacja rozrodczoœci insektów i przenoszenie substancji od¿ywczych. Wy-mieranie gatunków os³abia tkankê ¿ycia i jeœli bêdzie nadal postêpowaæ, to mo¿edoprowadziæ do powstania w niej ogromnych dziur, prowadz¹c do nieodwracal-nych i w powa¿nej mierze nieprzewidywalnych zmian w ekosystemach.

Wszystkim gatunkom zagra¿a zniszczenie ich œrodowiska ¿ycia, g³ównie naskutek kurczenia siê obszarów lasów deszczowych. Wypalaj¹c lasy Amazonii, pusz-



czamy z dymem jeden z wielkich genetycznych magazynów, mo¿na powiedzieæ –jedn¹ z wielkich bibliotek informacji genetycznej. Dla naszych potomków wypala-nie tej przechowalni informacji genetycznych wyda siê kiedyœ tym samym, czymdla nas spalenie biblioteki aleksandryjskiej w 48 r. p.n.e.

Zmiany œrodowiska ¿ycia powodowane wzrostem temperatury, zanieczyszcze-niami chemicznymi albo wprowadzaniem obcych dla niego organizmów mog¹ dzie-si¹tkowaæ gatunki zarówno roœlin, jak i zwierz¹t. Wraz ze wzrostem liczby ludnoœcizmniejsza siê liczba gatunków organizmów, z którymi dzielimy nasz¹ planetê. Niemo¿emy oddzieliæ naszego losu od ca³oœci ¿ycia na Ziemi. Je¿eli ca³a jego ró¿no-rodnoœæ, jak¹ odziedziczyliœmy, bêdzie systematycznie zubo¿ana, to bêdziemy siêstawali ubo¿si tak¿e my sami71.

Odsetek ogólnej liczby gatunków ptaków, ssaków i ryb zagro¿onych wymar-ciem albo znajduj¹cych siê na jego granicy wyra¿a siê obecnie w wielkoœciachdwucyfrowych: jest to 12% z prawie 10 tys. ¿yj¹cych na œwiecie gatunków ptaków,24% z 4763 gatunków ssaków i oko³o 30% z 25 tys. gatunków ryb72.

Kiedy Œwiatowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) opublikowa³a w 2000 r. Czer-won¹ listê zagro¿onych gatunków, okaza³o siê, ¿e w kategorii „bezpoœrednio zagro-¿one” nast¹pi³ wzrost we wszystkich pozycjach. Na przyk³ad liczba zagro¿onychwymarciem naczelnych wzros³a z 13 w 1996 r. do 19 w roku 2000. Liczba s³odko-wodnych gatunków ¿ó³wi, w tym gatunków bardzo poszukiwanych w Azji jakopokarm i œrodek leczniczy, zwiêkszy³a siê w tym czasie w tej kategorii z 10 do 24.Liczba zagro¿onych wymarciem gatunków ptaków wzros³a ze 168 w 1996 r. do 182w 2000 r. Podobnie jak wiele innych skutków degradacji œrodowiska, tak¿e i tozjawisko jest coraz powszechniejsze73.

Wiêkszoœæ z 600 znanych gatunków ssaków naczelnych, wy³¹czaj¹c cz³owie-ka, jest zagro¿ona. IUCN informuje, ¿e prawie po³owie z nich grozi wymarcie.Oko³o 79 naczelnych zamieszkuj¹cych Ziemiê ¿yje w Brazylii, gdzie zniszczenieœrodowiska jest szczególnie du¿e. Dla wielu gatunków naczelnych zagro¿eniem s¹tak¿e polowania. S¹ one szczególnie czêste w zachodniej i œrodkowej Afryce,gdzie pogarszaj¹ca siê sytuacja ¿ywnoœciowa tworzy ch³onny rynek na „miêso zbuszu”74.

Ma³pa bonobo z Afryki Zachodniej oraz drobniejsza odmiana szympansa zewschodniej Afryki mog¹ uchodziæ za najbli¿szych naszych ¿yj¹cych krewnych podwzglêdem zarówno genetycznym, jak i zachowañ spo³ecznych. Ale nie chroni totych ma³p przed handlem „miêsem z buszu” albo niszczeniem ich œrodowiska ¿yciaprzez drwali. Ich populacja, skoncentrowana w gêstych lasach Konga, zmniejszy³asiê z oko³o 100 tys. w 1980 r. do nieca³ych 10 tys. oko³o roku 1990. Dzisiaj zosta³o

85

ich tylko 3 tys. W okresie krótszym ni¿ ¿ycie jednego pokolenia wyginê³o 97%ma³p bonobo75.

Ptaki, ze wzglêdu na ³atwoœæ obserwacji, dobrze obrazuj¹ ró¿norodnoœæ form¿ycia. Liczebnoœæ oko³o 70% z ogólnej liczby 9946 znanych gatunków ptakówzmniejsza siê. Z tego 1183 gatunki s¹ bezpoœrednio zagro¿one wymarciem. Przy-czyn¹ wymarcia 85% wszystkich zagro¿onych gatunków ptaków jest zniszczenie idegradacja œrodowiska. Na przyk³ad 61 gatunków ptaków zanik³o lokalnie na sku-tek ubytku du¿ych po³aci nizinnych lasów deszczowych w Singapurze. Niektóreniegdyœ bardzo liczne gatunki prawdopodobnie zginê³y bezpowrotnie. Dropiowiolbrzymiemu, dawniej wystêpuj¹cemu powszechnie w Pakistanie i s¹siednich kra-jach, grozi ca³kowite wytrzebienie przez myœliwych. Dziesiêæ spoœród 17 odmianpingwinów jest mniej lub bardziej zagro¿onych jako potencjalne ofiary globalnegoocieplenia76.

Ryby nale¿¹ prawdopodobnie do najbardziej zagro¿onej gromady zwierz¹t,poniewa¿ prawie 1/3 ich wszystkich gatunków – s³odkowodnych i morskich – mo¿egroziæ wymarcie. G³ównymi przyczynami zmniejszania siê ich liczby na ca³ymœwiecie jest zniszczenie œrodowiska powodowane zanieczyszczeniami i nadmier-nym poborem wody z rzek i innych ekosystemów s³odkowodnych. Ocenia siê, ¿e37% gatunków ryb ¿yj¹cych w jeziorach i rzekach Ameryki Pó³nocnej albo zani-k³o, albo jest zagro¿onych. Dziesiêæ gatunków pó³nocnoamerykañskich ryb s³od-kowodnych wymar³o w ostatnim 10-leciu. W pó³pustynnych regionach Meksykuzanik³o 68% miejscowych gatunków ryb. Sytuacja jest chyba jeszcze gorsza w Eu-ropie, gdzie oko³o 80 gatunków ryb s³odkowodnych z ogólnej liczby 193 jest za-gro¿onych. Dwie trzecie spoœród 94 gatunków ryb w Afryce Po³udniowej musizostaæ objête ochron¹, jeœli maj¹ unikn¹æ wymarcia77.

Do zagro¿onych gatunków nale¿¹ zarówno ma³o znane, jak i bardzo rozpo-wszechnione i cenne gatunki. Na przyk³ad po³owy jesiotra na Morzu Kaspijskim,bêd¹cego Ÿród³em najwy¿ej cenionego na œwiecie kawioru, zmniejszy³y siê z 22tys. ton rocznie pod koniec lat siedemdziesi¹tych do 1,1 tys. ton pod koniec latdziewiêædziesi¹tych. Przyczyn¹ tego s¹ nadmierne po³owy, w wielu przypadkachnielegalne78.

Innym wskaŸnikiem pogarszania siê stanu œrodowiska jest spadek liczby ró¿-nych gatunków p³azów – ¿ab, ropuch i salamander. Liczne dowody zanikania popu-lacji p³azów po raz pierwszy ujawniono w 1989 r. na pierwszym Œwiatowym Kon-gresie Herpetologii w Canterbury. W³aœnie na tej konferencji uczeni po raz pierw-szy uœwiadomili sobie, ¿e pozornie izolowane przypadki zanikania p³azów s¹ wrzeczywistoœci zjawiskiem ogólnoœwiatowym. Do prawdopodobnych przyczyn tego



zjawiska nale¿y trzebienie lasów, wysychanie mokrade³, wprowadzanie obcychgatunków zwierz¹t, zmiany klimatyczne, zwiêkszone promieniowanie ultrafiole-towe, kwaœne deszcze oraz zanieczyszczenia rolnicze i przemys³owe. P³azy, spê-dzaj¹ce ¿ycie w œrodowisku zarówno wodnym, jak i l¹dowym, odczuwaj¹ zmianyzachodz¹ce w obu i czyni¹ z nich niezwykle czu³y barometr fizycznej kondycjiZiemi79.

¯ó³w skórzasty, jeden z najstarszych gatunków zwierz¹t, osi¹gaj¹cy wagê do360 kg, szybko ginie. Jego populacja zmniejszy³a siê ze 115 tys. w 1982 r. do 34,5tys. w 1996 r. W kolonii na Playa Grande na zachodnim wybrze¿u Kostaryki liczbasamic zmniejszy³a siê z 1367 w 1989 r. do 117 w 1999 r. James Spotila i jegokoledzy ostrzegali na ³amach „Nature”, ¿e „...jeœli ¿ó³wie maj¹ zostaæ uratowane, tomusz¹ zostaæ podjête natychmiastowe dzia³ania konieczne do zmniejszenia ich œmier-telnoœci poprzez ograniczenie po³owów i zmaksymalizowanie liczby wylêgów”80.

Jednym z najnowszych zagro¿eñ dla zwierz¹t, w dodatku najczêœciej niedoce-nianych, jest wprowadzanie obcych gatunków, które mog¹ zmieniæ lokalne œrodo-wisko i skupiska tradycyjnych gatunków, wypieraj¹c je a¿ do kompletnego wymar-cia. Na przyk³ad obce gatunki zwierz¹t s¹ g³ówn¹ przyczyn¹ tego, ¿e 30% zagro¿o-nych gatunków ptaków znalaz³o siê na Czerwonej liœcie IUCN. Z tej samej przy-czyny na liœcie tej znalaz³o siê 15% wszystkich gatunków. Jednym ze skutków glo-balizacji charakteryzuj¹cej siê upowszechnieniem miêdzynarodowych podró¿y i han-dlu jest to, ¿e coraz wiêcej gatunków organizmów ¿ywych jest przenoszonych, przy-padkowo lub celowo, do innych rejonów, gdzie nie napotykaj¹ one naturalnychdrapie¿ników81.

W trosce o ochronê dzikiej przyrody tradycyjnie koncentrowano siê na zak³a-daniu parków i rezerwatów. Niestety, to podejœcie mo¿e dzisiaj mieæ ograniczoneznaczenie, zwa¿ywszy na charakter g³ównego zagro¿enia dla ró¿norodnoœci biolo-gicznej globu. Jeœli nie bêdziemy w stanie ustabilizowaæ liczby ludnoœci oraz kli-matu, to nie bêdziemy w stanie uratowaæ ¿adnego ekosystemu. Jest to argumentprzemawiaj¹cy za tym, aby w celu zoptymalizowania wykorzystania jej zasobówprzerzuciæ czêœæ stosunkowo obfitych œrodków przeznaczanych na wykup terenówpod parki narodowe na finansowanie stabilizacji liczby ludnoœci oraz klimatu.

Notowane obecnie tempo wymierania gatunków jest co najmniej 1000 razyszybsze ni¿ szybkoœæ powstawania nowych, jednak nikt nie wie, ile gatunków ro-œlin i zwierz¹t istnieje obecnie, a tym bardziej – ile ich by³o pó³ wieku temu, kiedynast¹pi³ wybuch aktywnoœci gospodarczej cz³owieka.

Szacuje siê, ¿e jest ich oko³o 6–20 mln, przy czym najbardziej wiarygodneoceny mówi¹ o 13–14 mln. Straty mo¿emy policzyæ wtedy, kiedy dysponujemy

87

kompletnym spisem gatunków, jak w przypadku ptaków, jeœli zaœ chodzi o owady,których gatunki liczy siê w milionach, to zidentyfikowano, opisano i skatalogowa-no zaledwie u³amek ich ogólnej liczby82.

NIESPODZIANKI SYNERGII

Jednym z k³opotów badaczy œrodowiska jest fakt, ¿e niektóre tendencje wprocesie degradacji œrodowiska wzmacniaj¹ siê wzajemnie, przyspieszaj¹c go.Kilka z tych synergicznych zale¿noœci, lokalnych i globalnych, przeanalizowa³ ChrisBright z Worldwatch Institute. Jedn¹ z nich jest topnienie lodów. Kiedy ziemiajest poryta lodem i œniegiem, du¿a czêœæ padaj¹cych promieni s³onecznych odbi-ja siê od takiej powierzchni. Gdy œnieg i lód siê topi¹, znajduj¹cy siê pod spodemgrunt albo woda poch³aniaj¹ du¿¹ czêœæ energii s³onecznej, powoduj¹c wzrosttemperatury. Wy¿sza temperatura przyspiesza topnienie i w ten sposób proces tenzaczyna siê samonapêdzaæ; uczeni nazywaj¹ to zjawisko pêtl¹ pozytywnego sprzê-¿enia83.

W przypadku Morza Arktycznego, gdzie lody siê kurcz¹, zmniejszaj¹c po-wierzchniê odbicia, zjawisko to jest powodem szczególnego zmartwienia (zob. roz-dzia³ 2). Mo¿liwe, ¿e synergiczna zale¿noœæ miêdzy rosn¹c¹ temperatur¹ a zmniej-szaj¹cym siê wspó³czynnikiem odbicia osi¹gnê³a w Arktyce taki punkt, od któregonie ma odwrotu; nale¿y siê wiêc liczyæ z tym, ¿e w przysz³oœci pokrywa lodowaMorza Arktycznego bêdzie w miesi¹cach letnich ca³kowicie zanikaæ. Wzrost tem-peratury w strefie polarnej mo¿e tak¿e pomóc zrozumieæ, dlaczego lody Grenlan-dii zaczynaj¹ topnieæ84.

Inna synergiczna zale¿noœæ zwiêksza zagro¿enie po¿arowe lasów. Nienaruszo-ne, zdrowe lasy deszczowe nie pal¹ siê, ale os³abione wyrêbami albo wypalaniem³atwo padaj¹ ofiar¹ ognia. A im czêœciej siê zapalaj¹, tym ³atwiej o nowe po¿ary.Ten samonapêdzaj¹cy siê proces wzmacnia tendencjê do ocieplania siê klimatu.Wy¿sze temperatury powodowane zmianami klimatu prowadz¹ do wysychania la-sów i czêstszych po¿arów, wzrasta wiêc emisja dwutlenku wêgla do atmosfery.Wzrost nasycenia atmosfery CO

2 przyspiesza globalne ocieplenie. Zwiêkszenie tem-

peratury i wypalanie lasów zaczynaj¹ siê wzajemnie potêgowaæ85.Jednym ze skutków wzajemnie powi¹zanych zmian jest to, ¿e mog¹ one pro-

wadziæ do zjawisk, które zaskakuj¹ nawet spo³ecznoœæ uczonych. Jedno z takichzjawisk – opisane w rozdziale 2 – zaobserwowano w sierpniu 2000 r., kiedy lodo³a-macz natrafi³ na otwarte wody na biegunie pó³nocnym. Jeszcze inn¹ niespodziank¹ostatniego okresu jest obumieranie raf koralowych. I w tym przypadku przyczyny



s¹ skomplikowane, jednak jedn¹ z nich mo¿e byæ wzrost temperatury wód powierzch-niowych. Zaskakuj¹ce jest to, ¿e zag³ada raf mo¿e powodowaæ wzrost temperaturywód powierzchniowych morza o niespe³na 1oC. Jeœli proces obumierania raf bêdzietrwa³, to zmieni¹ siê te¿ ekosystemy oceaniczne, co bezpoœrednio odbije siê na za-rybianiu zwi¹zanych z nimi ³owisk, gdy¿ rafy s¹ lêgowiskiem dla ryb86.

To zaledwie kilka niespodzianek zgotowanych oddzia³ywaniem zjawiska sy-nergii, na jakie natknêliœmy siê w ostatnich latach. Nikt nie wie, jak wiele nowychprzyniesie nowy wiek. Procesy synergiczne, takie jak wy¿ej opisane, s¹ na nie-szczêœcie czêsto nieodwracalne. Jak zauwa¿y³ Chris Bright, „Natura nie ma przyci-sku reset87.

89

CZÊŒÆ III

NOWA GOSPODARKA

91

ROZDZIA£ 4

CZYM JEST GOSPODARKA EKOLOGICZNA?

W marcu 2000 r. na promocji dla pracowników Banku Œwiatowego publikacjiState of the World 2000 powiedzia³em, ¿e zaproponowane przedsiêwziêcia powin-ny pomagaæ w budowie gospodarki zrównowa¿onej ekologicznie, a nie takiej, któ-ra zmierza do samozniszczenia. W odpowiedzi ktoœ oœwiadczy³, ¿e bank zawszeocenia projekty z punktu widzenia ich wp³ywu na œrodowisko. Ale tu w³aœnie tkwiproblem – odpowiedzia³em. Specjaliœci zajmuj¹cy siê problematyk¹ ochrony œro-dowiska oceniaj¹ te projekty po tym, jak ekonomiœci zdecyduj¹, jakie inwestycjezamierzaj¹ poczyniæ. W najlepszym przypadku mog¹ zaproponowaæ œrodki zapo-biegania szkodom, jakie mo¿e wyrz¹dziæ projekt wybrany przez ekonomistów.

Jakie s¹ szanse, ¿e ekonomista nieobeznany z problematyk¹ ekologiczn¹ zapro-jektuje niepowi¹zane ze sob¹ przedsiêwziêcia, tak aby w sumie z³o¿y³y siê na go-spodarkê nieszkodz¹c¹ œrodowisku? Niewielkie. To samo mo¿na powiedzieæ o oso-bach podejmuj¹cych najwa¿niejsze decyzje gospodarcze – planistach w przedsiê-biorstwach, politykach gospodarczych, szefach banków inwestycyjnych.

Jak zauwa¿ono w rozdziale 1, gospodarka ma szanse zrównowa¿onego rozwo-ju, jeœli nie narusza praw ekologii. Te regu³y obowi¹zuj¹ w rzeczywistoœci tak samojak prawa aerodynamiki. Jeœli samolot ma lataæ, to musi spe³niaæ okreœlone prawaci¹gu i si³y noœnej. Podobnie gospodarka – jeœli ma wytrzymaæ napiêcia rozwoju, tomusi spe³niaæ podstawowe prawa ekologii. Jeœli nie – zacznie podupadaæ i w koñcuza³amie siê. Nie ma poœredniej mo¿liwoœci. Gospodarka albo jest zdolna do stabil-nego rozwoju, albo nie jest.

Dzisiejsza globalna gospodarka zosta³a ukszta³towana przez si³y rynkowe, anie przez prawa ekologii. Niestety, rynek, który nie odzwierciedla pe³nych kosztów


produkcji dóbr i us³ug, dostarcza myl¹cych informacji dla decydentów gospodar-czych na wszystkich szczeblach. To doprowadzi³o do powstania gospodarki znie-kszta³conej, niedostosowanej do ekosystemów – gospodarki, która niszczy jej natu-ralny system zasilania.

Rynek nie uznaje podstawowej zasady zrównowa¿onej wydajnoœci ani nie prze-strzega równowagi w naturze. Na przyk³ad ignoruje pog³êbiaj¹c¹ siê dysproporcjêmiêdzy emisj¹ dwutlenku wêgla a zdolnoœci¹ natury do jego wi¹zania, a tym bar-dziej udzia³ spalania paliw kopalnych w tworzeniu tej nierównowagi. Wiêkszoœciekonomistów nie niepokoi wzrost nasycenia atmosfery CO

2. Dla ekologa ten wzrost

– napêdzany spalaniem paliw kopalnych – sygnalizuje koniecznoœæ przestawieniasiê na inne Ÿród³a produkcji energii dla unikniêcia wzrostu temperatury, topnienialodów i podnoszenia siê poziomu mórz.

Gospodarka ekologiczna to taka, która zaspokaja nasze potrzeby bez nara¿aniaszans przysz³ych pokoleñ na zaspokojenie ich potrzeb, przed czym ostrzega³a pra-wie 15 lat temu komisja Brundtland. Celem tego rozdzia³u jest uœwiadomienie tego,czym mia³aby byæ gospodarka ekologiczna. Dostarcza on tak¿e pewnych argumen-tów przemawiaj¹cych za tym, ¿e przeprowadzenie stosownych zmian jest mo¿liwe.Nie jest to b³ahe zadanie1.

EKOLOGIA PRZED EKONOMI¥

Ekologowie rozumiej¹ procesy ekologiczne, które podtrzymuj¹ ¿ycie na Zie-mi. Doceniaj¹ podstawow¹ rolê fotosyntezy, rozumiej¹ pojêcie zrównowa¿onej wy-dajnoœci, mechanizmy przenoszenia substancji od¿ywczych, cyklu hydrologiczne-go, rolê klimatu i skomplikowane zale¿noœci miêdzy królestwem roœlin a œwiatemzwierz¹t. Wiedz¹, ¿e ekosystemy zarówno pe³ni¹ pewne funkcje, jak i dostarczaj¹dóbr oraz ¿e funkcje te s¹ czêsto wa¿niejsze ni¿ dostarczane dobra.

Zrównowa¿ona gospodarka rozwija siê w zgodzie z prawem zrównowa¿onejwydajnoœci ekosystemów, na których siê opiera – ³owisk, lasów, pastwisk, ziemuprawnych. Konkretne ³owisko mo¿e zapewniaæ okreœlon¹ wielkoœæ po³owów, je-¿eli jednak bêdzie eksploatowane powy¿ej jego d³ugofalowej wydajnoœæ choæby oniewielki u³amek, powiedzmy o 2% rocznie, to zasoby ryb zaczn¹ siê kurczyæ i wkoñcu siê wyczerpi¹. Dopóki iloœæ od³awianych ryb nie przekracza zrównowa¿onejwydajnoœci ³owisk, takie po³owy mog¹ trwaæ w nieskoñczonoœæ. To samo mo¿napowiedzieæ o lasach i pastwiskach. Natura opiera swoje trwanie na równowadzemiêdzy erozj¹ gruntów a tempem ich nawarstwiania, emisj¹ wêgla (pierwiastkowe-go) a jego wi¹zaniem, umieraniem lasów a ich regeneracj¹.

93

Trwanie ¿ycia w naturze zale¿y od cykli. W przyrodzie nie istniej¹ przep³ywylinearne, sytuacje, w których surowce na wejœciu staj¹ siê odpadami na wyjœciu. Wrzeczywistoœci odpady produkowane przez jeden organizm s¹ pokarmem dla in-nych. Substancje od¿ywcze s¹ w ci¹g³ym obiegu. I ten system dzia³a. Naszym zada-niem jest wmontowanie go do systemu gospodarczego.

Ekologowie doceniaj¹ znaczenie fotosyntezy, procesu, który pozwala roœlinomprzemieniaæ energiê s³oneczn¹ w energiê biochemiczn¹ podtrzymuj¹c¹ ¿ycie naZiemi. Wszystko, co zmniejsza produkty fotosyntezy, jak pustynnienie, zabudowy-wanie gruntów produktywnych albo zakwaszanie jezior, zmniejsza produktywnoœæZiemi w najbardziej podstawowym znaczeniu.

Mimo wieloletniego dorobku ekologii pañstwa rozwija³y dzia³alnoœæ gospo-darcz¹, niewiele troszcz¹c siê o zrównowa¿on¹ wydajnoœæ i chwiejn¹ równowagêw naturze. W ci¹gu ostatniego pó³wiecza siedmiokrotny wzrost gospodarki œwiato-wej powodowa³, w jednym kraju za drugim, obci¹¿enie lokalnych ekosystemówponad granice ich zrównowa¿onej wydajnoœci. Piêciokrotny wzrost œwiatowychpo³owów dalekomorskich od 1950 r. zwiêkszy³ obci¹¿enie wiêkszoœci ³owisk po-nad mo¿liwoœci sta³ego odtwarzania ich zasobów. Szeœciokrotny wzrost œwiatowe-go zapotrzebowania na papier spowodowa³ zmniejszenie obszaru lasów. Podwoje-nie od 1950 r. liczebnoœci stad byd³a, owiec i kóz powoduje dewastowanie pastwisk,zmieniaj¹c je w pustynie2.

Ekolog dostrzega nie tylko to, ¿e funkcje pe³nione przez ekosystemy mog¹ byæczasem cenniejsze ni¿ dostarczane przez nie dobra, ale tak¿e to, ¿e wartoœæ tychfunkcji – jeœli chcemy nadal z nich korzystaæ – powinna byæ liczona i uwzglêdniana wsygna³ach rynkowych. Chocia¿ liczenie wartoœci funkcji nie jest proste, jednak ka¿dyrozs¹dny szacunek jest o wiele lepszy ni¿ przyjêcie, ¿e koszt ich pe³nienia równa siêzeru, tak jak dotychczas. Na przyk³ad lasy w górnych rejonach zlewisk rzecznychmog¹ pe³niæ funkcje regulacji i recyrkulacji opadów deszczu w g³¹b l¹du, dalekocenniejszych ni¿ pozyskane z nich drewno. Niestety, wskazania rynku nie odzwier-ciedlaj¹ tego, poniewa¿ drwale wycinaj¹cy drzewa nie ponosz¹ kosztów ogranicze-nia tych funkcji. Polityka gospodarcza krajów i strategie przedsiêbiorstw w prze-wa¿aj¹cej mierze opieraj¹ siê na sygna³ach rynkowych. Trzebienie lasów mo¿e byæzyskowne dla firm pozyskuj¹cych drewno, ale kosztowne dla spo³eczeñstwa.

Inna zasadnicza wada rynku, niedostarczaj¹cego wiarygodnych informacji,wychodzi na jaw, kiedy pañstwa subsydiuj¹ trwonienie zasobów lub szkodliw¹ dlaœrodowiska dzia³alnoœæ (zob. te¿ rozdzia³ 11). Na przyk³ad S³u¿ba Leœna StanówZjednoczonych (U.S. Forest Service) przez kilka dziesiêcioleci wydatkowa³a pie-ni¹dze podatników na budowê dróg w lasach, u³atwiaj¹c ich wyr¹b firmom pozy-

Czym jest gospodarka ekologiczna?


skuj¹cym drewno. Taka praktyka nie tylko sztucznie obni¿a³a koszty produkcji drew-na i papieru, ale powiêksza³a zagro¿enie powodziowe, erozjê gleby oraz zamulaniestrumieni i rzek. Doprowadzi³a do zniszczenia wysoce wydajnych ³owisk ³ososia wpó³nocno-zachodniej czêœci Pacyfiku. I za to wszystko zap³acili podatnicy3.

Krótko mówi¹c, wszystko, co sprawia, ¿e potrzeby gospodarki przekraczaj¹granice wydajnoœci ekosystemów, poniewa¿ decyzje inwestycyjne podejmuje siêna podstawie wypaczonych wskazañ rynku, prowadzi do katastrofy. W przesz³oœci,kiedy poda¿ ryb okazywa³a siê niewystarczaj¹ca, ich ceny ros³y, sk³aniaj¹c do roz-budowy flot rybackich. Dopóki w morzach by³o wiêcej ryb, ni¿ mo¿na by³o z³owiæ,dopóty rynek rybny funkcjonowa³ dobrze. Dzisiaj, kiedy po³owy czêsto przekra-czaj¹ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ³owisk, inwestowanie w nowe trawlery w odpo-wiedzi na zwy¿kê cen przyspieszy wyczerpanie zasobów.

Z podobn¹ sytuacj¹ mamy do czynienia w przypadku innych ekosystemów, jakformacje wodonoœne, lasy i pastwiska. Z chwil¹ gdy zapotrzebowanie na wodê prze-wy¿sza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ warstw wodonoœnych, poziom wód zaczyna opa-daæ i studnie wysychaj¹. W takich przypadkach rynek podpowiada: wieræ g³êbiej!Rolnicy rzucaj¹ siê w wir wspó³zawodnictwa w wierceniu studni, spychaj¹c wodêni¿ej. Na Równinie Pó³nocnochiñskiej, gdzie produkuje siê 25% zbieranego w Chi-nach zbo¿a, ju¿ siê tak dzieje. Statystyki podaj¹, ¿e w 1999 r. w prowincji Hebeizaprzestano korzystania z 36 tys. studni, a wywiercono 55 tys. nowych, o wieleg³êbszych. W prowincji Shandong opuszczono 31 tys., a wywiercono 68 tys. nowych4.

W gospodarce ekologicznej, respektuj¹cej prawa ekologii, natychmiast zanie-chano by wiercenia nowych studni po zauwa¿eniu pierwszych oznak opadania po-ziomu wody. Zamiast wydawaæ pieni¹dze na wiercenie g³êbszych studni, skierowa-no by je na sfinansowanie przedsiêwziêæ zwiêkszaj¹cych efektywnoœæ gospodarkiwodnej i stabilizacjê liczby ludnoœci dla przywrócenia równowagi miêdzy zu¿y-ciem a zrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ Ÿróde³ wody.

Mno¿¹ siê dowody na to, ¿e globalna gospodarka powoli podkopuje swoje pod-stawy na kilku frontach. Jeœli chcemy zapewniæ dalszy postêp, to nie mamy innegowyboru ni¿ systematyczna przebudowa gospodarki, która zapewni jej trwa³e pod-stawy œrodowiskowe.

GIGANTYCZNE PRZEDSIÊWZIÊCIE

Przekszta³cenie naszej gospodarki w gospodarkê ekologiczn¹ jest gigantycz-nym przedsiêwziêciem. Transformacja gospodarki kszta³towanej przewa¿nie przezsi³y rynkowe w gospodarkê opart¹ na prawach ekologii nie ma precedensu.

95

Przewidywane tempo wzrostu gospodarczego uœwiadamia nam wymiar tegozadania. Wzrost œwiatowej produkcji dóbr i us³ug z 6 bln dol. w 1950 r. do 43 blndol. w 2000 r. spowodowa³ dewastacjê œrodowiska na niewyobra¿aln¹ przed pó³-wieczem skalê. Jeœli gospodarka œwiatowa mia³aby siê rozwijaæ w tempie 3% rocz-nie, to produkcja dóbr i us³ug powiêkszy³aby siê w nastêpnym pó³wieczu cztero-krotnie, osi¹gaj¹c wartoœæ 172 bln dol.5

Zbudowanie gospodarki ekologicznej w czasie, jaki nam jeszcze pozostaje, wy-maga szybkich zmian systemowych. Nie odniesiemy sukcesu, realizuj¹c to tu, totam jakiœ projekt. Na razie wygrywamy pojedyncze bitwy, ale przegrywamy wojnê,gdy¿ nie dysponujemy strategi¹ systemowych przemian ekonomicznych, zdoln¹przestawiæ œwiat na œcie¿kê rozwoju zrównowa¿onego ekologicznie.

Chocia¿ koncepcja zrównowa¿onego rozwoju nieniszcz¹cego œrodowiska jestznana od æwieræwiecza, ¿aden kraj nie ma strategii budowy gospodarki ekologicz-nej – przywrócenia równowagi w obiegu zwi¹zków wêgla, ustabilizowania liczbyludnoœci i poziomu wód gruntowych, ochrony lasów i gleby oraz ró¿norodnoœci¿ycia roœlinnego i zwierzêcego. Mo¿na wskazaæ poszczególne kraje, które z powo-dzeniem realizuj¹ jeden czy kilka elementów restrukturyzacji, ale ani jednego, któ-ry by osi¹gn¹³ zadowalaj¹cy postêp na wszystkich frontach.

Niemniej, zarysy gospodarki ekologicznej s¹ w niektórych krajach wyraŸniewidoczne. Na przyk³ad 31 krajom europejskim i Japonii uda³o siê ustabilizowaæliczbê mieszkañców, spe³niaj¹c jeden z najbardziej podstawowych warunków go-spodarki ekologicznej. W Europie liczba ludnoœci zosta³a ustabilizowana na pozio-mie odpowiadaj¹cym wielkoœci produkcji ¿ywnoœci, z nadwy¿k¹ zbo¿a na eksport,pomagaj¹c¹ pokryæ jego niedobory w krajach rozwijaj¹cych siê. Chiny – najlud-niejszy na œwiecie kraj – maj¹ teraz ni¿szy przyrost ludnoœci ni¿ Stany Zjednoczonei zbli¿aj¹ siê do stabilizacji liczby mieszkañców6.

Liderem w budowie gospodarki ekologicznej jest Dania. Ma ona ustabilizowa-n¹ liczbê mieszkañców, ponadto wprowadzi³a zakaz budowy elektrowni wêglo-wych, u¿ywania jednorazowych opakowañ do napojów i uzyskuje dziœ 15% elek-trycznoœci z generatorów napêdzanych si³¹ wiatru. Co wiêcej, przebudowa³a sys-tem transportu miejskiego; obecnie 32% przewozów w Kopenhadze przypada narowery. Dania jest jeszcze doœæ daleka od zbilansowania emisji wêgla (pierwiastko-wego) z jego wi¹zaniem, ale zbli¿a siê do tego celu7.

Inne kraje te¿ osi¹gnê³y okreœlone rezultaty. W Korei Po³udniowej, dziêki pro-gramowi zalesiania zapocz¹tkowanemu jeszcze za ¿ycia poprzedniego pokolenia,pagórki i góry pokry³y siê drzewami. Kostaryka przyjê³a plan ca³kowitego przesta-wienia siê do 2025 r. na odnawialne Ÿród³a energii. Islandia, we wspó³pracy z kon-



sorcjum przedsiêbiorstw pod kierownictwem Shella i DaimlerChryslera, zamierzastaæ siê pierwszym krajem œwiata o gospodarce opartej na energii wodorowej8.

Pojawiaj¹ siê zatem elementy gospodarki ekologicznej, ale zmiany systemowewymagaj¹ zasadniczej zmiany sygna³ów rynkowych, tak aby przekazywane w nichinformacje by³y zgodne z zasadami utrzymania zrównowa¿onego œrodowiska. Je-¿eli nie bêdziemy gotowi zast¹piæ podatków dochodowych podatkami obci¹¿aj¹cy-mi dzia³alnoœæ szkodliw¹ dla œrodowiska, jak emisja wêgla (pierwiastkowego) imarnotrawstwo wody, to nie zdo³amy zbudowaæ ekogospodarki (zob. rozdzia³ 11).

Przywrócenie równowagi w systemach natury jest olbrzymim przedsiêwziê-ciem. Jeœli chodzi o energetykê, wymaga to zast¹pienia gospodarki opartej na wê-glu gospodark¹ bazuj¹c¹ na wodorze. Nawet najnowoczeœniejsze przedsiêbiorstwanaftowe, takie jak: British Petroleum i Royal Dutch Shell, w których wiele mówisiê o budowaniu gospodarki zasilanej energi¹ s³oneczn¹ i wodorow¹, nadal inwe-stuj¹ ogromne sumy w przemys³ naftowy, przeznaczaj¹c nik³e œrodki, stanowi¹ceznikomy odsetek ich nak³adów inwestycyjnych, na rozwój przyjaznych dla œrodo-wiska Ÿróde³ energii9.

Ograniczenie erozji gruntów do poziomu nieprzekraczaj¹cego czasu tworzeniagleby bêdzie wymaga³o zmiany metod uprawy. W pewnych warunkach bêdzie tooznacza³o koniecznoœæ przestawienia siê z orki g³êbokiej na p³ytk¹ albo ca³kowitejrezygnacji z tego zabiegu. W gospodarce ekologicznej ogromnie zyska na znacze-niu gospodarka leœna.

Regeneracja lasów deszczowych, które poœrednicz¹ w cyrkulacji wody desz-czowej na l¹dach i zmniejszaj¹ zagro¿enie powodziowe, jest sama w sobie olbrzy-mim zadaniem. Wymaga³oby to zaprzestania prowadzonej przez dziesiêciolecia wy-cinki drzew i trzebienia ca³ych po³aci lasów oraz przyst¹pienia do ich nasadzania;do sadzenia drzew trzeba by zaanga¿owaæ miliony ludzi.

Budowanie gospodarki ekologicznej zmieni ka¿dy aspekt naszego ¿ycia. Innybêdzie system ogrzewania naszych domów i sposób od¿ywiania. Zmieni¹ siê po-gl¹dy na to, gdzie bêdziemy mieszkaæ, jak bêdziemy spêdzaæ czas wolny oraz iledzieci bêdziemy chcieli mieæ. Stworzymy œwiat, w którym bêdziemy czêœci¹ natu-ry, a nie kimœ obcym.

KIERUNKI PRZEBUDOWY GOSPODARKI

Gospodarka dostosowana do ekosystemów bêdzie siê zasadniczo ró¿ni³a odgospodarki dzisiejszej – zanieczyszczaj¹cej i niszcz¹cej œrodowisko i w ostatecz-nym rachunku skazanej na samozag³adê, opartej na paliwach kopalnych, stawiaj¹-

97

cej na rozwój motoryzacji, marnotrawnej. Zachodni model gospodarczy jest atrak-cyjny dlatego, ¿e by³ w stanie zapewniæ 1/5 ludzkoœci standard ¿ycia, o jakim nasiprzodkowie nie mogli nawet marzyæ: nadzwyczaj zró¿nicowan¹ dietê, bezprece-densowy poziom konsumpcji materialnej, niewyobra¿aln¹ ³atwoœæ przemieszcza-nia siê z miejsca na miejsce. Niestety, ten model nie mo¿e na d³ug¹ metê przetrwaæ,nawet dla tej bogatej 1/5 ludzkoœci, a tym bardziej dla ca³ego œwiata.

Wœród g³ównych sektorów gospodarki – energetycznego, gospodarki materia-³owej i ¿ywnoœciowego – najg³êbsze zmiany nast¹pi¹ w dwóch pierwszych. Trudnosobie wyobraziæ bardziej fundamentaln¹ restrukturyzacjê sektorow¹ ni¿ ta, jaka czekaenergetykê, która musi przestawiæ siê z wykorzystania ropy, wêgla i gazu ziemnegona takie Ÿród³a, jak si³a wiatru, ogniwa s³oneczne i energia geotermiczna.

Zmiany w gospodarce materia³owej bêd¹ dotyczy³y nie tyle rodzajów wyko-rzystywanych surowców, ile struktury tego sektora. Istniej¹cy model linearny, wktórym przetwórstwo materia³ów zamyka siê w cyklu: kopalnia albo las – sk³ado-wisko odpadów, zostanie zast¹piony modelem przetwarzaj¹cym surowce wtórne.W takim systemie obiegu zamkniêtego, naœladuj¹cym naturê, przemys³ surowcówwtórnych zast¹pi w przewa¿aj¹cej mierze przemys³ wydobywczy.

W sektorze ¿ywnoœciowym du¿e zmiany bêd¹ dotyczy³y nie jego struktury,lecz sposobów zarz¹dzania. W tym przypadku g³ównym zadaniem jest lepsze zago-spodarowanie kapita³u natury – ustabilizowanie formacji wodonoœnych poprzez ra-cjonalniejsze wykorzystanie wody, ochrona warstwy próchnicy poprzez zmianê metoduprawy roli, a przede wszystkim – zapewnienie wzrostu produktywnoœci ziemi upraw-nej dla unikniêcia koniecznoœci trzebienia lasów na potrzeby produkcji ¿ywnoœci.

Teraz mamy wyobra¿enie, czym mia³aby byæ gospodarka ekologiczna. Zamiastpaliw kopalnych by³aby ona zasilana z innych Ÿróde³ energii emanowanej przezS³oñce, jak wiatr i œwiat³o s³oneczne, oraz energi¹ geotermiczn¹ z wnêtrza Ziemi(zob. rozdzia³ 5). Taka gospodarka opiera³aby siê na wodorze, a nie na wêglu. Sa-mochody i autobusy by³yby napêdzane nie silnikami spalinowymi, tylko ogniwamipaliwowymi, ³adowanymi elektrycznoœci¹ wytwarzan¹ w procesie elektrochemicz-nym wykorzystuj¹cym jako paliwo wodór. Przy korzystaniu z ogniw paliwowych zasi-lanych wodorem nie ma emisji dwutlenku wêgla zmieniaj¹cej klimat ani szkodli-wych dla zdrowia zanieczyszczeñ – wydziela siê tylko woda.

W warunkach nowej gospodarki poziom CO2 w atmosferze by³by zrównowa-

¿ony. W przeciwieñstwie do dzisiejszej gospodarki energetycznej, uzale¿nionej odropy i gazu, których zasoby skoncentrowane s¹ w garstce krajów, Ÿród³a energii wekogospodarce bêd¹ szeroko dostêpne – tak jak œwiat³o s³oneczne i wiatr. Du¿azale¿noœæ ca³ego œwiata od dostaw ropy z jednego regionu geograficznego – Bli-



skiego Wschodu – prawdopodobnie zmniejszy siê, kiedy zast¹pi¹ j¹ nieszkodliwedla klimatu Ÿród³a energii oraz ogniwa paliwowe.

Gospodarka energetyczna bêdzie oparta g³ównie na energii s³onecznej i wodo-rowej, pochodz¹cej z ró¿nych Ÿróde³ zasilanych przez S³oñce i wykorzystywanychalbo bezpoœrednio do ogrzewania i ch³odzenia, albo poœrednio do produkcji elek-trycznoœci. Elektrycznoœæ generowana si³¹ wiatru, która oka¿e siê zapewne najtañ-sza, bêdzie wykorzystywana do pozyskiwania wodoru z elektrolizy wody. W tensposób stanie siê mo¿liwe zarówno magazynowanie, jak i transport energii wiatro-wej. Istniej¹ce gazoci¹gi bêd¹ mog³y byæ pocz¹tkowo wykorzystywane do przesy-³ania wodoru do sieci lokalnych. Ale w dalszej przysz³oœci, kiedy œwiat przestawisiê z gospodarki opartej na wêglu na gospodarkê opart¹ na wodorze, sieci ruroci¹-gów zarówno gazowych, jak i naftowych bêd¹ mog³y byæ dostosowane do przesy-³ania wodoru na dalsze odleg³oœci.

Zmieni¹ siê systemy komunikacji miejskiej – w rzeczywistoœci ju¿ siê zmienia-j¹. Ha³aœliwe, zat³oczone, zanieczyszczaj¹ce œrodowisko systemy komunikacji, któ-rych podstaw¹ jest rozwój motoryzacji, zostan¹ zast¹pione przez systemy transpor-tu szynowego, pozostawiaj¹ce doœæ przestrzeni dla rowerów i pieszych, zapewnia-j¹ce wiêksz¹ ³atwoœæ przemieszczania siê, umo¿liwiaj¹ce wiêcej ruchu fizycznego,mniej zanieczyszczaj¹ce powietrze i mniej szarpi¹ce nerwy (zob. rozdzia³ 9). Hi-storycy, patrz¹c wstecz na dzisiejsze systemy, zapewne oceni¹ je jako mroczny okresw rozwoju miast.

Systemy komunikacji miejskiej bêd¹ wykorzystywa³y te same œrodki transpor-tu co dzisiaj: samochód, tramwaj, autobus i rower. Ró¿nica bêdzie polega³a na zmianieproporcji. Urbaniœci, dostrzegaj¹c naturaln¹ sprzecznoœæ miêdzy rozwojem moto-ryzacji a rozwojem miast, zaczn¹ rozwijaæ nowe, czystsze i sprawniejsze systemytransportu. Ograniczenie ruchu samochodowego i roz³adowanie korków ulicznychzwiêkszy mobilnoœæ mieszkañców.

O wiele bardziej zmieni siê sektor surowcowy gospodarki ekologicznej (zob.rozdzia³ 6). Rozwiniête gospodarki przemys³owe o ustabilizowanej populacji mog¹funkcjonowaæ, opieraj¹c siê w przewa¿aj¹cej mierze na surowcach wtórnych ju¿znajduj¹cych siê w obiegu gospodarczym. Cykl ich obiegu bêdzie zamkniêty, nie-pozostawiaj¹cy ¿adnych odpadów do wywiezienia na sk³adowiska.

Jednym z warunków powstrzymania deforestacji Ziemi jest wtórne przetwa-rzanie papieru; te mo¿liwoœci s¹ wykorzystane obecnie tylko czêœciowo. Drugimwarunkiem jest rozwój alternatywnych Ÿróde³ energii, co zmniejszy zu¿ycie drew-na na opa³. Tak¿e zwiêkszenie efektywnoœci spalania drewna mo¿e w znacz¹cejmierze zmniejszyæ obci¹¿enie lasów.

99

Inn¹ obiecuj¹c¹ mo¿liwoœci¹ jest wykorzystywanie starannie zaprojektowanych,dostosowanych do œrodowiska i wysoce wydajnych plantacji drzew. Niewielki ob-szar przeznaczony pod plantacje mo¿e w istotnej mierze przyczyniæ siê do ochronylasów w skali globalnej. Mog¹ one dostarczaæ wielekroæ wiêcej drewna z hektarani¿ lasy naturalne.

Gospodarka przysz³oœci bêdzie zu¿ywa³a tylko tyle wody, ile wynosi jej poda¿.Poziom wód gruntowych bêdzie zrównowa¿ony, nie coraz ni¿szy. Celem restruktu-ryzacji gospodarki bêdzie zwiêkszenie efektywnoœci wykorzystania wody w ka¿-dym segmencie dzia³alnoœci gospodarczej.

W gospodarce zrównowa¿onej pod wzglêdem ekologicznym po³owy daleko-morskie, bêd¹ce g³ównym Ÿród³em protein zwierzêcych w diecie ludzkiej, zostan¹dostosowane do zrównowa¿onej wydajnoœci ³owisk. Dodatkowy popyt bêdzie za-spokajany dziêki hodowli ryb. Bêdzie to w istocie rzeczy „wodna” wersja takiejsamej transformacji, jaka dokona³a siê w przesz³oœci, kiedy nasi przodkowie przesta-wili siê z myœlistwa i zbieractwa na uprawê ziemi. S³odkowodna, bazuj¹ca na pokar-mie roœlinnym hodowla karpia, która jest podstaw¹ rozwiniêtej produkcji ryb ho-dowlanych w Chinach, mo¿e s³u¿yæ jako model ekologiczny dla reszty œwiata10.

Do pewnego stopnia w podobnej sytuacji znajduj¹ siê pastwiska. Jednym zesposobów zmniejszenia presji na nie jest ¿ywienie zwierz¹t odpadami ze zbiorów,które albo przeznacza siê na opa³, albo pali siê na polach. Zmiany w tym kierunku,znacznie ju¿ zaawansowane w Indiach i Chinach, mog¹ mieæ podstawowe znacze-nie dla zrównowa¿enia wydajnoœci pastwisk na naszym globie (zob. rozdzia³ 7)11.

Wreszcie, nowa gospodarka bêdzie siê charakteryzowa³a ustabilizowan¹ liczb¹ludnoœci. Na d³ug¹ metê szansê zrównowa¿onego rozwoju bêdzie mia³o jedynietakie spo³eczeñstwo, w którym rodziny bêd¹ liczyæ œrednio tylko dwoje dzieci.

NOWE GA£ÊZIE PRZEMYS£U, NOWE MIEJSCA PRACY

Opisywanie gospodarki ekologicznej jest zajêciem nieco spekulatywnym. Ale,mimo wszystko, pole spekulacji nie jest tak nieograniczone, jak mog³oby siê wyda-waæ, poniewa¿ ogólne cechy takiej gospodarki s¹ okreœlane przez zasady ekologii.

Celem opisu procesu restrukturyzacji ca³ej gospodarki przed przejœciem do roz-dzia³ów poœwiêconych g³ównym sektorom jest uœwiadomienie sobie jego dynami-ki. Opisane tendencje i zmiany nie s¹ przewidywaniem tego, co siê zdarzy, a s³owo„bêdzie” jest u¿ywane jedynie dla wygody. Nikt nie wie, czy te zmiany dokonaj¹siê rzeczywiœcie, ale wiemy, ¿e coœ w tym rodzaju jest konieczne, aby gospodarkaekologiczna mog³a byæ zbudowana.



Nie jest tylko jasne, w jaki sposób zasady ekologii mog¹ wp³yn¹æ na koncepcjeekonomiczne, gdy¿ ka¿dy kraj dysponuje np. unikatowym zestawem odnawialnychŸróde³ energii, które mia³yby zasilaæ jego gospodarkê. Niektóre pañstwa mog¹ wszerokim zakresie korzystaæ ze wszystkich dostêpnych Ÿróde³ odnawialnych, pod-czas gdy inne mog¹ czerpaæ g³ównie z jednego, wystêpuj¹cego wyj¹tkowo obficie,powiedzmy – z energii wiatrowej albo s³onecznej. Kraj bogaty w energiê geoter-miczn¹ mo¿e zdecydowaæ siê na kszta³towanie swojej polityki energetycznej, opie-raj¹c siê na tym Ÿródle.

Budowanie nowej gospodarki wymaga zwiniêcia przestarza³ych ga³êzi prze-mys³u, restrukturyzacji pozosta³ych i stworzenia nowych. Zu¿ycie wêgla ju¿ zosta-³o ograniczone w œwiatowej skali o 7% w stosunku do najwy¿szego poziomu z roku1996. W niektórych krajach osi¹gniêto to dziêki zwiêkszeniu efektywnoœci jegospalania; w innych, jak Wielka Brytania i Chiny, dziêki zastêpowaniu go gazemziemnym, w jeszcze innych, jak Dania, energi¹ wiatrow¹12.

G³êboka restrukturyzacja zwi¹zana z zastosowaniem nowych rodzajów napê-du, zastêpowaniem benzynowych silników spalinowych silnikami wodorowymi iogniwami paliwowymi nast¹pi w przemyœle samochodowym. Rezygnacja z wyko-rzystania energii wybuchu wyzwalanej zap³onem pary benzyn na rzecz reakcji che-micznej generuj¹cej elektrycznoœæ bêdzie wymaga³a zarówno wyposa¿enia fabryksamochodów w nowe urz¹dzenia, jak i przekwalifikowania in¿ynierów i mechani-ków w tej bran¿y.

W nowej gospodarce pojawi¹ siê wa¿ne ga³êzie przemys³u, takie, które jeszczew ogóle nie istniej¹ albo s¹ dopiero w zal¹¿ku. Jedn¹ z nich jest energetyka wiatro-wa (zob. tablica 4.1). Znajduj¹c siê obecnie w embrionalnej fazie rozwoju, mo¿esiê ona staæ podstaw¹ nowego systemu energetycznego. Nied³ugo miliony turbinbêd¹ przetwarza³y si³ê wiatrów w elektrycznoœæ, staj¹c siê nieod³¹czn¹ czêœci¹ kra-jobrazu na ca³ym œwiecie. W wielu krajach wiatr bêdzie dostarcza³ nie tylko elek-trycznoœci, ale i wodoru z elektrolizy wody. Pr¹d elektryczny i wodór mog¹ ³¹czniezaspokoiæ wszystkie potrzeby energetyczne nowego spo³eczeñstwa.

Na tej podstawie powstan¹ trzy nowe sektory przemys³u zwi¹zane z ujarzmia-niem energii wiatru: produkcji, monta¿u i utrzymania turbin. Zak³ady produkuj¹ceturbiny powstan¹ w wielu krajach rozwiniêtych i rozwijaj¹cych siê. Monta¿em bê-d¹cym w istocie dzia³em budownictwa bêd¹ siê zajmowa³y najczêœciej przedsiê-biorstwa lokalne. Utrzymanie i konserwacja, wymagaj¹ce codziennych zabiegów,stworz¹ mo¿liwoœci sta³ego zatrudnienia dla miejscowej ludnoœci.

Prê¿noœæ przemys³u turbin wiatrowych ujawni³a siê w latach 2000–2001, kiedyna ca³ym œwiecie notowano spadek popytu na produkty najwy¿szej techniki. Gdy

101Czym jest gospodarka ekologiczna?

Tablica 4.1. Przyk³ady nowych dziedzin przemys³u w gospodarce ekologicznej

Ga³¹Ÿ produkcji Opis

Hodowla ryb Mo¿na siê spodziewaæ szybkiego rozwoju tej ga³êzi, cho-cia¿ dwucyfrowy wzrost produkcji z poprzedniej dekadyulegnie spowolnieniu.

Produkcja rowerów Popularnoœæ roweru bêdzie ros³a, poniewa¿ jest to pojazdczysty, cichy, zajmuje ma³o miejsca na parkingach i umo¿-liwia za¿ywanie ruchu bardzo potrzebnego osobom pro-wadz¹cym siedz¹cy tryb ¿ycia.

Budowa farm wiatrowych Produkcja elektrycznoœci z wykorzystaniem si³y wiatrów,tak¿e z instalacji wykorzystuj¹cych wiatry od l¹dów, bêdzieszybko ros³a w ci¹gu kilku nadchodz¹cych dziesiêcioleci,dopóki wiatr nie stanie siê g³ównym Ÿród³em zaopatrzeniaw energiê elektryczn¹.

Produkcja turbin wiatrowych Liczba turbin eksploatowanych na skalê przemys³ow¹, mie-rzona obecnie w tysi¹cach, wkrótce bêdzie mierzona w mi-lionach, stwarzaj¹c ogromne mo¿liwoœci produkcyjne.

Produkcja wodoru Pozyskiwanie wodoru stanie siê ogromnym przemys³em,w miarê jak gaz ten bêdzie zastêpowa³ wêgiel i ropê nafto-w¹ w procesie przechodzenia od gospodarki opartej na wê-glu do gospodarki wodorowej.

Produkcja ogniw paliwowych Rozwinie siê ogromny rynek na ogniwa paliwowe, kiedyzast¹pi¹ one silniki spalinowe w samochodach i znajd¹zastosowanie jako generatory pr¹du w budynkach.

Produkcja ogniw s³onecznych Ogniwa s³oneczne stan¹ siê najlepszym œrodkiem elektry-fikacji dla wielu spoœród 2 mld mieszkañców TrzeciegoŒwiata, niemaj¹cych dostêpu do elektrycznoœci.

Budowa systemu transportu W krajach zarówno uprzemys³owionych, jak i rozwijaj¹- miejskiego opartego na cych siê miasta zaczn¹ przestawiaæ siê na komunikacjê szy- pojazdach szynowych now¹, kiedy mieszkañcy poczuj¹ siê zmêczeni korkami

ulicznymi i zanieczyszczeniami zwi¹zanymi z korzysta-niem z samochodów.

Sadzenie lasów Sadzenie lasów stanie siê wa¿n¹ dziedzin¹ dzia³alnoœcigospodarczej, kiedy nasil¹ siê starania o odbudowê pokry-wy leœnej Ziemi i rozprzestrzeni¹ siê plantacje drzew.


przemys³ high-tech jako ca³oœæ notowa³ s³abe wyniki, sprzeda¿ turbin wiatrowychszybko ros³a, winduj¹c dochody ich producentów na najwy¿szy poziom. Jak siêprzewiduje, rozwój tego sektora bêdzie siê utrzymywa³ w nadchodz¹cych dziesiê-cioleciach.

Energia wiatru, wyrastaj¹c na tanie Ÿród³o elektrycznoœci i g³ówn¹ ga³¹Ÿ ener-getyki, da pocz¹tek innemu dzia³owi przemys³u: produkcji wodoru. Z chwil¹, kiedyturbiny wiatrowe znajd¹ szerokie zastosowanie, w porze nocnej, gdy zu¿ycie pr¹duelektrycznego spada, pozostan¹ du¿e wolne moce wytwórcze. Tym w zasadzie nie-potrzebnym pr¹dem w³aœciciele turbin bêd¹ mogli zasilaæ generatory wodoru, zmie-niaj¹c w ten sposób si³ê wiatru na wodór – idealne paliwo do silników opartych naogniwach paliwowych. Generatory wodoru zaczn¹ wypieraæ rafinerie nafty. Turbi-ny wiatrowe zast¹pi¹ i kopalnie wêgla, i szyby naftowe (zob. tablica 4.2). Zarównoturbiny wiatrowe, jak i generatory wodoru upowszechni¹ siê, kiedy wiêcej krajówzechce skorzystaæ z lokalnie dostêpnej energii wiatru.

Tablica 4.2. Przyk³ady schy³kowych ga³êzi produkcji

Ga³¹Ÿ produkcji Opis

Górnictwo wêglowe Po spadku wydobycia o 7% w porównaniu ze szczytowym po-ziomem z 1996 r. bêdzie siê ono nadal zmniejsza³o w nadcho-dz¹cych latach.

Wydobycie ropy Prognozy oparte na danych o wyczerpywaniu siê zasobów ropynaftowej naftowej zak³adaj¹, ¿e w ci¹gu 5–20 lat jej wydobycie osi¹gnie

najwy¿szy poziom i zacznie spadaæ. Pocz¹tek kurczenia siê wy-dobycia mog¹ przybli¿yæ obawy przed ociepleniem klimatu.

Energetyka atomowa Chocia¿ niepokój spo³eczny budz¹ kwestie bezpieczeñstwa,o upadku tej ga³êzi przes¹dzaj¹ wysokie koszty.

Pozyskiwanie drewna Szybkie wprowadzanie obowi¹zku ekologicznego znakowaniadrewna prawdopodobnie zmusi firmy je pozyskuj¹ce do dosto-sowania tempa wycinek do tempa regeneracji lasów albo do wy-cofania siê z interesu.

Wytwarzanie produktów Z nasilaniem siê d¹¿eñ do tworzenia zamkniêtych cykli obiegujednorazowego u¿ytku materia³ów wiele produktów jednorazowego u¿ytku zostanie

albo zakazanych, albo wypartych z rynku wskutek wysokiegoopodatkowania.

Produkcja samochodów Wraz ze wzrostem liczby ludnoœci ¿yj¹cej w miastach sprzecz-noœæ miêdzy rozwojem motoryzacji a rozwojem miast zaostrzysiê, co doprowadzi do zmniejszenia znaczenia samochodu jakoœrodka transportu.

103

Powa¿ne zmiany dokonaj¹ siê tak¿e w przemyœle spo¿ywczym (zob. rozdzia³ 7).Niektóre z nich, jak upowszechnienie hodowli ryb, ju¿ siê dokonuj¹. W latach dzie-wiêædziesi¹tych najszybciej rozwijaj¹cym siê dzia³em œwiatowej gospodarki ¿yw-noœciowej by³y kultury wodne, których produkcja wzrasta³a o ponad 11% rocznie.Hodowla ryb bêdzie siê prawdopodobnie nadal rozszerzaæ, dlatego ¿e jest bardzowydajnym sposobem przemiany zbo¿a w proteiny zwierzêce13.

Je¿eli nawet przyjmiemy, ¿e w przysz³oœci rozwój hydroponiki bêdzie wolniej-szy, to za 10 lat produkcja gospodarstw rybnych i tak zapewne przewy¿szy poziomprodukcji wo³owiny. Chyba jeszcze bardziej zaskakuj¹ce jest to, ¿e mo¿e ona zczasem dostarczaæ wiêcej ryb ni¿ po³owy dalekomorskie. W przypadku Chin zaj-muj¹cych pierwsze miejsce na liœcie najwiêkszych konsumentów produktów morzaz hodowli ryb pochodzi ju¿ teraz 2/3 poda¿y tych produktów, a tylko 1/3 przypada napo³owy dalekomorskie14.

Za rozwojem gospodarstw rybnych musi iœæ rozwój przemys³u zaopatruj¹cegoje w karmê, podobnie jak teraz dostarcza siê paszê o odpowiednio skomponowa-nym sk³adzie farmom kurzym. Pojawi siê tak¿e zapotrzebowanie na ekologów wod-nych, techników ¿ywienia ryb i weterynarzy zwierz¹t morskich.

Inn¹ rozwojow¹ ga³êzi¹ przemys³u przysz³oœci jest produkcja rowerów i napra-wa tych pojazdów. Zwa¿ywszy, ¿e rower nie powoduje zanieczyszczeñ, nie zajmu-je du¿o miejsca i umo¿liwia za¿ywanie ruchu, bardzo potrzebnego ludziom prowa-dz¹cym siedz¹cy tryb ¿ycia, mo¿na spodziewaæ siê, i¿ w przysz³oœci stanie siê po-pularnym œrodkiem lokomocji. Jeszcze w 1965 r. liczba wyprodukowanych samo-chodów i rowerów by³a jednakowa, natomiast dzisiaj produkuje siê rocznie dwarazy wiêcej rowerów ni¿ samochodów. Pionierami w rozwoju tego modelu komu-nikacji miejskiej wœród krajów rozwiniêtych s¹ Holandia i Dania, gdzie rowerywidzi siê na ka¿dym kroku. Daje to pojêcie o roli, jak¹ ten pojazd bêdzie w przy-sz³oœci odgrywa³ na ca³ym œwiecie15.

Wraz z upowszechnieniem siê roweru wzrasta zainteresowanie pojazdami wspo-maganymi elektrycznie. S¹ one podobne do zwyk³ych rowerów z t¹ ró¿nic¹, ¿emaj¹ wmontowany ma³y, zasilany bateri¹ silnik elektryczny, który mo¿e napêdzaæalbo ca³y rower, albo s³u¿yæ jako dodatkowy napêd, pomagaj¹c w jeŸdzie osobomstarszym czy mieszkañcom terenów pagórkowatych. Szybko rosn¹ca sprzeda¿ tychrowerów prawdopodobnie utrzyma siê równie¿ w nadchodz¹cych latach.

Jeszcze inn¹ dziedzin¹ rozwojow¹ jest technika s³u¿¹ca zwiêkszeniu efektyw-noœci wykorzystania wody. O ile w ubieg³ym pó³wieczu wysi³ki koncentrowa³y siêna podnoszeniu produktywnoœci ziemi, o tyle w nastêpnym bêd¹ one ukierunkowa-ne na podniesienie produktywnoœci wody. Dos³ownie wszystkie spo³eczeñstwa bêd¹



musia³y zaj¹æ siê zagospodarowaniem wody w zlewiskach rzek, aby zapewniæ mo¿-liwie najlepsze wykorzystanie jej zasobów. Zostanie udoskonalona technika nawad-niania. Upowszechni siê uzdatnianie œcieków miejskich. Obecnie woda wp³ywa domiast i wyp³ywa z nich, unosz¹c ze sob¹ zanieczyszczenia. W przysz³oœci wodabêdzie kr¹¿y³a w obiegu zamkniêtym – nigdy nie bêdzie odprowadzana. Poniewa¿woda nigdzie siê fizycznie nie zu¿ywa, mo¿na z niej korzystaæ przez czas nieogra-niczony, pod warunkiem ¿e przed ponownym u¿yciem zostanie oczyszczona.

Jeszcze inn¹ ga³êzi¹ przemys³u, która bêdzie odgrywaæ pierwszoplanow¹ rolêw nowej gospodarce, przyczyniaj¹c siê do oszczêdnoœci energii, jest produkcja apa-ratury telekonferencyjnej. Uczestnicy konferencji bêd¹ w nich coraz czêœciej uczest-niczyæ za pomoc¹ urz¹dzeñ elektronicznych, do ³¹cznoœci g³osowej lub wizualnej,oszczêdzaj¹c w ten sposób czas i œrodowisko. Zadaniem tego przemys³u jest rozwójglobalnej infrastruktury elektronicznej i œwiadczenie us³ug w tym zakresie. Kiedyœpojawi¹ siê dos³ownie tysi¹ce firm organizuj¹cych takie konferencje.

Restrukturyzacja gospodarki globalnej doprowadzi do powstania nie tylko no-wych ga³êzi przemys³u, lecz tak¿e nowych miejsc pracy – nawet zupe³nie nowychzawodów i specjalnoœci (zob. tablica 4.3). Na przyk³ad z chwil¹ kiedy wiatr staniesiê wa¿nym Ÿród³em energii, pojawi siê zapotrzebowanie na tysi¹ce wyspecjalizo-wanych meteorologów, przewiduj¹cych miejsca wyst¹pienia wiatrów, rejestruj¹-cych ich szybkoœæ i wskazuj¹cych najodpowiedniejsze miejsca do zak³adania farmwiatrowych. Im dok³adniejsze bêd¹ dane o miejscach powstawania wiatrów, tym teprzedsiêbiorstwa bêd¹ wydajniejsze.

Drug¹ pokrewn¹ specjalizacj¹ bêd¹ in¿ynierowie projektuj¹cy turbiny wiatro-we. Wielkoœæ i rozwi¹zanie konstrukcyjne turbiny mo¿e byæ ró¿ne w zale¿noœci odmiejsca, gdzie ma ona zostaæ zainstalowana. Zadaniem takiego in¿yniera bêdziedopasowanie projektu do okreœlonych charakterystyk wiatru w celu zmaksymalizo-wania produkcji pr¹du.

Inn¹ szybko rozwijaj¹c¹ siê dziedzin¹ jest architektura œrodowiska. Jednym zsymboli gospodarki ekologicznej s¹ budynki harmonizuj¹ce z otoczeniem. Architekciœrodowiska bêd¹ projektowaæ budynki energo- i materia³ooszczêdne, maksymalniewykorzystuj¹c mo¿liwoœci naturalnych systemów klimatyzacji i oœwietlenia.

W przysz³oœci, w warunkach ograniczonej dostêpnoœci wody, zwiêkszy siê za-potrzebowanie na hydrologów zajmuj¹cych siê gospodark¹ wodn¹ w zlewiskachrzek. Musz¹ siê oni znaæ na mechanizmie cykli hydrologicznych, nie wy³¹czaj¹cprzep³ywów wód gruntowych, umieæ okreœlaæ g³êbokoœæ formacji wodonoœnych iich zrównowa¿on¹ wydajnoœæ. Bêd¹ oni odgrywaæ pierwszoplanow¹ rolê w zarz¹-dzaniu gospodark¹ wodn¹ w zlewiskach rzek.

105Czym jest gospodarka ekologiczna?

Tablica 4.3. Zawody przysz³oœciowe w gospodarce ekologicznej

Zawód Opis

Meteorologowie wiatrów Rola meteorologów wiatrów w nowej gospodarce energety-cznej bêdzie porównywalna z t¹, jaka odgrywali geologo-wie nafty w tradycyjnej gospodarce.

Doradcy planowania Jeœli liczba ludnoœci ma siê ustabilizowaæ, to potrzebne bêd¹rodziny dos³ownie miliony doradców planowania rodziny.

Leœnicy Zalesianie bêdzie wymaga³o fachowego doradztwa w podej-mowaniu decyzji, jakie gatunki drzew, gdzie i w jakich kom-binacjach sadziæ.

Hydrologowie Z pog³êbianiem siê niedostatku wody wzroœnie zapotrzebo-wanie na hydrologów, którzy pomogliby w zarz¹dzaniu go-spodark¹ wodn¹ w dorzeczach rzek, eksploatacji Ÿróde³ wodyi podnoszeniu efektywnoœci zu¿ycia wody.

In¿ynierowie recyklingu Specjalnoœci¹ in¿yniersk¹ stanie siê projektowanie wyrobówkonsumpcyjnych, które bêdzie ³atwo rozmontowaæ i wszyst-kie czêœci skierowaæ do powtórnego przetworzenia.

Weterynarze zwierz¹t Dotychczas specjalizacja weterynarzy sprowadza³a siê dowodnych leczenia du¿ych albo ma³ych zwierz¹t, jednak wobec przewi-

dywanego wzrostu hodowli ryb, która przeœcignie wzrostprodukcji wo³owiny, pojawi siê potrzeba specjalizacji w le-czeniu zwierz¹t morskich.

Ekonomiœci ekologowie Wobec oczywistej koniecznoœci przestrzegania podstawo-wych praw ekologii w planowaniu i podejmowaniu decyzjiekonomicznych bêdzie ros³o zapotrzebowanie na ekonomi-stów myœl¹cych kategoriami ekologicznymi.

Geologowie geotermii Wobec spodziewanego rozszerzenia zakresu wykorzystaniaenergii geotermicznej w wielu czêœciach œwiata, zarównodo produkcji elektrycznoœci, jak i do ogrzewania pomiesz-czeñ, wzroœnie zapotrzebowanie na geologów geotermii.

Architekci œrodowiska Architekci przyswajaj¹ sobie zasady ekologii, aby móc jestosowaæ w budynkach, w których ¿yjemy i pracujemy.

Mechanicy rowerowi Wobec upowszechniania siê rowerów jako œrodka transportui rekreacji potrzebni bêd¹ mechanicy wyspecjalizowani wich utrzymywaniu na chodzie.

In¿ynierowie budowy Przewidywana instalacja milionów turbin wiatrowych wturbin wiatrowych nadchodz¹cych dziesiêcioleciach silnie zwiêkszy ogólno-

œwiatowe zapotrzebowanie na in¿ynierów tej specjalnoœci.


W miarê, jak œwiat bêdzie odchodziæ od marnotrawnej gospodarki, potrzebnistan¹ siê in¿ynierowie projektuj¹cy wyroby nadaj¹ce siê do powtórnego przetwa-rzania, poczynaj¹c od samochodów, a na komputerach koñcz¹c. Kiedy wyroby s¹produkowane w sposób umo¿liwiaj¹cy szybk¹ i ³atw¹ rozbiórkê na czêœci i materia-³y, ich kompleksowe zagospodarowanie jest stosunkowo ³atwe.

Technologie stosowane w recyklingu czasem ró¿ni¹ siê od tych wykorzystywa-nych przy produkcji z surowców pierwotnych. Na przyk³ad amerykañski przemys³stalowy, który prawie 60% stali produkuje ze z³omu, stosuje ró¿ne technologie wzale¿noœci od rodzaju wsadu. Stal wytapiana ze z³omu w elektrycznych piecach³ukowych wymaga mniejszego zu¿ycia energii ni¿ produkowana w tradycyjnychpiecach martenowskich z surówki ¿elaza. Zadaniem in¿ynierów recyklingu bêdziezamkniêcie obiegu materia³owego i zast¹pienie marnotrawnej gospodarki linearnejgospodark¹ w pe³ni wykorzystuj¹c¹ surowce wtórne16.

W krajach bogatych w energiê geotermiczn¹ do geologów bêdzie nale¿a³o zlo-kalizowanie jej Ÿróde³ najlepiej nadaj¹cych siê do budowy elektrowni albo do bez-poœredniego wykorzystania do ogrzewania budynków. Jednym ze sposobów zaspo-kojenia przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na geologów geotermii mo¿ebyæ przekwalifikowanie geologów nafty.

Je¿eli kiedykolwiek (lepiej prêdzej ni¿ póŸniej) ma dojœæ do ustabilizowanialiczby ludnoœci œwiata, bêdzie potrzeba o wiele wiêcej doradców planowania rodzi-ny dla ludnoœci Trzeciego Œwiata. Bêdzie ich przybywaæ g³ównie w krajach rozwi-jaj¹cych siê, gdzie miliony kobiet nie mog¹ korzystaæ z doradztwa w zakresie pla-nowania rodziny. Ci sami doradcy, którzy udzielaj¹ porad w sprawach rozrodczoœcii antykoncepcji, mog¹ odegraæ g³ówn¹ rolê w zapobieganiu rozprzestrzeniania siêwirusa HIV.

Bardzo potrzebni, szczególnie w krajach rozwijaj¹cych siê, bêd¹ tak¿e in¿ynie-rowie sanitarni, potrafi¹cy projektowaæ systemy odprowadzania œcieków dzia³aj¹cebez wody, ju¿ upowszechniaj¹ce siê w niektórych krajach odczuwaj¹cych jej niedo-bory. Zwa¿ywszy, ¿e sta³o siê jasne, i¿ u¿ywanie wody do sp³ukiwania œcieków jestlekkomyœlnym marnotrawstwem, tak przygotowani in¿ynierowie sanitarni bêd¹bardzo poszukiwani. Sp³ukiwanie œcieków obecnie jest tym bardziej nie do przyjê-cia, ¿e ekosystemy morskie ju¿ s¹ przeci¹¿one dostaj¹cymi siê do nich sk³adnikamipokarmowymi. Pomijaj¹c szkodliwoœæ takiej metody usuwania zanieczyszczeñ dlaœrodowiska, woda musi s³u¿yæ zaspokajaniu o wiele wa¿niejszych potrzeb, takichjak picie, mycie oraz nawadnianie.

Jeszcze jedna specjalnoœæ bêdzie siê prawdopodobnie szybko upowszechniaæ wrolnictwie ze wzglêdu na uszczuplenie obszaru produktywnych gruntów; chodzi o

107

agronomów specjalizuj¹cych siê w stosowaniu upraw kombinowanych i p³odozmia-nu. Wymaga to doœwiadczenia zarówno w doborze kultur, które mog¹ dobrze zesob¹ wspó³¿yæ w rotacji na poszczególnych dzia³kach, jak i w metodach uprawyu³atwiaj¹cych stosowanie tej metody.

HISTORYCZNA OKAZJA DLA INWESTORÓW

Przebudowa gospodarki globalnej, maj¹ca na celu stworzenie dla niej perspektywzrównowa¿onego rozwoju, jest równoczeœnie niepowtarzaln¹ okazj¹ dla inwestorów.Jak zauwa¿ono w rozdziale 1, wymaga to przewrotu w myœleniu porównywalnego zszesnastowieczn¹ rewolucj¹ kopernikañsk¹. Pod wzglêdem skali rewolucja ekolo-giczna przypomina rewolucjê roln¹ i rewolucjê przemys³ow¹, które j¹ poprzedzi³y.

Rewolucja w rolnictwie wymaga³a przebudowy struktury gospodarki ¿ywno-œciowej: zerwania przez cz³owieka z wêdrownym trybem ¿ycia, którego podstaw¹by³o ³owiectwo i zbieractwo, i przestawienia siê na ¿ycie osiad³e, bazuj¹ce na upra-wie ziemi. Chocia¿ na pocz¹tku by³a ona jedynie uzupe³nieniem myœlistwa i zbie-ractwa, w koñcu ca³kowicie je zast¹pi³a. Rewolucja rolna wi¹za³a siê z oczyszcze-niem 1/10 powierzchni Ziemi z traw i lasów i przeznaczeniem jej pod uprawê. Wodró¿nieniu od kultury myœliwsko-zbierackiej, która w niewielkim stopniu wp³y-wa³a na stan Ziemi, ta nowa kultura dos³ownie odmieni³a jej oblicze17.

Rewolucja przemys³owa trwa³a dwa wieki, aczkolwiek w niektórych krajachci¹gle znajduje siê w fazie pocz¹tkowej. U jej podstaw le¿a³o przestawienie siê zwykorzystania drewna jako Ÿród³a energii na paliwa kopalne. Ta zmiana zapocz¹t-kowa³a okres ogromnego rozszerzenia dzia³alnoœci gospodarczej. Zasadniczym ry-sem rewolucji przemys³owej by³o ujarzmienie ogromnych iloœci energii na u¿ytekgospodarki. Podczas gdy rewolucja w rolnictwie zmieni³a powierzchniê Ziemi,rewolucja przemys³owa zmieni³a jej atmosferê. Wzrost wydajnoœci, który ta rewo-lucja umo¿liwi³a, wyzwoli³ ogromne zasoby energii twórczej. Ukszta³towa³a onatak¿e nowe style ¿ycia i zapocz¹tkowa³a najbardziej destrukcyjn¹ dla œrodowiskaerê w historii ludzkoœci, kieruj¹c œwiat na drogê upadku.

Rewolucja ekologiczna przypomina rewolucjê przemys³ow¹ w tym, ¿e obiewi¹¿¹ siê z wykorzystaniem nowych Ÿróde³ energii. I jak obie poprzednie rewolucjetak¿e ta odmieni ca³y œwiat. Ró¿nice dotycz¹ skali, czasu trwania i pocz¹tków tychtrzech rewolucji. Inaczej ni¿ dwie poprzednie, rewolucja ekologiczna musi zostaæskrócona do kilku dziesiêcioleci. Si³¹ napêdow¹ wczeœniejszych by³y nowe odkry-cia, postêp techniczny, podczas gdy koniecznoœæ dokonania tej nowej rewolucji jestdyktowana przez instynkt samozachowawczy.



Jak wspomniano, powsta³y nowe mo¿liwoœci inwestycyjne, jakich nie by³o ni-gdy w historii. Nak³ady, jakie œwiat co roku przeznacza na wydobycie ropy, bêd¹cejg³ównym Ÿród³em energii, daj¹ pojêcie o tym, ile mo¿na by przeznaczyæ na rozwójjej nowych Ÿróde³ w gospodarce ekologicznej. W 2000 r. œwiat zu¿y³ prawie 28 mldbary³ek ropy, czyli oko³o 76 mln bary³ek dziennie. Przy cenie 27 dol. za bary³kêdaje to 756 mld dol. rocznie. Ile trzeba by nowych turbin wiatrowych, ¿eby wypro-dukowaæ tak¹ iloœæ energii? Ile baterii s³onecznych na dachach domów? Ile gor¹-cych Ÿróde³?18

Zasadnicza ró¿nica miêdzy inwestowaniem w paliwa kopalne a inwestowaniemw turbiny generuj¹ce pr¹d, ogniwa s³oneczne i Ÿród³a geotermiczne polega na tym,¿e te ostatnie mog¹ dostarczaæ energii stale. Te „studnie” nigdy nie wyschn¹. Gdy-by pieni¹dze inwestowane co roku w zagospodarowanie z³ó¿ ropy zosta³y wydanena budowê turbin wiatrowych, wytworzona elektrycznoœæ wystarczy³aby na pokry-cie 1/5 jej œwiatowego zu¿ycia19.

Inwestycje w infrastrukturê nowej gospodarki energetycznej, które trzeba bê-dzie w koñcu poczyniæ, kiedy zostan¹ wyczerpane zasoby paliw kopalnych, bêd¹oczywiœcie musia³y byæ ogromne. Z³o¿¹ siê na to nowe linie przesy³owe ³¹cz¹cepola turbin wiatrowych z u¿ytkownikami pr¹du i ruroci¹gi ³¹cz¹ce dostawców wodo-ru z koñcowymi odbiorcami. Istniej¹ca infrastruktura energetyczna – linie przesy³o-we pr¹du elektrycznego i gazoci¹gi – bêdzie mog³a byæ w znacznym zakresie wy-korzystana tak¿e w nowej gospodarce energetycznej. Lokalne sieci dystrybucji gazuw ró¿nych miastach mog¹ byæ ³atwo przystosowane do rozprowadzania wodoru.

Nowe Ÿród³a energii stwarzaj¹ mo¿liwoœæ zmniejszenia zale¿noœci krajów roz-wijaj¹cych siê od importu ropy naftowej, uwalniaj¹c kapita³ potrzebny na rozwójkrajowych Ÿróde³ energii. Jeœli nawet niektóre kraje maj¹ w³asne z³o¿a ropy, towszystkie mog¹ korzystaæ z energii wiatru i S³oñca. Z punktu widzenia mo¿liwoœcirozwoju gospodarczego i zatrudnienia te nowe technologie energetyczne s¹ b³ogo-s³awieñstwem.

Mo¿na przewidywaæ, ¿e inwestycje maj¹ce na celu zwiêkszenie efektywnoœciwykorzystania energii równie¿ bêd¹ szybko ros³y, dlatego, ¿e s¹ one korzystne.Dos³ownie we wszystkich krajach, uprzemys³owionych i rozwijaj¹cych siê, oszczêd-noœæ jest najtañszym Ÿród³em pozyskania dodatkowych iloœci energii. Zast¹pieniema³o wydajnych tradycyjnych ¿arówek ¿arowych wysoce efektywnymi kompakto-wymi lampami fluorescencyjnymi obiecuje zyski, jakich nie mo¿e przynieœæ gra nagie³dzie.

Szerokie mo¿liwoœci stwarza równie¿ gospodarka ¿ywnoœciowa. Mo¿na siêspodziewaæ, ¿e np. zapotrzebowanie na produkty morza zwiêkszy siê w ci¹gu 50 lat

109

co najmniej o po³owê, a mo¿e jeszcze bardziej. Je¿eli tak siê stanie, to wydajnoœæhodowli ryb, wynosz¹ca teraz 31 mln ton rocznie, bêdzie musia³a siê potroiæ i wtym samym tempie bêd¹ musia³y rosn¹æ inwestycje w gospodarstwa rybne. Cho-cia¿ tempo rozwoju hodowli wodnej mo¿e spaœæ poni¿ej 11% rocznie, jak w ostat-nim dziesiêcioleciu, niemniej bêdzie ono znaczne i stworzy nowe mo¿liwoœci in-westowania20.

Podobna sytuacja istnieje w gospodarce leœnej. Plantacje drzewne zajmuj¹ obec-nie 113 mln hektarów. Dla zaspokojenia przysz³ego zapotrzebowania na drewno izmniejszenia presji na lasy konieczne jest zwiêkszenie tego obszaru przynajmniej opo³owê i równoczeœnie sta³e podnoszenie jego produktywnoœci. To te¿ stwarzaogromne mo¿liwoœci inwestowania21.

Rewolucja ekologiczna nie pozostawi nietkniêtej ¿adnej ga³êzi gospodarki glo-balnej. W nowej gospodarce niektóre przedsiêbiorstwa wygraj¹, inne przegraj¹. Tefirmy, które przewiduj¹ narodziny gospodarki ekologicznej i dostosowuj¹ do tegoswoje plany, znajd¹ siê wœród zwyciêzców. Te, które trzymaj¹ siê przyzwyczajeñ zprzesz³oœci, ryzykuj¹ przegran¹.



ROZDZIA£ 5

BUDOWANIE GOSPODARKI

WODOROWO-SOLARNEJ

W maju 2001 r. administracja prezydenta George’a W. Busha og³osi³a z fanfa-rami 20-letni plan energetyczny USA. Plan ten wielu rozczarowa³, poniewa¿ nieuwzglêdniono w nim w dostatecznym stopniu ogromnych mo¿liwoœci podnoszeniawydajnoœci sektora energetyki. Jego autorzy przeoczyli te¿ gigantyczny potencja³wiatru, który w ci¹gu 20 lat mo¿e przyczyniæ siê do zwiêkszenia zdolnoœci wytwór-czych amerykañskiej energetyki bardziej ni¿ wêgiel. Plan pozwala³ zorientowaæsiê, z jakimi problemami stykaj¹ siê niektóre rz¹dy przy kszta³towaniu polityki ener-getycznej, która by³aby w zgodzie z ekosystemami1.

Plan, opracowany pod kierunkiem wiceprezydenta Dicka Cheneya, koncentro-wa³ siê na zwiêkszaniu produkcji paliw kopalnych, co by³oby bardziej na miejscuna pocz¹tku XX ni¿ u progu XXI w. Podkreœla³ on znaczenie wêgla; autorzy najwi-doczniej nie zdawali sobie sprawy, ¿e jego zu¿ycie osi¹gnê³o punkt szczytowy w1996 r. i od tego czasu zmniejszy³o siê o oko³o 7%, poniewa¿ inne kraje zaczê³y ju¿odchodziæ od tego paliwa kopalnego. Nawet Chiny, które w spalaniu wêgla rywalizu-j¹ o pierwszeñstwo ze Stanami Zjednoczonymi, zmniejszy³y jego zu¿ycie od 1996 r. wprzybli¿eniu o 14%2.

Przysz³oœæ energetyki rysuje siê zupe³nie inaczej, ni¿ to nakreœla plan energe-tyczny Busha. Zak³ada on np., ¿e udzia³ produkcji energii z odnawialnych Ÿróde³ zwyj¹tkiem hydroenergetyki w ca³oœci produkcji energetycznej USA zwiêkszy siê z2% obecnie do 2,8% do roku 2020.

Tymczasem na kilka miesiêcy przed og³oszeniem planu energetycznego BushaAmerykañskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej (American Wind Energy As-

111

sociation – AWEA) przewidywa³o na rok 2001 osza³amiaj¹cy, 60-procentowy przy-rost mocy generatorów wiatrowych. W skali ca³ego œwiata produkcja energii wia-trowej zwiêkszy³a siê w ci¹gu poprzednich 5 lat prawie czterokrotnie, co stawia j¹na równi z przemys³em komputerowym3.

Chocia¿ plan energetyczny Busha tego nie odzwierciedla, jest faktem, ¿e go-spodarka energetyczna œwiata stoi na progu zasadniczych przekszta³ceñ. Patrz¹c zperspektywy historycznej, XX w. by³ stuleciem paliw kopalnych. Do wêgla, zajmu-j¹cego ju¿ w 1900 r. jako g³ówne paliwo mocn¹ pozycjê, do³¹czy³a – wraz z poja-wieniem siê samochodu – ropa naftowa. Jednak dopiero w 1967 r. zast¹pi³a onawêgiel w roli konia poci¹gowego œwiatowej energetyki. Gaz ziemny zyska³ na po-pularnoœci w koñcowych dziesiêcioleciach XX w., kiedy wzmog³o siê zaniepokoje-nie zanieczyszczeniem powietrza w miastach i zmianami klimatycznymi, i w 1999 r.wysun¹³ siê przed wêgiel4.

Z pocz¹tkiem nowego wieku paliwa kopalne zaczynaj¹ byæ zastêpowane przezenergiê S³oñca. Ostatnie dziesiêciolecia by³y okresem systematycznego odchodze-nia od wêgla, najbrudniejszego z paliw i najgroŸniejszego dla klimatu, na rzeczropy, która jest nieco mniej szkodliwa dla œrodowiska, a potem na rzecz gazu ziem-nego, najczystszego i najmniej zanieczyszczaj¹cego atmosferê z tych trzech rodza-jów paliw. W³aœnie d¹¿enie do pozyskania czystych, nieszkodz¹cych klimatowi paliw,a nie wyczerpywanie siê zasobów kopalin, jest si³¹ napêdow¹ transformacji, którawprowadza œwiat w wiek S³oñca i wodoru5.

Mo¿na oczekiwaæ, ¿e podobnie jak zu¿ycie wêgla osi¹gnê³o w 1996 r. szczyto-wy poziom równie¿ wzrost wydobycia ropy osi¹gnie granice jeszcze w bie¿¹cymalbo w nastêpnym dziesiêcioleciu. Zu¿ycie gazu bêdzie ros³o nieco d³u¿ej ze wzglêduna jego bogate z³o¿a i popularnoœæ jako paliwa czystego, wydzielaj¹cego mniejzwi¹zków wêgla. Gaz jest tak¿e paliwem idealnym na okres przechodzenia od ener-getyki wêglowej do energetyki wodorowej. Jeœli jego zu¿ycie bêdzie ros³o po oko³o2% rocznie jak w ostatnim dziesiêcioleciu, bêdzie to wymaga³o budowy nowychgazoci¹gów i zbiorników – czyli infrastruktury, która kiedyœ bêdzie mog³a byæ ³a-two przystosowana do transportu i magazynowania wodoru6.

Nawet towarzystwa naftowe zaczynaj¹ uœwiadamiaæ sobie, ¿e nadszed³ czastransformacji energetyki. Po latach zaprzeczania istnieniu zwi¹zku miêdzy spala-niem paliw kopalnych a zmianami klimatu dyrektor generalny British Petroleum(BP) John Browne og³osi³ 19 maja 1997 r. swoje nowe stanowisko w historycznymprzemówieniu na Uniwersytecie Stanforda. „Moi koledzy i ja bierzemy zagro¿enieglobalnym ociepleniem powa¿nie. Czas na uwzglêdnienie zmian klimatycznychprzy kszta³towaniu polityki przychodzi nie wtedy, gdy zwi¹zek miêdzy efektem

Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej


cieplarnianym a tymi zmianami zostanie ostatecznie udowodniony, ale wtedy, gdyistnienia takiego zwi¹zku nie mo¿na wykluczyæ i zagro¿enie takie jest powa¿niebrane pod uwagê przez spo³eczeñstwo, którego czêœci¹ jesteœmy. My w BP znaleŸ-liœmy siê w tym punkcie”. W lutym 1999 r. dyrektor generalny ARCO MichaelBowlin powiedzia³ na konferencji energetycznej w Houston, ¿e widaæ ju¿ pocz¹tekkoñca ery ropy. Dyskutowaliœmy tam potrzebê przestawienia gospodarki opartej naenergetyce wêglowej na gospodarkê zasilan¹ energi¹ wodorow¹7.

Seth Dunn w magazynie „World Watch” stwierdzi³, ¿e konsorcjum przedsiê-biorstw pod przewodnictwem firm Shell Hydrogen i DaimlerChrysler osi¹gnê³o w1999 r. porozumienie z rz¹dem Islandii w sprawie przekszta³cenia jej w pierwszy naœwiecie kraj o gospodarce opartej na wodorze. Shell jest tym zainteresowany, ponie-wa¿ zamierza przyst¹piæ do budowy bazy produkcyjnej i dystrybucyjnej wodoru, aDaimlerChrysler spodziewa siê wypuœciæ na rynek samochód napêdzany ogniwempaliwowym. Shell planuje otwarcie w Islandii pierwszej sieci stacji wodorowych8.

Postêpy w przebudowe œwiatowej gospodarki energetycznej s¹ wyraŸnie wi-doczne. Zmiany postêpuj¹ o wiele szybciej, ni¿ mo¿na siê tego by³o spodziewaæjeszcze kilka lat temu. Czêœciowo s¹ one napêdzane mno¿¹cymi siê dowodami, ¿eklimat Ziemi rzeczywiœcie siê ociepla i przyczyn¹ tego jest spalanie paliw kopal-nych9.

PODSTAWY EFEKTYWNOŒCI ENERGETYCZNEJ

Kiedy Bush og³osi³ nowy plan energetyczny, wielu zaskoczy³o to, ¿e po³o¿onow nim prawie wy³¹cznie nacisk na zwiêkszenie produkcji, poœwiêcaj¹c pocz¹tkowoma³o uwagi mo¿liwoœciom poprawy efektywnoœci zu¿ycia energii. W odpowiedzina to Sojusz na rzecz Oszczêdzania Energii (Alliance to Save Energy) z siedzib¹ wWaszyngtonie opublikowa³ kontrpropozycje, których realizacja pozwoli³aby wy-eliminowaæ potrzebê budowania wiêkszoœci z 1,3 tys. elektrowni przewidzia-nych w planie Busha. By³yby one o wiele mniej kosztowne i mniej szkodliwe dlaœrodowiska10.

Dyrektor tego stowarzyszenia odpowiedzialny za programy rozwoju Bill Prin-dle wskazywa³, ¿e wprowadzenie norm efektywnoœci urz¹dzeñ gospodarstwa do-mowego, zaaprobowanych przez administracjê zarówno Clintona, jak i Busha, wy-eliminowa³oby potrzebê budowy do 2020 r. 127 elektrowni. Gdyby zastosowanobardziej rygorystyczne normy efektywnoœci instalacji klimatyzacyjnych w domachmieszkalnych ni¿ te, które przyjê³a administracja Clintona, pozwoli³oby to zrezy-gnowaæ z budowy dalszych 43 elektrowni. Surowsze normy dla instalacji przemy-

113

s³owych i komunalnych przyczyni³yby siê do rezygnacji z budowy jeszcze 50. Za-stosowanie ulg podatkowych i przepisów kodeksu energetycznego pozwoli³oby wci¹gu 20 lat na zwiêkszanie efektywnoœci energetycznej nowych budynków, dziêkiczemu odpad³aby koniecznoœæ budowy dalszych 170 elektrowni. Wreszcie, popra-wa efektywnoœci energetycznej istniej¹cych budynków, ³¹cznie z klimatyzacj¹,oœwietleniem i ch³odzeniem obiektów gospodarczych i komunalnych, pozwoli³abyograniczyæ plan budowy o kolejnych 210 elektrowni11.

Lista Prindle’a jest d³u¿sza, ale tylko tych 5 zaleceñ ograniczy³oby plany budo-wy o 600 si³owni. Koszty przedsiêwziêæ pozwalaj¹cych unikn¹æ ich budowy by³y-by o wiele ni¿sze ni¿ koszty budowy. Wszystko, co przedsiêbierzemy w celu oszczê-dzania elektrycznoœci, jest op³acalne; niektóre zabiegi zapewniaj¹ nawet 30-pro-centowe roczne stopy zwrotu12.

Redaktor dzia³u ekonomicznego tygodnika „Business Week” Peter Coy twier-dzi, ¿e wprowadzenie taryfy dziennej za elektrycznoœæ, wzrastaj¹cej w godzinachszczytu i obni¿aj¹cej siê w nocy, te¿ powa¿nie zmniejszy³oby zapotrzebowanie naenergiê. Chocia¿ nie obliczy³ on, o ile mo¿na by wtedy zmniejszyæ liczbê elektrow-ni, nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e jakiœ potê¿ny blok energetyczny mo¿na by dziêki temuzdemontowaæ13.

Amory Lovins z Instytutu Rocky Mountain zyska³ œwiatow¹ s³awê, lansuj¹cideê, ¿e taniej jest oszczêdzaæ energiê, ni¿ j¹ kupowaæ. W odpowiedzi na jego prze-konuj¹ce wywody, wed³ug których inwestycje polegaj¹ce na zwiêkszeniu efektyw-noœci mog¹ czêsto przynieœæ 30-procentowy lub nawet wiêkszy zwrot nak³adówrocznie, wiele przedsiêbiorstw zainwestowa³o w projekty oszczêdnoœciowe du¿esumy. Lovins jest przekonany, ¿e niezale¿nie od poprawy efektywnoœci, jaka nast¹-pi³a po podwy¿kach cen ropy z lat siedemdziesi¹tych, przedsiêbiorcy amerykañscynadal s¹ w stanie obni¿yæ wysokoœæ rachunków za energiê elektryczn¹ o po³owê ijeszcze zarobiæ na tym14.

Doœwiadczenia Europy dostarczaj¹ wielu dowodów na to, ¿e mo¿liwoœci oszczê-dzania energii w Stanach Zjednoczonych istniej¹. Europejczycy zu¿ywaj¹ zwykle o30% mniej energii na jednostkê produktu narodowego brutto ni¿ Amerykanie. Sta-ny Zjednoczone mog³yby z ³atwoœci¹ spe³niæ do 2010 r. postulat ograniczenia emi-sji dwutlenku wêgla zawarty w protokole z Kioto, zbli¿aj¹c siê do europejskiegopoziomu efektywnoœci, który jest znacznie ni¿szy od tego, jaki mo¿na osi¹gn¹æ,stosuj¹c najnowsze osi¹gniêcia technologii15.

Chocia¿ Europa ju¿ teraz znacznie wyprzedza Stany Zjednoczone pod wzglê-dem efektywnoœci zu¿ycia energii, niektóre kraje europejskie nadal notuj¹ w tejdziedzinie postêp. Na pocz¹tku sierpnia 2001 r. Anglicy wprowadzili zmiany po-



datkowe stymuluj¹ce inwestycje w urz¹dzenia oszczêdzaj¹ce energiê. Wydatki naœrodki trwa³e mo¿na obecnie odliczaæ od zysków podlegaj¹cych opodatkowaniu,pod warunkiem ¿e nowe urz¹dzenia spe³niaj¹ efektywnoœciowe normy zu¿ycia ener-gii. Do kategorii urz¹dzeñ, których instalacja upowa¿nia do ubiegania siê o ulgi po-datkowe, zaliczono uk³ady kogeneracyjne (produkuj¹ce ciep³o i elektrycznoœæ), boj-lery, silniki elektryczne, urz¹dzenia oœwietleniowe i ch³odnicze. Ten system jest wzo-rowany na podobnych rozwi¹zaniach z powodzeniem stosowanych w Holandii16.

W podwy¿szaniu efektywnoœci energetycznej i zmniejszaniu emisji wêgla (pier-wiastkowego) przoduj¹ obecnie Chiny. Wygl¹da na to, ¿e w ci¹gu ostatnich 4 latuda³o im siê – dziêki ograniczeniu subsydiów dla górnictwa wêglowego, wprowa-dzeniu cen rynkowych na paliwa oraz nowym inicjatywom oszczêdnoœciowym –zmniejszyæ emisjê CO

2, mimo ¿e ich gospodarka ros³a w tempie 7% rocznie. Chiny

wkrótce rozpoczn¹ produkcjê bardzo oszczêdnej lodówki, która bêdzie zu¿ywa³atylko po³owê pr¹du pobieranego przez tradycyjne modele17.

Wszêdzie na œwiecie mo¿liwoœci oszczêdzenia energii wynikaj¹ z zast¹pieniatradycyjnych ¿arówek kompaktowymi lampami fluorescencyjnymi (CFLs), którepobieraj¹ o 1/4 mniej pr¹du ni¿ ¿arówki ¿arowe i chocia¿ s¹ od nich dro¿sze, równo-czeœnie s¹ 13 razy trwalsze. Koszty stosowania lamp fluorescencyjnych przez 3 latapo 4 godz. dziennie, ³¹cznie z cen¹ samych ¿arówek, wynios³yby 19,06 dol., a tychostatnich 39,54 dol. Nawet odliczaj¹c koszty robocizny zwi¹zane z szeœciokrotn¹wymian¹ nietrwa³ych ¿arówek ¿arowych, stopa zwrotu zainwestowanych pieniê-dzy bêdzie nadal kszta³towa³a siê na poziomie prawie 30% rocznie18.

Je¿d¿¹c z kraju do kraju na promocje ksi¹¿ek i z referatami na konferencje,zawsze sprawdzam, jakie ¿arówki s¹ w pokojach hotelowych. Niektóre sieci hote-lowe stosuj¹ prawie wy³¹cznie kompaktowe lampy fluorescencyjne. Inne korzysta-j¹ z nich rzadko albo wcale. Mo¿liwoœci inwestowania w kompaktowe lampy flu-orescencyjne i równoczesnego zamykania elektrowni s¹ w globalnej skali nie tylkoogromne, ale bardzo zyskowne.

Inn¹ dziedzin¹, gdzie mo¿liwoœci poprawy s¹ te¿ olbrzymie, jest oszczêdzaniepaliwa samochodowego. W Stanach Zjednoczonych, które maj¹ jeden z najmniejsprawnych parków samochodowych w œwiecie, nowe modele z 2001 r. przeje¿d¿a-³y na galonie benzyny (3,785 litra) oko³o 24,5 mili (39,4 km) – mniej ni¿ w 1987 r.,kiedy œrednia wynosi³a 26,2 mili (42 km). Oznacza to, ¿e sprawnoœæ silników sa-mochodowych spad³a o 6%, mimo ¿e nale¿a³oby oczekiwaæ – zwa¿ywszy na po-stêp techniczny i rosn¹ce zaniepokojenie globalnym ociepleniem – poprawy. Naszczêœcie ostatnio pojawi³y siê sygna³y, ¿e Kongres zechce przej¹æ inicjatywê i usta-nowi na nadchodz¹ce kilkanaœcie lat nowe normy zu¿ycia paliwa19.

115

Zu¿ycie paliwa w modelach sprzedawanych w Stanach Zjednoczonych w 2001 r.jest bardzo ró¿ne, poczynaj¹c od hondy Insight z silnikiem elektryczno-benzyno-wym, która przeje¿d¿a na galonie 68 mil (109,4 km) na autostradzie i 61 mil (98km) w mieœcie, a koñcz¹c na ferrari, którego osi¹gi wynosz¹ odpowiednio 13 mil(20,9 km) i 8 mil (12,9 km). Niewiele wy¿ej od ferrari plasuj¹ siê w tej klasyfikacjiniektóre du¿e sportowe wozy terenowe. Pojawienie siê na rynku paliwooszczêd-nych samochodów, takich jak honda Insight i toyota Prius, stwarza mo¿liwoœæ zmniej-szenia zu¿ycia paliwa samochodowego w USA œrednio o po³owê; daje to wyobra-¿enie o olbrzymich mo¿liwoœciach oszczêdzania benzyny20.

Starania o stworzenie warunków zmuszaj¹cych do efektywnego wykorzystaniaenergii, bez wzglêdu na jej Ÿród³o, s¹ wskazane ze wzglêdu na korzyœci ekonomicz-ne i ochronê œrodowiska. Minimalnym wymogiem powinno byæ, by œwiat inwesto-wa³ w takie przedsiêwziêcia oszczêdnoœciowe, które s¹ op³acalne przy obecnychcenach. Tylko to pozwoli³oby znacznie obni¿yæ œwiatowe zu¿ycie energii.

Niekiedy proste zabiegi daj¹ du¿y efekt. W Bangkoku w³adze miejskie zdecy-dowa³y, ¿e o godzinie 21 okreœlonego dnia tygodnia g³ówne stacje telewizyjne maj¹wyœwietliæ licznik wskazuj¹cy aktualn¹ wielkoœæ poboru pr¹du elektrycznego wmieœcie. Wraz z pojawieniem siê licznika na ekranach wzywano wszystkich dowy³¹czenia niepotrzebnego oœwietlenia i urz¹dzeñ. W odpowiedzi wskazówka licz-nika na oczach telewidzów opada³a; pobór pr¹du zmniejszy³ siê o 735 megawatów– wystarczaj¹co, aby mo¿na by³o wy³¹czyæ dwie elektrownie wêglowe œredniejmocy. Ten wizualny eksperyment na trwa³e zmieni³ zachowania telewidzów, prze-konuj¹c ich, ¿e maj¹ wp³yw na sytuacjê, a dzia³aj¹c wspólnie mog¹ przyczyniaæ siêdo zamykania elektrowni21.

Celem tego rozdzia³u jest uœwiadomienie, jak wielkie mamy mo¿liwoœci oszczê-dzania energii. Podjêcie skutecznych dzia³añ w tym kierunku w skali globalnejumo¿liwi³oby – dziêki pojawieniu siê nowych Ÿróde³ energii – zmniejszenie wydat-ków na energiê, ograniczenie zanieczyszczenia powietrza oraz stabilizacjê klimatu.Rozwój silników napêdzanych wodorem równoczeœnie zmniejszy³by zagro¿enienowymi skokowymi podwy¿kami cen ropy naftowej, bêd¹ce Ÿród³em niepokojuwielu rz¹dów.

UJARZMIANIE SI£Y WIATRU

Nowoczesny przemys³ zwi¹zany w wykorzystywaniem si³y wiatru powsta³ wKalifornii na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych w zwi¹zku z gwa³townymi podwy¿ka-mi cen ropy naftowej w latach 1973 i 1979. Z inicjatywy gubernatora Jerry’ego



Browna stan wprowadzi³ w³asne, obok federalnych, zachêty podatkowe do inwe-stowania w odnawialne Ÿród³a energii. Dziêki temu na jego terytorium powsta³ymoce wytwórcze wystarczaj¹ce do zaspokojenia zapotrzebowania na energiê elek-tryczn¹ gospodarstw domowych w San Francisco. Jednak po pierwszym zrywie wKalifornii zainteresowanie wykorzystaniem energii wiatru w USA os³ab³o i w ko-lejnym dziesiêcioleciu prawie zamar³o22.

Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych rozwój energetyki wiatrowej zwalnia³,w Europie zacz¹³ nabieraæ rozmachu, w czym pocz¹tkowo przewodzi³a Dania, gdziewyprodukowano du¿¹ czêœæ turbin wiatrowych zainstalowanych w Kalifornii. Jakju¿ wspomniano, w latach 1995–2000 produkcja energii z wiatru zwiêkszy³a siêczterokrotnie, dorównuj¹c tempu rozwoju przemys³u komputerowego (zob. wykres5.1). Stany Zjednoczone ponownie w³¹czy³y siê do wspó³zawodnictwa. Wed³ugprzewidywañ Europejskiego Stowarzyszenia Energetyki Wiatrowej (Europen WindEnergy Association – EWEA), zainstalowana w USA moc turbin wiatrowych mia³azwiêkszyæ siê do 2001 r. o 60%23.

Dzisiaj w Danii 15% elektrycznoœci pochodzi z wykorzystania si³y wiatru. DlaSzlezwiku-Holsztyna na pó³nocy Niemiec odsetek ten wynosi 19%, a w niektórychinnych landach a¿ 75%. Uprzemys³owiona prowincja Hiszpanii Nawarra, zaczyna-j¹c przed zaledwie 6 laty, otrzymuje teraz 22% elektrycznoœci z wiatru. Jednak podwzglêdem wielkoœci zainstalowanej mocy przodownictwo na œwiecie objê³y Niem-cy przed Stanami Zjednoczonymi (zob. tablica 5.1). Kolejne na tej liœcie s¹ Hiszpa-nia, Dania i Indie24.

Wykres 5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych na œwiecie w latach 1980–2000


megawaty20000

16000

12000

8000

4000

117

Postêp w technologii produkcji turbin, opieraj¹cy siê w du¿ej mierze na osi¹gniê-ciach przemys³u lotniczego, doprowadzi³ do obni¿enia kosztów generowania pr¹dusi³¹ wiatru z 38 centów za kWh na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych do poni¿ej 4centów za kWh w g³ównych oœrodkach energetyki wiatrowej w 2001 r. (zob. wy-kres 5.2). W niektórych miejscowoœciach pr¹d generowany si³¹ wiatru jest ju¿tañszy ni¿ pr¹d z elektrowni opalanych rop¹ i gazem. Zwa¿ywszy, ¿e wielkie kor-poracje, jak ABB, Royal Dutch Shell i Enron* przeznaczaj¹ na rozwój tej dziedzinywielkie œrodki, mo¿na siê spodziewaæ dalszej obni¿ki kosztów25.


* Enron zbankrutowa³ w 2002 r. [przyp. t³um.].

Tablica 5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych w wybranych krajach w 2000 r.

Kraj Moc zainstalowana (w megawatach)

Niemcy 6113

Stany Zjednoczone 2554

Hiszpania 2250

Dania 2140

Indie 1167

• r ó d ³ o: Global Wind Energy Market Report 2000, AWEA, <www.awea.org/faq/global2000.html> (25czerwca 2001 r.).

Wykres 5.2. Œredni koszt wytworzenia 1 kWh energii w elektrowniach wiatrowychw Stanach Zjednoczonych w latach 1982, 1990 i 2001


centy

4,5


Wiatr jest obfitym, dostêpnym na ca³ym œwiecie Ÿród³em energii. Amerykañ-skie Wielkie Równiny s¹ Arabi¹ Saudyjsk¹ energetyki wiatrowej. Trzy najbardziejwietrzne stany – Pó³nocna Dakota, Kansas i Teksas – s¹ nawiedzane przez wiatry,które mo¿na ujarzmiæ, tak aby zaspokoiæ krajowe zapotrzebowanie na energiê elek-tryczn¹. Chiny mog¹ podwoiæ moc swoich elektrowni, wykorzystuj¹c jedynie si³êwiatru. Gêsto zaludniona Europa Zachodnia mo¿e pokryæ ca³e swoje zapotrzebo-wanie na elektrycznoœæ dziêki wiatrom wiej¹cym nad morzami, korzystaj¹c z insta-lacji wysuniêtych do 30 km w g³¹b morza26.

W miarê, jak obni¿aj¹ siê koszty produkcji energii z wykorzystaniem turbinwiatrowych i wzmaga siê obawa przed zmianami klimatycznymi, coraz wiêcej kra-jów przy³¹cza siê do grupy pañstw stawiaj¹cych na energetykê wiatrow¹. W grudniu2000 r. rozwój energetyki wiatrowej na œwiecie wkroczy³ w now¹ fazê. Na pocz¹tkutego miesi¹ca Francja zapowiedzia³a, ¿e do roku 2010 zainstaluje generatory wiatroweo ³¹cznej mocy 5 tys. megawatów. Zaraz po tym Argentyna og³osi³a plan zwiêkszeniado 2010 r. mocy generatorów wiatrowych w Patagonii o 3 tys. megawatów. W kwietniu2001 r. Wielka Brytania przyjê³a ofertê budowy przybrze¿nych instalacji wiatrowych omocy 1,5 tys. megawatów. W maju doniesienia z Pekinu mówi³y o planach zainstalo-wania do 2005 r. turbin wiatrowych o mocy oko³o 2,5 tys. megawatów27.

Notowane obecnie tempo rozwoju energetyki wiatrowej jest systematyczniewy¿sze ni¿ wczeœniejsze przewidywania. EWEA, która w 1996 r. postawi³a sobieza cel wybudowanie do 2010 r. turbin wiatrowych o mocy 40 tys. megawatów,ostatnio podwy¿szy³a swój plan do 60 tys. megawatów28.

W Stanach Zjednoczonych rozwój energetyki wiatrowej kiedyœ ogranicza³ siêdo Kalifornii, ale w ci¹gu ostatnich 3 lat farmy wiatraków pojawi³y siê w Kolorado,Iowa, Minnesocie, Oregonie, Pensylwanii, Teksasie i Wyoming, co zwiêkszy³o moczainstalowan¹ elektrowni wiatrowych w USA o po³owê – z 1,68 tys. megawatów do2,55 tys. megawatów (1 megawat mocy turbin wiatrowych wystarcza na ogó³ na zaopa-trzenie w energiê elektryczn¹ 350 gospodarstw domowych). Generatory o ³¹cznej mocyco najmniej 1,5 tys. megawatów, przewidziane do instalacji w roku 2001, mia³y byærozlokowane w kilkunastu stanach. Pole wiatraków o mocy 300 megawatów, budowa-ne na pograniczu stanów Oregon i Waszyngton, obecnie najwiêksze w œwiecie, bê-dzie mog³o zaopatrzyæ w energiê elektryczn¹ 105 tys. gospodarstw domowych29.

Ale to dopiero pocz¹tek. Amerykañska federalna agencja elektroenergetycznaBonneville* Power Administration (BPA) og³osi³a w lutym 2001 r., ¿e chce zwiêk-

* To okrêg energetyczny na Pó³nocnym Zachodzie z siedzib¹ w Portland, podleg³y Departamentowi Ener-getyki [przyp. t³um.].

119

szyæ moc zainstalowan¹ elektrowni wiatrowych o 1 tys. megawatów i oczekujeofert. Ku jej zaskoczeniu otrzyma³a propozycje budowy obiektów o mocy 2,6 tys.megawatów w 5 stanach, z mo¿liwoœci¹ zwiêkszenia jej do co najmniej 4 tys. me-gawatów. BPA, która mo¿e zaakceptowaæ wiêkszoœæ ofert, spodziewa³a siê przej¹ædo eksploatacji przynajmniej jedn¹ farmê wiatraków do koñca 2001 r.30

Jedno pole wiatraków o mocy 3 tys. megawatów w œrodkowo-wschodniej Da-kocie przy granicy ze stanem Iowa, bêd¹ce w pocz¹tkowej fazie projektowania,bêdzie 10 razy wiêksze ni¿ to, które jest eksploatowane w stanach Oregon i Wa-szyngton. Projekt ten, nazwany Rolling Thunder (dos³ownie: Przetaczaj¹cy siêGrzmot), podjêty z inicjatywy Dehlsen Associates i przygotowywany pod kierun-kiem pioniera energetyki wiatrowej z Kalifornii Jima Dehlsena, ma zaopatrywaæ wenergiê elektryczn¹ Œrodkowy Wschód USA wokó³ Chicago. Jest to projekt ogrom-ny nie tylko w skali obiektów energetyki wiatrowej, ale jeden z najwiêkszych pro-jektów energetycznych, jakie powsta³y dotychczas na œwiecie31.

Dochody ze sprzeda¿y energii wiatrowej pozostaj¹ zwykle w dyspozycji spo-³ecznoœci lokalnych, zasilaj¹c miejscow¹ gospodarkê poprzez zwiêkszenie docho-dów ludnoœci, wp³ywów podatkowych oraz tworzenie miejsc pracy. Jedna nowo-czesna turbina wiatrowa, zajmuj¹ca 1/4 akra powierzchni, mo¿e przynieœæ farmero-wi 2 tys. dol. dochodu rocznie z tytu³u dzier¿awy i równoczeœnie dostarczyæ miej-scowym odbiorcom pr¹d wartoœci 100 tys. dol.32

Dla farmerów odkrycie wartoœci wiej¹cych u nich wiatrów jest jak wytryskropy naftowej, z t¹ ró¿nic¹, ¿e Ÿród³a wiatru nigdy siê nie wyczerpuj¹. Jedn¹ z zaletenergii wiatru jest to, ¿e turbiny postawione na farmach nie przeszkadzaj¹ w upra-wie pól albo w wypasie byd³a. Dochody farmerów z dzier¿awy gruntów pod wa¿-niejsze obiekty energetyki wiatrowej mog¹ ³atwo przewy¿szyæ dochody z hodowlibyd³a. Boom energetyki wiatrowej mo¿e o¿ywiæ rozwój spo³ecznoœci wiejskich naca³ym œwiecie.

Kiedy zaczniemy otrzymywaæ elektrycznoœæ z wiatru, bêdziemy mogli j¹ wy-korzystaæ do elektrolizy wody, rozszczepiaj¹c cz¹steczki wody na czêœci sk³adowe– wodór i tlen. Wodór to najprostsze paliwo, które w przeciwieñstwie do wêgla czynafty jest ca³kowicie wolne od wêgla (pierwiastkowego). Jest to wymarzone paliwodo nowych, wysoce sprawnych ogniw paliwowych, nad którymi pracuj¹ wszyscyg³ówni producenci samochodów. Daimler Chrysler planuje oko³o 2003 r. wypuœciæna rynek samochód napêdzany ogniwem paliwowym. Ford, Toyota i Honda chybanie pozostan¹ daleko w tyle33.

Nadwy¿ki energii wiatrowej mog¹ byæ magazynowane w postaci wodoru i wy-korzystywane jako paliwo do ogniw paliwowych albo turbin elektrycznych, zasila-



j¹cych sieæ przesy³ow¹ w razie os³abniêcia si³y wiatru. Wiatr uwa¿any do niedawnaza jeden z filarów nowej gospodarki energetycznej mo¿e staæ siê jej fundamentem.

Dziêki rozwojowi technologii ujarzmiania wiatru i napêdu wodorowego do sa-mochodów mo¿emy doczekaæ czasów, kiedy amerykañscy farmerzy bêd¹ dostar-czaæ wiêksz¹ czêœæ nie tylko energii elektrycznej, ale te¿ wodoru do naszych aut. Poraz pierwszy w historii Stany Zjednoczone dysponuj¹ technologi¹, która pozwalaim po¿egnaæ siê z rop¹ z Bliskiego Wschodu.

W Stanach Zjednoczonych organizuje siê nowe lobby optuj¹ce za energetyk¹wiatrow¹. Poza przemys³em pracuj¹cym na jej potrzeby i aktywistami ochrony œro-dowiska tak¿e farmerzy naciskaj¹ na cz³onków Kongresu, domagaj¹c siê wsparciarozwoju tego obfitego Ÿród³a energii, zastêpuj¹cego paliwa kopalne34.

W produkcji turbin przetwarzaj¹cych si³ê wiatru na elektrycznoœæ przodujeDania. Szeœædziesi¹t procent wszystkich turbin zainstalowanych w roku 2000 zo-sta³o albo dostarczonych bezpoœrednio przez producentów duñskich, albo wypro-dukowanych na ich licencji. Jest to przyk³ad, jak dziêki dalekowzrocznoœci przewi-dywañ i mocnemu zaanga¿owaniu w ochronê œrodowiska mo¿na zaj¹æ dominuj¹c¹pozycjê w szybko wy³aniaj¹cej siê gospodarce ekologicznej. Mimo niezwykle gwa³-townego obecnie rozwoju energetyki wiatrowej Stany Zjednoczone dopiero staraj¹siê w³¹czyæ na powrót do wspó³zawodnictwa w produkcji turbin wiatrowych. Pierw-szy zak³ad buduj¹cy turbiny wiatrowe na skalê przemys³ow¹, jaki powsta³ pozaKaliforni¹, zosta³ ostatnio uruchomiony w Champaign w Illinois, w samym sercuzag³êbia kukurydzianego Stanów Zjednoczonych Corn Belt35.

Œwiat zaczyna doceniaæ wartoœæ wiatru jako Ÿród³a energii – obfitego i niewy-czerpanego, dostarczaj¹cego i elektrycznoœci, i wodoru wykorzystywanego jakopaliwo. Farmerzy w Stanach Zjednoczonych przekonuj¹ siê, ¿e dwukrotne zbiory –plony z pól oraz energia wiatrowa – s¹ lepsze ni¿ jednorazowe. Przywódcy poli-tyczni zaczynaj¹ rozumieæ, ¿e ujarzmienie si³y wiatru mo¿e przyczyniæ siê do umoc-nienia bezpieczeñstwa energetycznego i ustabilizowania klimatu. A konsumenciprzekonuj¹ siê, ¿e optuj¹c za „zielon¹” elektrycznoœci¹, mog¹ to u³atwiæ. Jest tokombinacja, która gwarantuje wygran¹.

ELEKTRYCZNOŒÆ ZE S£OÑCA

Drugie, po wietrze, Ÿród³o energii zyskuj¹ce na znaczeniu – ogniwo s³oneczne– ma stosunkowo krótk¹ historiê. W 1952 r. trzej naukowcy z LaboratoriówBella w Princeton w New Jersey odkryli, ¿e œwiat³o s³oneczne, padaj¹c na two-rzywo krzemowe, wytwarza elektrycznoœæ. Wynalezienie ogniwa fotoelektryczne-

121

go, inaczej – s³onecznego, otworzy³o nowe, rozleg³e mo¿liwoœci produkcji energiielektrycznej36.

Ogniwa s³oneczne, pocz¹tkowo bardzo drogie, mog³y byæ u¿ywane tylko do spe-cjalnych celów, np. do zasilania satelitów Ziemi. Innym praktycznym zastosowaniemw pierwszej fazie rozwoju by³o zasilanie kalkulatorów kieszonkowych. Teraz w¹skiepaski tworzywa krzemowego ca³kowicie zast¹pi³y u¿ywane dawniej baterie.

Kolejnym ekonomicznie op³acalnym zastosowaniem ogniw s³onecznych jestwytwarzanie energii elektrycznej w odleg³ych miejscach, takich jak domy letnisko-we w górach w krajach uprzemys³owionych i wsie niezelektryfikowane w pañ-stwach rozwijaj¹cych siê. W niewielkich wioskach obecnie bardziej op³aca siê mon-towanie ogniw s³onecznych i ³¹czenie ich we wspólnej sieci ni¿ budowanie elek-trowni. Pod koniec 2000 r. oko³o miliona domów na ca³ym œwiecie korzysta³o zelektrycznoœci wytwarzanej w instalacjach opartych na ogniwach s³onecznych.Ocenia siê, ¿e 700 tys. z nich znajdowa³o siê w Trzecim Œwiecie37.

Poniewa¿ koszty produkcji ogniw s³onecznych stale siê obni¿aj¹, w³aœnie toŸród³o energii mo¿e konkurowaæ z wielkimi elektrowniami. Dla wielu spoœród 2mld ludzi na ca³ym œwiecie, którzy nie maj¹ dostêpu do elektrycznoœci, ma³e zesta-wy ogniw s³onecznych mog¹ staæ siê prostym i tanim sposobem zaradzenia temuproblemowi. Na przyk³ad mieszkañcy wiosek na p³askowy¿u peruwiañskim wyda-j¹ oko³o 4 dol. miesiêcznie na œwiece. Tymczasem za niewiele wiêcej mog¹ sobiezapewniæ o wiele lepsze oœwietlenie przy wykorzystaniu ogniw s³onecznych. Wniektórych niezelektryfikowanych regionach Trzeciego Œwiata lokalni przedsiêbiorcyinwestuj¹ w budowê instalacji fotoelektrycznych, aby sprzedawaæ pr¹d mieszkañ-com okolicznych wiosek38.

Chyba najbardziej interesuj¹cym osi¹gniêciem technicznym by³ japoñski wy-nalazek tworzywa fotoelektrycznego do krycia dachów. Wspólny projekt realizo-wany z udzia³em przemys³u budowlanego, wytwórców ogniw s³onecznych i japoñ-skiego rz¹du przewiduje zwiêkszenie do 2010 r. mocy zainstalowanej ogniw s³o-necznych o 4,6 tys. megawatów, co wystarczy³oby na pokrycie ca³kowitego zapo-trzebowania na energiê elektryczn¹ takiego kraju jak Estonia39.

Dziêki fotoelektrycznym pokryciom dachowym dach budynku przekszta³ca siêw elektrowniê. W niektórych krajach, m.in. w Niemczech i Japonii, takie budynkizaopatruje siê teraz w liczniki dzia³aj¹ce w obie strony, tj. rejestruj¹ce sprzeda¿nadwy¿ek wytworzonej energii miejscowej elektrowni i jej kupno w przypadkuniedoborów40.

Nowo budowane biurowce w Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Szwajcariimateria³y fotoelektryczne maj¹ wbudowane w fasady. Postronny obserwator nie



zauwa¿y w wygl¹dzie tych budynków niczego, co wskazywa³oby, ¿e ich szklaneœciany i okna s¹ w istocie rzeczy ma³ymi elektrowniami.

W latach 1990–2000 sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych ros³a œrednio o 20%rocznie. W 2000 r. skoczy³a ona o 43%. W skali œwiatowej zwiêkszy³a siê w tejdekadzie ponad szeœciokrotnie z 46 megawatów mocy zainstalowanej w 1990 r.do 288 megawatów w roku 2000 (zob. wykres 5.3)41.

Wielk¹ trójkê w produkcji ogniw s³onecznych stanowi¹ Japonia, Stany Zjedno-czone i Unia Europejska. W 1999 r. tylko w Japonii produkcja wynios³a 80 mega-watów, plasuj¹c ten kraj na pierwszym miejscu przed Stanami Zjednoczonymi. Du¿¹czêœæ ogniw s³onecznych wyprodukowanych w tym roku w USA, o mocy 60 mega-watów, wyeksportowano do krajów rozwijaj¹cych siê. Europa Zachodnia zajmujeobecnie wœród producentów ogniw s³onecznych trzecie miejsce z 40 megawatamimocy wyprodukowanej do 1999 r.; jednak wraz z oddaniem do u¿ytku zak³adu wNiemczech, nale¿¹cego do Royal Dutch Shell i Pilkington Glass, o mocy 25 mega-watów, liczba ta wzros³a o po³owê42.

Kiedy BP ³¹czy³o siê z Amoco, naby³o tak¿e dzia³ produkcji ogniw s³onecz-nych tej firmy – Solarex, co uczyni³o z BP z dnia na dzieñ trzeciego najwiêkszegoproducenta tych wyrobów po japoñskich firmach Sharp i Kyocera. Czwart¹ pozy-cjê zajmuje Siemens–Shell. Œwiatowy rynek ogniw s³onecznych charakteryzuje siêostr¹ konkurencj¹ pomiêdzy przedsiêbiorstwami oraz miêdzy krajami. Jedn¹ z przy-czyn s¹ ambitne programy upowszechniania krycia dachów materia³ami fotoelek-

Wykres 5.3. Sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych na œwiecie w latach 1971–2000

megawaty


123

trycznymi w przoduj¹cych krajach uprzemys³owionych, które chc¹ w ten sposóbwesprzeæ rozwój przemys³u ogniw s³onecznych43.

Japonia, Niemcy i Stany Zjednoczone maj¹ bardzo rozbudowane programywspierania tego przemys³u. Nowy zak³ad firmy Shell-Pilkington w Niemczech zo-sta³ zbudowany w odpowiedzi na wprowadzenie w tym kraju energicznych œrod-ków pobudzania rozwoju energetyki s³onecznej, szczególnie produkcji s³onecznychbaterii dachowych.

W przeciwieñstwie do Japonii, która subsydiuje nabywców tych baterii, rz¹dniemiecki stosuje obni¿on¹ taryfê op³at za energiê s³oneczn¹ i nisko oprocentowanekredyty inwestycyjne. Niemcy stworzy³y program Sto Tysiêcy Dachów, który sta-wia za cel zainstalowanie do 2005 r. ogniw s³onecznych o mocy 300 megawatów.W 1997 r. zosta³ og³oszony amerykañski program Milion S³onecznych Dachów.Chocia¿ jest to cel bardzo ambitny, wsparcie finansowe ze strony rz¹du nie jestnawet w przybli¿eniu tak du¿e, jak w Japonii i Niemczech. Równie¿ W³ochy zaczê-³y czyniæ postêpy na polu energetyki s³onecznej, og³aszaj¹c program Dziesiêæ Ty-siêcy S³onecznych Dachów44.

Mo¿liwoœci energetyki s³onecznej s¹ ogromne. Zdjêcia lotnicze pokazuj¹, ¿e na-wet przy zwykle zachmurzonym niebie zamontowanie ogniw s³onecznych na dachachdomów na Wyspach Brytyjskich pozwoli³oby w s³oneczne dni uzyskaæ 68 tys. mega-watów mocy, co równa³oby siê oko³o po³owy mocy potrzebnej w godzinach szczytu45.

Koszty produkcji ogniw s³onecznych obni¿y³y siê z 70 dol./wat w latach sie-demdziesi¹tych do nieca³ych 3,50 dol./wat dzisiaj. Jak siê oczekuje, bêd¹ one nadalspada³y, nawet do 1 dol./ wat, dziêki postêpowi technicznemu i skokowemu przyro-stowi mocy. Badania zmierzaj¹ce do ulepszenia technologii fotoelektrycznej pro-wadzi siê dos³ownie w setkach laboratoriów. Nie mija nawet miesi¹c, ¿eby nie og³o-szono nowych osi¹gniêæ albo w budowie ogniw fotoelektrycznych, albo w techno-logii ich produkcji46.

CIEP£O Z G£ÊBI ZIEMI

W przeciwieñstwie do innych Ÿróde³ energii odnawialnej, takich jak wiatr, ogni-wa s³oneczne i energia wodna, które bezpoœrednio czy poœrednio zale¿¹ od promie-niowania S³oñca, energia geotermiczna pochodzi z wnêtrza Ziemi. Jest ona produk-tem reakcji j¹drowych przebiegaj¹cych pod ciœnieniem grawitacyjnym. Korzysta-nie z tego obfitego Ÿród³a, ukrytego przewa¿nie g³êboko pod powierzchni¹, mo¿ebyæ op³acalne, je¿eli znajdzie siê stosunkowo p³ytko, co sygnalizuj¹ gor¹ce Ÿród³a,gejzery i wulkany.



To Ÿród³o jest w zasadzie niewyczerpane. Na przyk³ad z gor¹cych k¹pieli ko-rzystano od tysiêcy lat. Wydajnoœæ lokalnych Ÿróde³ mo¿na zwiêkszyæ, trzeba jed-nak przy tym zadbaæ o dostosowanie iloœci wydobywanej energii do tempa jej wy-dzielania. W przeciwieñstwie do pól naftowych, które w koñcu wyczerpi¹ siê,racjonalnie eksploatowane Ÿród³a energii geotermicznej mog¹ jej dostarczaæ w nie-skoñczonoœæ.

Niektóre czêœci œwiata s¹ o wiele bogatsze w energiê geotermiczn¹ ni¿ inne.Najbogatszym pod tym wzglêdem regionem jest rozleg³a strefa Pacyfiku. W jejwschodniej czêœci Ÿród³a geotermiczne wystêpuj¹ wzd³u¿ wybrze¿y Ameryki £a-ciñskiej, Ameryki Œrodkowej i Ameryki Pó³nocnej a¿ po Alaskê. W zachodniejczêœci s¹ gêsto rozsiane na wschodzie Rosji, na Pó³wyspie Koreañskim, w Chinachi krajach wyspiarskich – na Filipinach, w Indonezji, Nowej Gwinei, Australii i No-wej Zelandii47.

To ukryte w ziemi Ÿród³o energii jest wykorzystywane bezpoœrednio albo doogrzewania, albo do produkcji energii elektrycznej. W pierwszym przypadku gor¹-c¹ wodê albo parê pompuje siê z wnêtrza Ziemi i po odprowadzeniu ciep³a wt³aczasiê tam na powrót. Do produkcji elektrycznoœci mo¿na u¿ywaæ gor¹cej wody pom-powanej spod powierzchni Ziemi albo pary powstaj¹cej przy przepuszczaniu wodyprzez gor¹ce szczeliny w ska³ach po³o¿onych poni¿ej górnej warstwy skorupy ziem-skiej. Energia geotermiczna mo¿e s³u¿yæ bezpoœrednio do ogrzewania wnêtrz, jakw Islandii, gdzie w ten sposób ogrzewa siê oko³o 85% budynków, do k¹pieli wgor¹cych Ÿród³ach, jak w Japonii, albo do produkcji elektrycznoœci, jak w StanachZjednoczonych48.

Po raz pierwszy u¿ytek z energii geotermicznej zrobiono w 1904 r. we W³o-szech. Teraz korzysta z niej wiêksza liczba krajów, chocia¿ w wielu przypadkachg³ównie w formie dostaw gor¹cej wody do k¹pielisk. Przez pierwsze 70 lat ubieg³e-go wieku wzrost mocy zainstalowanej generatorów zasilanych ze Ÿróde³ geoter-micznych by³ powolny, osi¹gaj¹c do 1973 r. zaledwie 1,1 tys. megawatów. Po dwu-krotnej skokowej podwy¿ce cen ropy w latach 1973 i 1979 uleg³ on jednak przy-spieszeniu. Do 1998 r. zwiêkszy³ siê prawie oœmiokrotnie, do 8,25 tys. megawatów(zob. wykres 5.4)49.

W zagospodarowywaniu energii geotermicznej przewodz¹ Stany Zjednoczone,na które przypada ponad 2,8 tys. megawatów mocy zainstalowanej. Jednak¿e bio-r¹c pod uwagê udzia³ tego Ÿród³a energii w krajowej produkcji energii elektrycznej,inne, mniejsze kraje znalaz³y siê daleko w przodzie. O ile Stany Zjednoczone uzy-skuj¹ z niego tylko 1% produkowanej elektrycznoœci, o tyle Nikaragua – 28%, aFilipiny – 26%50.

125


Z bogactwa energii geotermicznej wiêkszoœæ krajów dopiero zaczyna korzy-staæ. Dla pañstw obfituj¹cych w jej Ÿród³a, jak te przylegaj¹ce do obu wybrze¿yPacyfiku, Morza Œródziemnego i afrykañskiego Wielkiego Rowu, ciep³o wnêtrzaZiemi jest potencjalnie olbrzymim rezerwuarem energii, w dodatku takim, którynie zak³óca klimatu.

Japonia dysponuje du¿ymi zasobami energii geotermicznej znajduj¹cymi siêblisko powierzchni Ziemi, jak o tym œwiadcz¹ tysi¹ce gor¹cych Ÿróde³ rozsianychpo ca³ym kraju. Ocenia siê, ¿e wykorzystuj¹c mo¿liwoœci przetwarzania jej w ener-giê elektryczn¹, Japonia mog³aby pokryæ 30% krajowego zapotrzebowania w tymzakresie. Niektóre kraje s¹ tak hojnie wyposa¿one w ten rodzaj energii, ¿e mog³ybyni¹ zaspokoiæ wszystkie potrzeby gospodarki51.

W czasach rosn¹cego zaniepokojenia zmianami klimatycznymi wiele pañstwzaczyna eksploatowaæ swój potencja³ geotermiczny. Na przyk³ad w USA Departa-ment Energii og³osi³ w 2000 r. plan zagospodarowania bogatych Ÿróde³ energii geo-termicznej na zachodzie kraju. Zak³ada on, ¿e oko³o 2020 r. powinny one zaspokoiæ10% zapotrzebowania na elektrycznoœæ amerykañskiego Zachodu52.

GAZ ZIEMNY: PALIWO OKRESU PRZEJŒCIOWEGO

W drugiej po³owie XX w. zu¿ycie gazu ziemnego wzros³o dwunastokrotnie.Ju¿ w 1999 r. wypar³ on bêd¹cy jednym z g³ównych Ÿróde³ energii wêgiel, zajmuj¹cdrugie miejsce po ropie naftowej (zob. wykres 5.5). Wzrost zu¿ycia gazu jest szczê-


Wykres 5.4. Moc elektrowni geotermicznych na œwiecie w latach 1950–1998

megawaty

10 000

8 000

6 000

4 000

2 000


W ci¹gu nadchodz¹cych 20 lat gaz ziemny mo¿e zaj¹æ miejsce ropy jako g³ów-ne œwiatowe Ÿród³o energii, szczególnie jeœli spodziewany spadek wydobycia ropynast¹pi ju¿ w najbli¿szej dekadzie, a nie w nastêpnej. Gaz ziemny zyska³ na popu-larnoœci jako paliwo czyste, jak równie¿ dlatego, ¿e przy spalaniu wydziela mniejwêgla (pierwiastkowego) ni¿ wêgiel czy ropa. W porównaniu z wêglem emisja wêgla(pierwiastkowego) jest o ponad po³owê mniejsza. W przeciwieñstwie do wêgla iropy, przy spalaniu których czêsto wydzielaj¹ siê tak¿e dwutlenek siarki i tlenkiazotu, gaz pali siê czysto54.

Ta jego w³aœciwoœæ przemawia do rz¹dów, które widz¹ w nim œrodek na ogra-niczenie zanieczyszczeñ powietrza. Na przyk³ad w Chinach zastêpowanie wêgla ga-zem zarówno w przemyœle, jak i w gospodarstwach domowych przyczynia siê do zmniej-szenia zanieczyszczenia powietrza w miastach, bêd¹cego w ostatnich latach przy-czyn¹ schorzeñ dos³ownie milionów mieszkañców. Zgodnie z d³ugofalowym pla-nem rozwoju Chiny buduj¹ nowy ruroci¹g od z³ó¿ gazu odkrytych na pó³nocnymzachodzie kraju do miasta Lanzhou w prowincji Gansu. Rz¹d chiñski zgodzi³ siê te¿na import gazu i planuje budowê gazoci¹gu ³¹cz¹cego syberyjskie z³o¿a tego pali-wa z Pekinem i Tianjinem, najwiêkszymi miastami przemys³owymi Chin55.

Wykres 5.5. Zu¿ycie paliw kopalnych na œwiecie w latach 1950–2000

3500

3000

2500

2000

1500

1000

500

mln ton ekwiwalentu ropy naftowej

wêgiel

gaz ziemny


ropa naftowa

œliw¹ okolicznoœci¹, poniewa¿ wraz z tym rozbudowuje siê system magazynowaniai dystrybucji tego paliwa – w postaci albo magistrali gazoci¹gowej, albo sieci roz-dzielczej w miastach; tworz¹ siê w ten sposób warunki do póŸniejszego przestawie-nia siê na gospodarkê zasilan¹ wodorem53.

127

Potencjalna rola gazu jako paliwa w okresie przejœciowym miêdzy er¹ paliwkopalnych a epok¹ solarno-wodorow¹ nie usz³a uwadze bardziej przewiduj¹cychszefów firm gazowych. Na przyk³ad holenderska Gasunie spodziewa siê odegraæ wtym przejœciowym okresie czo³ow¹ rolê. Chocia¿ sprowadza ona na razie gaz zez³ó¿ Morza Pó³nocnego poprzez Holandiê do innych krajów europejskich, w przy-sz³oœci zamierza wykorzystaæ wiatry wiej¹ce od l¹du do produkcji energii elek-trycznej, a z jej pomoc¹ – wodoru, który bêdzie potem przesy³any systemem ruro-ci¹gów transportuj¹cych obecnie gaz56.

W Stanach Zjednoczonych nie istniej¹cy ju¿ Enron, teksaska korporacja gazo-wa, która wyros³a na czo³owy koncern energetyczny na œwiecie, równie¿ ¿ywo in-teresowa³a siê rol¹, jak¹ mog³aby odegraæ w procesie budowy nowej gospodarki ener-getycznej. Firma wykupi³a dwa towarzystwa sektora energetyki wiatrowej, co umo¿-liwi³o jej eksploatacjê wielkiego potencja³u energii wiatrowej w Teksasie. Jej obfi-toœæ, umo¿liwiaj¹ca produkcjê taniej energii elektrycznej i wodoru, pozwala liczyæ nato, ¿e pewnego dnia bêdzie mo¿na skierowaæ jego strumieñ do tej samej sieci dystrybu-cyjnej, która zaopatruje w gaz Pó³nocny Wschód i Œrodkowy Zachód Stanów57.

Podobnie rysuje siê sytuacja w Chinach, gdzie gazoci¹gi doprowadzaj¹ce gazze z³ó¿ na pó³nocnym zachodzie do miast przemys³owych na wschodzie mog¹ kie-dyœ byæ wykorzystane do transportu wodoru wyprodukowanego dziêki wykorzy-staniu si³y wiatrów (instalacja turbin wiatrowych w po³¹czeniu z roœlinnoœci¹ two-rz¹c¹ os³ony wiatrowe na obszarach, gdzie grunty s¹ nara¿one na erozjê eoliczn¹,mog³yby te¿ pomóc w zapanowaniu nad erozj¹ i burzami piaskowymi przetaczaj¹-cymi siê przez kraj a¿ do Pekinu i innych miast).

Kompanie gazowe zajmuj¹ dogodn¹ pozycjê do objêcia roli g³ównych budow-niczych gospodarki opartej na energii solarnej i wodorowej. Mog¹ one kiedyœ za-cz¹æ inwestowaæ w produkcjê elektrycznoœci w odleg³ych rejonach, gdzie wiejedu¿o wiatrów, a potem wykorzystywaæ j¹ do elektrolizy wody i produkcji wodoru.Wodór móg³by byæ potem eksportowany w p³ynnej postaci, podobnie jak teraz skom-presowany gaz ziemny jest transportowany tankowcami.

NA DRODZE DO GOSPODARKI WODOROWEJ

Przechodzenie od gospodarki zasilanej paliwami kopalnymi do gospodarki so-larno-wodorowej mo¿na œledziæ na postawie zró¿nicowanego tempa zu¿ycia po-szczególnych rodzajów energii (zob. tablica 5.2). W latach dziewiêædziesi¹tych ener-getyka wiatrowa rozwija³a siê w osza³amiaj¹cym tempie 25% rocznie, co prowadzi³odo wzrostu mocy zainstalowanej z 1,93 tys. megawatów w 1990 r. do 18,449 tys.



megawatów w roku 2000. Sprzeda¿ ogniw s³onecznych ros³a równoczeœnie o 20%rocznie, natomiast produkcja energii geotermicznej – o 4% rocznie. Produkcja energiiwodnej, bêd¹ca czwartym co do wielkoœci Ÿród³em energii odnawialnej, ros³a o 2%rocznie.

Wœród paliw kopalnych najszybciej ros³o wydobycie gazu – o 2% rocznie, wy-przedzaj¹c wzrost wydobycia ropy naftowej, które zwiêksza³o siê o 1% rocznie.Zu¿ycie wêgla zmniejsza³o siê o 1% w skali roku, przy czym pocz¹tek spadku przy-pada na 1996 r. Energetyka j¹drowa rozwija³a siê w ledwie dostrzegalnym tempie,zwiêkszaj¹c produkcjê œrednio o nieca³y 1% rocznie.

Ró¿nice w wysokoœci stóp wzrostu produkcji ró¿nych rodzajów energii pog³ê-bi³y siê w roku 2000. Przyrost mocy generatorów wiatrowych wyniós³ 32%, a sprze-da¿ ogniw s³onecznych podskoczy³a o 43%. Zu¿ycie wêgla, który zapocz¹tkowa³erê przemys³ow¹, zmniejszy³o siê o 4%, zu¿ycie gazu zwiêkszy³o siê o 2%, a ropynaftowej – o 1%. Produkcja energii atomowej wzros³a o nieca³y 1%. Te dane, ilu-struj¹ce gwa³towny wzrost znaczenia energetyki wiatrowej i s³onecznej oraz ostryspadek roli wêgla, dowodz¹, ¿e restrukturyzacja gospodarki energetycznej nabierarozpêdu58.

Wêgiel jest pierwszym paliwem kopalnym, którego zu¿ycie zaczê³o maleæ. Jegowydobycie osi¹gnê³o szczytowy poziom w 1996 r., a w roku 2000 spad³o o 7% ibêdzie siê nadal zmniejszaæ wraz z przestawianiem siê na gaz ziemny i odnawialneŸród³a energii. Zu¿ycie wêgla szybko spada zarówno w Wielkiej Brytanii, gdzierozpoczê³a siê rewolucja przemys³owa, jak i w Chinach, które s¹ najwiêkszym jegou¿ytkownikiem59.

Trudno sobie te¿ wyobraziæ bardziej dramatyczny zwrot w losach energetykiatomowej. W latach osiemdziesi¹tych wzrost mocy zainstalowanej w elektrowniach

Tablica 5.2. Stopa wzrostu zu¿ycia ró¿nych rodzajów energii w latach 1990–2000 (w %)

•ród³o energii Roczna stopa wzrostu

Energia wiatrowa 25,0Ogniwa s³oneczne 20,0Energia geotermiczna 4,0Energia wodna 2,0Gaz ziemny 2,0Ropa naftowa 1,0Energia atomowa 0,8Wêgiel –1,0

• r ó d ³ o: Vital Signs 2001, Worldwatch Institute, W.W. Norton, New York 2001, s. 40–47.

129

atomowych wyniós³ 140%, natomiast w latach dziewiêædziesi¹tych obni¿y³ siê do6%. W zderzeniu z kosztami demonta¿u elektrowni atomowych, mog¹cymi dorów-naæ nak³adom poniesionym na ich budowê, to Ÿród³o energii, maj¹ce byæ tak tanie,¿e „nie warto nawet liczyæ”, okaza³o siê zbyt drogie. Wszêdzie, gdzie rynki energiizosta³y otwarte na konkurencjê, energetyka nuklearna znalaz³a siê w tarapatach.Bior¹c pod uwagê, ¿e wiele starszych elektrowni ma byæ zamkniêtych, nale¿y siêspodziewaæ, ¿e w ci¹gu kilku lat rozwój energetyki atomowej osi¹gnie kres swoichmo¿liwoœci i rozpocznie siê jej zmierzch60.

W wielu krajach trwa albo jest planowane w najbli¿szych latach zamykanieelektrowni atomowych, m.in. w Bu³garii, Niemczech, Kazachstanie, Holandii, Ro-sji, S³owacji, Szwecji i Stanach Zjednoczonych. W trzech krajach, niegdyœ stawia-j¹cych zdecydowanie na rozwój tego dzia³u energetyki – we Francji, w Chinach iJaponii – traci on na atrakcyjnoœci. Francja przed³u¿y³a moratorium na budowênowych elektrowni. Chiny zapowiedzia³y, ¿e w nadchodz¹cych 3 latach nie za-twierdz¹ ¿adnych nowych projektów. Realizacja ambitnego japoñskiego programunuklearnego natrafia na trudnoœci. Powa¿ny wypadek w zak³adzie paliwa atomo-wego na pó³noc od Tokio we wrzeœniu 1999 r. zwiêkszy³ lêk spo³eczeñstwa przedawariami elektrowni atomowych61.

Tymczasem popularnoœæ energetyki wiatrowej i ogniw s³onecznych roœnie sko-kowo. Spektakularny wzrost produkcji elektrycznoœci generowanej si³¹ wiatru jestnapêdzany przez zmniejszaj¹ce siê koszty. Dziêki turbinom wiatrowym najnowszejgeneracji koszty wytwarzania 1 kWh energii w g³ównych si³owniach spad³y poni-¿ej 4 centów w porównaniu z 18 centami przed 10 laty. Nadwy¿ki energii produko-wanej si³¹ wiatru pozwalaj¹ na dostarczanie jej na zasadzie d³ugoterminowych kon-traktów po gwarantowanych cenach. S¹ to warunki, na jakie nie mog¹ przystaædostawcy ropy naftowej i gazu. Kiedy moc generatorów wiatrowych pod koniec latdziewiêædziesi¹tych ros³a szybciej ni¿ moc elektrowni atomowych, sta³o siê jasne,¿e prowadzenie przejmuje nowa generacja techniki energetycznej62.

W przeciwieñstwie do starego systemu energetycznego, w którym dostawy kon-troluje garstka krajów, nowe Ÿród³a energii s¹ szeroko dostêpne. Mo¿liwoœæ zago-spodarowania w³asnych zasobów mo¿e siê staæ silnym impulsem pobudzaj¹cymwzrost gospodarczy w krajach rozwijaj¹cych siê. Tworz¹ siê niezwyk³e koalicjezwolenników nowych Ÿróde³ energii, takie jak np. sojusze grup obroñców œrodowi-ska i producentów rolnych optuj¹cych za rozwojem energetyki wiatrowej. Pokryciemiejscowego zapotrzebowania na elektrycznoœæ nie koñczy sprawy. Jak wspomnia-no, tani pr¹d elektryczny wytworzony si³¹ wiatru mo¿e byæ u¿yty do elektrolizywody dla pozyskania wodoru. Wieczorem, kiedy pobór mocy spada, pr¹d elek-



tryczny wytwarzany na farmach wiatrowych, mo¿e zasilaæ generatory wodoru pro-dukuj¹ce paliwo do samochodów osobowych, ciê¿arowych i ci¹gników.

Kiedy – zgodnie w oczekiwaniami – w 2003 r. pojawi¹ siê pierwsze samochodynapêdzane ogniwami paliwowymi, dla których wymarzonym paliwem jest wodór,otworzy siê dlañ ogromny rynek zbytu. Jak wskaza³em wczeœniej, Royal DutchShell ju¿ otwiera stacje wodorowe w Europie, William Ford zaœ, prezes zarz¹duFord Motor Company, oœwiadczy³, ¿e spodziewa siê przewodniczyæ ceremonii grze-bania silnika spalinowego63.

Korzyœci ekonomiczne z rozwoju miejscowych, tanich odnawialnych Ÿróde³energii s¹ oczywiste. Pieni¹dze wydane na zagospodarowanie lokalnych zasobówenergii wiatrowej przewa¿nie pozostaj¹ na miejscu. Rozwój energetyki wiatrowejzatem przyniesie korzyœæ spo³ecznoœciom wiejskim w wielu krajach, zapewniaj¹cim dodatkowe dochody i mo¿liwoœci zatrudnienia.

Restrukturyzacja energetyki odmieni strukturê ca³ej gospodarki. Zmieni siê,niekiedy radykalnie, geografia dzia³alnoœci gospodarczej. Lokowanie przemys³uciê¿kiego, jak huty stali, w pobli¿u z³ó¿ wêgla i rud ¿elaza nie bêdzie ju¿ konieczne.W przysz³oœci energoch³onne ga³êzie przemys³u powstan¹ raczej w okolicach na-wiedzanych przez wiatry ni¿ bogatych w wêgiel. Kraje, które kiedyœ by³y importe-rami energii, mog¹ staæ siê samowystarczalne, a nawet zacz¹æ eksportowaæ elek-trycznoœæ i wodór.

Jedn¹ z charakterystycznych cech nowej gospodarki energetycznej jest to, ¿ebêdzie siê ona opieraæ w o wiele wiêkszej mierze na zdecentralizowanych, niewiel-kich oœrodkach ni¿ na rozbudowanych scentralizowanych systemach. Ma³e syste-my energetyczne, zaprojektowane do obs³ugi poszczególnych budynków, fabryk,biurowców, stan¹ siê bardziej powszechne. Zamiast niewielu scentralizowanychŸróde³ energii œwiat zacznie korzystaæ z bardzo licznych ma³ych Ÿróde³. Ogniwapaliwowe zasilane wodorem i wysoce wydajne turbiny gazowe o cyklu sprzê¿o-nym, napêdzane albo gazem ziemnym, albo wodorem znajd¹ siê w powszechnymu¿yciu. Ogniwa paliwowe mog¹ byæ wykorzystane do produkcji energii na zaopa-trzenie budynków biurowych, fabryk czy pojedynczych domów albo do napêdzaniasamochodów.

W gospodarce ekologicznej podstawowym paliwem bêdzie wodór, który zast¹-pi ropê naftow¹, tak jak ropa naftowa zast¹pi³a wêgiel, a wêgiel – drewno. Ponie-wa¿ wodór mo¿na magazynowaæ i wykorzystywaæ w miarê potrzeb, mo¿e siê on staædoskona³¹ podpor¹ gospodarki energetycznej opartej na energii wiatru i S³oñca. Kie-dy to czyste, wolne od wêgla (pierwiastkowego) Ÿród³o energii zostanie zagospoda-rowane (oby do tego dosz³o raczej wczeœniej ni¿ póŸniej), wiele naszych obecnych

131

problemów zwi¹zanych z zaopatrzeniem energetycznym mo¿na bêdzie rozwi¹zaæ.Elektrycznoœæ i wodór mog¹ ³¹cznie zapewniæ zaopatrzenie w energiê we wszyst-kich jej postaciach, niezbêdnych do zasilania nowoczesnej gospodarki, niezale¿nieod tego, czy bêdzie chodzi³o o komputery, samochody czy o produkcjê stali.

Na pierwszy rzut oka taki system energetyczny mo¿e siê wydaæ projektem prze-sadnie ambitnym. Ale 20 lat temu tak samo fantastyczne wydawa³y siê pomys³yzbudowania komputerów stacjonarnych czy laptopów oraz systemu komunikacjiinternetowej. Jak powiada Seth Dunn z Worldwatch Institute, najmniej wyobra¿al-ne jest to, ¿e gospodarka ery informacyjnej bêdzie zasilana prymitywnym syste-mem energetycznym ery przemys³owej. Kiedy decydenci zasiadaj¹cy w rz¹dach ikorporacjach zrozumiej¹ potrzebê restrukturyzacji gospodarki energetycznej i prze-konaj¹ siê, jak taki system energetyczny mo¿e byæ op³acalny, wygodny, czysty,wolny od wêgla (pierwiastkowego) i innych zanieczyszczeñ, w koñcu zdobêd¹ siêna wysi³ek porównywalny z tym, jakiego wymaga³o 100 lat temu przestawienie siêz wykorzystania drewna na paliwa kopalne64.

Je¿eli stawiamy sobie za cel doœæ szybkie zwiêkszenie produkcji energii wia-trowej dla przyspieszenia eliminacji wêgla, to ten wzrost musi byæ rzeczywiœcienadzwyczaj szybki. Czy jest to mo¿liwe? Tak. Przyk³adem mo¿e byæ rozwój Inter-netu. W latach 1985–1995 liczba serwerów w sieci internetowej zwiêksza³a siê coroku ponad dwukrotnie. W 1985 r. by³o ich 2,3 tys., w 1995 r. – 14,352 mln65.

Pobie¿ne szacunki pozwalaj¹ zorientowaæ siê, jakie tempo wzrostu by³oby po-trzebne, ¿eby wiatr sta³ siê podstaw¹ globalnej gospodarki energetycznej, i ile tomusia³oby kosztowaæ. Co by siê dzia³o, gdyby w ci¹gu 10 lat produkcja energiiwiatrowej rokrocznie podwaja³a siê, tak jak ekspansja Internetu? Przyjmijmy dlauproszczenia rachunku, ¿e w 2000 r. œwiat dysponowa³ generatorami wiatrowymi omocy 20 tys. megawatów, w 2001 r. – o mocy 40 tys. megawatów, w 2002 r. – omocy 80 tys. megawatów itd. W tym tempie w roku 2005 by³oby to 640 tys. mega-watów, tj. iloœæ wystarczaj¹ca na pokrycie prawie ca³kowitego zapotrzebowaniaStanów Zjednoczonych na energiê elektryczn¹. Do 2010 r. moc zainstalowana ge-neratorów wiatrowych osi¹gnê³aby 20,4 mln megawatów; by³aby wiêc wielokrot-nie wiêksza ni¿ obecnie na œwiecie (3,2 mln megawatów mocy zainstalowanej) i w2010 r., kiedy prawdopodobnie bêdziemy potrzebowaæ oko³o 4 mln megawatów.Pozwoli³oby to pokryæ nie tylko œwiatowe zapotrzebowanie na elektrycznoœæ, ale iinne potrzeby energetyczne, w tym transportu i przemys³u ciê¿kiego, a tak¿e go-spodarki komunalnej66.

Ile to mia³oby kosztowaæ? Zak³adaj¹c z nadwy¿k¹, ¿e na 1 megawat mocy trze-ba by wydaæ 1 mln dol., zainstalowanie 10 mln megawatów mocy w si³owniach



wiatrowych wymaga³oby wydatkowania w ci¹gu 10 lat 10 bln dol. Co roku wypa-da³oby wiêc inwestowaæ oko³o 1 bln dol., czyli blisko dwa razy wiêcej ni¿ w roku2000 wydano na ropê naftow¹, ale zaledwie 2,5% produktu œwiatowego wynosz¹-cego 40 bln dol. Innym punktem odniesienia do obliczeñ finansowych, pod pewny-mi wzglêdami bardziej wymownym, mo¿e byæ suma 700 mld dol., któr¹ wydaje siêcorocznie na œwiecie na finansowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska, jakwydobycie wêgla, nadmierna rozbudowa flot rybackich i eksploatacja Ÿróde³ wody(zob. rozdzia³ 11). Skierowanie tych œrodków na rozbudowê energetyki wiatrowejprzyspieszy³oby ewolucjê gospodarki ekologicznej na kilku odcinkach równocze-œnie. Te kalkulacje dowodz¹, ¿e jeœliby œwiat zechcia³ zmierzaæ szybciej w kierun-ku ograniczenia emisji zwi¹zków wêgla, móg³by to zrobiæ67.

Przejœcie od gospodarki opartej na paliwach kopalnych do bardzo wydajnejgospodarki wodorowej zapewni ogromne mo¿liwoœci wzrostu inwestycji i zatrud-nienia na ca³ym globie. Nie pora pytaæ, czy dojdzie do rewolucji energetycznej.Ona ju¿ siê zaczê³a. Jedyn¹ niewiadom¹ jest to, jak szybko bêdzie postêpowaæ, czydostatecznie szybko, aby zapobiec zmianom klimatycznym, i kto najwiêcej skorzy-sta z tej transformacji.

Patrz¹c realistycznie – jak szybko mo¿e siê rozwijaæ energetyka wiatrowa wnadchodz¹cym 10-leciu? W latach dziewiêædziesi¹tych jej tempo wynosi³o 25%rocznie, przy czym uczestniczy³o w tym zaledwie kilka krajów. Jak szybko mog³a-by rosn¹æ, gdyby wszystkie pañstwa dysponuj¹ce nadaj¹cym siê do eksploatacjipotencja³em energii wiatrowej zaczê³y go rozwijaæ? Czy mo¿liwe by³oby podwoje-nie tempa? Nie by³oby to ³atwe, wymaga³oby mobilizacji na miarê tej, do jakiejzmusi³a nas druga wojna œwiatowa. Podwojenie tempa rozwoju mog³oby siê udaæw pocz¹tkowych latach dekady, kiedy baza wyjœciowa by³aby jeszcze ma³a, alepotem dynamika rozwoju musia³aby os³abn¹æ. Tempo oswajania energii wiatrowejbêdzie czêœciowo zale¿a³o od tego, jak szybko bêdzie siê zmienia³ klimat i jak bar-dzo bêdziemy zaniepokojeni falami rekordowych upa³ów, topnieniem lodów i nisz-cz¹cymi skutkami burz. Chocia¿ przewidzenie przysz³ego tempa rozwoju jest nie-mo¿liwe, mo¿na bezpiecznie za³o¿yæ, ¿e oko³o 2010 r. œwiat bêdzie móg³ pozyski-waæ du¿¹ czêœæ potrzebnej elektrycznoœci z wiatru, jeœli dojdzie do wniosku, ¿e jestto konieczne68.

W artykule Hydrogen Futures... Seth Dunn z Worldwatch Institute cytuje pre-zydenta Johna F. Kennedy’ego: „Program dzia³ania ma ryzyko i koszty. Ale s¹ oneo wiele mniejsze ni¿ dalekosiê¿ne ryzyko i koszty bezczynnoœci” i trawestuj¹c jegowypowiedŸ, która odnosi³a siê do okresu zimnej wojny, pisze, maj¹c na myœli wspó³-czesn¹ transformacjê energetyki: „Szybka budowa gospodarki wodorowej niesie ze

133

sob¹ ryzyko i koszty, ale s¹ one mniejsze ni¿ dalekosiê¿ne ryzyko i koszty wygod-nego trzymania siê gospodarki wêglowodorowej69.

Kluczem do skrócenia drogi do gospodarki wodorowej jest zmuszenie rynkudo uwzglêdnienia w cenach kosztów ekologicznych. Tygodnik „The Economist”uwa¿a, ¿e istnieje potrzeba najpierw oczyszczenia pola, a nastêpnie pozostawieniaswobody gry si³ rynkowych: „Oznacza to, np., zniesienie wielu subsydiów dop³aca-nych do wêgla i innych paliw kopalnych. To tak¿e znaczy, ¿e trzeba wprowadziæpodatek wêglowy albo podobne instrumenty, które sprawi¹, ¿e ceny paliw kopal-nych bêd¹ pokrywa³y szkody wyrz¹dzane ludzkiemu zdrowiu i œrodowisku”. Corazwiêcej analityków dochodzi do tego samego wniosku. Organizacja Wspó³pracy Go-spodarczej i Rozwoju (OECD) te¿ opowiada siê za zmianami w systemach podat-kowych, które doprowadz¹ do zmniejszenia emisji zwi¹zków wêgla. Stopniowewprowadzenie podatku wêglowego, tak aby koszty spalania paliw kopalnych od-zwierciedla³y pe³ne koszty dla spo³eczeñstwa, przyspieszy³oby przestawianie siê nakorzystanie z energii wiatrowej, ogniw s³onecznych, energii geotermicznej i rozwi-janie tych Ÿróde³ w nadchodz¹cej dekadzie znacznie szybciej ni¿ w poprzedniej70.



ROZDZIA£ 6

PROJEKTOWANIE NOWEJ GOSPODARKI

MATERIA£OWEJ

W marcu 2001 r. wysypisko œmieci Fresh Kills przyjmuj¹ce 12 tys. ton dzien-nie odpadów z Nowego Jorku zosta³o zamkniête. Teraz œmieci wozi siê do odle-g³ych miejscowoœci w New Jersey, Pensylwanii i Wirginii, w niektórych przypad-kach oddalonych o ponad 480 km. Przyjmuj¹c, ¿e na jeden ci¹gnik z przyczep¹ doprzewozu na wiêksze dystanse wchodzi 20 ton, na uprz¹tniêcie œmieci z NowegoJorku trzeba codziennie oko³o 600 tych pojazdów, które tworz¹ prawie 15-kilome-trowy konwój, tamuj¹cy ruch, zanieczyszczaj¹cy powietrze i zwiêkszaj¹cy nasyce-nie atmosfery dwutlenkiem wêgla. Maj¹c na myœli konwoje codziennie opuszczaj¹-ce miasto, wiceburmistrz Joseph J. Lhota, który nadzorowa³ zamkniêcie wysypi-ska Fresh Kills, powiedzia³, ¿e uprz¹tanie miejskich œmieci przypomina dzisiaj„...przeprowadzan¹ dzieñ w dzieñ operacjê wojskow¹”1.

To, co sta³o siê w Nowym Jorku, zdarzy siê i w innych miastach, jeœli nie wdro-¿¹ kompleksowych programów recyklingu. Zamiast d¹¿yæ, wobec przepe³nieniawysypiska Fresh Kills, do zmniejszenia iloœci odpadów, zdecydowano woziæ je doodleglejszych miejscowoœci. Nawet taki prosty zabieg, jak wtórny przerób ca³egozu¿ywanego w mieœcie papieru, móg³by skróciæ konwój opuszczaj¹cy codzienniemiasto o 187 ci¹gników z przyczepami (czyli o 4,5 km)2.

Cierpi¹ce na brak œrodków w³adze lokalne godz¹ siê przyjmowaæ œmieci, je¿elitylko Nowy Jork dobrze za to zap³aci. Niektóre z nich widz¹ w tym œwietny interes.Jednak¿e dla rz¹dów stanowych, które musz¹ walczyæ z zatorami na drogach, ha³a-sem, zanieczyszczeniami powietrza i wys³uchiwaæ skarg okolicznych mieszkañ-ców, takie rozwi¹zanie nie jest atrakcyjne.

135

Gubernator Wirginii pisa³ do ówczesnego burmistrza Nowego Jorku Rudy’egoGiulianiego, protestuj¹c przeciw traktowaniu Wirginii jak wysypiska œmieci: „Jarozumiem problem, z jakim ma do czynienia Nowy Jork, ale Waszyngton, Jeffersoni Madison nie maj¹ zamiaru s³u¿yæ mu za œmietniki”. Jak d³ugo jeszcze Nowy Jorkbêdzie móg³ zaœmiecaæ inne stany, oka¿e przysz³oœæ3.

Wczeœniejsze okresy historii ludzkoœci mo¿na wyró¿niæ wed³ug materia³ów,jakich wtedy u¿ywano; np. by³a era kamienia, br¹zu. Nasz wiek jest wiekiem mate-ria³ów, wiekiem nadmiaru, którego cech¹ wyró¿niaj¹c¹ nie jest u¿ywanie jakiegoœokreœlonego surowca, ale ogrom zu¿ycia materia³ów.

W skali ca³ego œwiata przetwarzamy albo zu¿ywamy 26 mld ton materia³ówrocznie, w tym 20 mld ton kamienia, ¿wiru i piasku u¿ywanych do budowy dróg i wbudownictwie; na stal przetwarza siê ponad 1 mld ton rudy ¿elaza; z kopalni z³otawydobywa siê 700 mln ton z³otonoœnych rud. Z lasów pochodzi 1,7 mld ton drewnana opa³, oko³o 1 mld ton do produkcji wyrobów z drewna i ponad 300 mln ton doprodukcji papieru. Dla uzupe³nienia ubytków fosforu i potasu, pobieranych z glebyprzez roœliny uprawne, wydobywamy rocznie 139 mln ton fosforytów i 26 mln tonwêglanu potasu4.

Ka¿dy z 6,1 mld mieszkañców Ziemi zu¿ywa œrednio 137 kg stali rocznie wsamochodach, urz¹dzeniach gospodarstwa domowego, budynkach i innych wyro-bach. Oznacza to, ¿e ka¿dy z nas zu¿ywa co roku dwa razy wiêcej stali, ni¿ samwa¿y. Wyprodukowanie tej iloœci stali wymaga przetworzenia 340 kg rudy ¿elazana osobê5.

Zu¿ycie materia³ów jest o wiele wiêksze, ni¿ potrafimy to sobie wyobraziæ,dlatego, ¿e stykamy siê tylko z produktami finalnymi; widzimy stal w naszym sa-mochodzie albo w lodówce, a nie widzimy tony rudy, z której zosta³a ona wytopio-na; widzimy papier, na którym wydrukowano gazety, albo na którym piszemy listy,ale nie s¹g drewna zu¿yty do jego produkcji.

Produkcja niektórych niewinnie wygl¹daj¹cych wyrobów, takich jak z³ota bi-¿uteria, mo¿e byæ niewiarygodnie szkodliwa. Na przyk³ad zrobienie z³otych obr¹-czek dla nowo¿eñców wymaga przetworzenia tony rudy, najczêœciej przez ³ugowa-nie cyjankami. Pracownik naukowy Worldwatch Institute John Young obliczy³, ¿ewydobycie rudy potrzebnej do zrobienia dwóch obr¹czek wymaga wykopania wziemi dziury o szerokoœci ponad 3 m i g³êbokoœci 1,8 m. Na szczêœcie dla nowo¿eñ-ców ta dziura jest na podwórku kogoœ innego. To samo dotyczy cyjanku u¿ytego dooddzielenia z³ota z rudy6.

Wszystkie przytoczone dane s¹ œrednimi globalnymi, tymczasem zu¿ycie ma-teria³ów – podobnie jak energii i ¿ywnoœci – jest bardzo zró¿nicowane w zale¿noœci

Projektowanie nowej gospodarki materia³owej


od poziomu rozwoju danej spo³ecznoœci. Na przyk³ad produkcja stali na g³owê miesz-kañca Stanów Zjednoczonych wynosi 352 kg rocznie, w Chinach – 98 kg, a wIndiach – zaledwie 24 kg7.

Przetwarzanie coraz wiêkszych iloœci rud metali wi¹¿e siê z zanieczyszczaniempowietrza i wody w najbli¿szym otoczeniu. Ogrom gospodarki materia³owej spra-wia, ¿e zanieczyszczenia, zu¿ycie energii oraz zniszczenia fizyczne ziemi coraztrudniej tolerowaæ. Produkcja metali wymaga zu¿ycia ogromnej iloœci energii. WStanach Zjednoczonych tylko przemys³ stalowy potrzebuje tyle energii elektrycz-nej, ile 90 mln gospodarstw domowych8.

Warunkiem zbudowania gospodarki ekologicznej jest restrukturyzacja gospo-darki materia³owej, gdy¿ jej rozwój – podobnie jak rozwój energetyki – koliduje zekosystemami Ziemi. Mówi¹ o tym architekt William McDonough i chemik Mi-chael Braungart. Opisuj¹ oni gospodarkê bardziej zdoln¹ do regeneracji, a nie de-strukcji, tak¹, której produkty „...¿yj¹ od ko³yski do ko³yski, a nie od ko³yski dogrobu”. Taka przebudowa sprowadza³aby siê w istocie do zast¹pienia modelu opar-tego na przep³ywach linearnych modelem zamkniêtym, naœladuj¹cym cykl cyrku-lacji w naturze. Oznacza to zast¹pienie górnictwa recyklingiem, co pozwoli³obykrajom o dojrza³ej gospodarce przemys³owej i ustabilizowanej populacji funkcjo-nowaæ g³ównie przy wykorzystaniu surowców wtórnych9.

PRODUKTY JEDNORAZOWEGO U YTKU

Ewolucjê gospodarki globalnej kszta³towa³y dwie koncepcje zrodzone w po³o-wie XX w.: zaprogramowane starzenie siê wyrobów oraz produkty jednorazowegou¿ytku. Obie zosta³y entuzjastycznie podchwycone w Stanach Zjednoczonych podrugiej wojnie œwiatowej jako sposób promowania wzrostu gospodarczego i za-trudnienia. Im szybciej dany produkt siê zu¿ywa³ i trafia³ na œmietnik, tym szybciejmia³a siê rozwijaæ gospodarka.

Coroczne zmiany modeli wielu produktów sta³y siê dŸwigni¹ wzrostu sprzeda-¿y. Co roku pojawiaj¹ siê nowe modele samochodów. Ich prezentacja staje siê naj-wa¿niejszym wydarzeniem w kalendarzu ekonomicznym g³ównych krajów uprze-mys³owionych, gdy¿ automatycznie przyczynia siê do obni¿enia wartoœci modeli zpoprzedniego roku. Zmiany modeli mia³y na celu nie tyle poprawê sprawnoœci po-jazdów, ile zwiêkszenie sprzeda¿y.

To samo dotyczy odzie¿y, szczególnie damskiej. Doroczne pokazy mody s³u¿y-³y prezentacji najnowszych kreacji. Zmiany mody mog³y w kolejnych latach pole-gaæ jedynie na wyd³u¿eniu albo skróceniu odzie¿y, lansowaniu okreœlonego koloru

137

albo rodzaju materia³u. Dla wielu ludzi poczucie w³asnej wartoœci zale¿y od mod-nego ubioru.

Gospodarka opieraj¹ca siê na produktach jednorazowego u¿ytku rozwinê³a siêw drugiej po³owie ubieg³ego wieku. Tego rodzaju wyroby, których upowszechnie-niu sprzyja³y wzglêdy wygody i sztucznie zani¿one ceny energii, sk³adaj¹ siê nadu¿¹ czêœæ œmieci codziennie produkowanych; na wysypiskach l¹duje jeszcze wiêk-sza czêœæ zu¿ywanych surowców.

£atwo przeoczyæ, jak wiele towarów jednorazowego u¿ytku koñczy ¿ywot nawysypiskach œmieci, dopóki nie spróbujemy sporz¹dziæ ich listy. Chustki do nosazast¹piliœmy chusteczkami jednorazowymi, obrusy i rêczniki z materia³u – serwet-kami i rêcznikami papierowymi, opakowania szklane do napojów – jednorazowy-mi pojemnikami. I chyba dla dope³nienia skandalu, torby na zakupy, w którychprzynosimy do domu produkty jednorazowego u¿ytku, s¹ te¿ do wyrzucenia.

Dzia³aj¹ca w Stanach Zjednoczonych GrassRoots Recycling Network, organi-zacja prowadz¹ca kampanie na rzecz recyklingu, obliczy³a „wskaŸnik odpadowy”produktów, okreœlaj¹cy, jaka ich czêœæ idzie po u¿yciu do œmieci, a jaka nadaje siêdo powtórnego przetworzenia albo wykorzystania (zob. tablica 6.1). Jak nale¿a³osiê spodziewaæ, najwy¿szy wskaŸnik maj¹ produkty jednorazowego u¿ytku. „WskaŸ-nik odpadowy” dla pieluch jednorazowych, jak sama nazwa wskazuje, wynosi 100%;to samo dotyczy jednorazowych chusteczek, talerzy, kubeczków. Chocia¿ Amery-kanie znacznie poprawili w ostatnich latach wskaŸniki recyklingu papieru, 45%papieru gazetowego trafia na œmietnik zamiast do powtórnego przerobu. Wyrzuca-nie gazet to droga do zamieniania lasów w sk³adowiska odpadów!

Pojawienie siê jednorazowych papierowych talerzy, kubków oraz plastikowych„sreber” zbieg³o siê z rozwojem gastronomii typu fast food. Nadzwyczaj szybkiwzrost tego sektora ¿ywienia zbiorowego przyczyni³ siê do gwa³townego zwiêk-szenia popytu na jednorazowe talerze, kubki i nakrycia. Te i inne wyroby jednora-zowego u¿ytku stanowi¹ zwyk³y ³adunek ciê¿arówek zd¹¿aj¹cych jednokierunko-w¹ drog¹ na wysypiska œmieci.

Zmagaj¹c siê z tradycyjnymi wyrobami jednorazowego u¿ytku, œwiat stan¹³obecnie wobec nowego wyzwania: co zrobiæ z czêœciami zu¿ytych komputerówstacjonarnych? Chocia¿ nie s¹ one projektowane jako wyroby o ograniczonymczasie u¿ytkowania, szybkie tempo wprowadzania innowacji w tej ga³êzi prze-mys³u sprawia, ¿e b³yskawicznie staj¹ siê przestarza³e; w rezultacie œredni czas¿ycia komputera nie przekracza dwóch lat. W przeciwieñstwie do lodówek, którestosunkowo ³atwo poddaæ recyklingowi, komputery trudniej utylizowaæ, poniewa¿do ich budowy u¿ywa siê bardzo wielu ró¿nych materia³ów, czêsto toksycznych,



jak o³ów, rtêæ i kadm. To t³umaczy, dlaczego recykling obejmuje 70% lodówek, atylko 11% komputerów10.

Wed³ug jednego ze studiów przeprowadzonych przez Silicon Valley ToxicsCoalition, organizacji zajmuj¹cej siê truj¹cymi odpadami wysokiej techniki, w la-tach 1997–2004 zestarzeje siê w samych Stanach Zjednoczonych oko³o 315 mlnkomputerów. Poniewa¿ ka¿dy komputer zawiera prawie 1,5 kg ³owiu, Stany Zjed-noczone musz¹ coœ zrobiæ z blisko 473 mln ton tego metalu. Mimo ¿e o³ów zawartyw benzynie i farbach z powodzeniem jest eliminowany, jest on nadal szeroko stoso-wany w komputerach. Kiedy o³ów trafi na œmietnisko, mo¿e przenikn¹æ do warstwwodonoœnych i zatruæ Ÿród³a wody pitnej. Starzej¹ce siê komputery zawieraj¹ po-nadto oko³o 150 tys. ton rtêci i 746 tys. ton kadmu11.

MATERIA£Y A ŒRODOWISKO

Surowce i materia³y u¿ywane w nowoczesnej gospodarce dziel¹ siê na trzykategorie. Do pierwszej nale¿¹ metale, m.in. stal, aluminium, miedŸ, cynk i o³ów.Drug¹ stanowi¹ minera³y niemetaliczne, jak kamieñ, piasek, ¿wir, wapieñ i glina,tj. materia³y u¿ywane bezpoœrednio przy budowie dróg i budynków albo do pro-dukcji cementu. Do tej grupy nale¿¹ tak¿e trzy minera³y – fosforyty, wêglan potasu(pota¿) i wapno – stosowane w rolnictwie jako nawozy (zob. tablica 6.2). Ostatnia

Tablica 6.1. „WskaŸniki odpadowe” oraz iloœæ wyrzucanych wyrobów w Stanach Zjed-noczonych w 1997 r.

Produkt „WskaŸnik odpadowy” Iloœæ wyrzucanych wyrobów(w %) (w mln ton)

Pieluchy jednorazowe 100 3,1Jednorazowe chusteczki, talerze, kubki 100 4,9Odzie¿, obuwie 87 5,0Opony 77 3,3Czasopisma 77 1,7Papier biurowy 49 3,5Urz¹dzenia gospodarstwa domowego 48 2,1Gazety 45 6,1Puszki aluminiowe 42 0,7Puszki stalowe 40 1,1

• r ó d ³ o: Characterization of Municipal Solid Waste in the United States: 1998 Update, U.S. Environ-mental Protection Agency, cyt. przez GrassRoots Recycling Network, Athens (Georgia).

139

grupa obejmuje surowce pochodzenia organicznego, jak drewno, którego dostarczagospodarka leœna, oraz bawe³na, we³na i skóra, których dostarcza rolnictwo12.

W grupie surowców niemetalicznych dominuje kamieñ, którego wydobyciewynosi 11 mld ton rocznie, oraz piasek i ¿wir, których ³¹czne wydobycie siêga 9mld ton rocznie. Ale kamieñ, piasek i ¿wir s¹ zwykle wydobywane na miejscu inie musz¹ byæ transportowane na wielkie odleg³oœci. U¿ywa siê ich g³ównie dobudowy dróg, parkingów i w budownictwie ogólnym; nie s¹ te¿ chemicznie aktyw-ne. Kiedy kamieñ i ¿wir stan¹ siê czêœci¹ drogi, mog¹ s³u¿yæ dziesi¹tki, a nawetsetki lat13.

W tym rozdziale zajmujemy siê g³ównie metalami, poniewa¿ ich wydobycie iprzetwarzanie jest wyj¹tkowo szkodliwe dla œrodowiska oraz energoch³onne. Pro-dukcja metali poch³ania niewyobra¿alne iloœci energii potrzebnej do dotarcia doz³ó¿ rud, wydobycia ich na powierzchniê i dowiezienia do hut, a póŸniej – wytopie-nia z nich czystego metalu. Co gorsza, wiêksza czêœæ tej energii pochodzi z wêgla,który te¿ musi byæ wydobyty. Z czasem, kiedy bogatsze z³o¿a s¹ ju¿ wyczerpane,górnicy przechodz¹ do eksploatacji tych ubo¿szych; tym samym ka¿da tona wyto-pionego metalu jest okupiona coraz wiêkszym zniszczeniem œrodowiska14.

Od pocz¹tku ery przemys³owej wielkoœæ produkcji stali by³a podstawowymwskaŸnikiem uprzemys³owienia i nowoczesnoœci gospodarki. W XX w. Zwi¹zekRadziecki by³ gigantem stalowym w skali ca³ego œwiata. Jednak na pocz¹tku latdziewiêædziesi¹tych upadek produkcji stali by³ tam równie gwa³towny jak za³ama-nie sowieckiego re¿imu. Obecnie najwiêkszym producentem stali s¹ Chiny, wy-przedzaj¹c Stany Zjednoczone i Japoniê. W liczbach bezwzglêdnych roczna pro-


Tablica 6.2. Wydobycie minera³ów niemetalicznych na œwiecie w 2000 r. (w mln ton)

Minera³ Produkcja

Kamieñ 11000Piasek i ¿wir 9 000Glina 500Sól 210Ska³y fosforytowe 139Wapno 117Gips 110Soda kalcynowana (wêglan sodu) 31Pota¿ (wêglan potasu) 26

• r ó d ³ o: Mineral Commodity Summaries 2001, U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey(USGS), Washington 2001.


1960 1970

dukcja stali na œwiecie w wysokoœci 833 mln ton wielokrotnie przewy¿sza produk-cjê wszystkich pozosta³ych metali razem wziêtych (zob. wykres 6.1). Produkcjaaluminium, które zajmuje drug¹ pozycjê, wynosi tylko 24 mln ton, a plasuj¹cej siêna trzeciej pozycji miedzi – 13 mln ton. Chocia¿ podstawowym sk³adnikiem stalijest ¿elazo, jest to w istocie rzeczy stop. Wiele cennych w³aœciwoœci stali zawdziê-czamy niewielkim dodatkom innych metali, jak cynk, magnez i nikiel15.

Œwiatowa produkcja stali w przeliczeniu na 1 mieszkañca osi¹gnê³a najwy¿szypoziom w 1979 r. i od tego czasu zmniejszy³a siê o 20%. Przyczyni³ siê do tegowzrost popularnoœci ma³ych samochodów, kryzys gospodarki radzieckiej oraz zmianastruktury gospodarki krajów uprzemys³owionych, polegaj¹ca na zmniejszeniu udzia³uprzemys³u ciê¿kiego na korzyœæ us³ug, szczególnie informacyjnych16.

Co roku wydobywa siê na œwiecie 1,4 mln ton rudy, aby otrzymaæ z niej stal doprodukcji samochodów, urz¹dzeñ gospodarstwa domowego i konstrukcji stalowych.Porównywaln¹ iloœæ rud wydobywa siê do produkcji 13 mln ton miedzi. W czasach,gdy kopalnie odkrywkowe zastêpuj¹ wiêkszoœæ kopalni podziemnych, fizycznej ru-inie ulegaj¹ ogromne obszary. Odpady kopalniane pozostawia siê nieuprz¹tniête, coczêsto prowadzi do zanieczyszczenia strumieni i zatruwania Ÿróde³ wody. Wszyst-ko, co przyczynia siê do zmniejszenia zu¿ycia stali, szczególnie produkowanej znieprzetopionej rudy, znacznie ³agodzi skutki dzia³alnoœci ludzkiej17.

Chocia¿ produkcja aluminium w porównaniu ze stal¹ jest stosunkowo niewiel-ka, wynosi bowiem 24 mln ton rocznie, jednak bior¹c pod uwagê jedynie jej wiel-koœæ, powa¿nie nie docenilibyœmy wp³ywu aluminium na œrodowisko, poniewa¿

Wykres 6.1. Produkcja stali na œwiecie w latach 1950–2000

mln ton


1

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

141

jest to metal o ma³ej gêstoœci, bardzo lekki. Jedna trzecia œwiatowego wydobyciaboksytów niezbêdnych do produkcji aluminium pochodzi z Australii. Powa¿ne wnim udzia³y maj¹ Gwinea, Jamajka i Brazylia18.

Dobrze ponad po³owa zu¿ycia aluminium w Stanach Zjednoczonych przypadana przemys³ opakowañ artyku³ów ¿ywnoœciowych i œrodków transportu. Jeœli cho-dzi o pojemniki na napoje, to aluminium mo¿e byæ zast¹pione przez substytuty, jakszk³o. Natomiast produkcja samolotów, samochodów i rowerów nadal opiera siê wdu¿ej mierze na aluminium19.

Du¿¹ czêœæ produkowanego aluminium zu¿ywa siê, ze wzglêdu na jego lek-koœæ i wytrzyma³oœæ, do produkcji samolotów pasa¿erskich. Mo¿na powiedzieæ, ¿eznaczna czêœæ œwiatowej produkcji aluminium stale lata w powietrzu. Wraz ze wzro-stem lotniczych przewozów pasa¿erskich o 6% rocznie zwiêksza siê zu¿ycie alumi-nium w przemyœle lotniczym20.

Aluminium stosuje siê do budowy samolotów od dawna, natomiast zastêpowa-nie stali tym metalem w konstrukcji samochodów jest œwie¿szej daty. Sk³aniaj¹ dotego rosn¹ce ceny benzyny i d¹¿enie do poprawy sprawnoœci silników. Udzia³ czê-œci aluminiowych w przeciêtnym samochodzie amerykañskim wzrós³ z 87 kg w1991 r. do 110 kg pod koniec dekady. Chocia¿ aluminium jest znacznie dro¿sze ni¿stal, mniejsza waga samochodu przyczynia siê do zmniejszenia zu¿ycia paliwa, cow okresie jego eksploatacji mo¿e skompensowaæ z nadwy¿k¹ koszty energii zu¿y-tej do wyprodukowania aluminium wykorzystanego w jego konstrukcji21.

Produkcja aluminium jest dla œrodowiska wielkim obci¹¿eniem ze wzglêdu za-równo na zniszczenia zwi¹zane z wydobyciem surowca do jego wytworzenia, jak ina proces wytopu. Poniewa¿ boksyty, z których otrzymuje siê aluminium, przewa¿-nie wystêpuj¹ w postaci cienkich pok³adów, ich eksploatacja metod¹ odkrywkow¹prowadzi do wielkich zniszczeñ krajobrazu. Na ka¿d¹ wyprodukowan¹ tonê alumi-nium przypada tona „czerwonego szlamu”, czyli ¿r¹cej papki chemikaliów pozo-staj¹cych po oddzieleniu boksytu. To czerwone b³ocko zalega w wielkich, biolo-gicznie martwych sadzawkach, zanieczyszczaj¹cych zarówno powierzchniowe, jaki podziemne zbiorniki wody22.

Jednak najwiêksze szkody wynikaj¹ z koniecznoœci produkcji elektrycznoœcido wytopu aluminium. W skali ca³ego œwiata przemys³ aluminiowy zu¿ywa tyleenergii elektrycznej, ile ca³y kontynent afrykañski. Energia niezbêdna do wytopualuminium pochodzi albo z elektrowni opalanych wêglem, albo z hydroelektrowni.Wiele tam, szczególnie w odleg³ych regionach globu, zbudowano tylko po to, abyotrzymaæ tani pr¹d do produkcji aluminium. Rz¹dy, d¹¿¹c do zbudowania przemy-s³u aluminiowego we w³asnych krajach, wspó³zawodnicz¹ ze sob¹ poprzez subsy-



diowanie cen elektrycznoœci. W wyniku tego aluminium jest jednym z najhojniejsubsydiowanych materia³ów w œwiecie23.

Górnictwo z³ota wyró¿nia siê wœród górnictwa innych metali dwoma cechami– nik³¹ produkcj¹ oraz zanieczyszczaniem œrodowiska. W 1991 r. wyprodukowaniezaledwie 2445 kg tego kruszcu wymaga³o wydobycia i przetworzenia ponad 741mln ton rud, czyli masy równej prawie 2/3 rud ¿elaza wykorzystanych w tym samymroku do produkcji 571 mln ton surówki ¿elaza (zob. tablica 6.3). Czo³owym producen-tem z³ota jest Afryka Po³udniowa. Inni producenci to m.in. Australia, Brazylia, Ro-sja i Stany Zjednoczone. Osiemdziesi¹t piêæ procent wydobytego z³ota jest zu¿ywa-nych do produkcji bi¿uterii24.

Poczynaj¹c od XIX w., z³oto odgrywa³o rolê gwaranta wartoœci walut papiero-wych. W zwi¹zku z tym du¿a czêœæ z³ota spoczywa w skarbcach banków centralnychposzczególnych pañstw. Jednak z chwil¹, gdy w 1971 r. Stany Zjednoczone odst¹pi³yod gwarantowanego parytetu z³ota, wiele krajów posz³o w ich œlady, a niektóre z nichsprzeda³y swoje rezerwy z³ota; nale¿a³y do nich Australia, Wielka Brytania, Holandia iSzwajcaria. Oznacza³o to, ¿e z³oto przesta³o byæ podstawowym miernikiem wartoœciwalut papierowych, staj¹c siê jeszcze jednym towarem. Jak zauwa¿y³ „The Econo-mist”, z³oto jest „...zu¿ytym paliwem przestarza³ego systemu monetarnego”25.

Pod wzglêdem rozmiarów szkód przypadaj¹cych na tonê wyprodukowanegometalu z³oto nie ma sobie równych. Ka¿da tona z³ota wymaga przerobienia oko³o300 tys. ton rudy równych wielkoœci ma³ej góry. W ci¹gu ostatniej dekady szerokoupowszechni³a siê nowa metoda przetwarzania rud z³ota, zwana cyjankowym wy-

Tablica 6.3. Produkcja metali oraz wydobycie rudy niezbêdnej do ich produkcji w 1991 r.

Metal Produkcja Iloœæ wydobytej rudy Iloœæ rudy na tonê metalu(w tonach)

Surówka ¿elaza 571 000 000 1 428 000 000 3MiedŸ 12 900 000 1 418 000 000 110Z³oto 2 445 741 000 000 303 000Cynk 8 000 000 1 600 000 000 200O³ów 2 980 000 119 000 000 40Aluminum 23 900 000 104 000 000 4Mangan 7 450 000 25 000 000 3Nikiel 1 230 000 49 000 000 40Cyna 200 000 20 000 000 100Tungsten 31 500 13 000 000 400

• r ó d ³ o: U.S. Geological Survey; John E. Young, Mining the Earth, Worldwatch Institute, Washington,July 1992; W.K. Fletcher z Wydzia³u Ziemi i Oceanografii Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej.

143

p³ukiwaniem ha³d. Polega ona na przepuszczaniu roztworu cyjanku przez stertêrozdrobnionej rudy z³ota. Przes¹czaj¹c siê przez ni¹, porywa on ze sob¹ drobinymetalu. Zmniejsza to koszty wydobycia z³ota, ale pozostawia truj¹ce odpady. Cy-janki s¹ tak silnie truj¹ce, ¿e przyjêcie ³y¿eczki do herbaty 2-procentowego roztwo-ru cyjanku mo¿e spowodowaæ zgon w ci¹gu 40 sek.26

W styczniu 2000 r. gigantyczny wyciek 130 mln litrów roztworu cyjanku zkopalni z³ota w Rumunii zarz¹dzanej przez Australijczyków trafi³ do Cisy i wraz zjej wodami dotar³ przez Wêgry do Jugos³awii, zmiesza³ siê z wodami Dunaju i wla³siê do Morza Czarnego. Œmiercionoœny roztwór pozostawi³ za sob¹ jedynie na od-cinku wêgierskim oko³o miliona kilogramów martwych ryb. Ten wyciek, który za-bi³ wszelkie ¿ycie na d³ugich odcinkach rzek, uwa¿a siê za najwiêksz¹ katastrofêekologiczn¹ w Europie po Czarnobylu27.

Wycieki cyjanku zdarzy³y siê w wielu krajach. Podobny wypadek na rzece Ala-mosa, dop³ywie Kolorado, zabi³ w 1992 r. wszystko, co ¿y³o na ponad 27-kilome-trowym odcinku tej rzeki, pozostawiaj¹c – po og³oszeniu bankructwa odpowie-dzialnej za tê katastrofê firmy – stanowi Kolorado rachunek za likwidacjê skutkówwycieku w wysokoœci 170 mln dol.28

Inna rozpowszechniona metoda separacji z³ota pos³uguje siê rtêci¹, która na-stêpnie przenika do œrodowiska i koncentruje siê wraz z przesuwaniem przez po-szczególne ogniwa ³añcucha pokarmowego. Wyciek rtêci do Zatoki Minamata uwybrze¿y Japonii kilkadziesi¹t lat temu unaoczni³, jak ciê¿kie uszkodzenia mózgu ip³odu mo¿e powodowaæ ten metal ciê¿ki29.

Jak podaje John E. Young, górnicy z kopalni z³ota Amazonii co roku uwalniaj¹do jej ekosystemu 75 tys. kg rtêci. Chocia¿ zawartoœæ rtêci w rybach w tym regionieczêsto przekracza poziom bezpieczeñstwa produktów konsumpcyjnych, miejscowiludzie nie maj¹ innego Ÿród³a protein. Jedna ³y¿eczka do herbaty rtêci w jeziorze opowierzchni 10 hektarów mo¿e sprawiæ, ¿e ryby w nim ¿yj¹ce nie bêd¹ nadawa³ysiê do spo¿ycia. Nikt nie wie, kiedy skutki wch³oniêcia rtêci w postaci uszkodzeñmózgu i p³odu ujawni¹ siê w Amazonii, wiemy tylko, ¿e wady rozwojowe japoñ-skich niemowl¹t wyst¹pi³y oko³o 10 lat po tym, jak fabryki nawozów zaczê³y wy-puszczaæ rtêæ do zatoki Minamata30.

Poza zanieczyszczeniem ekosystemów silnie truj¹cymi cyjankami i rtêci¹ pra-ca w kopalniach z³ota jest ponadto zajêciem niebezpiecznym. W Afryce Po³udnio-wej, gdzie wiêkszoœæ z³ota wydobywa siê spod ziemi, œmiertelne wypadki w kopal-ni s¹ na porz¹dku dnia; jedna tona z³ota kosztuje tam jedno ¿ycie31.

Z³oto nie jest jedynym metalem, który szkodzi naszej planecie. Wydobycie in-nych, takich jak miedŸ, o³ów i cynk, tak¿e niszczy krajobraz i zanieczyszcza œrodo-



wisko. Ograniczenie destrukcji naturalnego krajobrazu i zanieczyszczeñ powietrza,wody i gruntu wymaga zaprojektowania nowej gospodarki materia³owej, mianowi-cie takiej, w której przetwórstwo surowców wtórnych zast¹pi w du¿ej czêœci gór-nictwo.

TRUJ¥CE BRZEMIÊ ZIEMI

Nikt dok³adnie nie wie, ile dzisiaj produkuje siê chemikaliów, ale wraz z upo-wszechnieniem siê materia³ów syntetycznych, w wiêkszoœci pochodzenia organiczne-go, liczba substancji chemicznych znajduj¹cych siê w u¿yciu przekroczy³a 100 tys.Badanie krwi losowo wybranego Amerykanina wykaza³oby obecnoœæ mierzalnychiloœci co najmniej 200 substancji chemicznych, które 100 lat temu nie istnia³y32.

Wiele z tych substancji odznacza siê wyj¹tkow¹ trwa³oœci¹ i mo¿na je spotkaæw najodleglejszych zak¹tkach Ziemi, daleko od miejsca pochodzenia. Badania prze-prowadzone niedawno w Norweskim Instytucie Polarnym wykaza³y, ¿e w tkancet³uszczowej niedŸwiedzi polarnych ¿yj¹cych za ko³em podbiegunowym wystêpujewysokie stê¿enie trwa³ych organicznych substancji zanieczyszczaj¹cych (persi-stent organic pollutants – POPs). Jednym z prawdopodobnych skutków absorp-cji tych substancji, wœród których s¹ tak¿e zwi¹zki zak³ócaj¹ce wydzielanie gruczo-³ów dokrewnych, jest zniekszta³cenie organów p³ciowych u 1,5% populacji nie-dŸwiedzic33.

Wiêkszoœæ z tych nowych chemikaliów nie zosta³a zbadana pod k¹tem ich tok-sycznoœci. Te niew¹tpliwie truj¹ce wpisano na listê 644 produktów chemicznych,których odprowadzanie do œrodowiska przez przemys³ musi byæ zg³aszane AgencjiOchrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych (U.S. Environmental Protection Agen-cy – EPA). W dorocznym raporcie tej agencji wymienia siê niektóre najbardziejniebezpieczne substancje chemiczne, które zanieczyszczaj¹ powietrze, wodê alboziemiê. Te szczegó³owe dane dla Stanów Zjednoczonych, zaczerpniête z raportówsk³adanych przez firmy przemys³owe, górnicze i elektroenergetyczne, nie s¹ ³atwodostêpne w wiêkszoœci innych krajów; mimo to pozwalaj¹ zorientowaæ siê w ogólno-œwiatowej sytuacji34.

W 1999 r. oko³o 2,9 mld kg truj¹cych chemikaliów – 10,4 kg na 1 mieszkañca– dosta³o siê do œrodowiska naturalnego w Stanach Zjednoczonych. Z tego prawie1,5 mld kg przypada³o na górnictwo metali, a 447 mln kg na elektrownie. Hutnic-two, które wytapia metale i wytwarza z nich ró¿ne pó³produkty, od blach stalowychpo drut miedziany i puszki aluminiowe do napojów, wypuœci³o 255,3 mln kg truj¹-cych odpadów. Prawie 3/4 z nich przypada³o na stopy zawieraj¹ce miedŸ, cynk i

145

arszenik. Na drugim miejscu uplasowa³ siê przemys³ chemiczny z 250 mln kg tok-sycznych odpadów. Przemys³ papierniczy by³ trzeci (84 mln kg)35.

W sektorze elektroenergetycznym g³ównymi truj¹cymi odpadami s¹ kwasy solnyi siarkowy. Nie uwzglêdniono emisji dwutlenku siarki i ró¿nych tlenków azotu,które wchodz¹ w reakcjê z wilgoci¹ zawart¹ w powietrzu, tworz¹c kwasy siarkowyi azotowy, uszkadzaj¹ce drogi oddechowe i bêd¹ce przyczyn¹ kwaœnych deszczów.Podczas gdy kopalnie z³ota zanieczyszczaj¹ co roku ekosystem Amazonii oko³o 75tys. kg rtêci, elektrownie wêglowe w Stanach Zjednoczonych emituj¹ do powietrzablisko 40 tys. kg tego metalu. EPA alarmuje, ¿e „...rtêæ z elektrowni osadza siê naddrogami wodnymi, zatruwa rzeki i jeziora i ska¿a ryby”. Zagro¿enie dla zdrowialudzkiego, szczególnie zaœ zaburzenia rozwoju systemu nerwowego w fazie prena-talnej, wymusi³y ograniczenia konsumpcji ryb z oko³o 50 tys. amerykañskich je-zior, rzek i stawów. Trzynaœcie tysiêcy kilogramów rtêci z elektrowni wêglowych,odk³adaj¹cych siê corocznie w Nowej Anglii, sk³oni³o w³adze 6 tamtejszych sta-nów do wydania zalecenia ograniczenia spo¿ycia ryb s³odkowodnych przez dzie-ci i ciê¿arne kobiety. Raport Narodowej Akademii Nauk (National Academy ofSciences) dotycz¹cy ca³ych Stanów Zjednoczonych stwierdza, ¿e 60 tys. niemow-l¹t jest nara¿onych na uszkodzenia systemu nerwowego spowodowane kontaktem zrtêci¹ przed urodzeniem36.

Raport EPA z 1999 r. dostêpny w Internecie, podaje tak¿e dane w rozbiciu naposzczególne miejscowoœci, uzbrajaj¹c lokalne grupy dzia³aczy w informacje nie-zbêdne do oceny potencjalnych zagro¿eñ dla ich zdrowia i œrodowiska. Od czasupierwszej publikacji raportu w 1988 r. emisja truj¹cych chemikaliów stale zmniej-sza siê37.

Niestety, niewiele innych krajów ustanowi³o podobne procedury dok³adnej re-jestracji ska¿eñ. Tak¿e system amerykañski ma pewne luki, dotycz¹ce np. pestycy-dów, które s¹ odprowadzane do œrodowiska przez farmerów, w³aœcicieli domów,zarz¹dców pól golfowych. Niektóre u¿ywane w wielkich iloœciach chemikalia s¹œmiertelnie niebezpieczne nawet w ma³ych dawkach. Na przyk³ad przyjêcie jednej³y¿eczki do herbaty arsenu powoduje œmieræ w ci¹gu nieca³ych 10 min. Wystawie-nie na dzia³anie ró¿nych chemikaliów, w rozmaitym stê¿eniu, mo¿e prowadziæ douszkodzenia p³odu, os³abienia systemu immunologicznego, wad centralnego syste-mu nerwowego (nie wy³¹czaj¹c opóŸnienia w rozwoju umys³owym), schorzeñ uk³aduoddechowego, zak³óceñ w dzia³aniu gruczo³ów dokrewnych, zachwiania równo-wagi hormonalnej i zachorowañ na niemal wszystkie rodzaje nowotworów38.

Substancje zanieczyszczaj¹ce powoduj¹ spustoszenia tak¿e w œrodowisku na-turalnym. Na przyk³ad kwaœne deszcze wywo³ywane emisj¹ dwutlenku siarki nisz-



czy³y lasy w regionach uprzemys³owionych, m.in. w Europie, Ameryce Pó³nocnej iChinach. Raport z 2000 r. stwierdza, ¿e 1/4 powierzchni lasów w Europie jest chora.Huta niklu w Norylsku na Syberii przyczyni³a siê do wymarcia lasów na obszarze3,5 tys. km2. W tysi¹cach jezior w krajach uprzemys³owionych na pó³nocy nie maobecnie ¿ycia z powodu ska¿enia opadami kwaœnych deszczów39.

W niektórych krajach stê¿enie substancji zanieczyszczaj¹cych osi¹gnê³o takipoziom, ¿e powoduje to skrócenie œredniego wieku ¿ycia ich mieszkañców. W Ro-sji za³amanie systemu opieki zdrowotnej, dramatyczny wzrost ubóstwa w ostatnimdziesiêcioleciu w po³¹czeniu z – w wielu przypadkach najwy¿szym na œwiecie –poziomem zanieczyszczeñ doprowadzi³y do skrócenia przeciêtnego wieku mê¿czyzndo mniej ni¿ 60 lat. Na porz¹dku dnia s¹ przera¿aj¹ce informacje o zdrowotnychskutkach niekontrolowanego zanieczyszczania œrodowiska przez przemys³ w Rosji.Na przyk³ad w uprzemys³owionym Karabaszu u podnó¿a Uralu choroby dzieci wy-wo³ane zatruciami o³owiem, arsenem i kadmem s¹ zjawiskiem powszechnym. Pro-wadzi to do wyst¹pienia wad wrodzonych, zaburzeñ nerwowych i zachorowañ naraka. Zanieczyszczenia zak³ócaj¹ tak¿e system przemiany materii i os³abiaj¹ sys-tem immunologiczny40.

Tak¿e kraje rozwijaj¹ce siê zaczynaj¹ odczuwaæ skutki niekontrolowanegowzrostu zanieczyszczeñ. Payal Sampat z Worldwatch Institute pisze, ¿e Ludhijana,najwiêksze miasto w rolniczym stanie Pend¿ab w pó³nocnych Indiach p³aci terazcenê za zanieczyszczenia przemys³owe. Ró¿ne ga³êzie przemys³u, od w³ókiennic-twa po galwanizacjê metali, przyczyni³y siê do zanieczyszczenia wód gruntowychcyjankami, kadmem i o³owiem. Woda z ujêæ zaopatruj¹cych miasto nie nadaje siêju¿ do picia. Inne miasta w Indiach, takie jak Jaipur, oraz w Chinach, jak Szenjang,które kiedyœ zaopatrywa³y siê z lokalnych ujêæ wód gruntowych, teraz musz¹ po-szukiwaæ innych Ÿróde³ zaopatrzenia41.

Naukowcy badaj¹cy zanieczyszczenia wód gruntowych nie maj¹ w¹tpliwoœci,¿e, jak dot¹d, dostrzegamy tylko wierzcho³ek góry lodowej, poniewa¿ rozpuszczal-ne w wodzie truj¹ce chemikalia potrzebuj¹ czasu na przes¹czenie siê w g³¹b ziemi,zanim zanieczyszcz¹ podziemne formacje wodonoœne. Zatrucie Ÿróde³ wody grun-towej, z jakim mamy do czynienia dzisiaj, mog¹ byæ skutkiem dzia³alnoœci przemy-s³owej sprzed kilkudziesiêciu lat42.

Zanieczyszczenia niektórymi truj¹cymi substancjami s¹ stosunkowo œwie¿ejdaty. Z takim przypadkiem mamy do czynienia np. w Japonii, gdzie powietrze jestska¿one dioksynami wydzielaj¹cymi siê przy spalaniu œmieci komunalnych. Diok-syny – tak truj¹ce, ¿e ich obecnoœæ w powietrzu mierzy siê w cz¹steczkach nie namilion, ale na miliard – s¹ produktem spalania tworzyw sztucznych. Stolic¹ dioksy-

147

now¹ œwiata sta³o siê Tokio. Chocia¿ wydzielanie dioksyn w Japonii, wy¿sze ni¿ wjakimkolwiek innym kraju, wynosi tylko 4 kg rocznie, osi¹gnê³o ono taki poziom,¿e mo¿e powodowaæ raka i inne choroby43.

Jednym z wielkich wyzwañ, przed którymi stan¹³ œwiat, jest problem, jak od-truæ Ziemiê. Jak uczyniæ powietrze zdatnym do oddychania, wodê zdatn¹ do picia,a ziemiê zdoln¹ do rodzenia zdrowej ¿ywnoœci? Wa¿ny krok w tym kierunku zrobio-no w grudniu 2000 r., kiedy delegaci ze 122 krajów na spotkaniu w Sztokholmieuzgodnili prze³omowe porozumienie zakazuj¹ce u¿ywania 12 najbardziej truj¹cychsubstancji chemicznych bêd¹cych dot¹d w u¿yciu. Do tych 12 trwa³ych organicz-nych substancji zanieczyszczaj¹cych (POPs) zaliczono pestycydy, jak DDT, aldry-na, endryna, chlordan i dieldryna, jak równie¿ chemikalia u¿ywane w przemyœle, jakszeœciochlorobenzen i dwufenyle polichlorowane (PCBs). Umowa ta wejdzie w ¿ycie,kiedy ratyfikuje j¹ 50 krajów, co przypuszczalnie zajmie co najmniej 3 lata. PremierSzwecji Göran Persson powiedzia³ z tej okazji: „Niebezpieczne substancje nie re-spektuj¹ granic miêdzynarodowych czy narodowych. Mo¿na je unieszkodliwiaæ, re-alizuj¹c wspóln¹ strategiê”. Wiêkszoœæ krajów ju¿ zakaza³a dodawania do benzynyo³owiu, który jest najczêstsz¹ przyczyn¹ opóŸnienia w rozwoju umys³owym dzieci44.

Jeœli, d¹¿¹c do ustabilizowania klimatu, przebudujemy gospodarkê energetycz-n¹ (zob. rozdzia³ 5), to spalanie wêgla w elektrowniach – bêd¹ce Ÿród³em rtêci,która czyni ryby niezdatnymi do spo¿ycia, oraz kwasów chlorowodorowych i siar-kowych, niszcz¹cych lasy i os³abiaj¹cych systemy immunologiczne – w wiêkszoœciprzypadków ustanie.

Jeœli przemys³ utylizacji surowców wtórnych zast¹pi górnictwo, to emisje sub-stancji zanieczyszczaj¹cych zostan¹ w powa¿nej mierze ograniczone. Jeœli pañstwazaka¿¹ u¿ywania pojemników jednorazowego u¿ytku na napoje, jak to zrobi³y Da-nia i Finlandia, to radykalnie zmniejszy siê zu¿ycie zarówno energii, jak i materia-³ów do ich produkcji. Wiele dzia³añ podejmowanych w trakcie budowy gospodarkiekologicznej wzajemnie siê wzmacnia45.

ROLA RECYKLINGU

Wraz ze sta³ym wzrostem przetwórstwa metali i innych materia³ów rosn¹ wy-nikaj¹ce st¹d szkody. Utylizacjê surowców wtórnych zwykle proponuje siê jakoekonomicznie atrakcyjn¹ alternatywê dla coraz kosztowniejszej asenizacji wysy-pisk œmieci. Równoczeœnie zmniejsza ona szkody wyrz¹dzane ekosystemom.

Jak ju¿ zauwa¿ono, wydobycie rud oraz produkcja stali, miedzi, z³ota, alumi-nium s¹ Ÿród³em przewa¿aj¹cej czêœci emisji zwi¹zków wêgla i innych zanieczysz-



czeñ oraz dewastacji krajobrazu, które przypisuje siê gospodarce materia³owej.Myœl¹c o wykorzystaniu surowców wtórnych, nale¿y skupiæ siê na 3 materia³ach:stali, miedzi i aluminium, poniewa¿ wysoka cena z³ota praktycznie wyklucza trak-towanie go jako odpadu.

Pod wzglêdem mo¿liwoœci przerobu na surowce wtórne na czele listy plasujesiê stal, której roczna produkcja wynosi w skali œwiatowej 833 mln ton. W zu¿yciustali, traktowanym przez d³ugi czas jako miara uprzemys³owienia, przoduje ograni-czona liczba ga³êzi przemys³u, w szczególnoœci przemys³ samochodowy i urz¹dzeñgospodarstwa domowego oraz budownictwo. W Stanach Zjednoczonych najwiêk-sz¹ czêœæ stali odzyskuje siê w przemyœle samochodowym. Dzisiejsze samochodys¹ zbyt drogie, aby porzucaæ je na pastwê rdzy albo pozostawiaæ na przydro¿nychz³omowiskach. W USA prawie wszystkie wyeksploatowane samochody poddajesiê recyklingowi46.

Wtórny przerób zu¿ytych urz¹dzeñ gospodarstwa domowego ocenia siê na 77%.W przypadku budownictwa utylizacja belek i blach stalowych jest nawet wy¿sza,siêga 95%; jednak stal zbrojeniowa z betonu nie poddaje siê ³atwo recyklingowi.Wed³ug danych Instytutu Recyklingu Stali (Steel Recycling Institute), w tym i in-nych zastosowaniach stali w budownictwie odzysk wynosi 45%. W przypadku pu-szek stalowych wskaŸnik ten osi¹gn¹³ w 1999 r. 58%, co mo¿na przypisaæ kampaniina rzecz recyklingu zainaugurowanej w miastach amerykañskich pod koniec latosiemdziesi¹tych47.

W Stanach Zjednoczonych oko³o 58% stali wyprodukowanej w 1999 r. uzyska-no ze z³omu, a tylko 42% z wytopu rud ¿elaza (zob. wykres 6.2). Wtórne wykorzy-stanie stali zaczê³o siê zwiêkszaæ ponad 30 lat temu wraz z upowszechnieniem siêbardzo wydajnej metody jej wytopu w piecach ³ukowych ze z³omu. Zu¿ywa siêprzy tym tylko 1/3 energii potrzebnej przy przetapianiu rudy. Poniewa¿ odpada przytym koniecznoœæ wydobywania rudy, eliminuje siê w ten sposób ca³kowicie jedn¹ zprzyczyn dewastacji œrodowiska. W Stanach Zjednoczonych, we W³oszech i w Hisz-panii z pieców ³ukowych uzyskuje siê po³owê, a nawet wiêcej produkowanej wtych krajach stali. W ostatnim dwudziestoleciu amerykañski przemys³ stalowy prze-stawi³ siê w przewa¿aj¹cej mierze z przetwarzania rud na wykorzystanie z³omu48.

Pozyskanie wiêkszej czêœci stali ze z³omu przychodzi ³atwiej krajom o dojrza-³ej gospodarce przemys³owej i ustabilizowanej liczbie ludnoœci ni¿ pañstwom rozwi-jaj¹cym siê, dlatego, ¿e iloœæ stali znajduj¹cej siê w obiegu gospodarczym jest w nich wzasadzie sta³a. Liczba urz¹dzeñ gospodarstwa domowego, samochodów, budynkówwzrasta nieznacznie albo wcale. W krajach znajduj¹cych siê we wczeœniejszych sta-diach uprzemys³owienia rozbudowa bazy i infrastruktury gospodarczej – fabryk,

149

mostów, wie¿owców, systemu transportu, w tym produkcji samochodów, autobu-sów i wagonów kolejowych – nie pozostawia wiele stali do recyklingu.

Kiedy amerykañski przemys³ stalowy przestawi³ siê na wykorzystanie g³ówniez³omu, zmieni³o siê jego terytorialne rozmieszczenie. Dawniej by³ on skoncentro-wany w zachodniej Pensylwanii, gdzie by³ dostatek zarówno rudy ¿elaza, jak i wê-gla, natomiast nowoczesny przemys³ opieraj¹cy siê na ma³ych hutach wyposa¿o-nych w piece ³ukowe przetapiaj¹ce z³om jest rozmieszczony w ró¿nych czêœciachkraju, w Pó³nocnej Karolinie, Nebrasce i Teksasie. Ma³e huty dostarczaj¹ stali napotrzeby miejscowego przemys³u, umo¿liwiaj¹c lokalnym spo³ecznoœciom opiera-nie siê g³ównie na stali ju¿ wprowadzonej do obiegu gospodarczego49.

Drugim metalem wywieraj¹cym decyduj¹cy wp³yw na œrodowisko jest alumi-nium. Niektóre wyroby aluminiowe ³atwo utylizowaæ, inne – nie. Do tej drugiejkategorii nale¿y np. folia aluminiowa do pakowania gotowych do spo¿ycia mro¿o-nek. Natomiast aluminiowe puszki na napoje daj¹ siê zagospodarowaæ o wiele ³a-twiej. Ze 102 mld puszek aluminiowych zu¿ytych w 1998 r. w Stanach Zjednoczo-nych oko³o 64 mld trafi³o do wtórnego przetworzenia. Ten 63-procentowy wskaŸ-nik recyklingu jest jednak niski w porównaniu z niektórymi innymi krajami. WJaponii, która obecnie przoduje w tej dziedzinie, wynosi on 79%. Tu¿ za ni¹ pozo-staje Brazylia, gdzie recyklingowi poddawane jest 77% puszek aluminiowych. WJaponii wtórne wykorzystywanie aluminium jest wymuszone niedostatkiem miej-sca na sk³adowanie odpadów, podczas gdy w innych krajach jego si³¹ napêdow¹jest wysokie bezrobocie50.


Wykres 6.2. Zawartoœæ z³omu w stali produkowanej w Stanach Zjednoczonych w latach1984–1999


%


W Brazylii, gdzie bez pracy pozostaje wielu ludzi, recykling aluminiowychpuszek do napojów sta³ siê wa¿n¹ dziedzin¹ dzia³alnoœci gospodarczej. Ocenia siê,¿e oko³o 150 tys. Brazylijczyków zarabia na ¿ycie zbieraniem zu¿ytych opakowañdo napojów i dostarczaniem ich do punktów skupu, co przynosi im dochód w wyso-koœci 200 dol. miesiêcznie (dla porównania p³aca minimalna wynosi tam 81 dol.miesiêcznie). Za pieni¹dze ze sprzeda¿y 45 zu¿ytych puszek mo¿na kupiæ kilogramczarnej fasoli, a ze sprzeda¿y 35 puszek – kilogram ry¿u. Organizacja wtórnegoprzetwarzania puszek aluminiowych w Brazylii daje zatrudnienie wiêkszej liczbieludzi ni¿ przemys³ samochodowy51.

Mimo wysokiego stopnia zagospodarowania puszek iloœæ aluminium odzyski-wanego do wtórnego wykorzystania nie jest w skali œwiatowej wielka. W 1998 r. wStanach Zjednoczonych stanowi³a ona 33% krajowej produkcji tego metalu. Oko³opo³owy z tej iloœci stanowi³ z³om z zak³adów wytwarzaj¹cych ró¿ne wyroby alumi-niowe. Czêœæ odzyskiwana z wyrobów konsumpcyjnych zawieraj¹cych aluminiumby³a zatem niewielka. Jedn¹ z przyczyn niskiego odzysku aluminium jest to, ¿e odniedawna metal ten znajduje zastosowanie w produkcji samochodów i samolotów,tak ¿e obecnie jego dostêpna iloœæ do powtórnego wykorzystania jest ograniczona.W przeciwieñstwie do stali, której zu¿ycie po 1973 r. wzros³o nieznacznie, produk-cja aluminium nadal roœnie52.

Pocieszaj¹ce jest to, ¿e wtórne wykorzystanie i stali, i aluminium zwiêksza siê.Martwi to, ¿e skala ani jednego, ani drugiego nie roœnie doœæ szybko. O wiele zadu¿o aluminium i stali trafia na wysypiska œmieci.

Jak wspomnieliœmy wczeœniej, w warunkach gospodarki ekologicznej spo³e-czeñstwa korzystaj¹ w szerokim zakresie z surowców i materia³ów ju¿ wprowadzo-nych do obiegu gospodarczego. Na przyk³ad w ma³ym, gêsto zaludnionym stanieNew Jersey jest 8 hut stali, które przetapiaj¹ prawie wy³¹cznie z³om, i 13 papierni,które przetwarzaj¹ wy³¹cznie makulaturê. £¹cznie zak³ady te dostarczaj¹ na rynekproduktów wartoœci miliarda dolarów rocznie, zapewniaj¹c okolicznej ludnoœci miej-sca pracy oraz wp³ywy podatkowe. Trzeba dodaæ, ¿e te prosperuj¹ce stalownie ipapiernie pracuj¹ w stanie, gdzie nie ma kopalni rudy ¿elaza, a tylko niewiele jestlasów53.

W gospodarce ekologicznej huty wyposa¿one w piece ³ukowe, skutecznie prze-twarzaj¹ce stalowy z³om na gotowe wyroby stalowe, prawie ca³kowicie zast¹pi¹kopalnie rudy ¿elaza. Dojrza³e gospodarki przemys³owe zaczn¹ opieraæ siê w g³ów-nej mierze na tych zasobach materia³ów, które ju¿ s¹ w obiegu gospodarczym, ko-rzystaj¹c na niewielk¹ skalê ze œwie¿o wydobytych surowców. Jeœli chodzi o meta-le, takie jak stal i aluminium, to ich ubytki na skutek zu¿ycia bêd¹ minimalne.

151

Dziêki odpowiedniej polityce metal, je¿eli ju¿ zostanie wprowadzony do obiegugospodarczego, mo¿e byæ wykorzystywany w nieskoñczonoœæ.

PODSTAWY NOWEJ GOSPODARKI MATERIA£OWEJ

W naturze jednokierunkowe przep³ywy maj¹ krótki ¿ywot. To samo mo¿napowiedzieæ o gospodarce, która jest czêœci¹ ekosystemów Ziemi. Naszym zada-niem jest zaprojektowanie na nowo gospodarki materia³owej, tak aby by³a w zgo-dzie z ekosystemami. Cel ten mo¿na osi¹gn¹æ kilkoma sposobami. Wyroby nale¿yprojektowaæ tak, aby da³y siê ³atwo roz³o¿yæ i powtórnie przetworzyæ; nale¿y opra-cowaæ na nowo procesy wytwórcze, aby wyeliminowaæ powstawanie odpadów;zakazaæ u¿ywania jednorazowych pojemników na napoje; dokonywaæ zakupówpañstwowych w celu rozszerzenia rynków surowców wtórnych; rozwijaæ i stoso-waæ technologie materia³ooszczêdne; zakazaæ wydobycia z³ota, a przynajmniej u¿y-wania do jego ekstrakcji roztworów cyjanków i rtêci; wprowadziæ „podatek odpa-dowy” oraz zaprzestaæ subsydiowania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska.

Niektóre kraje podejmuj¹ takie kroki. Niemcy, a ostatnio Japonia zaczê³y wy-magaæ, by takie wyroby, jak samochody, urz¹dzenia gospodarstwa domowego ibiurowe by³y projektowane tak, aby mo¿na je by³o ³atwo rozmontowaæ i przetwo-rzyæ. W maju 2001 r. parlament japoñski uchwali³ surow¹ ustawê o recyklingu arty-ku³ów gospodarstwa domowego, która zakazuje wyrzucania pralek, telewizorów iurz¹dzeñ klimatyzacyjnych. U¿ytkownicy ponosz¹ przy tym koszt demonta¿u tychurz¹dzeñ w postaci op³at dla firm recyklingowych. Mog¹ one wynosiæ do 60 dol. zalodówkê albo 35 dol. za pralkê. Stwarza to silny nacisk na projektowanie tych urz¹-dzeñ, tak aby mo¿na je by³o ³atwiej i mniejszym kosztem zdemontowaæ54.

Przy budowaniu gospodarki ekologicznej pierwszoplanowym zadaniem stajesiê stworzenie warunków do szybkiego demonta¿u i zagospodarowania kompute-rów, które w zwi¹zku z postêpem technologicznym starzej¹ siê w ci¹gu kilku lat.

Innym posuniêciem w polityce gospodarczej mog¹cym powa¿nie zmniejszyæzu¿ycie materia³ów mo¿e byæ wydanie zakazu u¿ycia jednorazowych pojemnikówna napoje, co ju¿ zrobi³y Dania i Finlandia. Na przyk³ad Dania wyda³a taki zakaz wodniesieniu do napojów bezalkoholowych w 1977 r., a w odniesieniu do piwa – w1981 r. Zakaz u¿ywania jednorazowych opakowañ do napojów wprowadzi³y w³a-dze kanadyjskiej Wyspy Ksiêcia Edwarda. We wszystkich trzech przypadkach gwa³-townie zmniejszy³a siê iloœæ œmieci wywo¿onych na wysypiska55.

Produkcja pojemników na napoje obci¹¿a œrodowisko w niejednakowym stopniu.Wyprodukowanie szklanej butelki wielokrotnego u¿ytku wymaga zu¿ycia o 1/5 mniej



energii, jakiej potrzeba na wyprodukowanie puszki aluminiowej z odzysku, zak³adaj¹c,¿e butelka bêdzie nape³niana 15 razy, co mo¿e siê okazaæ ostro¿nym za³o¿eniem56.

Du¿o mo¿na oszczêdziæ na kosztach transportu, poniewa¿ opakowania by³ybyodwo¿one z powrotem do rozlewni albo browarów, gdzie zosta³y nape³nione. Kie-dy u¿ywa siê pojemników jednorazowych, czy szklanych, czy aluminiowych, którepodlegaj¹ recyklingowi, musz¹ one byæ dowo¿one do zak³adu, gdzie bêd¹ przeto-pione, uformowane na nowo i przewiezione z powrotem do wytwórni napojów albobrowarów.

Inna mo¿liwoœæ zmniejszenia zu¿ycia materia³ów istnieje w sektorze transpor-tu. W miarê, jak miasta bêd¹ przebudowywaæ systemy komunikacji miejskiej,d¹¿¹c do polepszenia warunków ¿ycia mieszkañców – zwiêkszenia mobilnoœci,polepszenia jakoœci powietrza, zmniejszenia korków, a tak¿e dostarczenia okazjido za¿ywania ruchu – odpowiednio zmniejszy siê u¿ycie samochodów (zob. roz-dzia³ 9).

Jeszcze wiêksze znaczenie ni¿ projektowanie produktów ma zmiana procesówwytwórczych prowadz¹ca do ca³kowitego wyeliminowania zanieczyszczaj¹cychodpadów. Wiele ze stosowanych obecnie technologii opracowano w czasach, kiedyskala gospodarki by³a o wiele mniejsza i poziom zanieczyszczeñ nie grozi³ znisz-czeniem ekosystemów. Teraz coraz wiêcej przedsiêbiorstw uœwiadamia sobie, ¿enie mo¿e ich nadal stosowaæ, a niektóre firmy, jak Dupont, postawi³o sobie za celca³kowite wyeliminowanie emisji szkodliwych substancji57.

Inna droga do zmniejszenia iloœci odpadów prowadzi przez technologiczne ³¹-czenie zak³adów produkcyjnych, tak aby odpady bêd¹ce produktem jednego proce-su mog³y byæ wykorzystywane jako surowiec wyjœciowy w drugim. Wielka japoñ-ska firma elektroniczna NEC jest jednym z pierwszych przedsiêbiorstw wielonaro-dowych, które zastosowa³o taki system w swoich zak³adach produkcyjnych. Abyu³atwiæ wspó³pracê zak³adów wytwórczych, które zagospodarowuj¹ odpady, firmyi pañstwa odpowiednio projektuj¹ swój park maszynowy. W przemyœle, jak w na-turze, odpady z jednego zak³adu s¹ obecnie surowcem dla innego58.

BodŸców rynkowych sk³aniaj¹cych do recyklingu mo¿e dostarczaæ polityka za-kupów pañstwowych. Kiedy np. administracja prezydenta Clintona wyda³a w 1993 r.rozporz¹dzenie zobowi¹zuj¹ce wszystkie agendy pañstwowe do kupowania, po-czynaj¹c od 1995 r., tylko takiego papieru, który zawiera co najmniej 20% surowcawtórnego (a od 2000 r. 25%), stworzy³a w ten sposób silny bodziec sk³aniaj¹cyproducentów papieru do wykorzystania w procesach wytwórczych makulatury. Po-niewa¿ w USA pañstwo jest najwiêkszym nabywc¹ papieru, w ten sposób powsta³ch³onny rynek papieru z surowców wtórnych59.

153

Jak podaje John E. Young, kilka rz¹dów stanowych osi¹gnê³o ten sam cel, usta-nawiaj¹c minimalne wskaŸniki zawartoœci surowców wtórnych w papierze gazeto-wym. Pisze on, ¿e liczba zak³adów przerabiaj¹cych makulaturê w Ameryce Pó³noc-nej wzros³a z 9 w 1988 r. do 29 w 1994 r. Stworzy³o to rynek zbytu dla papierugazetowego, który zosta³ przekszta³cony z ekonomicznego obci¹¿enia w wartoœcio-wy towar na sprzeda¿60.

Odmaterializowanie gospodarki jest umo¿liwione dziêki nowym, mniej mate-ria³och³onnym technologiom. Telefony komórkowe, które dzia³aj¹ przy wykorzy-staniu gêsto rozsianych przekaŸników naziemnych albo satelitów przekazuj¹cychsygna³y, maj¹ najwiêkszy udzia³ w rozwoju telefonii w krajach rozwijaj¹cych siê.Kraje te nie musz¹, jak to czyni³y pañstwa rozwiniête, inwestowaæ w budowê liniitelefonicznych, zu¿ywaj¹c milionów kilometrów miedzianego drutu. Nie dalej jakw 1990 r. telefony komórkowe by³y rzadkoœci¹, w 1996 r. sprzedano ich 51 mlnsztuk, wiêcej ni¿ telefonów stacjonarnych, których liczba wzros³a o 47 mln sztuk.

W 1999 r. sprzeda¿ telefonów komórkowych by³a prawie trzykrotnie wiêkszani¿ telefonów stacjonarnych, wynios³a bowiem 172 mln w porównaniu z 63 mln apa-ratów ³¹cznoœci przewodowej. W tym roku znajdowa³o siê w u¿ytkowaniu 491 mlntelefonów komórkowych i 907 mln telefonów tradycyjnych. W 2005 r. liczba tele-fonów komórkowych prawdopodobnie przewy¿szy liczbê telefonów stacjonarnych61.

Nowa technika ³¹cznoœci pojawi³a siê na scenie w najbardziej odpowiednimczasie dla krajów rozwijaj¹cych siê, takich jak Chiny i Indie, które maj¹ niewieletelefonów w tradycyjnych sieciach. W ci¹gu zaledwie kilku lat Chiny wyprzedzi³ypod wzglêdem liczby abonentów telefonii komórkowej Japoniê, pozostaj¹c w tylejedynie za Stanami Zjednoczonymi. Mo¿emy siê wiêc spodziewaæ, ¿e w przysz³o-œci ludnoœæ œwiata bêdzie po³¹czona sieci¹ telefoniczn¹, która nie bêdzie wymaga³au¿ycia milionów ton miedzianego drutu62.

Dotychczasowe wysi³ki zmierzaj¹ce do ograniczenia zu¿ycia materia³ów by³yraczej ma³o ambitne – opiera³y siê przewa¿nie na programach zagospodarowaniasurowców wtórnych. W 1992 r. we Francji pod przewodnictwem Friedricha Schmi-dta-Bleecka zorganizowa³a siê grupa o nazwie Factor 10 Institute. Jej celem jestzwiêkszenie produktywnoœci zasobów dziesiêciokrotnie, co – jak wierz¹ jej cz³on-kowie – le¿y w granicach mo¿liwoœci istniej¹cych technologii i metod zarz¹dzania,je¿eli tylko polityka gospodarcza stworzy do tego odpowiednie bodŸce. Przyznaj¹oni, ¿e dziesiêciokrotne zwiêkszenie produktywnoœci zasobów, tzn. zmniejszeniemateria³och³onnoœci o 90%, bêdzie „...oznacza³o radykalne zerwanie z tradycyj-nym za³o¿eniem, ¿e zdrowa gospodarka to taka, która zu¿ywa coraz wiêcej energii,materia³ów i zasobów oraz produkuje coraz wiêcej dóbr, tworzy coraz wiêcej miejsc



pracy i coraz wiêkszy dochód”. W niektórych przypadkach ograniczenie zu¿yciamo¿e byæ nawet wiêksze; np. zast¹pienie samochodów rowerami dla rozgêszczeniaruchu w zat³oczonych miastach mog³oby zmniejszyæ zu¿ycie materia³ów o ponad90%63.

Chocia¿ budownictwu poœwiêca siê stosunkowo mniej uwagi, poch³ania ononajwiêcej materia³ów, w szczególnoœci stali i cementu. Proste zabiegi, jak wyd³u¿e-nie ¿ywotnoœci budynków, mog¹ wydatnie ograniczyæ zu¿ycie tych materia³ów orazenergii potrzebnej do ich produkcji.

Krótka charakterystyka górnictwa z³ota w tym rozdziale nasuwa pytania, czypo¿ytek spo³eczny z produkcji tego metalu przewy¿sza jej koszty ekologiczne. Oko³o85% z³ota wydobywanego co roku przeznacza siê na wyrób bi¿uterii noszonej jakosymbol statusu spo³ecznego, czêsto tylko dla demonstrowania bogactwa przez nik³¹mniejszoœæ ludnoœci œwiata.

Potrzebê utrzymania produkcji z³ota w przysz³oœci kwestionuje turecka dzia-³aczka ochrony przyrody Birsel Lempke, laureatka Nagrody Godne ¯ycie (RightLivelihood Award), czêsto nazywanej drugim Noblem*. W miarê, jak analizy do-starczaj¹ wiêcej informacji o kosztach ekologicznych górnictwa z³ota, pojawiaj¹siê powa¿ne w¹tpliwoœci co do tego, czy op³aca siê obracanie wielkich obszarówziemi w „krajobraz ksiê¿ycowy”, jak to nazywa Lempke. Zaznacza ona, ¿e niewystêpuje przeciw z³otu jako takiemu, ale przeciw œmiercionoœnym chemikaliom,takim jak cyjanki i rtêæ, które dostaj¹ siê do ekosystemów w procesie przetwarzaniarud z³ota64.

Jeœli koszty spo³eczne produkcji z³ota przewy¿szaj¹ korzyœci, to wypada posta-wiæ pytanie, jaki jest najlepszy sposób jej stopniowej likwidacji. Jedn¹ z metodmo¿e byæ takie opodatkowanie z³ota, aby koszty jego wydobycia odzwierciedla³ykoszty zniszczenia œrodowiska ponoszone przez ca³e spo³eczeñstwo, ³¹cznie z kosz-tami zniszczeñ krajobrazu wynikaj¹cymi z koniecznoœci przetworzenia ponad 700mln ton rudy rocznie i ska¿eñ cyjankami i rtêci¹. Taki podatek prawdopodobniezwiêkszy³by cenê z³ota kilka razy. Innym sposobem mo¿e byæ wynegocjowaniemiêdzynarodowej umowy zakazuj¹cej stosowania w górnictwie z³ota cyjanków irtêci, podobnie jak to siê sta³o ostatnio w przypadku zakazu u¿ycia 12 truj¹cychsubstancji chemicznych. Mo¿na te¿ pos³u¿yæ siê obu sposobami. Niezale¿nie odtego, który z nich oka¿e siê skuteczniejszy, zarówno obecne, jak i przysz³e pokole-nia odnios¹ korzyœæ65.

* Nagroda ustanowiona w 1980 r. przez Szweda Jakoba von Uexhulla dla uhonorowania tych, którzyzas³u¿yli siê dla ulepszenia warunków ¿ycia na Ziemi [przyp. t³um.].

155

Inn¹ dziedzin¹ gospodarki, której przydatnoœæ dla spo³eczeñstwa kwestionuj¹obroñcy œrodowiska, jest produkcja butelkowanej wody. Œwiatowy Fundusz na rzeczOchrony Przyrody (World Wide Fund for Nature – WWF), skupiaj¹cy 5,2 mln cz³on-ków, opublikowa³ w kwietniu 2001 r. studium wzywaj¹ce konsumentów do nieku-powania takiej wody i dowodz¹ce, ¿e nie jest ona ani bezpieczniejsza, ani zdrowszaod wody z kranu, chocia¿ mo¿e byæ nawet 1000 razy dro¿sza66.

WWF zwraca uwagê, ¿e w Stanach Zjednoczonych i Europie obowi¹zuje wiê-cej norm okreœlaj¹cych jakoœæ wody wodoci¹gowej ni¿ wody butelkowanej. Cho-cia¿ przemyœlne metody marketingowe w krajach uprzemys³owionych przekona³ywielu konsumentów, ¿e woda z butelek jest zdrowsza, badania WWF nie dostarczy-³y argumentów na poparcie tego twierdzenia. Dla tych, którzy zamieszkuj¹ tereny,gdzie woda jest niezdrowa, jak w niektórych miastach Trzeciego Œwiata, taniej by-³oby gotowaæ j¹ albo filtrowaæ zamiast kupowaæ w butelkach67.

Stopniowa rezygnacja z u¿ywania wody butelkowanej wyeliminowa³aby po-trzebê anga¿owania armii ciê¿arówek do jej transportu i rozwo¿enia do odbiorców.To z kolei zmniejszy³oby iloœæ materia³ów potrzebnych do produkcji tych ciê¿aró-wek, jak równie¿ ograniczy³oby korki na drogach, zanieczyszczenie powietrza ijego nasycenie dwutlenkiem wêgla, bêd¹ce skutkiem ich eksploatacji68.

Jednym z najbardziej owocnych – z punktu widzenia ochrony œrodowiska –posuniêæ w polityce gospodarczej by³oby zniesienie subsydiów, które zachêcaj¹ dozu¿ywania surowców. Najwiêcej korzysta z nich sektor energetyczny. Na przyk³adwe Francji pañstwowy koncern aluminiowy kupuje energiê elektryczn¹ po silniedotowanej cenie 1,5 centa/kWh, podczas gdy przedsiêbiorstwa innych ga³êzi prze-mys³u p³ac¹ 6 centów/kWh, a gospodarstwa domowe – prawie 12 centów/kWh. WKanadzie rz¹d Quebecu tak¿e zapewnia przemys³owi aluminiowemu dostawy elek-trycznoœci w cenie 1,5 centa/kWh. Bez tych olbrzymich subsydiów przemys³ tenprawdopodobnie nie móg³by produkowaæ z zyskiem jednorazowych opakowañ donapojów. Z subsydiów dla przemys³u aluminiowego poœrednio korzystaj¹ przewoŸ-nicy, zarówno linie lotnicze, jak i przedsiêbiorstwa transportu samochodowego, cozachêca ludzi do podró¿owania – bardzo energoch³onnego zajêcia69.

Najbardziej zdecydowanym posuniêciem w d¹¿eniu do „odmaterializowania”gospodarki by³oby wprowadzenie podatku od spalania paliw kopalnych, odzwier-ciedlaj¹cego pe³ny koszt wydobycia wêgla i ropy naftowej dla spo³eczeñstwa, za-nieczyszczenia powietrza zwi¹zanego z wykorzystaniem tych paliw i w konsekwencjizmian klimatu. Podatek od emisji zwi¹zków wêgla ukszta³towa³by bardziej reali-styczn¹ cenê energii; obci¹¿enia takim podatkiem zosta³yby przeniesione na ener-goch³onne materia³y i doprowadzi³yby do ograniczenia ich zu¿ycia.



Naczelnym celem budowania ekologicznego sektora gospodarki materia³owejjest sprawienie, aby rynek wysy³a³ sygna³y rzetelnie odzwierciedlaj¹ce rzeczywi-stoœæ. Jak mówi dzia³acz ochrony œrodowiska i przewodnicz¹cy Bundestagu Ernstvon Weizsäcker, „Wyzwaniem jest zmuszenie rynku do mówienia ekologicznej praw-dy”. Aby pomóc w tym rynkowi, musimy wprowadziæ nie tylko podatek wêglowy,lecz tak¿e „podatek odpadowy”, aby ci, którzy produkuj¹ odpady, pokrywali pe³nekoszty ich uprz¹tniêcia, i aby potencjalnie truj¹ce wyziewy nie zagra¿a³y nam wnieskoñczonoœæ70.

157

ROZDZIA£ 7

NAKARMIÆ WSZYSTKICH DO SYTA*

W listopadzie 1965 r. sekretarz rolnictwa USA Orville Freeman zapyta³, czyzechcia³bym opracowaæ plan rozwoju rolnictwa Indii. Tego lata zawiod³y monsu-ny, co grozi³o temu krajowi katastrofaln¹ klêsk¹ g³odu. Indie zaniedbywa³y swojerolnictwo, przyznaj¹c priorytet rozwojowi przemys³u, i nie mia³y zapasów zbo¿a.Jak to uj¹³ pewien funkcjonariusz z New Delhi, „Nasze rezerwy s¹ w spichlerzachw Kansas”.

Prezydent Lyndon Johnson martwi³ siê tym, poniewa¿ wiedzia³, ¿e Stany Zjed-noczone nie by³yby w stanie ¿ywiæ przez d³u¿szy czas rosn¹cej liczby mieszkañ-ców Indii. Chcia³, ¿eby opracowano plan rozwoju rolnictwa dla Indii i ¿eby ten krajpodpisa³ porozumienie zobowi¹zuj¹ce go do szybkiej realizacji tego planu w za-mian za masow¹ pomoc ¿ywnoœciow¹. Poniewa¿ pracowa³em w DepartamencieRolnictwa jako analityk problemów azjatyckiego rolnictwa i by³em obeznany – pospêdzeniu w indyjskich wioskach czêœci 1956 r. – z sytuacj¹ w Indiach, powierzonomi opracowanie takiego planu.

Najwa¿niejsze kroki, które Indie powinny by³y przedsiêwzi¹æ, by³y oczywiste.Pierwszym powinno by³o byæ odst¹pienie od prowadzonej w interesie ludnoœci miastpolityki wyznaczania cen maksymalnych na zbo¿e, zniechêcaj¹cej do inwestowa-nia w rolnictwo, i zast¹pienie jej polityk¹ subsydiowania cen, która zachêca³abyrolników do inwestowania w podnoszenie jakoœci gleb i inne przedsiêwziêcia sprzy-jaj¹ce wzrostowi produkcji. Drugim krokiem powinno by³o byæ wy³¹czenie prze-

* Jest to zmieniona wersja rozdzia³u Eradicating Hunger: A Growing Challenge, w: Lester R. Brown i inni,State of the World 2001, W.W. Norton, New York 2001.


mys³u nawozów sztucznych z sektora pañstwowego, w którym budowa fabryki na-wozów potrafi³a trwaæ do 9 lat, i w³¹czenie go do sektora prywatnego, gdzie takiezak³ady mog³y powstawaæ w ci¹gu 2 lat. Trzecim – siêgniêcie po obfite zasobywód gruntowych do irygacji. Czwartym – szybkie upowszechnienie wysoko wy-dajnych gatunków pszenicy, które by³y ju¿ zbadane i uznane za odpowiednie dlaIndii.

W ci¹gu roku, jaki up³yn¹³ od podpisania wspomnianego porozumienia, StanyZjednoczone dostarczy³y Indiom 1/5 swoich zbiorów pszenicy, uzupe³niaj¹c w tensposób braki spowodowane nieurodzajem. Codziennie dwa statki wy³adowane psze-nic¹ dla Indii opuszcza³y porty amerykañskie; by³ to najwiêkszy przerzut zbo¿a whistorii stosunków miêdzy obu krajami. W latach 1965–1973 Indie podwoi³y zbio-ry pszenicy; takiego przyrostu nie osi¹gn¹³ dotychczas ¿aden z wielkich krajów.Plan rozwoju rolnictwa przyniós³ wiêc nadspodziewanie dobre wyniki; Indie sta³ysiê samowystarczalne pod wzglêdem produkcji zbo¿a1.

Plan, który opracowa³em w listopadzie 1965 r., by³ trudny. Podobne plany mo-g³oby jednak nakreœliæ wielu innych ekspertów, poniewa¿ konieczne posuniêciaby³y najzupe³niej oczywiste. Jednak¿e dzisiaj, przy przewidywanym wzroœcie licz-by ludnoœci do 563 mln w 2050 r., Indie stoj¹ przed o wiele wiêkszym wyzwaniem.Dostosowanie w cywilizowany sposób poda¿y ¿ywnoœci do liczby mieszkañcówmo¿e teraz zale¿eæ w wiêkszym stopniu od skutecznoœci polityki planowania rodzi-ny, nastawionej na szybkie upowszechnienie modelu mniej licznej rodziny, ni¿ odrolników. W Indiach, jak w ca³ym œwiecie, erozja gruntów, wyczerpywanie siê Ÿró-de³ wody i zmiany klimatyczne s¹ g³ównymi zagro¿eniami zrównowa¿onego roz-woju rolnictwa i ca³ego sektora ¿ywnoœciowego gospodarki ekologicznej2.

Zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci dla wy¿ywienia rosn¹cej ludnoœci œwiata bê-dzie obecnie o wiele trudniejsze ni¿ w ubieg³ym pó³wieczu. W drugiej po³owie XX w.rolnicy prawie potroili zbiory zbo¿a, z 631 mln ton w 1950 r. do 1835 mln ton w2000 r. Przyrost produkcji w ubieg³ym pó³wieczu by³ prawie dwa razy wiêkszy ni¿w ca³ej wczeœniejszej historii rolnictwa do roku 1950, licz¹cej oko³o 11 tys. lat3.

Mimo tak imponuj¹cego sukcesu, jego skutki zosta³y w wiêkszej czêœci zne-utralizowane przez wzrost liczby ludnoœci. Dzisiaj z licz¹cej 6,1 mld populacji œwiata1,1 mld ludzi nadal jest niedo¿ywionych i cierpi na niedowagê. Mo¿na bez przesa-dy powiedzieæ, ¿e ich ¿yciem kieruje g³ód i lêk przed œmierci¹ g³odow¹4.

Likwidacja g³odu i nakarmienie wszystkich nowych mieszkañców Ziemi jestszlachetnym wyzwaniem, któremu sprostanie staje siê jednak coraz trudniejsze, po-niewa¿ dwa z trzech ekosystemów – pastwiska i ³owiska dalekomorskie – zosta³ywyeksploatowane do granic, a nawet ponad granice ich zrównowa¿onej wydajno-

159

œci. Produktywnoœæ ziem uprawnych nie osi¹gnê³a jeszcze takich granic, ale jejwzrost zosta³ w ostatniej dekadzie spowolniony.

W najbardziej podstawowej postaci g³ód jest problemem produktywnoœci. Lu-dzie s¹ g³odni dlatego, ¿e nie produkuj¹ dostatecznej iloœci ¿ywnoœci potrzebnej nazaspokojenie swoich potrzeb albo ¿e nie zarabiaj¹ doœæ pieniêdzy, ¿eby j¹ kupiæ.Jedynym trwa³ym rozwi¹zaniem jest zwiêkszenie produktywnoœci ziemi; jest tozadanie skomplikowane, poniewa¿ w krajach rozwijaj¹cych siê ci¹gle zmniejszasiê zarówno obszar ziem uprawnych, jak i iloœæ wody do nawadniania.

STAN FAKTYCZNY

Jak powiedziano, 1,1 mld ludzi jest niedo¿ywionych i cierpi na niedowagê.Zbie¿noœæ tej liczby z szacunkiem Banku Œwiatowego, wed³ug którego 1,3 mldludzi ¿yje w ubóstwie definiowanym jako utrzymywanie siê co najwy¿ej za 1 dol.dziennie, nie jest niespodziank¹. Ubóstwo i g³ód id¹ w parze5.

Postêpy w walce z g³odem w Azji Wschodniej i Ameryce £aciñskiej sprawi³y,¿e nadal zjawisko to koncentruje siê na subkontynencie indyjskim i w Afryce sub-saharyjskiej. W tych regionach wiêkszoœæ g³oduj¹cych ¿yje na wsi. Bank Œwiatowypodaje, ¿e 72% z 1,3 mld ludzi ubogich ¿yje w regionach wiejskich. Wiêkszoœæ znich jest niedo¿ywiona, skazana na krótkie ¿ycie. Ci ubodzy wieœniacy zamieszku-j¹ najczêœciej nie produktywne, nawadniane równiny, ale pó³pustynne i pustynneobrze¿a obszarów uprawnych albo bardzo podatne na erozjê strome zbocza w gór-nych partiach zlewisk rzecznych. Zwalczenie g³odu zale¿y od ustabilizowania tychdelikatnych ekosystemów6.

Wiêkszoœæ ubogich mieszkañców œwiata ¿yje w krajach o szybko rosn¹cej po-pulacji, gdzie ubóstwo i wzrost demograficzny wzajemnie siê potêguj¹. Na przy-k³ad na subkontynencie indyjskim co roku przybywa 21 mln ludzi, czyli prawietyle, ile liczy Australia. W po³owie wieku ludnoœæ tego regionu, ju¿ teraz cierpi¹canajwiêkszy g³ód na Ziemi, powiêkszy siê o dalszych 900 mln7.

¯aden pojedynczy czynnik nie ma tak du¿ego wp³ywu na mo¿liwoœci walki zg³odem w tym regionie jak wzrost liczby ludnoœci. W spo³ecznoœciach wiejskich, wktórych gospodarstwa s¹ przekazywane z jednego pokolenia na drugie, s¹ one zwy-kle dzielone miêdzy dzieci. W warunkach szybkiego wzrostu demograficznego izwi¹zanego z tym rozdrabniania gospodarstw, za ¿ycia dwóch pokoleñ kurcz¹ siêone do tego stopnia, ¿e nie bêd¹ w stanie wy¿ywiæ uprawiaj¹cych je ludzi. W latach1970–1990 liczba gospodarstw o powierzchni poni¿ej 2 hektarów w Indiach wzro-s³a z 49 mln do 82 mln. Przyjmuj¹c, ¿e tendencja ta utrzyma³a siê w dalszych la-

Nakarmiæ wszystkich do syta


tach, w Indiach jest teraz ponad 90 mln gospodarstw o powierzchni poni¿ej 2 hek-tarów. Je¿eli ka¿da rodzina liczy 6 cz³onków, to w pu³apce zachwianej równowagimiêdzy iloœci¹ ziem uprawnych a liczb¹ ludnoœci znalaz³o siê 540 mln mieszkañ-ców Indii – prawie po³owa8.

W Bangladeszu œrednia powierzchnia gospodarstwa ju¿ obni¿y³a siê do nieca-³ego hektara. Wed³ug jednego z opracowañ, „...ugruntowana tradycja dzielenia zie-mi po równo miêdzy wszystkich synów i córki prowadzi do coraz powszechniejszejbezrolnoœci i skrajnego rozdrobnienia w³asnoœci ziemskiej”. Poza milionami tych,którzy dzisiaj nie maj¹ ziemi, dalsze miliony maj¹ tak ma³e dzia³ki gruntu, ¿e prak-tycznie te¿ s¹ bezrolni9.

Afryce, gdzie liczba ludnoœci roœnie najszybciej w œwiecie, grozi podobny spa-dek powierzchni ziemi uprawnej przypadaj¹cej na 1 mieszkañca. Na przyk³ad wrazze wzrostem liczby ludnoœci Nigerii ze 114 mln obecnie do prognozowanych 278mln w 2050 r. powierzchnia uprawy zbo¿a – przewa¿nie pó³pustynna i nienawad-niana – w przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy siê z 0,15 hektara do 0,06 hekta-ra. Przy obecnych tendencjach demograficznych perspektywy ¿ywnoœciowe Nige-rii s¹ ma³o zachêcaj¹ce10.

Innym czynnikiem utrudniaj¹cym zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci jest brakwody. Jak zauwa¿ono wczeœniej, prawie wszyscy z 3,2 mld ludzi, o które powiêk-szy siê ludnoœæ globu w ci¹gu nadchodz¹cych 50 lat, urodz¹ siê w krajach ju¿ terazcierpi¹cych na niedostatek wody, takich jak Indie, Pakistan, pañstwa BliskiegoWschodu oraz pó³pustynne regiony Afryki. W Indiach poziom wód gruntowych ju¿opada, poniewa¿ zu¿ycie przewy¿sza tam zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wo-donoœnych. Dla wielu krajów cierpi¹cych na brak wody walka z g³odem przy szyb-ko powiêkszaj¹cej siê liczbie ludnoœci jest jak wspinanie siê po ruchomych scho-dach jad¹cych w dó³11.

Przy oczekiwanym wzroœcie liczby ludnoœci œwiata w ci¹gu najbli¿szego 20-lecia o 80 mln rocznie zwiêkszenie produkcji ¿ywnoœci bêdzie trudniejsze. Wydaj-noœæ trzech ekosystemów ¿ywnoœciowych – ziemi uprawnej, pastwisk i ³owiskdalekomorskich – przez wiêksz¹ czêœæ drugiej po³owy XX w. szybko ros³a. Terazsytuacja siê zmienia.

Jak ju¿ stwierdzono, w latach 1950–2000 œwiatowe zbiory zbo¿a prawie siêpotroi³y. Produkcja zbo¿a na g³owê mieszkañca wzros³a o prawie 40%, gdy¿ wzrostzbiorów przewy¿sza³ przyrost populacji. Rosn¹ca poda¿ zbo¿a poprawi³a sytuacjê¿ywnoœciow¹ du¿ej czêœci ludzkoœci, jednak po roku 1984 wzrost produkcji by³wolniejszy, pozostaj¹c w tyle za przyrostem liczby ludnoœci. Do 2000 r. produkcjaw przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy³a siê w stosunku do najwy¿szego pozio-

161

mu o 11% (zob. tablica 7.1). Spadek ten dotyczy g³ównie Afryki, gdzie wzrostludnoœci by³ o wiele szybszy ni¿ przyrost produkcji, oraz by³ego Zwi¹zku Radziec-kiego, którego gospodarka skurczy³a siê od 1990 r. o po³owê, z czym wi¹za³ siêspadek poziomu ¿ycia12.

Tablica 7.1. Produkcja zbo¿a, wo³owiny i baraniny oraz produktów morza na œwiecie wlatach 1950–2000 per capita

Produkt Lata Wzrost (w %) Lata Spadek (w %)

Zbo¿a 1950–1984 +38 1984–2000 –11Wo³owina i baranina 1950–1972 +44 1972–2000 –15Produkty morza 1950–1988 +112 1988–1998 –17

• r ó d ³ o: Production, Supply, and Distribution, U.S. Department of Agriculture (USDA), Washington,

elektroniczna baza danych, uaktualniona w maju 2001 r.

Ze œwiatowych zbiorów zbo¿a mniej wiêcej 1,2 mld ton przypada na konsump-cjê bezpoœredni¹, a z pozosta³ych 635 mln ton (36%) wiêksza czêœæ jest konsumo-wana poœrednio w postaci miêsa zwierz¹t hodowlanych, ptactwa domowego i kul-tur wodnych. Czêœæ zbo¿a zu¿ywanego na paszê przez wielk¹ trójkê producentów¿ywnoœci jest bardzo ró¿na – od 4% w Indiach do 25% w Chinach i 65% w StanachZjednoczonych13.

W ostatnim pó³wieczu ogromny wzrost zapotrzebowania na proteiny by³ za-spokajany w wiêkszej czêœci dziêki wzrostowi produkcji miêsa pochodz¹cego zhodowli pasterskiej i produktom morza dostarczanym przez rybo³ówstwo daleko-morskie. Œwiatowa produkcja wo³owiny i baraniny wzros³a z 24 mln ton w 1950 r.do 65 mln ton w roku 2000, co oznacza niemal jej potrojenie. Wiêksza czêœæ tegoprzyrostu przypad³a jednak na lata 1950–1972, kiedy wyniós³ on 44%. Od 1972 r.produkcja wo³owiny i baraniny na g³owê mieszkañca zmniejszy³a siê o 15%14.

W 2000 r. hodowla oparta na wolnym wypasie dostarcza³a mniej wiêcej 4/5

œwiatowej produkcji wo³owiny i baraniny, czyli oko³o 52 mln ton. Poniewa¿ pa-stwiska na ca³ym œwiecie s¹ eksploatowane na granicy albo ponad granice wydaj-noœci, w przysz³oœci przyrost produkcji bêdzie pewnie niewielki15.

Wzrost po³owów dalekomorskich by³ jeszcze wiêkszy ni¿ przyrost produkcjiwo³owiny i baraniny – zwiêkszy³y siê one z 19 mln ton w 1950 r. do 86 mln ton w1998 r. Ten ponad czterokrotny wzrost tak¿e w wiêkszoœci przypada³ na lata 1950–1988, a wiêc okres, w którym tempo wzrostu po³owów w skali rocznej wynosz¹ce3,8% by³o co najmniej dwa razy szybsze ni¿ tempo przyrostu populacji œwiata. W



rezultacie po³owy dalekomorskie w przeliczeniu na 1 mieszkañca zwiêkszy³y siê z 8kg w 1950 r. do 17 kg w 1988 r. Od tego czasu zmniejszy³y siê o oko³o 17%. Zmianasytuacji polega na tym, ¿e rybacy i hodowcy nie s¹ ju¿ w stanie zaspokoiæ rosn¹cegozapotrzebowania na ¿ywnoœæ. Po raz pierwszy od pocz¹tków cywilizacji odpowie-dzialnoœæ za zaspokojenie przysz³ych potrzeb ¿ywnoœciowych spada na rolników16.

JAK ZWIÊKSZYÆ PRODUKTYWNOŒÆ ZIEMI?

Zwa¿ywszy, ¿e na œwiecie jest ma³o nowej ziemi nadaj¹cej siê pod uprawê,podstawowe znaczenie dla wy¿ywienia przybywaj¹cych co roku 80 mln ludzi mazwiêkszenie produktywnoœci zagospodarowanych gruntów. Ma to tak¿e g³ówne zna-czenie dla ochrony ekosystemów. Jeœli rolnicy nie byliby w stanie niemal potroiæ,licz¹c od 1950 r., produktywnoœci ziemi, trzeba by wytrzebiæ na potrzeby produkcji¿ywnoœci po³owê zachowanych jeszcze lasów.

Znamy co najmniej trzy sposoby zwiêkszenia produktywnoœci ziem uprawnych:zwiêkszenie plonów z hektara, wzrost liczby zbiorów w ci¹gu roku oraz lepszewykorzystanie zbiorów przez zagospodarowanie resztek po¿niwnych na pasze dlaprze¿uwaczy daj¹cych miêso i mleko.

Zwiêkszanie wydajnoœci ziem uprawnych staje siê coraz trudniejsze. W ci¹guminionych 100 lat agrobiolodzy ogromnie podnieœli genetyczn¹ wydajnoœæ g³ów-nych zbó¿ – pszenicy, ry¿u i kukurydzy. Postêp polega³ na zwiêkszeniu odsetkaproduktu fotosyntezy zu¿ywanego przez roœliny do budowy nasion. Pocz¹tkowonieuszlachetnione gatunki pszenicy wykorzystywa³y na to niewiele wiêcej ni¿ 20%tego produktu, natomiast dzisiaj w najbardziej wydajnych odmianach czêœæ prze-twarzana w nasiona wzros³a do 50%. Granicê mo¿liwoœci zwiêkszania udzia³u zia-ren w przetwarzaniu produktu fotosyntezy okreœla siê teoretycznie na 60%, ponie-wa¿ jest on tak¿e potrzebny do budowy korzeni, ³odyg i liœci roœlin17.

Wykorzystanie genetycznego potencja³u nowych odmian nasion zale¿y odzmniejszenia ich wymagañ w zakresie zasilania okreœlonymi substancjami od¿yw-czymi lub nawadniania gruntów. Do uzupe³nienia braków substancji od¿ywczychstosuje siê nawozy o odpowiednim sk³adzie. Rozrost miast w ubieg³ym wieku do-prowadzi³ do masowego przerywania cyklów obiegu substancji od¿ywczych, coutrudni³o ich powrót, w odpadach produkowanych przez cz³owieka, z powrotem doziemi; skaza³o to œwiat na coraz wiêksz¹ zale¿noœæ od nawozów sztucznych. Daw-niej, kiedy ¿ywnoœæ by³a produkowana i konsumowana na miejscu, substancjeod¿ywcze wraca³y automatycznie do ziemi w postaci odchodów zwierz¹t hodowla-

163

nych i ludzi. Z chwil¹, gdy rozros³y siê miasta, œwiat przestawi³ siê z gospodarkinaturalnej na rynkow¹ i rozwin¹³ siê handel miêdzynarodowy, rolnicy uzupe³nialicoraz wiêksze straty substancji od¿ywczych nawozami sztucznymi.

Wraz ze wzrostem zu¿ycia nawozów z 14 mln ton w 1950 r. do 141 mln ton w2000 r. ich stosowanie natrafi³o w niektórych krajach na fizjologiczne granice ab-sorpcji substancji od¿ywczych przez roœliny. W zwi¹zku z tym wzrost zu¿ycia na-wozów sztucznych w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Japonii, a praw-dopodobnie tak¿e w Chinach zosta³ zahamowany. W tych krajach zwiêkszenie ilo-œci substancji od¿ywczych ju¿ w niewielkim stopniu wp³ywa na wielkoœæ produk-cji. W niektórych czêœciach œwiata, takich jak subkontynent indyjski i Ameryka £a-ciñska, zastosowanie wiêkszych dawek nawozów mo¿e jeszcze daæ korzystne efekty.Jednak szybki wzrost nawo¿enia – czynnik, który umo¿liwi³ prawie potrojenie œwiato-wych zbiorów zbo¿a, pocz¹wszy od 1950 r. – nale¿y ju¿ do przesz³oœci18.

Tam, gdzie stosowanie nawozów sztucznych jest nadmierne, wyp³ukiwanie sub-stancji od¿ywczych do rzek i oceanów mo¿e prowadziæ do rozrostu w nich alg,które, gnij¹c, s¹ w stanie zu¿yæ ca³y dostêpny w wodzie tlen, co prowadzi do po-wstania martwych stref pozbawionych wszelkiego ¿ycia. Produkcja ¿ywnoœci nal¹dzie rozwija siê czêœciowo kosztem produkcji w oceanach19.

Nagromadzenie azotanów w ujêciach wody gruntowej w Europie Zachodniejsk³oni³o Uniê Europejsk¹ do wydania przepisów ograniczaj¹cych stosowanie na-wozów sztucznych. W Danii rolnicy s¹ zobowi¹zani do opracowywania dorocz-nych bilansów zu¿ycia i wykorzystania azotu w zbiorach. Jeœli taki bilans, przed-k³adany co roku w³adzom, wykazuje nadmierny ubytek azotu, mog¹ zostaæ ukara-ni. W³adze Stanu Iowa, zaniepokojone obecnoœci¹ azotu w wodach gruntowych,zaczê³y pobieraæ podatek od nawozów sztucznych, aby zniechêciæ do ich nadmier-nego stosowania20.

Podobnie jak nawozy sztuczne znosz¹ ograniczenia w produkcji wynikaj¹ce zniedostatku substancji od¿ywczych, tak nawadnianie mo¿e znieœæ ograniczenia wy-nikaj¹ce z niedostatku wody, umo¿liwiaj¹c roœlinom wykorzystanie w pe³ni ichgenetycznych mo¿liwoœci. W niektórych przypadkach irygacja zwiêksza wydaj-noœæ ziemi, w innych – pozwala na podtrzymanie wegetacji w czasie suszy albo narozszerzenie upraw na obszarach pustynnych.

Podczas gdy wydajnoœæ ziem uprawnych na œwiecie prawie potroi³a siê, licz¹cod 1950 r., niektóre kraje osi¹gnê³y jeszcze lepsze wyniki. W czasie ostatniegopó³wiecza Chiny, Francja, Wielka Brytania i Meksyk zwiêkszy³y wydajnoœæ z hek-tara czterokrotnie. Indie osi¹gnê³y prawie tak samo dobre wyniki. Stany Zjedno-czone zwiêkszy³y czterokrotnie wydajnoœæ kukurydzy z hektara 21.



Przez kilka dziesiêcioleci naukowcy dbali o sta³y nap³yw nowych technologiimaj¹cych na celu zwiêkszenie produktywnoœci ziemi, ale fala innowacji teraz opa-da. W niektórych krajach rolnicy dos³ownie zagl¹daj¹ badaczom w rolniczych oœrod-kach doœwiadczalnych przez ramiê. W krajach, w których zbiory z hektara ju¿ wzros³ytrzy- i czterokrotnie, coraz trudniej przychodzi dalsze zwiêkszanie wydajnoœci. Naprzyk³ad zbiory pszenicy w hektara w Stanach Zjednoczonych zwiêkszy³y siê od1983 r. nieznacznie. Od 1984 r. niewiele wzrastaj¹ zbiory ry¿u w Japonii22.

Nawet w niektórych krajach rozwijaj¹cych siê nastêpuje stabilizacja zbiorówzbo¿a z hektara. W latach 1961–1977 zbiory ry¿u w Korei Po³udniowej wzros³y oprawie 60%, ale przez nastêpnych 25 lat – tylko o 1%. Podobnie by³o w Meksyku –zbiory pszenicy zwiêkszy³y siê z 0,9 tony z hektara w 1950 r. do 4,4 tony w 1982 r.,czyli prawie 5 razy. Od tego czasu niewiele siê zmieni³o (zob. wykres 7.1). Wraz zestabilizacj¹ poziomu produktywnoœci ziemi w coraz wiêkszej liczbie krajów zwiêk-szanie œwiatowej produkcji zbo¿a bêdzie coraz trudniejsze23.

W ci¹gu ostatniego pó³wiecza rolnicy na ca³ym œwiecie potroili produktywnoœæziem uprawnych, obecnie jednak jej dalszy wzrost bêdzie trudny do osi¹gniêcia. Wlatach 1950–1982 rolnikom uda³o siê podwoiæ wydajnoœæ zbo¿a z hektara z 1 tonydo ponad 2 ton. Do roku 2000 wzros³a ona do 2,8 ton, co oznacza³o prawie potroje-nie wydajnoœci z 1950 r. Jednak¿e przyrost wydajnoœci jest coraz mniejszy24.

Podnoszenie wydajnoœci z hektara jest w g³ównej mierze uwarunkowane biolo-gicznie, podobnie jak poprawianie wyników w sporcie. W staro¿ytnoœci przebiega-no milê w 6 min. Na d³ugo przed zorganizowaniem pierwszych igrzysk olimpij-skich w 1896 r. biegacze pokonywali ten dystans w nieca³e 5 min. W 1954 r. Roger

Wykres 7.1. Zbiory pszenicy z 1 hektara w Meksyku w latach 1950–2000


tony

165

Bannister prze³ama³ barierê 4 min. Ale od tego czasu minê³o æwieræ wieku, a niktnie marzy o przebiegniêciu mili w 3 min. Osi¹gnêliœmy punkt, w którym poprawarezultatu o 1 min. w biegu na milê mo¿e okazaæ siê fizjologicznie niemo¿liwa25.

Znajdujemy siê w podobnej sytuacji, jeœli chodzi o wartoœæ zbiorów zbo¿a.Przejœcie od œredniej wydajnoœci na poziomie 1 tony z hektara do 2 ton z hektaraprzysz³o ³atwo. Zwiêkszenie jej z 2 ton z hektara do prawie 3 ton z hektara, tj. dopunktu, w którym znajdujemy siê teraz, by³o o wiele trudniejsze. Przejœcie od 3 tonz hektara do 4 ton z hektara mo¿e byæ prawie tak trudne, jak poprawienie rezultatuz 4 min. do 3 min. w biegu na milê. Jeœli tak siê stanie, to doradcy planowaniarodziny znajd¹ siê pod silnym naciskiem, wymuszaj¹cym wzmo¿enie starañ o spo-wolnienie wzrostu liczby ludnoœci.

W skali ca³ego œwiata wzrost produktywnoœci ziemi zosta³ wyraŸnie spowolnionypo 1990 r. W latach 1950–1990 zbiory zbo¿a z hektara wzrasta³y o 2,1% rocznie.Jednak w latach 1990–2000 wzrost ten wynosi³ tylko 1,1% (zob. tablica 7.2).

Tablica 7.2. Zbiory zbo¿a z 1 hektara na œwiecie w latach 1950, 1990 i 2000 (œrednia)

Lata Wydajnoœæ z hektara Wzrost (w tonach) (w %)

1950 1,061990 2,47* 2,12000 2,75 1,1

* Wydajnoœæ dla 1990 r. jest œredni¹ 3-letni¹.

• r ó d ³ o: Production..., op. cit.

Jako potencjalne Ÿród³o zwiêkszenia plonów wymienia siê czêsto biotechnikê,jednak chocia¿ biotechnicy opracowuj¹ nowe odmiany roœlin od 20 lat, nie uda³oim siê jeszcze uzyskaæ nowych odmian pszenicy, ry¿u czy kukurydzy, radykalniezwiêkszaj¹cych wydajnoœæ z hektara. Dzieje siê tak dlatego, ¿e hodowcy tradycyj-nych odmian roœlin ju¿ dokonali wiêkszoœci z tych rzeczy, o których mogli pomy-œleæ, d¹¿¹c do zwiêkszenia zbiorów. Biotechnika mo¿e siê do tego przyczyniæ, pro-ponuj¹c raczej odmiany wymagaj¹ce mniej nawo¿enia, bardziej odporne na suszêalbo odznaczaj¹ce siê wiêksz¹ tolerancj¹ na zasolenie. Je¿eli in¿ynierowie genety-cy mogliby wyhodowaæ odmiany niereaguj¹ce na sól, z³agodzi³oby to braki wody.Chyba najwa¿niejsz¹ kwesti¹ zaciemniaj¹c¹ przysz³oœæ biotechniki jest pytanie oewentualny d³ugofalowy wp³yw spo¿ywania genetycznie modyfikowanych produk-tów rolnych na œrodowisko i zdrowie ludzi.



Produktywnoœæ ziemi mo¿na zwiêkszyæ tam, gdzie pozwala na to temperatura iwilgotnoœæ, tak¿e poprzez zwiêkszenie liczby zbiorów w ci¹gu roku. Na przyk³ad wwielu miejscach w Chinach s¹ mo¿liwe dwukrotne zbiory pszenicy ozimej i kukury-dzy; pozwala to rolnikom z Równiny Pó³nocnochiñskiej zbieraæ co roku dwa obfitezbiory zbó¿. W pó³nocnych Indiach dwukrotne zbiory pszenicy ozimej i ry¿u jarego s¹regu³¹; ma to podstawowe znaczenie dla wy¿ywienia 1 mld ludzi. W Argentynie iStanach Zjednoczonych mo¿liwe s¹ w jednym roku zbiory pszenicy ozimej i soi jarej26.

W Stanach Zjednoczonych dwukrotnie zbiory dwóch ró¿nych rodzajów zbó¿ wci¹gu roku uzyskuje siê rzadziej ni¿ w Chinach, chocia¿ oba kraje le¿¹ na mniejwiêcej tej samej szerokoœci geograficznej. Dzieje siê tak czêœciowo dlatego, ¿e doniedawna uprawnienie do korzystania z cen gwarantowanych przez pañstwo zale-¿a³o tam od ograniczenia powierzchni zasiewów, co zniechêca³o farmerów amery-kañskich do dwukrotnych zbiorów. Poniewa¿ wystêpowa³y nadwy¿ki ziemi ornej,nie by³o powodu powa¿nie interesowaæ siê dwukrotnymi zbiorami albo rozwijaædostosowane do nich metody uprawy.

Obecnie oko³o 10% z 30 mln hektarów znajduj¹cych siê w USA pod upraw¹ soiprzeznacza siê równie¿ pod uprawê pszenicy ozimej. Je¿eli zaopatrzenie œwiata w¿ywnoœæ pogorszy siê, to powierzchnia dwukrotnych zbiorów mo¿e siê wydatniepowiêkszyæ27.

Podniesienie produktywnoœci ziem uprawnych ma du¿e znaczenie dla uratowa-nia lasów pozosta³ych na œwiecie. Je¿eli rolnicy nie bêd¹ w stanie na tyle zwiêkszyæproduktywnoœci gruntów, aby zaspokoiæ przysz³y wzrost zapotrzebowania na ¿yw-noœæ, to stanie siê nieuniknione dalsze trzebienie lasów na potrzeby rolnictwa.

JAK ZWIÊKSZYÆ PRODUKTYWNOŒÆ WODY?

W ci¹gu ostatniego pó³wiecza powierzchnia nawadnianych gruntów zwiêkszy-³a siê trzykrotnie, wzrastaj¹c z 90 mln hektarów w1950 r. do prawie 270 mln hekta-rów w roku 2000. Wiêksza czêœæ tego przyrostu przypad³a na lata 1950–1978, kie-dy powierzchnia terenów nawadnianych powiêksza³a siê szybciej ni¿ wzrost popu-lacji, dziêki czemu powierzchnia gruntów sztucznie nawadnianych na 1 mieszkañ-ca zwiêkszy³a siê z 0,037 hektara do 0,047 hektara, czyli o 1/4. Jednak po 1978 r.tempo rozbudowy systemów nawadniaj¹cych os³ab³o, pozostaj¹c w tyle za tempemprzyrostu liczby ludnoœci, natomiast powierzchnia nawadnianych gruntów na 1mieszkañca skurczy³a siê o 8% (zob. wykres 7.2)28.

W najbli¿szych latach dotychczasowy przyrost powierzchni nawadnianej mo¿edobiec kresu pod wp³ywem – z jednej strony – wyczerpywania siê Ÿróde³ wody, a z

167

drugiej – na skutek odprowadzania jej na cele nierolnicze. Jeœli tak siê stanie, tobêdzie trudniej wy¿ywiæ dodatkowe 3 mld ludzi.

W wielu krajach wspó³zawodnictwo o dostêp do wody miêdzy wsi¹ a mia-stami narasta, co tylko podkreœla znaczenie zwiêkszania efektywnoœci gospo-darki wodnej. Chocia¿ brak prognoz dotycz¹cych iloœci wody odprowadzanej nanawadnianie, na potrzeby gospodarki komunalnej i przemys³u dla poszczególnychkrajów, oceny Banku Œwiatowego dotycz¹ce Korei Po³udniowej – kraju doœæzasobnego w wodê – daj¹ pewne pojêcie o tym, co nas czeka. Jak wiele innychkrajów, w Korei Po³udniowej zu¿ywa siê obecnie dos³ownie ca³¹ dostêpn¹ wodê.Bank Œwiatowy oblicza, ¿e je¿eli gospodarka po³udniowokoreañska bêdzie ros³ado 2025 r. w tempie 5,5% rocznie, to wzrost iloœci wody odprowadzanej napotrzeby gospodarstw domowych i przemys³u zmniejszy zasoby wody niezbêd-nej do nawadniania z 13 mld ton do 7 mld ton rocznie. Podwy¿ki cen wody izwi¹zana z tym poprawa efektywnoœci jej zu¿ycia prawdopodobnie ogranicz¹ spa-dek jej poda¿y na irygacjê, niemniej przytoczone dane unaoczniaj¹, jak trudnobêdzie niektórym krajom choæby tylko utrzymaæ obecn¹ powierzchniê nawod-nieñ29.

Zaostrzaj¹ca siê batalia o wodê czeka rolników wszêdzie, poniewa¿ ekonomikawykorzystania wody nie przemawia na korzyœæ rolnictwa. Przemys³ mo¿e czêstop³aciæ 50–100 razy wiêcej za wodê ni¿ rolnicy. Wszêdzie, gdzie g³ówn¹ trosk¹ po-lityków jest wzrost gospodarczy i tworzenie miejsc pracy, szczup³e zasoby wodynajpewniej zostan¹ skierowane do przemys³u30.


Wykres 7.2. Powierzchnia gruntów nawadnianych per capita na œwiecie w latach 1950–1998


ha

0,05

0,04

0,03

0,02

0,01

1950 1960 1970 1980 1990 2000


Na dodatek kraje, które nadmiernie czerpi¹ wodê, wœród nich g³ówni produ-cenci ¿ywnoœci, jak Chiny, Indie i Stany Zjednoczone, bêd¹ dysponowa³y mniejsz¹iloœci¹ wody na irygacjê z powodu wyczerpywania siê jej zasobów. Z chwil¹, gdyzu¿ycie wody przekroczy zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych, roz-ziew miêdzy wielkoœci¹ zu¿ycia a zrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ powiêksza siê z ka¿-dym rokiem. Tym samym coroczny spadek poziomu wód gruntowych jest corazwiêkszy, przyspieszaj¹c wyczerpywanie siê zasobów wody. Tak tworzy siê warunkigro¿¹ce gwa³townym spadkiem poda¿y ¿ywnoœci31.

Zapotrzebowanie na wodê na subkontynencie indyjskim ju¿ teraz przewy¿szajej poda¿. Wody gruntowe opadaj¹ w wiêkszoœci regionów kraju, m.in. w Pend¿a-bie, bêd¹cym spichlerzem zbo¿owym Indii (zob. rozdzia³ 2). Nadmiernemu zu¿y-ciu wody sprzyjaj¹ wysokie dop³aty do cen energii, z czego korzystaj¹ rolnicy u¿y-waj¹cy do pompowania wody do nawadniania pomp elektrycznych32.

W Afryce subsaharyjskiej mo¿liwoœci irygacji s¹ ograniczone dlatego, ¿e wiêk-sz¹ czêœæ kontynentu stanowi¹ tereny pustynne i pó³pustynne. Obiecuj¹ce wydajesiê magazynowanie wody i systematyczne budowanie organicznych sk³adnikówpróchnicy, tak aby mog³a ona wch³aniaæ i zatrzymywaæ wiêcej wody ze sk¹pychopadów deszczowych. Budowanie tarasów podtrzymywanych ska³ami pomaga utrzy-maæ wodê i powstrzymuje erozjê. Roœliny str¹czkowe posadzone jako os³ona wia-trowa zmniejszaj¹ erozjê eoliczn¹ i wzbogacaj¹ glebê w azot i sk³adniki organiczne.

Sytuacja pod wzglêdem zaopatrzenia œwiata w wodê jest podobna do tej, jakaistnia³a w po³owie ubieg³ego wieku w przypadku ziemi uprawnej: mo¿liwoœci po-wiêkszenia zasobów szybko wyczerpuj¹ siê. Oko³o 1950 r. pozosta³o do zaoraniaju¿ bardzo ma³o nowych terenów. W odpowiedzi na to pañstwa podjê³y szerokozakrojone starania o podniesienie wydajnoœci gruntów; zaczêto stosowaæ subsydio-wanie cen produktów rolnych, co zachêca³o rolników do inwestowania w podnoszeniewydajnoœci upraw i poprawê jakoœci gruntów, finansowanie ze œrodków publicznychbadañ zmierzaj¹cych do zwiêkszenia wydajnoœci upraw oraz tworzenie instytucjipublicznych wspomagaj¹cych te wysi³ki – od doradztwa rolniczego po banki rolneudzielaj¹ce kredytów. Spo³eczeñstwa zmobilizowa³y szeroki zakres œrodków, którew latach 1950–1984 pozwoli³y dwukrotnie zwiêkszyæ produktywnoœæ ziemi.

Podwojenie wydajnoœci ziem obsiewanych zbo¿em w czasie niewiele d³u¿szymni¿ ¿ycie jednego pokolenia jest jednym z najbardziej imponuj¹cych osi¹gniêæ naj-nowszych czasów. Z pocz¹tkiem nowego wieku konieczne jest podjêcie podobnieszeroko zakrojonych wysi³ków w celu zwiêkszenia produktywnoœci wody. Mo¿nato osi¹gn¹æ kilkoma sposobami, ale decyduj¹ce znaczenia ma zbli¿enie ceny wodydo jej wartoœci rynkowej; by³by to krok prowadz¹cy do stworzenia systemowych

169

warunków poprawy efektywnoœci gospodarki wodnej. Chiny cierpi¹ce na du¿y nie-dobór wody og³osi³y ostatnio 5-letni plan corocznych podwy¿ek jej ceny. Zalet¹cen rynkowych jest ich systemowy charakter, sprzyjaj¹cy bardziej racjonalnemuzu¿yciu wody w ca³ej gospodarce.

Poniewa¿ 70% wody na potrzeby irygacji odprowadza siê z rzek lub pompujespod ziemi, jakakolwiek poprawa efektywnoœci jej zu¿ycia przynosi korzyœci nietylko rolnictwu. Zapewnienie dostatecznej iloœci wody na zaopatrzenie miast i prze-mys³u przy równoczesnym utrzymaniu poziomu produkcji ¿ywnoœci jest do pomy-œlenia jedynie wtedy, gdy efektywnoœæ nawadniania w skali ca³ego œwiata bêdziesystematycznie ros³a33.

Zastosowanie bardziej wydajnych systemów nawadniania ma podstawowe zna-czenie. Znamy wiele sposobów irygacji upraw – bruzdowe, zalewowe, zraszanie ikropelkowe. Chyba najstarszy sposób – nawadnianie bruzdowe, stosuje siê do nawad-niania upraw rzêdowych, przy czym w pobli¿u ka¿dego rzêdu biegnie ma³y rowek.Nawadnianie zalewowe jest tradycyjnie stosowane do irygacji pól ry¿owych; ostat-nio zaczyna siê doceniaæ jego zalety, poniewa¿ najnowsze badania wykazuj¹, ¿eprzynajmniej w niektórych sytuacjach okresowe zalewanie pól przynosi takie sameplony, jak sta³e utrzymywanie ich pod wod¹, a wymaga o wiele mniej wody34.

Zraszanie, szeroko stosowane na po³udniowych obszarach amerykañskich Wiel-kich Równin, jest czêsto ³¹czone z ujêciami wód gruntowych. Krêgi zielonych upraw,jakie mo¿na zobaczyæ, przelatuj¹c w porze letniej nad tym regionem samolotem,powstaj¹ dziêki wodzie rozpryskiwanej z deszczowni zasilanych wod¹ gruntow¹(w tym regionie wiêksza czêœæ wody, jak wspomniano, pochodzi ze skalnego Ÿród³aOgallala, którego wydajnoœæ jest ograniczona). Przestawienie siê ze zraszaczy wy-sokociœnieniowych na niskociœnieniowe mo¿e zwiêkszyæ efektywnoœæ irygacji o65–80%. Zastosowanie energooszczêdnych zraszaczy mo¿e j¹ podwy¿szyæ do 90%i wiêcej35.

System irygacji kropelkowej, opracowany w Izraelu, jest najwydajniejszy zewszystkich. Stosuje siê w nim zwykle rury plastikowe (z ma³ymi dziurkami), którealbo spoczywaj¹ na ziemi, albo s¹ w niej p³ytko zakopane. Sandra Postel i jej koledzyinformuj¹, ¿e badania przeprowadzone w kilku krajach wykazuj¹, i¿ nawadnianie kro-pelkowe zmniejsza zu¿ycie wody o 30–70%. A poniewa¿ zapewnia sta³e zasilaniewod¹, starannie odmierzan¹ stosownie do potrzeb upraw, podnosi ono plony o 20–90%. Po³¹czenie oszczêdzania wody z lepszymi plonami mo¿e z ³atwoœci¹ zwiêk-szyæ produktywnoœæ wody o po³owê. Jest to bardzo atrakcyjna perspektywa36.

W przesz³oœci z powodu wysokich kosztów i pracoch³onnoœci nawadnianie by³ostosowane tylko przy bardzo cennych uprawach, takich jak owoce i warzywa. To



siê jednak teraz zmienia. Nowe, tañsze systemy irygacji kropelkowej, zaprojekto-wane specjalnie dla ma³ych gospodarstw, sprzedawane zwykle na kredyt z rocznymterminem sp³aty, otwieraj¹ szerokie mo¿liwoœci upowszechnienia tej metody. Po-niewa¿ jest ona bardziej pracoch³onna, systemy nas¹czaj¹ce szczególnie dobrzenadaj¹ siê do nawadniania ma³ych dzia³ek, gdzie nie brakuje r¹k do pracy. Postelinformuje, ¿e w Indiach oko³o 10 mln hektarów ziemi mo¿na op³acalnie nawad-niaæ, stosuj¹c ten system. Podobne mo¿liwoœci mog¹ istnieæ w Chinach37.

Innym sposobem zwiêkszenia produktywnoœci wody jest przestawienie siê nauprawy wymagaj¹ce mniej wilgoci. Na przyk³ad zbiory pszenicy na jednostkê zu-¿ytej wody s¹ zwykle pó³tora raza wiêksze ni¿ ry¿u. W³aœnie dlatego w Egipcieogranicza siê uprawê ry¿u na korzyœæ pszenicy38.

Ogólnie rzecz bior¹c, im wiêksza wydajnoœæ upraw, tym efektywniejsze wyko-rzystanie wody. Na przyk³ad przy wydajnoœci 4 ton ry¿u z hektara zu¿ywa siê nie-wiele wiêcej wody ni¿ przy wydajnoœci 2 ton z hektara, dlatego, ¿e du¿¹ czêœæ wodyzu¿ytej do wyprodukowania ry¿u traci siê przez parowanie powierzchniowe. Mó-wi¹c proœciej, zwiêkszenie produktywnoœci ziemi zwiêksza równoczeœnie produk-tywnoœæ wody.

RESTRUKTURYZACJA PRODUKCJI PROTEIN

Zapotrzebowanie na miêso – wo³owinê, wieprzowinê, drób i baraninê – roœniezazwyczaj wraz ze wzrostem dochodów, przypuszczalnie ze wzglêdu na gusta ukszta³-towane w ci¹gu 4 mln lat uprawiania ³owiectwa i zbieractwa. Ten wrodzony g³ódprotein zwierzêcych, który dochodzi do g³osu w ka¿dym spo³eczeñstwie, prowadzi³do sta³ego wzrostu œwiatowego zapotrzebowania na miêso przez kolejnych 40 lat.Produkcja miêsa – jedna z naj³atwiejszych do przewidzenia tendencji rozwojugospodarki œwiatowej – zwiêkszy³a siê z 44 mln ton w 1950 r. do 233 mln ton w2000 r., czyli ponad piêciokrotnie (zob. wykres 7.3). Taki wzrost, mniej wiêcejdwukrotnie szybszy ni¿ wzrost liczby ludnoœci, doprowadzi³ w tym czasie do zwiêk-szenia spo¿ycia miêsa na g³owê z 17 kg do 38 kg39.

Z chwil¹, gdy granice wydajnoœci pastwisk i ³owisk ryb zostan¹ osi¹gniête,rosn¹ce zapotrzebowanie na proteiny zwierzêce bêdzie mog³o byæ zaspokajane dziêkirozwojowi hodowli byd³a w farmach albo ryb w stawach, zwiêkszeniu produkcjiwieprzowiny, miêsa drobiowego i jaj, opartej g³ównie na koncentratach paszowych,albo dziêki wiêkszej produkcji mleka.

W nowej sytuacji o kierunkach rozwoju produkcji decyduje zró¿nicowana efek-tywnoœæ konwersji zbo¿a na proteiny – wo³owinê, wieprzowinê, miêso drobiowe i

171

ryby. Przyrost wagi byd³a hodowanego na farmach o 1 kg wymaga zu¿ycia oko³o 7 kgkoncentratów paszowych. W przypadku trzody chlewnej proporcja ta kszta³tuje siêna poziomie oko³o 4:1. Hodowla kur jest o wiele bardziej wydajna, poch³ania bo-wiem 2 kg paszy na 1 kg wagi. Hodowla ryb, zarówno gatunków roœlino¿ernych,jak i wszystko¿ernych, wymaga zu¿ycia mniej ni¿ 2 kg koncentratów zbo¿owychna 1 kg wagi40.

S¹ trzy sposoby zwiêkszania poda¿y protein zwierzêcych bez potrzeby zu¿yciawiêkszej iloœci zbo¿a: wzrost efektywnoœci konwersji zbo¿a na proteiny; przecho-dzenie z mniej efektywnych sposobów konwersji, takich jak produkcja wo³owiny iwieprzowiny, na bardziej efektywne, takie jak hodowla drobiu i ryb; oparcie siê wwiêkszym stopniu na hodowli prze¿uwaczy przetwarzaj¹cych paszê objêtoœciow¹na miêso lub mleko.

Nie mo¿e wiêc dziwiæ, ¿e kalkulacja ekonomiczna oparta na zró¿nicowanychwskaŸnikach konwersji prowadzi do przyspieszenia wzrostu hodowli zwierz¹t gwa-rantuj¹cych lepsze wyniki. Istniej¹ce na œwiecie farmy hodowlane utrzymuj¹ siê,ale w rozwój tego dzia³u hodowli inwestuje siê ma³o ze wzglêdu na wy¿sze kosztyopasu byd³a. W latach 1990–2000 œwiatowa produkcja wo³owiny ros³a tylko o 0,5%rocznie w porównaniu z tempem wzrostu produkcji wieprzowiny (2,5%). Najwy-dajniejszym Ÿród³em poda¿y miêsa by³a w tym okresie hodowla drobiu; produkcjamiêsa drobiowego zwiêksza³a siê o 4,9% rocznie (zob. tablica 7.3).

Po³owy dalekomorskie ryb nie zwiêkszaj¹ siê znacz¹co od 1990 r., pozostaj¹cdaleko w tyle za gwa³townym wzrostem zapotrzebowania na produkty morza. Na-


Wykres 7.3. Produkcja miêsa na œwiecie w latach 1950–2000


mln ton


tomiast produkcja ryb hodowlanych zwiêkszy³a siê z 13 mln ton w 1990 r. do 31mln ton w 1998 r., wzrastaj¹c o ponad 11% rocznie. Nawet jeœli rozwój hodowlikultur wodnych bêdzie w bie¿¹cym dziesiêcioleciu nieco wolniejszy, to do roku2010 i tak powinien wyprzedziæ rozwój produkcji wo³owiny41.

Chiny s¹ czo³owym hodowc¹ kultur wodnych; w 1998 r. ich produkcja wynio-s³a 21 mln. Sk³adaj¹ siê na to mniej wiêcej po równo produkty z hodowli zarównoprzybrze¿nej, jak i œródl¹dowej. W hodowli przybrze¿nej dominuj¹ skorupiaki –przewa¿nie ostrygi, miêczaki jadalne i ma³¿e. Ponadto hoduje siê niewielkie iloœcikrewetek i niektóre gatunki ryb. Hodowla przybrze¿na mo¿e niszczyæ œrodowisko,poniewa¿ gospodarstwa hodowlane zak³ada siê na mokrad³ach; ponadto gromadz¹-ce siê z nich odpady sprzyjaj¹ kwitnieniu alg42.

Wy³¹czaj¹c skorupiaki, wiêksza czêœæ chiñskiej produkcji kultur wodnych po-chodzi z hodowli œródl¹dowej prowadzonej w stawach, jeziorach i innych zbiorni-kach wodnych oraz na polach ry¿owych. Gospodarstwa zajmuj¹ce siê wy³¹czniehodowl¹ ryb zajmuj¹ oko³o 5 mln hektarów, z czego du¿a czêœæ przypada na ho-dowlê kilku gatunków karpia. Ponadto 1,7 mln hektarów pól ry¿owych jest wyko-rzystywanych równoczeœnie do hodowli ryb43.

Z biegiem czasu Chiny opracowa³y model hodowli oparty na 4 gatunkach kar-pia ¿ywi¹cego siê na ró¿nych szczeblach ³añcucha pokarmowego, naœladuj¹cy na-turalne ekosystemy wodne. Karp srebrzysty i karp wielkog³owy s¹ tzw. ¿ywiciela-mi filtruj¹cymi zjadaj¹cymi plankton – pierwszy – roœlinny, a drugi – zwierzêcy.Karp trawiasty, jak wskazuje nazwa, ¿ywi siê g³ównie roœlinnoœci¹, natomiast karppospolity sytuuje siê na koñcu ³añcucha, ¿ywi¹c siê przewa¿nie detrytusem (ob-umar³ymi szcz¹tkami organizmów, osadzaj¹cymi siê na dnie). Przewa¿aj¹ca czêœæ

Tablica 7.3. Produkcja protein zwierzêcych na œwiecie w latach 1990–2000 wed³ug Ÿróde³pozyskania

èrÛd≥o Roczna stopa wzrostu(w %)

Kultury wodne* 11,4DrÛb 4,9Wieprzowina 2,5Wo≥owina 0,5Dalekomorskie po≥owy ryb* 0,1

* Tylko w latach 1990ñ1998.• r ó d ³ o: Yearbook of Fishery Statistics: Aquaculture Production 1998, FAO, Rome 2000; Yearbook ofFishery Statistics: Capture Production, FAO, Rome (ró¿ne lata).

173

kultur wodnych w Chinach jest zintegrowana z rolnictwem, co umo¿liwia hodow-com wykorzystywanie odpadów rolnych, takich jak nawóz œwiñski, do nawo¿eniastawów dla przyspieszenia wzrostu planktonu. Wielokulturowa hodowla wodna,wydajniejsza ni¿ hodowla monokulturowa, dominuje tak¿e w Indiach44.

Wobec pog³êbiaj¹cego siê niedostatku ziemi i wody chiñscy hodowcy ryb, d¹-¿¹c do zwiêkszenia produktywnoœci, karmi¹ je przewa¿nie koncentratami zbo¿o-wymi. W latach 1990–1996 podnieœli oni roczn¹ wydajnoœæ stawów z 2,4 tony zhektara do 4,1 tony z hektara45.

W Stanach Zjednoczonych g³ówn¹ ryb¹ hodowlan¹ jest zêbacz, który potrze-buje mniej ni¿ 2 kg pokarmu na 1 kg ¿ywej wagi. Produkcja tej ryby, wynosz¹ca270 tys. ton, jest skoncentrowana w stanach Missisipi, Luizjana, Alabama i Arkan-sas. Stan Missisipi, ze stawami o powierzchni oko³o 45 tys. hektarów, dostarczaj¹-cymi 60% krajowej produkcji zêbacza, jest najwiêkszym w œwiecie regionem ho-dowli tej ryby46.

Uwagê opinii publicznej zwróci³y te przedsiêbiorstwa hodowli ryb, które za-nieczyszczaj¹ œrodowisko, jak hodowla ³ososia, gatunków miêso¿ernych i krewe-tek. Jednak dostarczaj¹ one zaledwie 1,5 mln ton tego rodzaju produktów. W ho-dowli kultur wodnych na œwiecie dominuj¹ gatunki roœlino¿erne, w Chinach i In-diach – przewa¿nie karp, w Stanach Zjednoczonych – tak¿e zêbacz, a w niektórychinnych krajach – tilapia47.

Podobnie jak hodowla kultur wodnych uzupe³nia po³owy ryb, tak nowe, wy-dajniejsze metody hodowli przyczyniaj¹ siê do zwiêkszenia produktywnoœci zwie-rz¹t. Chocia¿ pastwiska s¹ wypasione do granic, a nawet ponad granice mo¿liwo-œci, s¹ jeszcze niewykorzystane odpady rolne – s³oma ry¿owa i pszeniczna, ³odygikukurydzy, którymi mo¿na ¿ywiæ prze¿uwaczy – byd³o, owce i kozy. Mo¿e to byæuto¿samione z drugim zbiorem tego samego zbo¿a w postaci miêsa lub mleka wy-produkowanego np. z ³odyg kukurydzy. Prze¿uwacze maj¹ bardzo z³o¿ony uk³adtrawienny, dziêki czemu mog¹ przetwarzaæ s³omê i ³odygi na miêso i mleko bezpotrzeby zu¿ywania zbó¿, którymi mog¹ ¿ywiæ siê ludzie. Obecnie wiêkszoœæ ¿yw-noœci konsumowanej przez ludzi jest produktem fotosyntezy zu¿ytym do budowynasion zbó¿; karmi¹c zwierzêta s³om¹ i ³odygami kukurydzy sprawiamy, ¿e tak¿eprodukt zu¿yty do budowy ³odyg i liœci zostaje przetworzony na ¿ywnoœæ48.

Wyj¹tkowo skuteczne w przetwarzaniu gruboziarnistej paszy objêtoœciowej namleko s¹: bawó³ indyjski oraz byd³o, bêd¹ce podstaw¹ przemys³u mleczarskiego wIndiach. Dziêki przetwarzaniu odpadów ¿niwnych na mleko kraj ten osi¹gn¹³ w tejdziedzinie imponuj¹ce wyniki, zwiêkszaj¹c produkcjê mleka z 20 mln ton w 1961 r.do 79 mln ton w 2000 r., co oznacza niemal czterokrotny wzrost. W 1994 r. sta³o siê



ono g³ównym pod wzglêdem wartoœci produktem indyjskiego rolnictwa. W 1997 r.Indie przeœcignê³y w tej dziedzinie Stany Zjednoczone i sta³y siê najwiêkszym pro-ducentem mleka w œwiecie (zob. wykres 7.4). Na szczególn¹ uwagê zas³uguje to, ¿eosi¹gnê³y to prawie wy³¹cznie dziêki wykorzystaniu produktów ubocznych rolnic-twa i odpadów po¿niwnych. Uniknê³y w ten sposób zu¿ywania na pasze dla zwie-rz¹t zbo¿a mog¹cego s³u¿yæ ¿ywieniu ludzi49.

W latach 1961–2000 produkcja mleka w Indiach w przeliczeniu na 1 mieszkañ-ca wzros³a z 0,9 litra do 1,5 litra tygodniowo, czyli o mniej wiêcej 1 fili¿ankê dzien-nie. Chocia¿ wed³ug miar zachodnich nie jest to du¿o, jest to jednak dla kraju cier-pi¹cego na brak protein po¿¹dany postêp50.

Struktura przemys³u mleczarskiego w Indiach jest unikatowa, mleko bowiemjest produkowane prawie wy³¹cznie w ma³ych gospodarstwach, w których hodu-je siê od jednej do trzech krów. Produkcja mleka jest integraln¹ czêœci¹ rolnic-twa, zajmuje siê ni¹ oko³o 70 mln rolników, dla których jest bardzo cennymŸród³em dodatkowych dochodów. Mleczarstwo, nawet na ma³¹ skalê, jest zajê-ciem pracoch³onnym, wymagaj¹cym zbierania odpadów (w przypadku gdy kro-wy s¹ trzymane w oborach), dojenia i organizowania dostaw mleka na rynek. Po-siadanie kilku krów czy bawo³ów dostarcza tak¿e obornika s³u¿¹cego jako paliwodo gotowania strawy i nawo¿enia. Jeœli Indie zaczn¹ u¿ywaæ do gotowania no-wych rodzajów paliw, to bêd¹ mog³y wykorzystaæ wiêcej krowich odchodów donawo¿enia51.

Wykres 7.4. Produkcja mleka w Stanach Zjednoczonych i Indiach w latach 1961–2000


mln ton

USA

Indie

175

Tak¿e Chiny maj¹ du¿e mo¿liwoœci ¿ywienia byd³a i owiec ³odygami kukury-dzianymi oraz s³om¹ pszeniczn¹ i ry¿ow¹. Jako najwiêkszy w œwiecie producentzarówno ry¿u, jak i pszenicy oraz drugi producent kukurydzy Chiny zbieraj¹ rocz-nie oko³o 500 mln ton s³omy, ³odyg kukurydzy i innych odpadów rolnych. Obecniewiêkszoœæ tych odpadów spala siê w celu ich uprz¹tniêcia albo zu¿ywa jako paliwow gospodarstwach wiejskich. Na szczêœcie Chiny dysponuj¹ du¿ym potencja³emenergii wiatrowej, która mo¿e byæ wykorzystana do produkcji elektrycznoœci, uwal-niaj¹c w ten sposób paszê objêtoœciow¹ na wy¿ywienie dodatkowej liczby byd³aczy owiec52.

Amonifikacja odpadów ¿niwnych (tzn. nasycanie ich azotem) u³atwia mikro-bom w uk³adzie trawiennym byd³a i owiec dok³adniejsze strawienie paszy objêto-œciowej. Zastosowanie tej metody w g³ównych oœrodkach uprawy zbo¿a w prowin-cjach œrodkowo-wschodnich Chin – Hebei, Shandongu, Henanie i Anhui doprowa-dzi³o do powstania „zag³êbia wo³owiny”. Produkcja wo³owiny w tych 4 prowin-cjach wielokrotnie przewy¿sza produkcjê hodowlan¹ opart¹ na wypasie w Mongo-lii Wewnêtrznej, Qingha i Xinjiangu53.

Prze¿uwacze produkuj¹ te¿ nawóz u¿yŸniaj¹cy glebê, dziêki czemu nie tylkomo¿liwy jest powrót substancji od¿ywczych do gleby, ale wzbogacenie o sk³adnikiorganiczne, które zwiêkszaj¹ napowietrzenie i zdolnoœæ do utrzymania wilgotnoœci,podnosz¹c w ten sposób produktywnoœæ. Oparta na odpadach hodowla zwierz¹tmusi mieæ z natury rzeczy g³ównie charakter lokalny, gdy¿ odpady te s¹ ze wzglêduna objêtoœæ trudne do transportowania na dalsze odleg³oœci.

Zaspokojenie zapotrzebowania na proteiny w cierpi¹cym g³ód œwiecie, w któ-rym niedostatek wody grozi przerodzeniem siê w niedobory zbo¿a, jest dla polity-ków zajmuj¹cych siê rolnictwem trudnym zadaniem. Jeœli bêdzie brakowa³o zbo¿a,na co siê teraz zanosi, to tak¿e takie kraje, jak Stany Zjednoczone, Kanada i Francjapowinny – za przyk³adem Indii – wykorzystaæ zdolnoœæ prze¿uwaczy do przetwa-rzania wiêkszej czêœci resztek ¿niwnych na ¿ywnoœæ.

ZARYS STRATEGII WALKI Z G£ODEM

Ten rozdzia³ rozpocz¹³em od uwagi, ¿e utrzymanie szybkiego wzrostu produk-cji ¿ywnoœci, umo¿liwiaj¹cego wyeliminowanie g³odu, bêdzie teraz wymaga³o nad-ludzkiego wysi³ku ze strony zarówno rolnictwa, jak i innych zwi¹zanych z nimsektorów gospodarki. Erozja gruntów, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych,zmiany klimatyczne zagra¿aj¹ produkcji rolnej. Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe mo¿ezale¿eæ w równym stopniu od wysi³ków zarówno polityków planowania rodziny,



jak i rolników, w równym stopniu od decyzji, które wp³yn¹ na zmiany klimatu,podejmowanych w ministerstwach energetyki, jak i w resortach rolnictwa. Trudno-œci zwi¹zane ze zwalczaniem g³odu s¹ równie wielkie jak pilna koniecznoœæ podjê-cia dzia³añ w tym kierunku.

W krajach, gdzie powierzchnia gospodarstw szybko siê kurczy, podnoszenieproduktywnoœci ziemi ma dzisiaj wiêksze znaczenie ni¿ dawniej, a warunkiem osi¹g-niêcia tego celu w coraz wiêkszym stopniu staje siê zwiêkszenie efektywnoœci zu-¿ycia wody. Pañstwa zagro¿one gwa³townym spadkiem produkcji ¿ywnoœci w wy-niku wyczerpywania siê Ÿróde³ wody bêd¹ mog³y tego unikn¹æ, podejmuj¹c równo-czeœnie starania o zahamowanie wzrostu liczby ludnoœci i zwiêkszenie produktyw-noœci wody warunkuj¹cego zrównowa¿enie poziomu wód gruntowych.

Bez wzglêdu na to, jak trudne jest ustabilizowanie liczby ludnoœci, s¹ to dzia³aniakonieczne. Je¿eli zaludnienie globu bêdzie siê nadal szybko powiêkszaæ, doprowadzito do dalszego rozdrabniania ziemi, jak równie¿ do hydrologicznej nêdzy o trudnych dowyobra¿enia rozmiarach. Setki milionów ludzi nie bêd¹ mia³y dostatecznej iloœciwody na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb, w tym tak¿e wody nie-zbêdnej do produkcji ¿ywnoœci. Argumenty uzasadniaj¹ce piln¹ potrzebê stabilizacjiliczby ludnoœci œwiata zosta³y szczegó³owiej przedstawione w rozdziale 10.

Wobec zwolnienia tempa wzrostu produktywnoœci ziemi dalszy szybki przy-rost populacji utrudnia, jeœli nie uniemo¿liwia, wyeliminowanie g³odu wœród lud-noœci wiejskiej. Chyba najistotniejsz¹ z wa¿nych rzeczy, jakie np. Indie mog¹ zro-biæ dla zwiêkszenia przysz³ego bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego, jest szybsze upo-wszechnianie modelu mniej licznej rodziny. Umo¿liwi³oby to zbli¿enie siê do wa-riantu niskiego wzrostu liczby ludnoœci prognozowanego przez ONZ zamiast doœredniego; oznacza³oby to, ¿e w nadchodz¹cych 50 latach przyrost ludnoœci w In-diach wyniós³by 289 mln ludzi, a nie 563 mln54.

W miarê, jak wyczerpuj¹ siê dot¹d niewykorzystane mo¿liwoœci agrotechniki,zapewnienie dostatecznej iloœci ¿ywnoœci w coraz wiêkszym stopniu bêdzie zale¿a-³o od zwiêkszenia pomocy dla rolników ze strony miêdzynarodowych oœrodkówbadawczych. Finansowanie badañ agrotechnicznych jest dalece niewystarczaj¹ce wstosunku do potrzeb. Kana³y dop³ywu nowej techniki dla wielu rolników wysycha-j¹. Zwiêkszenie nak³adów na badania agrotechniczne, bardziej zorientowane napotrzeby lokalne, bêd¹ce pomocnymi w upowszechnieniu dwukrotnych zbiorów ip³odozmianu, mog³oby przynieœæ ogromne korzyœci.

Zwiêkszenie zbiorów z hektara w dwóch regionach, w których ¿yj¹ najwiêkszeskupiska g³oduj¹cych, nie bêdzie ³atwe. Wydajnoœæ pszenicy z hektara w Indiachwzros³a od 1960 r. 3 razy. Zbiory ry¿u, które zwiêkszy³y siê z nieca³ej tony z hekta-

177

ra w 1965 r. do 1,9 tony w 1993 r., rosn¹ teraz wolniej. Podniesienie produktywno-œci gruntów w Indiach jest utrudnione przez po³o¿enie tego kraju blisko równika.Dzieñ w porze letniej jest tu stosunkowo krótki, a poniewa¿ ry¿ roœnie w czasieletniej pory monsunowej, kiedy pokrywa chmur jest gêsta, intensywnoœæ promie-niowania S³oñca jest w tym czasie mniejsza55.

Teraz, gdy niedostatek wody ogranicza mo¿liwoœci zwiêkszania produkcji ¿yw-noœci, nadszed³ czas na podjêcie generalnej ofensywy w celu podniesienia efektyw-noœci jej zu¿ycia wzorem wczeœniejszej kampanii na rzecz wzrostu produktywnoœciziemi, w ramach której pañstwa stosowa³y zró¿nicowany arsena³ œrodków, jak fi-nansowanie prac badawczych, podwy¿ki ceny wody odzwierciedlaj¹ce jej koszty,po¿yczki pañstwowe dla rolników inwestuj¹cych w podnoszenie produktywnoœciwody, szkolenie doradców pomagaj¹cych rolnikom w realizacji tego rodzaju pro-jektów.

Kiedy niedostatek wody przeradza siê w niedobory ¿ywnoœci, wszystkie krajemusz¹ na nowo przyjrzeæ siê mo¿liwoœciom, jakie daj¹ dwukrotne zbiory. Dotyczyto w szczególnoœci takich krajów, jak Stany Zjednoczone, gdzie ograniczenie are-a³u upraw zwykle zniechêca³o do stosowania tej metody uprawy roli.

W Indiach, area³ zajêty pod uprawy dojrzewaj¹ce w ró¿nych okresach tegosamego roku mo¿e byæ zwiêkszony poprzez gromadzenie i magazynowanie wodyw sezonie monsunowym, dziêki czemu mo¿na zasiewaæ wiêcej ziemi w czasiepory suchej. Gdyby doradcy rolni byli przeszkoleni w technikach magazynowa-nia wody, mogliby pomóc rolnikom w gromadzeniu jej zapasów. To z kolei przy-czyni³oby siê do zwiêkszenia zbiorów poszczególnych upraw, a tak¿e liczbyzbiorów w ci¹gu roku.

Poniewa¿ na ca³ym œwiecie zaczyna brakowaæ nowych ziem nadaj¹cych siê douprawy, pilnym zadaniem staje siê ochrona obszarów ju¿ zagospodarowanych. Przy-k³adem takiej troski mo¿e byæ Japonia. Uda³o jej siê ochroniæ pola ry¿owe nawet wgranicach wielkiego Tokio, co pozwoli³o utrzymaæ samowystarczalnoœæ Japonii wzakresie zaopatrzenia w podstawowy artyku³ spo¿ywczy, jakim jest ry¿.

To samo dotyczy ochrony gruntów przed erozj¹. Erozja przyczynia siê do ogra-niczenia produkcji ¿ywnoœci w wielu krajach, dlatego te¿ staje siê konieczne upo-wszechnienie metod uprawy powstrzymuj¹cych procesy erozyjne, co bardzo siêop³aci. Przyk³adem s¹ Stany Zjednoczone, które zdo³a³y przekszta³ciæ podatne naerozjê obszary uprawne na powrót w pastwiska i uchroniæ je przed degradacj¹.Konwersja zerodowanych gruntów w pastwiska i lasy w po³¹czeniu z zastosowa-niem p³ytkiej orki na 37% ogólnej powierzchni gruntów ornych zmniejszy³a icherozjê z 3,1 mld ton w 1982 r. do 1,9 mld ton w 1997 r.56



Inn¹ mo¿liwoœci¹ zwiêkszenia produkcji ¿ywnoœci, niedocenian¹ w wielu kra-jach uprzemys³owionych, jest ¿ywienie prze¿uwaczy resztkami ¿niwnymi, o czymby³a mowa wy¿ej. Mo¿e to ograniczyæ dewastacjê pastwisk, jak sta³o siê w Indiachi Chinach. Mo¿liwoœæ pe³nego zagospodarowania zbiorów powinna byæ systema-tycznie wykorzystywana na ca³ym œwiecie.

Uznaj¹c, ¿e niedo¿ywienie jest g³ównie wynikiem nêdzy wœród ludnoœci wiej-skiej, Bank Œwiatowy zmienia swoj¹ d³ugoletni¹ strategiê nakierowan¹ na zwiêk-szanie produkcji rolnej na korzyœæ szerszej strategii rozwoju obszarów wiejskich.Planiœci Banku s¹dz¹, ¿e je¿eli liczba ludzi ¿yj¹cych w ubóstwie ma siê zmniejszyæ,to konieczne jest bardziej systemowe podejœcie do problemu biedy na wsi – ³¹cz¹cerozwój rolnictwa z rozwojem kapita³u ludzkiego, infrastruktury i postêpem spo-³ecznym. Jedn¹ z korzyœci promowania inwestycji na obszarach wiejskich, zarów-no w agrobiznesie, jak i w innych ga³êziach przemys³u, jest to, ¿e sk³aniaj¹ one¿ywicieli rodzin do pozostania na wsi, co zapobiega rozbiciu zarówno rodzin, jak iwspólnot wiejskich. Przy braku takiej strategii nêdza przenosi siê ze wsi do miast57.

W takich krajach jak Indie, gdzie wielkoœæ gospodarstw kurczy siê, podniesie-nie produktywnoœci gruntów do poziomu zapewniaj¹cego dostateczn¹ iloœæ ¿ywno-œci staje siê trudniejsze. Podstawowym zadaniem jest w tym przypadku zmobilizo-wanie kapita³u – zarówno oszczêdnoœci wewnêtrznych, jak i inwestycji zagranicz-nych – do sfinansowania budowy zak³adów daj¹cych zatrudnienie i zapewniaj¹-cych œrodki utrzymania mieszkañcom wsi. Umocni to spoistoœæ rodzin i spo³eczno-œci wiejskich. Przyk³adem mog¹ byæ Chiny, które maj¹ wysok¹ stopê akumulacjiwewnêtrznej i potrafi³y przyci¹gn¹æ rekordow¹ iloœæ kapita³u zagranicznego58.

Innym posuniêciem po stronie popytowej, poza stabilizacj¹ liczby ludnoœci,mo¿e byæ sk³onienie zamo¿nych warstw ludnoœci do zaspokajania swoich potrzeb¿ywnoœciowych na ni¿szym szczeblu ³añcucha pokarmowego. Do najlepiej od¿y-wionych ludzi na œwiecie nie nale¿¹ ani ci, którzy egzystuj¹ na ni¿szych szczeblachtego ³añcucha, jak Hindusi konsumuj¹cy oko³o 200 kg zbo¿a rocznie, ani ci, którzy¿ywi¹ siê na jego najwy¿szych szczeblach, jak Amerykanie, którzy zu¿ywaj¹ 800kg zbo¿a rocznie, przewa¿nie w postaci produktów zwierzêcych. S¹ nimi ludzie¿yj¹cy na œrednim poziomie, jak W³osi, którzy spo¿ywaj¹ 400 kg zbo¿a rocznie.Œrednia d³ugoœæ ¿ycia we W³oszech – kraju o wysoko cenionej diecie œródziemno-morskiej (bogatej w skrobiê, œwie¿e owoce i warzywa, z niewielkim dodatkiemproduktów zwierzêcych) – jest wy¿sza ni¿ w Indiach i w Stanach Zjednoczonych.Mimo ¿e w Stanach Zjednoczonych wydatki na ochronê zdrowia na 1 mieszkañcas¹ wy¿sze ni¿ we W³oszech, W³osi ¿yj¹ d³u¿ej, najprawdopodobniej dlatego, ¿emniej konsumuj¹ produktów zwierzêcych. Przesuniêcie siê na ni¿szy szczebel ³añ-

179

cucha pokarmowego spo³ecznoœci ¿yj¹cych na jego szczycie sprzyja³oby nie tylkopoprawie ich zdrowia, ale te¿ zdrowia naszej planety59.

Pó³ wieku wczeœniej nikt nie martwi³ siê zmianami klimatu. Jeœli jednak teraznie bêdziemy w stanie zrezygnowaæ z paliw kopalnych, ostre zaburzenia klima-tyczne mog¹ ograniczyæ produkcjê ¿ywnoœci i zagroziæ naszemu bezpieczeñstwu¿ywnoœciowemu. Szczególn¹ troskê budzi podnoszenie siê poziomu mórz, co mo¿edoprowadziæ do zalania nadrzecznych równin w Azji, gdzie zbiera siê wiêksz¹ czêœæry¿u produkowanego w tej czêœci œwiata. Wzrost ich poziomu co najmniej o 20 cm,zanotowany w ci¹gu ubieg³ego wieku, ju¿ teraz zagra¿a niektórym nisko po³o¿o-nym regionom przybrze¿nym. Jeœli poziom mórz podniesie siê w tym stuleciu o 1 m,co jest pesymistycznym wariantem prognozy, odbije siê to fatalnie na produkcji¿ywnoœci, szczególnie w Azji. Odpowiedzialnoœæ za to spoczywa w najwiêkszejmierze na Stanach Zjednoczonych, kraju, gdzie emisja zwi¹zków wêgla jest takwielka, ¿e tylko to mo¿e doprowadziæ do zmiany klimatu na Ziemi. Je¿eli StanyZjednoczone nie obejm¹ przywództwa w eliminowaniu paliw kopalnych, to ogól-noœwiatowe wysi³ki podejmowane w celu ustabilizowania klimatu bêd¹ skazane naprawie pewne fiasko60.

W sytuacji, gdy wiele krajów cierpi¹cych na niedostatek ziem uprawnych iwody zacznie importowaæ coraz wiêcej zbo¿a, kraje eksportuj¹ce bêd¹ musia³yzwiêkszaæ swoj¹ produkcjê dla zaspokojenia popytu na ten towar. W ostatnim pó³-wieczu rosn¹ce szeregi importerów zbo¿a, licz¹ce teraz ponad 100 krajów, sta³y siêniebezpiecznie zale¿ne od Stanów Zjednoczonych61.

Ta zale¿noœæ dotyczy wszystkich 3 podstawowych zbó¿ – pszenicy, ry¿u i ku-kurydzy. Na zaledwie 5 krajów – Stany Zjednoczone, Kanadê, Francjê, Australiê iArgentynê – przypada 88% œwiatowego eksportu pszenicy. Na Tajlandiê, Wietnam,Stany Zjednoczone i Chiny przypada 68% œwiatowego eksportu ry¿u. Koncentracjapotencja³u eksportowego jest jeszcze wiêksza w przypadku kukurydzy, 78% eks-portu tego zbo¿a bowiem przypada na same Stany Zjednoczone, a 12% – na Argen-tynê62.

Wobec spodziewanego zwiêkszenia liczby ekstremalnych zaburzeñ atmosfe-rycznych zale¿noœæ od niewielu krajów eksportuj¹cych czyni importerów szczegól-nie wra¿liwymi na zmiany klimatyczne. Je¿eli w Stanach Zjednoczonych zdarzysiê wyj¹tkowo upalne lato i na obszarach rolniczych wyst¹pi susza, jak w 1988 r.,kiedy zbiory zbo¿a spad³y po raz pierwszy w historii poni¿ej poziomu konsumpcjikrajowej, to chaos ogarnie œwiatowe rynki zbo¿owe, dlatego, ¿e bliskie rekordowe-go poziomu zapasy zbo¿a, które zamortyzowa³y gigantyczny spadek zbiorów wtamtym roku, ju¿ nie istniej¹63.



Jedn¹ z g³ównych przyczyn g³odu jest obojêtnoœæ rz¹dów, wyraŸnie widocznaw roz³o¿eniu priorytetów ich polityki. W pewien sposób Indie p³ac¹ dzisiaj cenêwczeœniejszej nierozwagi, kiedy – nie zwa¿aj¹c na ubóstwo kraju – podjê³y kosz-towne inwestycje w rozwój broni atomowej. Po wydaniu 3 razy tyle na cele militar-ne, ile na ochronê zdrowia i planowanie rodziny, Indie dysponuj¹ obecnie arsena-³em atomowym wystarczaj¹cym do obrony najwiêkszego na œwiecie skupiska g³od-nych ludzi64.

Je¿eli przywódcy polityczni œwiata nie zechc¹ podj¹æ trudu budowy ekologicz-nej gospodarki rolnej, puste deklaracje woli walki z g³odem nic nie znacz¹. Jeœli niezaczn¹ oni dzia³aæ zdecydowanie, to sytuacja ¿ywnoœciowa w niektórych krajachrozwijaj¹cych siê mo¿e siê szybko pogorszyæ. Zagro¿enie ubogich, importuj¹cychzbo¿e krajów polega na tym, ¿e ceny zbo¿a mog¹ gwa³townie wzrosn¹æ, jeszczebardziej zubo¿aj¹c coraz wiêksz¹ liczbê ludzi w jeszcze krótszym czasie, ni¿ to siêzdarza³o kiedykolwiek w przesz³oœci. Niepewna sytuacja ¿ywnoœciowa na corazwiêkszych obszarach globu mo¿e prowadziæ do destabilizacji politycznej na tak¹skalê, ¿e mo¿e to zahamowaæ postêp gospodarczy na ca³ym œwiecie.

181

ROZDZIA£ 8

CHRONIÆ PRODUKTY LEŒNE I FUNKCJE LASÓW

W lecie 1998 r. basen rzeki Jangcy w Chinach nawiedzi³a jedna z najwiêkszychw historii powodzi. Woda wygna³a wtedy z domów oko³o 120 mln ludzi. Jak wów-czas informowano, œmieræ ponios³o 3656 osób; wyrz¹dzone szkody oceniano na 30mld dol. Ta olbrzymia powódŸ zdarzy³a siê w roku, w którym opady deszczu, cho-cia¿ ponadprzeciêtne, nie by³y rekordowe. Tym, co ró¿ni³o rok 1998, od innych lat,w których notowano porównywalne opady, by³ ubytek powierzchni zalesionej. Do1998 r. basen Jangcy utraci³ 85% pierwotnej pokrywy leœnej, to zaœ, co z niej pozo-sta³o, nie wystarczy³o do utrzymania opadów deszczów monsunowych przekracza-j¹cych przeciêtn¹ roczn¹1.

Chocia¿ by³o ju¿ za póŸno na zapobie¿enie masowej deforestacji, w sierpniu1998 r. w³adze chiñskie og³osi³y ca³kowity zakaz wyrêbu drzew w basenie górnegobiegu rzeki Jangcy. Jeden z wy¿szych funkcjonariuszy pañstwowych zauwa¿y³ wtedy,¿e drzewa rosn¹ce s¹ warte 3 razy tyle, co œciête. Pañstwowe firmy drzewne, którewycina³y lasy, zosta³y przekszta³cone w przedsiêbiorstwa zak³adaj¹ce plantacjedrzew. Jak stwierdzi³ jeden z pracowników: „Nadszed³ czas, ¿eby od³o¿yæ siekierêi chwyciæ za ³opatê”2.

Deforestacja, zwiêkszaj¹ca zagro¿enie powodziowe, przyspieszaj¹ca erozjê gle-by, utrudniaj¹ca uzupe³nianie wody w formacjach wodonoœnych i dziesi¹tkuj¹ca ¿ycieroœlinne i zwierzêce, wp³ywa tak¿e bezpoœrednio na sytuacjê w kilku innych dzie-dzinach, od których zale¿y nasza przysz³oœæ. Chocia¿ zaopatrzenie w opa³ nie jestuzale¿nione tak powszechnie jak niegdyœ od lasów, dostarczaj¹ one nadal materia-³ów do budowy naszych domów i produkcji papieru, który pozostaje g³ównym no-œnikiem informacji. Poza tym 2 mld ludzi nadal zdobywa opa³ w lasach3.


Od pocz¹tków rolnictwa œwiat utraci³ prawie po³owê powierzchni lasów. Wiêk-szoœæ tych strat nast¹pi³a w ubieg³ym wieku. Chocia¿ niektórym krajom uda³o siêpowstrzymaæ proces kurczenia siê obszarów lasów, powierzchnia zalesiona ca³egoglobu zmniejsza siê, a to nie wró¿y ludzkoœci niczego dobrego4.

OPA£, TARCICA I PAPIER

W 2000 r. powierzchnia zalesiona Ziemi zajmowa³a oko³o 3,9 mld hektarów,czyli oko³o 30% powierzchni l¹dów, ale kurczy siê z ka¿dym rokiem. FAO poda³a,¿e w latach 1990–2000 ubytek netto lasów wyniós³ 94 mln hektarów. W krajachrozwijaj¹cych siê uby³o 130 mln hektarów, a w krajach uprzemys³owionych przy-by³o 36 mln hektarów. Przyrost ten uzyskano przewa¿nie dziêki zalesieniu ziemwy³¹czonych spod uprawy5.

Podczas gdy w krajach uprzemys³owionych grunty orne przemieniaj¹ siê napowrót w lasy, w pañstwach rozwijaj¹cych siê lasy zmieniaj¹ siê w ziemie upraw-ne, pastwiska i nieu¿ytki. Oko³o 13 mln hektarów powierzchni zalesionej, traco-nych co roku w krajach Trzeciego Œwiata, równa siê 0,65% zalesionej powierzchniw tych krajach. Mówi¹c inaczej, pañstwa rozwijaj¹ce siê co 3 lata trac¹ 2% po-wierzchni lasów6.

Liczby dotycz¹ce ubytków powierzchni zalesionej podawane przez FAO s¹znaczne, jednak i one nie odzwierciedlaj¹ w pe³ni rozmiarów deforestacji. Wed³ugdefinicji FAO, lasem jest obszar ziemi, na którym korony drzew przykrywaj¹ po-nad 10% jego powierzchni; jest to definicja pozwalaj¹ca sklasyfikowaæ jako lasyrównie¿ tundry, sawanny, zaroœla, a nawet pustynie. Inn¹ jej wad¹ jest to, ¿e za lasyuwa¿ane s¹ równie¿ porêby, dopóki nie zostan¹ one trwale zaliczone do innychkategorii u¿ytków. Mo¿e siê wiêc wydawaæ, ¿e proces deforestacji jest spowolnia-ny, jednak¿e ostatnie zdjêcia satelitarne i dane z poszczególnych krajów wykazuj¹,¿e jest odwrotnie7.

W przesz³oœci gospodarkê leœn¹ prowadzono w ten sposób, ¿e wycinki dokony-wano selektywnie, wycinaj¹c tylko drzewa dojrza³e, dostarczaj¹ce najcenniejszegomateria³u. Przy tym systemie powierzchnia lasów by³a wyj¹tkowo stabilna, zmniej-sza³a siê tylko wtedy, gdy jej czêœæ przeznaczano pod uprawê lub na inne cele nie-zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹. W ostatnich dziesiêcioleciach, z nastaniem nowejtechniki prowadzenia wyrêbów i wprowadzeniem potê¿nych maszyn, które potra-fi¹ skosiæ las jak rolnik trawê, oczyszczanie ca³ej powierzchni sta³o siê o wielebardziej op³acalne ni¿ wycinanie selektywne, szczególnie gdy w rachunku pomijasiê koszty zniszczenia œrodowiska8.

183

Pozyskanie drewna w skali œwiatowej wynios³o w 1999 r. 3,28 mld m3, czylinieco ponad 0,5 m3 na 1 mieszkañca globu. Oko³o 53% tego drewna zu¿yto na opa³;w ten sposób 2 mld ludzi zaopatrzy³o siê w paliwo potrzebne do ugotowania strawy.W krajach rozwijaj¹cych na opa³ przeznaczono 80% pozyskanego drewna9.

W skali ca³ego œwiata drewno dostarcza 7% zu¿ytej energii. W krajach rozwija-j¹cych siê jest to 15% w porównaniu z zaledwie 3% w krajach uprzemys³owionych.Z oko³o 1,5 mld m3 nieprzeznaczonych na opa³ prawie 2/3 zu¿ywa siê do produkcjipapieru i kartonu, a ponad 1/4 zostaje przetworzona na tarcicê. Panele drewniane,czêsto produkowane z odpadów drzewnych, stanowi¹ zaledwie dziesi¹t¹ czêœæ drew-na niezu¿ytego na opa³10.

Sektor papierniczy rozwija siê najszybciej ze wszystkich ga³êzi œwiatowej go-spodarki drzewnej. W latach 1980–1999 zu¿ycie papieru wzros³o o 86%, a wiêczwiêksza³o siê o 3,3% rocznie. W 1999 r. wyprodukowano niemal 317 mln tonpapieru, co daje 52 kg na 1 mieszkañca globu (zob. tablica 8.1)11.

Tablica 8.1. Zu¿ycie papieru w wybranych krajach w 1999 r.

Kraj Zuøycie Zuøycie na 1 mieszkaÒca (w tys. ton) (w kg)

Stany Zjednoczone 95 829 338Chiny 44 677 35Japonia 30 482 240Niemcy 17 592 214Wielka Brytania 11 871 200Francja 10 844 183W≥ochy 10 236 178Kanada 7 960 259Brazylia 7 044 41Korea Po≥udniowa 6 642 142OgÛ≥em10 g≥Ûwnych konsumentÛw 243 177 111Inne kraje 73 499 19åwiat 316 676 52

• r ó d ³ o: FAOSTAT..., op. cit.

Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów

Pracownicy Worldwatch Institute Janet Abramovitz i Ashley Mattoon podaj¹,¿e prawie po³owê tego papieru zu¿yto do pakowania. Oko³o 30% stanowi³ papierdrukarski i do pisania, a 12% – papier gazetowy. Z pozosta³ej czêœci wiêkszoœæprzetworzono na papierowe rêczniki i chusteczki12.

Ostatnie prognozy FAO zapowiadaj¹ wzrost zu¿ycia drewna na opa³ do 2,35mld m3 w 2015 r., a nastêpnie jego stabilizacjê, w miarê jak przyrost efektywnoœci


spalania drewna bêdzie kompensowa³ wzrost zapotrzebowania na drewno opa³owe.Jeœli chodzi o drewno nieprzeznaczone na opa³, to FAO ocenia, ¿e jego zu¿ycieosi¹gnie 2 mld m3 w 2015 r. i 2,4 mld m3 w roku 203013.

W nadchodz¹cych dziesiêcioleciach rosn¹ce zapotrzebowanie na produktydrzewne oraz wyr¹b na potrzeby rolnictwa i hodowli bêd¹ nadal zwiêkszaæ presjê nalasy. Jeœli notowane ostatnio procesy deforestacji utrzymaj¹ siê, to zarówno zmniej-szenie produktywnoœci lasów i – co przypuszczalnie wa¿niejsze – utrata innychkorzyœci, jakie daj¹ lasy, mog¹ zak³óciæ rozwój gospodarek niektórych krajów.

FUNKCJE LASÓW

Wszyscy znamy opisane wy¿ej produkty, jakich dostarczaj¹ lasy. Mniej wiemy oinnych ich u¿ytecznych funkcjach. Najwa¿niejsza wœród nich – to regulacja klimatu,powstrzymywanie erozji, ochrona gleby, poœredniczenie w cyrkulacji wody, magazy-nowanie i przenoszenie sk³adników od¿ywczych oraz funkcje rekreacyjne. Wszystkiete funkcje tworz¹ podstawy systemów, na których opiera siê ka¿da gospodarka.

W artykule o prze³omowym znaczeniu, opublikowanym w maju 1997 r. w tygodniku„Nature”, Robert Costanza i jego 12 wspó³pracowników obliczy³o, ¿e funkcje ekosys-temów mo¿na wyceniæ na 33 bln dol. – niewiele mniej ni¿ wartoœæ dóbr i us³ug wytwo-rzonych w gospodarce œwiatowej, wynosz¹ca 43 bln dol. Z tej sumy, wed³ug Costanzyi innych, oko³o 4,7 bln dol. przypada na korzyœci, jakie przynosz¹ lasy; daje to 969 dol.na hektar rocznie (zob. tablica 8.2). Mo¿na to porównaæ z plonami kukurydzy o warto-œci oko³o 800 dol., zbieranej rocznie z hektara w amerykañskim zag³êbiu kukurydzia-nym, nale¿¹cym do najbardziej wydajnych regionów rolniczych w œwiecie14.

Tablica 8.2. G³ówne funkcje lasów

Funkcja WartoúÊ z 1 ha/rok (w dol.)

Regulacja klimatu 141Powstrzymywanie erozji 96Magazynowanie i przenoszenie sk≥adnikÛw odøywczych 361Rekreacja 66Inne 305OgÛ≥em 969

• r ó d ³ o: Robert Costanza i inni, The Value of the World’s Ecosystem Services and Natural Capital,„Nature”, 15 May 1997, s. 253–259.

185

Niezale¿nie od tego, jak znakomitym osi¹gniêciem s¹ obliczenia przeprowa-dzone przez Costanzê i jego zespó³, trzeba zauwa¿yæ, ¿e pominiêto w nich jedn¹ znajcenniejszych funkcji lasów, a mianowicie przenoszenie opadów dezczowych wg³¹b lasów, co sprawia, ¿e tereny te s¹ produktywne i nadaj¹ siê do zasilania. Jeœlinadal bêdziemy niszczyæ lasy nadbrze¿ne, to pustynie w g³êbi l¹dów bêd¹ siê nadalrozszerzaæ, co przyczyni siê do st³oczenia ludzkoœci na coraz mniejszej przestrzeni.

Czêsto zauwa¿amy u¿yteczne funkcje lasów dopiero wtedy, gdy jest za póŸno,kiedy drzewa s¹ ju¿ wyciête. Dotyczy to w pierwszej kolejnoœci ich funkcji po-wstrzymywania powodzi, jak siê o tym przekona³y – nieco za póŸno – Chiny, Taj-landia i Mozambik15.

Lasy magazynuj¹ te¿ substancje od¿ywcze. Ta funkcja jest szczególnie wa¿na wtropikach, gdzie niemal ca³oœæ sk³adników od¿ywczych w ekosystemie leœnym jestmagazynowana w roœlinnoœci. Wiele gleb w strefie zwrotnikowej zawiera ma³o sub-stancji organicznych i jest w stanie zatrzymywaæ niewiele sk³adników od¿ywczych.Je¿eli wypali siê las i w to miejsce zasieje siê trawê do wypasu byd³a albo inne roœliny,to w pierwszych latach wszystko, co zostaje zasiane, udaje siê dobrze dziêki sk³adnikomod¿ywczym zawartym w popiele. Kiedy jednak popio³y zostan¹ wyp³ukane, jak siê wnied³ugim czasie dzieje, znikaj¹ tak¿e te sk³adniki. W³aœnie dlatego wiêkszoœæ ziemoczyszczonych z lasu w tropikach szybko staje siê nieu¿ytkami i zostaje opuszczona.

Zwrotnikowe lasy deszczowe s¹ ekosystemami bardzo wydajnymi, skutecznieprzemieniaj¹cymi œwiat³o s³oneczne w budulec, z którego czerpi¹ roœliny. Ale mog¹to robiæ tylko tak d³ugo, jak d³ugo pozostaj¹ nienaruszone. Kiedy lasy zostaj¹ znisz-czone, mog¹ przemin¹æ wieki, zanim zdo³aj¹ siê zregenerowaæ. A niektóre mog¹siê nie zregenerowaæ nigdy, dlatego, ¿e warunki, jakie panowa³y w czasie ich rozro-stu, mog¹ ju¿ nie istnieæ.

Lasy powstrzymuj¹ erozjê gleby, dostarczaj¹c wzbogacaj¹cych je substancjiorganicznych, a tak¿e spowalniaj¹c sp³ywanie wód. Spad³e na ziemiê liœcie chroni¹grunt przed rozluŸniaj¹cymi go uderzeniami kropel deszczu i stanowi¹ bezpoœredni³¹cznik miêdzy roœlinnoœci¹ a pod³o¿em. Pokrywa roœlinna umo¿liwia nawarstwianiegleby i chroni j¹ przed wyp³ukiwaniem. Z kolei grubsza warstwa gleby tworzy zdro-w¹ podstawê wzrostu lasu. W tak ukszta³towanych stosunkach symbiozy ubyteklasów prowadzi czasami do ubytku gleby, co z kolei utrudnia odradzanie siê lasów.

Lasy, spowalniaj¹c sp³ywanie wody deszczowej i umo¿liwiaj¹c jej przes¹cza-nie siê w g³¹b ziemi, s¹ tak¿e wa¿nym ogniwem w cyklu hydrologicznym. Uzupe³-niaj¹ ubytek wód formacji wodonoœnych, które zasilaj¹ studnie na ni¿ej po³o¿o-nych terenach. Im wiêcej wody sp³ywa po powierzchni ziemi w czasie deszczu, tymmniej jej pozostaje na uzupe³nienie zasobów. Utrata pokrywy leœnej przynosi po-



dwójn¹ stratê: zwiêksza zniszczenia powodziowe oraz zmniejsza dop³yw wody dopodziemnych Ÿróde³.

Lasy mog¹ tak¿e oczyszczaæ wodê pitn¹. Walter Reid, który wspó³pracuje wramach Millennium Ecosystem Assessment*, zwraca uwagê, ¿e „...w Stanach Zjed-noczonych ponad 60 mln ludzi w 3,4 tys. miejscowoœci czerpie wodê pitn¹ z obsza-ru lasów publicznych i jej wartoœæ ocenia siê na 3,7 mld dol. rocznie”, i dodaje, ¿etylko ta funkcja, jedna spoœród wielu pe³nionych przez lasy publiczne, jest wiêcejwarta ni¿ drewno wycinane w tych lasach16.

W³adze Nowego Jorku, zamieszkanego przez prawie 17 mln ludzi, w³aœnie ostat-nio przekona³y siê, jak cenne us³ugi oddaje natura. W zwi¹zku z rozwojem budow-nictwa mieszkaniowego i przemys³u w leœnym regionie Catskill, sk¹d Nowy Jorkczerpie wodê, w³adze miasta dowiedzia³y siê, ¿e bêd¹ musia³y zbudowaæ kosztem 8mld dol. zak³ad oczyszczania wody, którego eksploatacja bêdzie kosztowaæ 300 mlndol. rocznie. Rachunek do zap³acenia w ci¹gu 10 lat wyniós³by 11 mld dol. Po prze-analizowaniu sytuacji w³adze miasta dosz³y do wniosku, ¿e lepiej bêdzie przywróciæpierwotne warunki w basenie strumienia Catskill za zaledwie 2 mld dol. i unikn¹æpotrzeby budowy zak³ady oczyszczania wody, oszczêdzaj¹c podatnikom 9 mld dol.17

Jak wspomniano w rozdziale 3, lasy poœrednicz¹ te¿ w przenoszeniu wody wg³¹b kontynentów. Ograniczenie cyrkulacji wody deszczowej ju¿ da³o o sobie znaæw Chinach. Deforestacja w po³udniowych i wschodnich regionach tego kraju zmniej-sza iloœæ wilgoci przenoszonej w g³¹b l¹du znad Zatoki Bengalskiej, Morza Po³u-dniowochiñskiego, Morza Wschodniochiñskiego i Morza ó³tego – stwierdza WangHongchang, cz³onek chiñskiej Akademii Nauk Spo³ecznych. Opady deszczu w pó³-nocno-wschodniej czêœci kraju zmniejszaj¹ siê, przyczyniaj¹c siê do tworzenia tamwarunków sprzyjaj¹cych powstawaniu burz piaskowych. Pustynie w Azji Œrodko-wej rozszerzaj¹ siê w kierunku pó³nocno-zachodnim na terytorium Kazachstanu iw kierunku po³udniowo-wschodnim na terytorium Chin. Od 1980 r. Kazachstanstraci³ na po³udniu kraju po³owê ziem uprawnych18.

Jak ju¿ zauwa¿ono, podobne zjawiska obserwowane s¹ w Afryce. Na pó³noc-nym skraju Sahary w pustyniê zmieniaj¹ siê zarówno pastwiska, jak i ziemie uprawne.W Algierii opracowuje siê teraz plan przekszta³cenia 20% najdalej na po³udnie wy-suniêtych rejonów uprawy zbo¿a w sady i winnice w nadziei powstrzymania mar-szu pustyni na pó³noc. W Nigerii pustynia posuwa siê w kierunku po³udniowym,zasypuj¹c pastwiska i pola uprawne19.

* Zainicjowany w kwietniu 2001 r. 4-letni program wspó³pracy instytucji spo³ecznych i publicznych, maj¹-cy na celu naukow¹ ocenê i stworzenie ujednoliconej bazy danych o stanie œrodowiska [przyp. t³um.].

187

W studium opracowanym w ramach Systemu Obserwacji Ziemi (Earth ObservingSystem) NASA podano, ¿e jezioro Czad skurczy³o siê z 25 tys. km2 w 1963 r. do 1,35tys. km2. Przyczyni³a siê do tego g³ównie zmniejszaj¹ca siê iloœæ opadów deszczu wrejonie Sahelu, a tak¿e wy¿sze temperatury i rozbudowa systemów nawadniania, zasila-nych wodami rzek, które wpadaj¹ do tego jeziora. Wraz z postêpami deforestacji wprzybrze¿nych rejonach Afryki odznaczaj¹cych siê obfitymi opadami deszczu i po³udnio-wego Sahelu zmniejsza siê zdolnoœæ przenoszenia wody z tych obszarów w g³¹b l¹du20.

Lasy wp³ywaj¹ te¿ stabilizuj¹co na klimat lokalny, zmniejszaj¹c rozpiêtoœæ wahañskrajnych temperatur dnia i nocy, bardzo du¿ej na pustyniach. Wi¹¿¹ one ogromneiloœci wêgla (pierwiastkowego), który inaczej trafi³by do atmosfery w postaci dwu-tlenku wêgla, przyczyniaj¹c siê do zmian klimatycznych. Kiedy jakiœ las zostajewyciêty, mo¿liwoœci wi¹zania wêgla zmniejszaj¹ siê z powodu nie tylko znikniêciaroœlinnoœci nad ziemi¹, lecz tak¿e ubytku substancji organicznej powsta³ej z rozk³a-du korzeni i liœci na powierzchni ziemi21.

Inn¹ funkcj¹ lasów jest ochrona strumieni i rzek przed zamuleniem. Na przy-k³ad na amerykañskim Pó³nocnym Zachodzie wytrzebienie lasów i wzrost zamule-nia wód przyczyni³y siê do zniszczenia okolicznych ³owisk ³ososia. Zmarnotrawie-nie jednego dobra natury rujnuje inne22.

Zamulenie wp³ywa tak¿e na sprawnoœæ tam, niezale¿nie od tego, czy by³y onezbudowane z myœl¹ o produkcji energii elektrycznej czy o nawadnianiu. Wraz zewzrostem zamulenia zmniejsza siê ich pojemnoœæ retencyjna, a tym samym zdol-noœæ generowania energii lub dostarczania wody do nawadniania. W skrajnych przy-padkach utworzone przez nie zbiorniki zape³niaj¹ siê mu³em i nak³ady poniesionena zbudowanie tam id¹ na marne23.

ZRÓWNOWA ONA GOSPODARKA LEŒNA

Jest wiele definicji zrównowa¿onej gospodarki leœnej, w wiêkszoœci nawi¹zu-j¹cych do pojêcia zrównowa¿onej wydajnoœci drewna. Bardziej w³aœciwa definicja,szersza i bli¿sza istoty rzeczy, odnosi siê do zdolnoœci lasu zarówno do zrównowa-¿onego dostarczania produktów, jak i do pe³nienia innych funkcji. W wielu sytu-acjach te drugie s¹ dzisiaj o wiele wa¿niejsze ni¿ te pierwsze.

Mimo ogromnej wartoœci lasów pierwotnych z ich globalnego obszaru tylko oko³o290 mln hektarów jest prawnie chronionych przed wyrêbem (zob. tablica 8.3). Dal-szych 1,4 mld hektarów nie eksploatuje siê z powodów ekonomicznych. Z pozosta³ych,niechronionych obszarów leœnych 665 mln hektarów przypada na lasy nietkniête rêk¹cz³owieka i 898 mln hektarów – na lasy zachowane w stanie pó³naturalnym i dzikim 24.



Typem lasu maj¹cym z ekonomicznego punktu widzenia marginesowe znacze-nie jest teren poroœniêty drzewami niskiej jakoœci, wœród których jest ma³o albo niema wcale gatunków maj¹cych znaczenie handlowe. Ale lasy niezagro¿one wyrê-bem z powodu niskiej jakoœci, pe³ni¹ mimo wszystko odmienne funkcje. W innychlasach wyr¹b jest niemo¿liwy wy³¹cznie z powodu przeszkód fizycznych lub brakuodpowiedniej infrastruktury. Na nieszczêœcie te obszary mog¹ szybko staæ siê do-stêpne dla ludzi uzbrojonych w pi³y ³añcuchowe, jeœli przemys³ drzewny albo rz¹dysfinansuj¹ rozwój transportu i innych obiektów infrastruktury25.

Prawo poszczególnych krajów chroni du¿¹ czêœæ lasów nie tyle w trosce o utrzy-manie w d³ugim okresie ich potencja³u produkcyjnego, ile ze wzglêdu na inne u¿y-teczne funkcje. Kraje, które podejmuj¹ takie kroki, same nierzadko doœwiadczy³yskutków daleko posuniêtej deforestacji. Na przyk³ad Filipiny zabroni³y wyrêbu sta-rodrzewów i nowych plantacji g³ównie dlatego, ¿e kraj ten poczu³ siê silnie zagro-¿ony powodziami, erozj¹ i obsuniêciami ziemi. Filipiny, niegdyœ pokryte rozleg³y-mi zespo³ami lasów zwrotnikowych, bogatych w drewno twarde, sta³y siê jednym znajwiêkszych eksporterów produktów leœnych. Ale po latach masowych wyrêbów,kraj ten sta³ siê importerem netto tych produktów. Sam pozbawi³ siê zarówno dóbr,jak i funkcji, jakich dostarcza³y mu lasy26.

Podczas gdy niektóre organizacje pozarz¹dowe walczy³y od lat o ochronê la-sów albo o ograniczenie ich eksploatacji, instytucje publiczne, jak Bank Œwiatowy,dopiero ostatnio zaczê³y powa¿nie myœleæ o systematycznym promowaniu zrówno-

Tablica 8.3. Obszar lasów dostêpnych i niedostêpnych dla pozyskania drewna

Kategoria lasÛw Obszar (w mln ha)

Obszar dostÍpny 1563

czÍúciowo naturalne 898nienaruszone 665

Obszar niedostÍpny 1657

ograniczenia prawne 290ograniczenia ekonomiczne:

przeszkody fizyczne 256brak transportu i infrastruktury 365inne 746

OgÛ≥em 3220

• r ó d ³ o: Agriculture: Towards 2015/30, Technical Interim Raport, FAO, Economic and Social Depart-ment, Geneva, April 2000.

189

wa¿onej gospodarki leœnej. Aktualnym celem Banku Œwiatowego jest objêcie do2005 r. 200 mln hektarów lasów w krajach cz³onkowskich zrównowa¿onym zarz¹-dzaniem. Proponuje w tym celu objêcie ochron¹ 50 mln hektarów lasów dziewi-czych ze wzglêdu na ich biologiczn¹ ró¿norodnoœæ27.

Wielu w³aœcicieli gruntów w strefie zwrotnikowej, bez dostêpu do rynku drzew-nego, postrzega drzewa jako przeszkodê w uprawie ziemi lub hodowli – jako coœ,co trzeba wypaliæ albo wyci¹æ. Nie s¹ oni zainteresowani ani dobrami, jakich do-starcza las, ani jego funkcjami. Te lasy trudno chroniæ.

Udzia³ w rynku drewna mo¿e byæ czêsto wykorzystany jako œrodek nacisku wcelu wymuszenia racjonalnej gospodarki leœnej. Organizacje pozarz¹dowe i rz¹dyw wielu krajach importuj¹cych wymagaj¹, aby ca³e drewno znajduj¹ce siê w obro-cie rynkowym, zarówno produkcji krajowej, jak i z importu, mia³o œwiadectwapochodzenia z lasów zarz¹dzanych w sposób zrównowa¿ony (problem certyfikacjidrewna zosta³ szczegó³owo omówiony w rozdziale 11).

Istnieje kilka systemów certyfikacji produktów leœnych, niejednakowo skutecz-nych w promowaniu zrównowa¿onej gospodarki leœnej. Polegaj¹ one na wspó³-dzia³aniu œwiadomych znaczenia œrodowiska konsumentów z zarz¹dcami lasów, zktórych pochodz¹ produkty leœne. Czêœciowo programy certyfikacji maj¹ zasiêgkrajowy, inne – miêdzynarodowy. Niektóre programy miêdzynarodowe powsta³y zinicjatywy krajów importuj¹cych, inne – z inicjatywy pañstw eksportuj¹cych.

Najbardziej rygorystyczny program miêdzynarodowy, przyjêty przez kilka or-ganizacji pozarz¹dowych o zasiêgu œwiatowym, opracowa³a Rada do spraw Certy-fikacji Lasów (Forest Stewardship Council – FSC). Certyfikacja za poœrednictwemakredytowanych przez FSC organów, potwierdzaj¹ca pochodzenie produktów z la-sów odpowiedzialnie zarz¹dzanych, obejmuje oko³o 24 mln hektarów u¿ytków le-œnych w 45 krajach. Liderem wœród nich jest Szwecja, gdzie system ten obejmuje 10mln hektarów; w Stanach Zjednoczonych dotyczy to 3 mln hektarów, w Boliwii – 1mln hektarów, w Afryce Po³udniowej i Brazylii po prawie 1 milionie hektarów28.

Brazylia opracowa³a ponadto narodowy program certyfikacji produktów leœnychbêd¹cych przedmiotem eksportu pod wzglêdem ich zgodnoœci z zasadami zrówno-wa¿onej gospodarki, tj. System Poœwiadczania Pochodzenia Surowców Leœnych(System for the Certyfication of Origin of Forest Raw Materials – Cerflor). Przy-œwieca³a temu motywacja ekonomiczna; chodzi³o o to, aby brazylijski papier i ce-luloza mog³y byæ opatrywane ekologiczn¹ etykiet¹, dopuszczaj¹c¹ je na rynekUnii Europejskiej. Ekoetykieta pozwala odró¿niæ surowce brazylijskie od pro-duktów innych krajów, w których byæ mo¿e nie prowadzi siê zrównowa¿onej go-spodarki leœnej. Spe³nienie tego warunku przez Brazyliê by³o doœæ ³atwe, poniewa¿



bardzo du¿a czêœæ papieru jest tam produkowana z surowca pozyskiwanego z plan-tacji29.

Chocia¿ œwiat jest jeszcze bardzo daleki od wprowadzenia racjonalnej gospo-darki zasobami lasów, idea zrównowa¿onego zarz¹dzania lasami zyskuje sobie wjakiejœ mierze prawo obywatelstwa w wielu czêœciach œwiata. Mo¿na mieæ nadzie-jê, ¿e ubytek lasów w krajach rozwijaj¹cych, które trac¹ 13 mln hektarów pokrywyleœnej rocznie, zostanie ograniczony, a w koñcu – kiedy zostanie przywrócona rów-nowaga miêdzy wielkoœci¹ pozyskiwanego drewna a zdolnoœci¹ lasów do regene-racji – zahamowany. Powstrzymanie deforestacji da³oby tak¿e mo¿liwoœæ korzysta-nia z innych u¿ytecznych funkcji, które pe³ni¹ lasy30.

ZMNIEJSZYÆ OBCI¥ ENIA LASÓW

We wszystkich krajach istniej¹ ogromne mo¿liwoœci zmniejszenia presji popy-tu, pod której ciê¿arem kurczy siê pokrywa leœna Ziemi. W krajach uprzemys³o-wionych najlepszym sposobem by³oby zmniejszenie zu¿ycia drewna w przemyœlepapierniczym. W krajach rozwijaj¹cych siê najwiêcej zale¿y od ograniczenia zu¿y-cia drewna na opa³.

Analiza danych o wtórnym wykorzystaniu makulatury w 10 krajach producen-tach wykazuje du¿e ró¿nice (zob. tablica 8.4). Ostatnie miejsca zajmuj¹ pod tymwzglêdem Chiny, które przetwarzaj¹ 27% produkowanego papieru, i W³ochy, gdzieten wskaŸnik wynosi 31%. Na czele listy plasuj¹ siê Niemcy (72%) i Korea Po³u-dniowa (66%). WskaŸnik recyklingu dla Niemiec jest wysoki ze wzglêdu na syste-matyczny nacisk rz¹du na ograniczenie strumienia odpadów trafiaj¹cych na wysy-piska œmieci. Gdyby wszystkie kraje osi¹gnê³y w tym zakresie takie wyniki jakNiemcy, wycinka lasów na ca³ym œwiecie mog³aby siê zmniejszyæ prawie o 1/3.

Stany Zjednoczone – najwiêkszy producent i konsument papieru – pozostaj¹daleko w tyle za Niemcami, ale robi¹ postêpy. Dwadzieœcia lat temu recykling obej-mowa³ oko³o 1/4 zu¿ywanego w USA papieru. Do 1997 r. wskaŸnik ten wzrós³ do46%. Przyczyni³o siê do tego wprowadzenie wygodnego systemu odbierania œmiecisprzed domów, obowi¹zuj¹cy na wielu wysypiskach zakaz wyrzucania papieru i wy-mogi co do zawartoœci makulatury w papierze kupowanym na potrzeby administracjistanowej i federalnej, zawarte np. w rozporz¹dzeniu administracji Clintona z 1993 r.31

Niektóre z krajów nienale¿¹cych do 10 najwiêkszych producentów te¿ poczy-ni³y imponuj¹ce postêpy. Na przyk³ad Holandia postawi³a sobie za cel zwiêkszeniedo 2001 r. wskaŸnika recyklingu papieru zu¿ywanego w tym kraju do 72%. Jegozrealizowanie postawi³oby j¹ na równi z Niemcami32.

191

Zu¿ycie papieru chyba wierniej odzwierciedla nasz¹ marnotrawn¹ mentalnoœæ,ukszta³towan¹ w drugiej po³owie ubieg³ego wieku, ni¿ zu¿ycie jakiegokolwiek in-nego produktu. Istniej¹ ogromne mo¿liwoœci zmniejszenia tego zu¿ycia, w szcze-gólnoœci zast¹pienia papierowych rêczników, serwetek, pieluszek jednorazowych,toreb na zakupy ich odpowiednikami tekstylnymi.

Japoñczycy borykaj¹ siê ze szczególnym problemem, poniewa¿ u¿ywane przeznich drewniane pa³eczki do jedzenia s¹ czêsto wyrzucane po jednorazowym u¿yciu.W rezultacie oko³o 25 mld tych pa³eczek l¹duje w œmieciach. Próbuj¹c rozwi¹zaæten sam problem, Chiny og³osi³y program ograniczenia u¿ywania pa³eczek jedno-razowych33.

W erze elektroniki mo¿na prawie ca³kowicie zrezygnowaæ z niektórych zasto-sowañ papieru. Dotyczy to drukowania ksi¹¿ek telefonicznych, które mog¹ byæzast¹pione spisami telefonów on-line, dostêpnymi w Internecie. Co prawda, niewszystkie gospodarstwa domowe maj¹ mo¿liwoœæ korzystania z Internetu, ale by-³oby celowe zaprzestanie masowego kolporta¿u ksi¹¿ek telefonicznych i dostarcza-nie ich tylko na zamówienie. Pozwoli³oby to zaoszczêdziæ miliony ton papieru rocz-nie. Gazety poœwiêcaj¹ wiêksz¹ czêœæ ³amów na og³oszenia. Na przyk³ad typowymiejski dziennik w Stanach Zjednoczonych codziennie przez 365 dni w roku dru-kuje dwie strony og³oszeñ o sprzeda¿y u¿ywanych samochodów. Chocia¿ nie wszyscykupuj¹ samochody, tym bardziej u¿ywane, jednak ka¿dy dostaje te dwie strony ra-zem ze swoim dziennikiem. Elektroniczna oferta sprzeda¿y u¿ywanych samocho-


Tablica 8.4. Wtórny przerób makulatury 10 najwiêkszych producentów papieru w 1997 r.

Kraj Wskaünik recyklingu(w %)

Niemcy 72Korea Po≥udniowa 66Szwecja 55Japonia 53Kanada 47Stany Zjednoczone 46Francja 41Finlandia 35W≥ochy 31Chiny 27OgÛ≥em 43

• r ó d ³ o: Janet N. Abramovitz, Paper Recycling Remains Strong, w: Vital Signs 2000, W. W. Norton,New York 2000, s. 132–133.


dów w ka¿dym mieœcie, dostêpna w Internecie, mog³aby w wiêkszoœci przypadkówzast¹piæ og³oszenia drukowane na papierze. Elektroniczne og³oszenia o sprzeda¿yu¿ywanych samochodów, wynajmie lokali, o ró¿nych us³ugach, jak drobne repera-cje w domu czy naprawy instalacji hydraulicznych bez w¹tpienia przyczyni³yby siêdo zmniejszenia zu¿ycia papieru gazetowego i oszczêdnoœci papieru.

„International Herald Tribune”, dziennik wydawany w Pary¿u i drukowany wkilku miejscach œwiata, jest przyk³adem efektywnego wykorzystania papieru. Bêd¹cywspó³w³asnoœci¹ wydawców „New York Timesa” i „Washington Post” zamieszcza ar-tyku³y z obu tych dzienników. Ma on przejrzysty uk³ad i ³atwo siê czyta; przeznacza te¿niewiele miejsca na og³oszenia. Tak¿e w dzienniku „USA Today” przewaga informacjinad og³oszeniami jest bardzo du¿a. Te czasopisma s¹ te¿ dostêpne w Internecie34.

Najwiêkszym obci¹¿eniem dla lasów jest zapotrzebowanie na drewno opa³o-we; jego zaspokojenie poch³ania nieco ponad po³owê pozyskanego drewna. Jed-nym ze sposobów zmniejszenia presji potrzeb opa³owych mo¿e byæ bardziej efek-tywne wykorzystanie drewna. W krajach uprzemys³owionych wiêcej uwagi poœwiêcasiê zwiêkszaniu sprawnoœci silników samochodowych, a o wiele mniej zwa¿a nasprawnoœæ p³yt kuchennych, które w wielu krajach rozwijaj¹cych siê zu¿ywaj¹ naj-wiêcej energii. Kilka miêdzynarodowych agencji pomocy, wœród nich Amerykañ-ska Agencja Rozwoju Miêdzynarodowego (U.S. Agency for International Deve-lopment – U.S. AID), zaczê³o wspieraæ projekty zmierzaj¹ce do zmniejszenia tegozu¿ycia i czyni to ze znacznym powodzeniem. Jeden z bardziej obiecuj¹cych pro-jektów U.S. AID, realizowany w Kenii, polega na rozdaniu ludnoœci 780 tys. no-wych p³yt kuchennych.

Sfinansowanie z pieniêdzy publicznych zamiany przestarza³ych p³yt kuchen-nych mog³oby przynieœæ niema³e korzyœci w dziedzinie ochrony i regeneracji la-sów, nie wy³¹czaj¹c wzmocnienia funkcji regulacyjnych lasów35.

Na d³u¿sz¹ metê kluczem do zmniejszenia presji na lasy jest rozwój alternatyw-nych Ÿróde³ energii potrzebnej do gotowania w krajach Trzeciego Œwiata. W miarê,jak œwiat bêdzie przestawia³ siê z gospodarki energetycznej opartej na paliwachkopalnych na energetykê wiatrow¹, solarn¹ i geotermiczn¹ (zob. rozdzia³ 5), kra-jom rozwijaj¹cym siê pozbawionym paliw kopalnych bêdzie coraz ³atwiej zagospo-darowaæ lokalne Ÿród³a energii odnawialnej. Chocia¿ nie wiemy dok³adnie, jakirodzaj substytutów bêdzie odgrywa³ najwa¿niejsz¹ rolê w przechodzeniu na gospo-darkê opart¹ na wodorze, jednak wiemy, ¿e kraje rozwijaj¹ce siê cechuje obfitoœælokalnych noœników energii odnawialnej.

Wraz z przyspieszeniem transformacji energetyki mo¿liwoœci zastêpowaniadrewna opa³owego innymi, lokalnymi Ÿród³ami energii bêd¹ lepiej widoczne. Nie-

193

zale¿nie od tego, czy bêd¹ to p³yty elektryczne zasilane pr¹dem generowanym si³¹wiatru czy kuchenki na energiê solarn¹, czy te¿ jeszcze inne urz¹dzenia, i tak odci¹-¿y to lasy.

ZNACZENIE PLANTACJI LEŒNYCH

W 2000 r. plantacje leœne na ca³ym œwiecie zajmowa³y 113 mln hektarów –mniej ni¿ 3% ca³ej zalesionej powierzchni globu obejmuj¹cej 3,9 mld hektarów.Dla porównania obszar ten stanowi oko³o 1/6 area³u obsiewanego co roku zbo¿em,zajmuj¹cego 700 mln hektarów36.

Plantacje dostarczaj¹ celulozowniom drewna przetwarzanego w nich przewa¿-nie albo na pulpê i papier, albo na materia³y drewnopochodne. W miarê, jak prze-mys³ przystosowuje siê do malej¹cej poda¿y d³u¿yc wyciêtych z lasów pierwot-nych, materia³y drewnopodobne coraz czêœciej pojawiaj¹ siê na œwiatowym rynkudrzewnym zamiast tarcicy37.

Pozyskanie drewna z plantacji ocenia siê na 331 mln m3, czyli 10% œwiatowejprodukcji. Inaczej mówi¹c, 9/10 drewna pozyskanego na ca³ym œwiecie pochodzi³o zdrzewostanów naturalnych, a tylko 1/10 z plantacji38.

Dwie trzecie ze 113 mln hektarów plantacji leœnych znajduj¹ siê w 5 krajach(zob. tablica 8.5). W Chinach, gdzie pozosta³o niewiele lasów pierwotnych, jest ichnajwiêcej; na dalszych miejscach plasuj¹ siê Rosja i Stany Zjednoczone. Amery-kañskie plantacje s¹ skupione w po³udniowo-wschodniej czêœci kraju. Indie i Japo-nia zajmuj¹ 4. i 5. miejsce. Brazylia – dalsze, ale szybko rozszerza uprawy leœne.


Tablica 8.5. Plantacje drzew w wybranych krajach w 2000 r.

Kraj Obszar plantacji (w mln ha)

Chiny 39,9Rosja 17,3Stany Zjednoczone 16,2Indie 12,4Japonia 10,7Pozosta≥e kraje 16,3OgÛ≥em 112,8

• r ó d ³ o: Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 161; Forest Resources Assessment 2000, FAO,<www.fao.org/forestry/fo/fra/index.jsp>, uaktualnione 10 kwietnia 2001 r.


Œredni¹ roczn¹ wydajnoœæ z hektara istniej¹cych plantacji ocenia siê na 6,6 m3.Przy bardziej nowoczesnej uprawie z wykorzystaniem szybko rosn¹cych gatunkówdrzew wskaŸnik ten móg³by ³atwo wzrosn¹æ do 10 m3. Na przyk³ad w Nowej Ze-landii uzyskuje siê co najmniej 18 m3 z hektara rocznie. Brazylia w 1990 r. zbli¿y³asiê do œredniej wynosz¹cej 14 m3 z hektara rocznie i wed³ug oceny FAO nied³ugomo¿e osi¹gn¹æ 33 m3 z hektara rocznie, jeœli wykorzysta bardziej nowoczesne me-tody gospodarowania39.

Wraz z rozwojem tej ga³êzi gospodarki leœnej nastêpuj¹ zmiany w jej terytorial-nym rozmieszczeniu; coraz wiêcej plantacji zak³ada siê w wilgotnych regionachzwrotnikowych i podzwrotnikowych. W przeciwieñstwie do zbiorów zbo¿a, zwy-kle zwiêkszaj¹cych siê wraz ze wzrostem odleg³oœci od równika i wyd³u¿aniem siêdnia w porze letniej, wydajnoœæ plantacji drzew roœnie wraz ze zbli¿aniem siê do rów-nika, gdzie przez ca³y rok utrzymuj¹ siê warunki sprzyjaj¹ce wegetacji. Na przyk³adw po³udniowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych potrzeba 15 lat, aby szybko ro-sn¹ce sosny osi¹gnê³y dojrza³oœæ do wycinki. Zarz¹dcy brazylijskich plantacji mog¹œcinaæ eukaliptusy po 7 latach, czyli po up³ywie mniej ni¿ po³owy tego czasu40.

We wschodniej Kanadzie z przeciêtnej plantacji uzyskuje siê 4 m3 drewna zhektara rocznie. W po³udniowo-wschodnich stanach USA jest to odpowiednio 10 m3,a w Indonezji – 25 m3, w Brazylii zaœ z nowszych plantacji mo¿na uzyskaæ prawie30 m3. Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych przeciêtne plony kukurydzy wyno-sz¹ bez ma³a 9 ton z hektara, w Brazylii – mniej ni¿ 3 tony z hektara. W przypadkukukurydzy zatem wydajnoœæ z hektara w Stanach Zjednoczonych i Brazylii ma siêjak 3:1, a w przypadku wydajnoœci plantacji jest ona w Brazylii 3 razy wy¿sza ni¿ wStanach Zjednoczonych. Dla zaspokojenia okreœlonej wielkoœci popytu na drewnoBrazylia potrzebuje zaledwie 1/3 tej powierzchni, na jakiej trzeba by zasadziæ las wStanach Zjednoczonych. Przewaga krajów strefy zwrotnikowej w zakresie mo¿li-woœci uprawy lasów wyjaœnia, dlaczego wzrost produkcji pulpy drzewnej w latach1995–2000 oceniano na 1,5% w Stanach Zjednoczonych, 3,5% w Kanadzie, 166%w Tajlandii i 123% w Indonezji41.

Poza utrzymuj¹c¹ siê przez ca³y rok wysok¹ temperatur¹ i du¿¹ wilgotnoœci¹kraje rozwijaj¹ce siê strefy zwrotnikowej cechuje ni¿sza cena ziemi i tañsza si³arobocza. Dziêki temu np. eksport produktów leœnych z Chile, pochodz¹cych g³ów-nie z plantacji, wzrós³ z 334 mln dol. w 1985 r. do 2 mld dol. w 1995 r., przyczynia-j¹c siê do zwiêkszenia zatrudnienia oraz wp³ywów dewizowych42.

Wiele przedsiêbiorstw z Pó³nocy inwestuje na Po³udniu. Firmy japoñskie inwe-stuj¹ w krajach zachodniego wybrze¿a Pacyfiku, a amerykañskie – na pó³kuli za-chodniej, szczególnie w Brazylii. Niektóre firmy z USA kupuj¹ plantacje drzew w

195

Brazylii, dostarczaj¹c pozyskane z nich zrêbki drewna do swoich celulozowni wpo³udniowych stanach. Brazylia z 5 mln hektarów plantacji leœnych pozyskuje dziœz nich 60% rynkowej produkcji drewna43.

Z prognoz wynika, ¿e rozwój plantacji bêdzie hamowany przez niedostatekgruntów do zalesienia. Mo¿liwoœci ich rozszerzenia mog¹ stwarzaæ tereny ogo³oco-ne z lasów pierwotnych, ale jest bardziej prawdopodobne, ¿e bêdzie siê to odbywaækosztem istniej¹cego drzewostanu. Plantacje leœne konkuruj¹ tak¿e z rolnictwem,poniewa¿ grunty odpowiednie do obsadzenia drzewami nadaj¹ siê tak¿e do uprawyroli. Dalszym ograniczeniem jest niedostatek wody. Szybko rosn¹ce drzewa wyma-gaj¹ du¿o wilgoci.

Niemniej FAO przewiduje, ¿e obecna powierzchnia plantacji obejmuj¹ca 113mln hektarów mo¿e do 2030 r. ³atwo powiêkszyæ siê do 145 mln hektarów. Równo-czeœnie pozyskanie drewna mo¿e wzrosn¹æ ponad dwukrotnie – z 331 mln m3 do766 mln m3. Zak³ada siê przy tym, ¿e najwiêkszy przyrost nast¹pi w strefie zwrotni-kowej i podzwrotnikowej, gdzie wydajnoœæ plantacji jest najwiêksza44.

Jest ca³kiem mo¿liwe, ¿e plantacje bêd¹ kiedyœ mog³y zaspokoiæ wiêksz¹ czêœæœwiatowego zapotrzebowania na drewno przemys³owe. Chocia¿ przewidywane roz-szerzenie upraw leœnych bez w¹tpienia dokona siê czêœciowo kosztem istniej¹cychlasów, jednak ca³y obszar uchronionych dziêki nim lasów bêdzie kilka razy wiêkszy.

UZDROWIÆ ZIEMIÊ

Zalesienie ma podstawowe znaczenie dla przywrócenia kondycji Ziemi. Jest tog³ówne zadanie gospodarki ekologicznej. Zmniejszenie zagro¿enia powodziowe-go, ograniczenie erozji gruntów, przenoszenie opadów deszczu w g³¹b l¹dów i od-budowa zdolnoœci regeneracyjnych formacji wodonoœnych zale¿¹ nie tylko od za-hamowania czy wrêcz powstrzymania wycinania lasów, ale od zalesiania Ziemi.Sadzenie drzew przyczynia siê do zmniejszenia ubytków próchnicy powodowa-nych skal¹ erozji dorównuj¹c¹ tempu formowania siê nowej gleby lub wyprzedza-j¹c¹ je.

W przesz³oœci niektóre wysoce podatne na erozjê grunty uprawne ponownieporasta³y lasem samorzutnie. Nowa Anglia, zró¿nicowany topograficznie regionStanów Zjednoczonych, mniej wiêcej od pocz¹tku ubieg³ego wieku zalesi³a siê po-nownie. W tym górzystym regionie, dawniej skolonizowanym przez Europejczy-ków, trudno by³o utrzymaæ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ziem uprawnych ze wzglêduna cienkoœæ warstwy gruntu i jej podatnoœæ na erozjê. W XIX w., po otwarciu dostê-pu do urodzajnych ziem Œrodkowego Zachodu i Wielkich Równin atrakcyjnoœæ



gruntów w Nowej Anglii zmniejszy³a siê, co doprowadzi³o do zaniechania ich uprawyna du¿ej czêœci tego terytorium i regeneracji pokrywy leœnej. Chocia¿ zalesienieNowej Anglii zwiêkszy³o siê – w porównaniu ze stanem sprzed dwóch wieków,kiedy pokrywa leœna zajmowa³a zaledwie 1/3 tego terytorium – do oko³o 3/4 jegopowierzchni obecnie, nie mo¿na powiedzieæ, ¿e zregenerowane lasy Nowej Angliiodzyska³y dawn¹ kondycjê i biologiczn¹ ró¿norodnoœæ45.

Do pewnego stopnia podobna sytuacja istnieje teraz w republikach dawnegoZwi¹zku Radzieckiego i niektórych krajach wschodnioeuropejskich. Po reformachgospodarczych z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych i zast¹pieniu gospodarki plano-wej w rolnictwie gospodark¹ rynkow¹ rolnicy gospodaruj¹cy na niewielkich skraw-kach gruntu nie byli w stanie siê utrzymaæ i byli zmuszeni szukaæ œrodków utrzy-mania gdzie indziej. Dok³adne dane na ten temat trudno zdobyæ, ale z pewnoœci¹miliony hektarów ziem uprawnych porastaj¹ tam obecnie lasem, podobnie jak to siêsta³o w Nowej Anglii46.

Chyba jedn¹ z najbardziej udanych ogólnonarodowych akcji ponownego zale-sienia podjêto w Korei Po³udniowej ponad 30 lat temu. Po zakoñczeniu wojny ko-reañskiej kraj ten by³ prawie ca³kowicie pozbawiony lasów. Doprowadzi³ do tegorabunkowy wyr¹b w czasie okupacji japoñskiej, prowadzony dla pozyskania su-rowca drzewnego i zdobycia opa³u. Mimo ¿e nale¿a³a do najbiedniejszych krajówœwiata, Korea Po³udniowa og³osi³a wtedy narodowy program zalesiania. Drzewasadzono na zboczach gór w ca³ym kraju. Przemierzaj¹c Koreê Po³udniow¹ wlistopadzie 2000 r. by³em zaskoczony widokiem bujnego drzewostanu w górach,które kilkadziesi¹t lat temu by³y nagie. To jeszcze bardziej umocni³o mnie w prze-konaniu, ¿e jesteœmy w stanie na nowo zalesiæ Ziemiê.

Ten wzorcowy program zalesiania t³umaczy, dlaczego Koreê Pó³nocn¹ regular-nie nawiedzaj¹ powodzie i susze, które nie zdarzaj¹ siê w Korei Po³udniowej. Taostatnia korzysta z tego, ¿e drzewa zasadzone na zboczach gór zapobiegaj¹ powo-dziom; dziêki zdolnoœci lasów do magazynowania wody i regeneracji formacji wo-donoœnych Korea Po³udniowa jest te¿ rzadko nara¿ona na powa¿ne susze. W jed-nym kraju degradacja œrodowiska prowadzi do chronicznego g³odu, a równocze-œnie w s¹siednim jego regeneracja tworzy podstawy sukcesu ekonomicznego. WTurcji, kraju górzystym i w przewa¿aj¹cej czêœci od tysi¹cleci bezleœnym, jedna znajwa¿niejszych organizacji ochrony œrodowiska – Turkiye Erozyonia Mucadele,Agaclandima (TEMA) g³ównym celem swojej dzia³alnoœci uczyni³a zalesienie kra-ju. TEMA, któr¹ za³o¿yli dwaj wybitni tureccy przedsiêbiorcy, Hayrettin Karuca iNihat Gokyiit, zainicjowa³a kampaniê pod has³em Stu Miliardów o³êdzi, maj¹c¹na celu odbudowê pokrywy leœnej, zmniejszenie odp³ywu wód deszczowych i ero-

197

zji gruntów. W 1998 r. wezwa³a ona funkcjonariuszy ministerstwa leœnictwa, jed-nostki wojskowe i wolontariuszy do zasadzenia 45 mln ¿o³êdzi, z czego – jak siêoczekuje –15 mln powinno wykie³kowaæ. Poza sadzeniem dêbów program ma nacelu szerzenie wœród spo³eczeñstwa wiedzy o po¿ytkach, jakie przynosz¹ lasy47.

Tak¿e Chiny rozpoczynaj¹ zalesianie swego kraju. Poza sadzeniem drzew wogo³oconym ostatnio z lasów basenie górnej Jangcy w celu opanowania zagro¿eniapowodziowego Chiñczycy zak³adaj¹ pas leœny biegn¹cy przez pó³nocno-zachodnierejony kraju, aby ochroniæ ziemiê przed nacieraj¹c¹ pustyni¹ Gobi. Ten zielonywa³, nowo¿ytna wersja Wielkiego Muru, ma mieæ oko³o 4,48 tys. km d³ugoœci. Jestto ambitny, d³ugoterminowy plan, którego realizacja zajmie, jak siê przewiduje, 70lat. Jeden z miejscowych naczelników wsi oceni³ go nastêpuj¹co: „Bêdziemy sa-dziæ drzewa codzienie przez 5 lat. A jeœli to nie wystarczy, bêdziemy je sadziæ przezjeszcze 5 lat. Tak nam mówi¹”. Mieszkañcom tego regionu nie wolno ju¿ u¿ywaædrewna na opa³ i do gotowania. Zabronione jest tak¿e trzymanie jakichkolwiek in-nych zwierz¹t prócz hodowlanych48.

Jednak ten zielony mur leczy tylko skutki zanikania opadów deszczu i pustyn-nienia na pó³nocnym zachodzie kraju; nie spowoduje zwiêkszenia poziomu opa-dów w tym regionie, co wymaga³oby odbudowy pokrywy leœnej w po³udniowych iwschodnich prowincjach, które poœrednicz¹ w przenoszeniu wody w g³¹b l¹du. Je-den z urzêdników wydzia³u ochrony œrodowiska w ministerstwie rolnictwa niepo-koi siê, ¿e Pekin nie ma spójnego, kompleksowego planu. Uwa¿a on sadzenie drzewza po¿yteczne przedsiêwziêcie, ale jest zdania, ¿e najpierw trzeba by wysiewaætrawê dla powstrzymania erozji gruntów. „Ale sprawy ju¿ posuwaj¹ siê szybko na-przód, tymczasem brak planu podstawowego” – mówi49.

Wobec niedostatku wody na pó³nocy Chiny planuj¹ teraz budowê dwóch du-¿ych kana³ów odprowadzaj¹cych wodê z po³udnia na pó³noc, ka¿dy z nich zaœ bê-dzie kosztowa³ dziesi¹tki miliardów dolarów. Jeœli zostan¹ one zbudowane, to bêd¹przetacza³y wodê z po³udnia na pó³noc, ale nie sprowadz¹ deszczów rozpaczliwiepotrzebnych na pó³nocnym zachodzie, jeœli ma tam dojœæ do odrodzenia wegetacji iuzdrowienia œrodowiska50.

Wang Hongchang z chiñskiej Akademii Nauk Spo³ecznych zaleci³ zalesianie isadzenie drzew wszêdzie, gdzie to tylko mo¿liwe, ¿eby u³atwiæ przenoszenie wodyw g³¹b l¹du. Mog³oby siê to rzeczywiœcie przyczyniæ do przemieszczenia wiêkszejiloœci wody z po³udnia na pó³noc ni¿ planowana budowa kana³ów – w dodatkuni¿szym kosztem51.

Przeznaczenie subsydiów udzielanych na budowê dróg dojazdowych do porêbleœnych na budowê dróg prowadz¹cych do miejsc zak³adania plantacji drzew do-



prowadzi³oby do zwiêkszenia zalesionej powierzchni na ca³ym œwiecie. Bank Œwia-towy ma odpowiedni aparat administracyjny do pokierowania ogólnoœwiatowymprogramem, którego realizacja doprowadzi³aby, podobnie jak w Korei Po³udnio-wej, do pokrycia gór i pagórków zielonym p³aszczem. Ponadto FAO i agencje po-mocy dwustronnej mog¹ wspó³pracowaæ z indywidualnymi rolnikami w realizacjikrajowych programów rolno-leœnych maj¹cych na celu zintegrowanie, gdzie to tyl-ko mo¿liwe, plantacji drzew z uprawami rolnymi. Trafnie dobrane i posadzone wodpowiednich miejscach drzewa dostarczaj¹ cienia, s³u¿¹ jako os³ona od wiatru,zapobiegaj¹c erozji gleby, absorbuj¹ azot, co zmniejsza zapotrzebowanie na nawo-zy sztuczne. Z ekologicznego punktu widzenia jedyn¹ polityk¹ mo¿liw¹ do przyjê-cia w leœnictwie, jest taka, która prowadzi do zwiêkszenia pokrywy leœnej Ziemi.

Warunkiem uzdrowienia Ziemi jest podjêcie skutecznych dzia³añ na rzecz glo-balnego zalesienia, skoordynowanych miêdzy poszczególnymi krajami i powi¹za-nych z planowaniem rodziny i podnoszeniem efektywnoœci spalania drewna. Zmniej-szenie zu¿ycia drewna poprzez rozwijanie alternatywnych Ÿróde³ energii, jak rów-nie¿ systematycznie prowadzony recykling papieru i zu¿ywanie mniejszej iloœciproduktów lasów s¹ integralnymi czêœciami kampanii na rzecz zmniejszenia obci¹-¿eñ Ziemi. Maj¹c taki zintegrowany plan, ludzkoœæ mo¿e powstrzymaæ ekspansjêpustyñ, zagra¿aj¹cych rolnictwu i osiedlom ludzkim w tak wielu krajach.

199

ROZDZIA£ 9

ZAPROJEKTOWAÆ MIASTO DLA LUDZI

Kiedy w listopadzie 2000 r. jecha³em w Tel Awiwie taksówk¹ z hotelu do cen-trum konferencyjnego, uderzy³ mnie nat³ok samochodów i liczba parkingów w tymmieœcie. Tel Awiw, rozrastaj¹c siê z ma³ego osiedla w po³owie ubieg³ego wieku dorozmiarów metropolii licz¹cej dzisiaj oko³o 2 mln mieszkañców, rozwija³ siê werze motoryzacji. Przysz³o mi wtedy na myœl, ¿e stosunek powierzchni parków doobszaru parkingów mo¿e byæ dobrym miernikiem jakoœci ¿ycia w mieœcie, wskazu-j¹cym, czy miasto by³o projektowane dla ludzi czy dla samochodów.

¯yjemy w œwiecie zurbanizowanym. Pomijaj¹c wzrost liczby ludnoœci, urbani-zacja jest dominuj¹c¹ tendencj¹ naszych czasów. Ze 150 mln ludzi ¿yj¹cych w mia-stach w 1900 r. 100 lat póŸniej zrobi³o siê 2,9 mld, czyli 19 razy wiêcej. Równocze-œnie udzia³ ludnoœci miejskiej w populacji œwiata wzrós³ z 10% do 46%. Je¿eli tetendencje siê utrzymaj¹, to w 2007 r. wiêcej ni¿ po³owa z nas bêdzie ¿y³a w mia-stach. Staniemy siê zatem gatunkiem miejskim1.

Obecna skala urbanizacji jest zjawiskiem zupe³nie nieznanym w historii ludz-koœci. Przez wiêksz¹ czêœæ dziejów ¿yliœmy w ma³ych gromadach myœliwych i zbie-raczy w œrodowisku naturalnym. Jeszcze w roku 1800 tylko Pekin liczy³ milionmieszkañców. Dzisiaj co najmniej tylu mieszkañców liczy 326 miast. Wœród nichjest 19 megamiast z ponad 10 mln mieszkañców ka¿de. Zespó³ miejski Tokio, gdzie¿yje 26 mln ludzi, prawie dorównuje liczb¹ ludnoœci Kanadzie. Aglomeracja Mexi-co City z 18 mln mieszkañców to blisko ca³a Australia. Bombaj, S„o Paulo, NowyJork, Lagos, Los Angeles, Kalkuta i Szanghaj nie pozostaj¹ w tyle2.

Miasta s¹ tworem nienormalnym. Wymuszaj¹ koncentracjê ¿ywnoœci, wody imateria³ów, których natura nie jest w stanie dostarczyæ. Tych mas materia³ów trze-


ba siê potem pozbyæ w postaci œmieci, ekskrementów oraz zanieczyszczeñ powie-trza i wody. Molly O’Meara Sheehan z Worldwatch Institute informuje, ¿e miasta,chocia¿ zajmuj¹ nieca³e 2% powierzchni Ziemi i skupiaj¹ nieca³¹ po³owê ludzko-œci, emituj¹ 78% wêgla (pierwiastkowego), zu¿ywaj¹ 60% wody pitnej i 76% drewnaprzemys³owego3.

Wielkie miasta, szczególnie te, w których podstaw¹ komunikacji jest samo-chód, pozbawiaj¹ mieszkañców okazji do æwiczeñ fizycznych, przyczyniaj¹c siê dozachwiania równowagi miêdzy liczb¹ kalorii przyjmowanych a liczb¹ kalorii spala-nych. W rezultacie szybko roœnie liczba ludzi oty³ych, w krajach zarówno uprzemy-s³owionych, jak i rozwijaj¹cych siê. Nadwaga mieszkañców pañstw uprzemys³o-wionych (wystêpuj¹ca u wiêkszoœci doros³ych) i coraz czêœciej ludnoœci krajówTrzeciego Œwiata powoduje, ¿e liczba cierpi¹cych na oty³oœæ w ca³ym œwiecie do-sz³a do 1,1 mld. Epidemiolodzy widz¹ w tym nienotowane w historii zagro¿eniezdrowia publicznego. Nadwaga jest coraz czêstsz¹ przyczyn¹ chorób serca, cukrzy-cy i podwy¿szenia wskaŸników zachorowañ na ró¿ne postacie raka.

Charakter procesu urbanizacji zmienia siê. O ile si³a przyci¹gania dawnych miastwynika³a przewa¿nie z atrakcyjnoœci miejskiego stylu ¿ycia, o tyle teraz migracjenapêdza g³ównie brak mo¿liwoœci zatrudnienia na wsi. W wiêkszoœci krajów roz-wijaj¹cych siê nap³yw ludnoœci z regionów wiejskich jest o wiele wiêkszy ni¿ mo¿-liwoœci zapewnienia jej pracy, mieszkañ, zaopatrzenia w energiê elektryczn¹, wodê,pod³¹czenia do kanalizacji i objêcia opiek¹ spo³eczn¹ w miastach; w rezultacie po-wstaj¹ osiedla dzikie, w których ogromne rzesze ludzi ¿yj¹ w op³akanych, czêstonieludzkich warunkach.

CZ£OWIEK MIEJSKI

Warunki rozwoju miast zosta³y stworzone przez rolnictwo. Wzrost produktyw-noœci tej ga³êzi gospodarki, któremu sprzyja³o wprowadzenie przed 6 tys. lat na-wadniania na ¿yznych ziemiach w dolinie Eufratu, uwolni³ czêœæ ludzi od koniecz-noœci uprawy roli i stworzy³ warunki rozwoju pierwszych miast. Kilka tysiêcy latpóŸniej nowy impuls urbanizacji nada³a rewolucja przemys³owa. Pierwsze fabrykiwymaga³y koncentracji si³y roboczej, niemo¿liwej w osiedlach wiejskich. Ewolu-cja miast jest zwi¹zana z postêpem w transporcie – najpierw w ¿egludze i komuni-kacji kolejowej, potem samochodowej. Ale dopiero pojawienie siê silnika spali-nowego w po³¹czeniu z tani¹ rop¹ naftow¹, co zapewni³o ³atwoœæ przemieszcza-nia siê ludzi i przewozu towarów, sta³o siê si³¹ napêdow¹ fenomenalnego rozro-stu miast w XX w.

201

Chocia¿ pierwsze miasta powsta³y kilka tysiêcy lat temu, urbanizacja ludnoœciœwiata przypada na ostatnie pó³wiecze. W 1950 r. w miastach ¿y³o oko³o 750 mlnludzi. Do roku 2000 liczba ta wzros³a do 2,9 mld, czyli prawie czterokrotnie. ONZprzewiduje, ¿e do 2050 r. ponad 2/3 ludnoœci œwiata bêdzie ¿y³o w miastach4.

Miasta odgrywa³y g³ówn¹ rolê w rozwoju nowoczesnej cywilizacji. Nie jestchyba przypadkiem, ¿e pierwsze pismo wynaleziono najprawdopodobniej w dawnychmiastach. Na pocz¹tku ery chrzeœcijañskiej istnia³o ju¿ kilka wielkich miast. By³y toAteny, Aleksandria i Rzym. Lista 10 najludniejszych miast œwiata w póŸniejszych la-tach mówi nam bardzo wiele o historii, rozwoju i upadku cywilizacji, o wzroœcie irozpadzie imperiów, o uprzemys³owieniu i – w ostatnim okresie – o du¿ym zró¿nico-waniu tempa przyrostu ludnoœci w poszczególnych krajach (zob. tablica 9.1).

Zaprojektowaæ miasto dla ludzi

Tablica 9.1. Liczba mieszkañców 10 najwiêkszych metropolii œwiata w latach 1000, 1900 i 2000 (w mln)

Miasto 1000 Miasto 1900 Miasto 2000

Kordowa 0,45 Londyn 6,5 Tokio 26,4Kaifeng 0,40 Nowy Jork 4,2 Mexico City 18,1Stambu≥ 0,30 Paryø 3,3 Bombaj 18,1Angkor 0,20 Berlin 2,7 S„o Paulo 17,8Kioto 0,18 Chicago 1,7 Nowy Jork 16,6Kair 0,14 WiedeÒ 1,7 Lagos 13,4Bagdad 0,13 Tokio 1,5 Los Angeles 13,1Niszapur 0,13 St. Petersburg 1,4 Kalkuta 12,9Al Ahsa 0,11 Manchester 1,4 Szanghaj 12,9Anhilvada 0,10 Filadelfia 1,4 Buenos Aires 12,6

• r ó d ³ o: Molly O’Meara Sheehan, Reinventing Cities for People and the Planet, „Worldwatch Paper”,Washington, Worldwatch Institute, June 1999, no 147, s. 14–15; World Urbanization Prospects: The 1999Revision, United Nations, New York 2000.

W 1000 r. 10 najwiêkszych miast œwiata by³o rozproszonych po ca³ym StarymŒwiecie. A w 1900 r., 100 lat po rozpoczêciu rewolucji przemys³owej, prawie wszyst-kie wielkie miasta le¿a³y na uprzemys³owionym Zachodzie. W 2000 r., po trwaj¹-cym 100 lat rekordowym wzroœcie populacji, przewa¿nie w Trzecim Œwiecie, 7 z10 najwiêkszych miast znajdowa³o siê w krajach rozwijaj¹cych siê.

Ludzie ¿yj¹cy w miastach s¹ nieproporcjonalnie du¿ym obci¹¿eniem dla eko-systemów dlatego, ¿e dla zaspokojenia ich codziennych potrzeb nale¿y koncentro-


waæ ogromne zasoby. Do miast trzeba dostarczaæ du¿e iloœci artyku³ów spo¿yw-czych i wody, a usuwaæ nagromadzone ekskrementy. Przemys³, który korzysta zsi³y roboczej skupionej w miastach, musi dysponowaæ surowcami, które te¿ musz¹byæ dowiezione, czêsto z daleka. Gotowe wyroby trzeba póŸniej dostarczyæ na ry-nek wewnêtrzny, a z postêpem globalizacji tak¿e do innych czêœci œwiata.

Zaopatrzenie pierwszych miast opiera³o siê przewa¿nie na zasobach ¿ywnoœci iwody dostêpnych w otaczaj¹cych wsiach. Jednak obecnie miasta s¹ czêsto uzale¿-nione od odleg³ych Ÿróde³ zaopatrzenia nawet w tak podstawowe œrodki do ¿ycia,jak ¿ywnoœæ i woda. Na przyk³ad Los Angeles czerpie wiêksz¹ czêœæ wody z rzekiKolorado, odleg³ej o oko³o 970 km. Poprawa zaopatrzenia ci¹gle rosn¹cej liczbymieszkañców Mexico City, po³o¿onego na wysokoœci 3 tys. m n.p.m., wymaga terazkosztownego przetaczania wody z odleg³oœci 150 km, z terenów po³o¿onych o kilometrlub ponad kilometr ni¿ej. W³adze spragnionego wody Pekinu rozwa¿aj¹ mo¿liwoœædoprowadzania jej z basenu rzeki Jangcy, z odleg³oœci prawie 1,5 tys. km5.

¯ywnoœæ dowozi siê nierzadko z jeszcze wiêkszych odleg³oœci, jak np. w To-kio, gdzie ¿yje obecnie wiêcej ludzi ni¿ w 10 najwiêkszych miastach œwiata w 1900 r.O ile zaopatrzenie Tokio w ry¿ nadal opiera siê na produkcji krajowej, bardzo ener-gicznie subsydiowanej przez rz¹d, o tyle jego zapotrzebowanie na pszenicê pokry-waj¹ przewa¿nie dostawy z Wielkich Równin w USA i Kanadzie oraz z Australii.Dostawy kukurydzy pochodz¹ g³ównie z amerykañskiego Œrodkowego Zachodu, asoi – ze Œrodkowego Zachodu i brazylijskiego cerrado6.

Liczne miasta s¹ dzisiaj œciœlej zwi¹zane miêdzy sob¹ ni¿ z ich wiejskim zaple-czem. Komunikacja lotnicza miêdzy nimi sprawia, ¿e czêsto ³atwiej dotrzeæ do in-nego miasta za granic¹ ni¿ do bardziej oddalonego regionu wiejskiego w tym sa-mym kraju. Wymiana towarów i us³ug jest teraz stosunkowo wiêksza miêdzy mia-stami ni¿ miêdzy miastami a otaczaj¹cymi je wsiami.

Przewa¿a pogl¹d, ¿e urbanizacja bêdzie nadal postêpowaæ. Ale niekoniecznietak musi byæ. Je¿eli œwiat stanie w obliczu braku wody, to jej dostêpnoœæ i kosztytransportu na wielkie odleg³oœci mog¹ powstrzymaæ rozrost miast. Poza tym przy-sz³oœæ naznaczona niedostatkiem wody bêdzie prawie na pewno równie¿ przysz³o-œci¹ cechuj¹c¹ siê niedoborem ¿ywnoœci, poniewa¿ 70% wody pompowanej spodziemi i odprowadzanej z rzek zu¿ywa siê na nawadnianie (zob. rozdzia³ 7)7.

W warunkach braku ziem uprawnych i wody wartoœæ obu tych dóbr mo¿e po-wa¿nie wzrosn¹æ, zmieniaj¹c terms of trade miêdzy wsi¹ a miastem. Od samegopocz¹tku rewolucji przemys³owej terms of trade by³y korzystne dla miast, gdy¿dysponuj¹ one kapita³em i technik¹, bêd¹cymi dobrami rzadkimi. Jeœli jednak naj-rzadszymi dobrami stan¹ siê ziemia i woda, to ludnoœæ wiejska, która nimi dyspo-

203

nuje, mo¿e uzyskaæ przewagê. W takim przypadku terms of trade mog¹ w pewnychokolicznoœciach doprowadziæ nawet do odwrócenia procesu urbanizacji.

Poza szczup³oœci¹ zasobów mo¿e na to te¿ wp³yn¹æ rozwój Internetu, który zmie-nia nasz sposób myœlenia o tak podstawowych parametrach, jak odleg³oœæ i mobilnoœæ.Mo¿liwoœæ pos³ugiwania siê ³¹cznoœci¹ wielostronn¹ i poczt¹ elektroniczn¹ mo¿ezmniejszyæ atrakcyjnoœæ ¿ycia w mieœcie. Instytucje kulturalne, jak muzea, dawniejistniej¹ce tylko w miastach, teraz mo¿na odwiedzaæ za poœrednictwem Internetu, cojeszcze bardziej ogranicza atrakcyjnoœæ ¿ycia miejskiego. Handel elektroniczny,daj¹cy wiêksze mo¿liwoœci wyboru ni¿ jakiekolwiek centra handlowe, te¿ mo¿e po-mniejszyæ rolê œródmieœæ jako miejsca zaopatrzenia w ró¿norodne towary i us³ugi.

SAMOCHÓD A ROZROST TERYTORIALNY MIAST

Jednym z najmniej po¿¹danych przejawów nadzwyczaj szybkiego rozwoju miastw ostatnim pó³wieczu by³ ich rozrost terytorialny. W miesiêczniku „Scientific Ame-rican” Donald D. T. Chen pisze o fantastycznym rozwoju Atlanty w stanie Geor-giaw latach dziewiêædziesi¹tych. W dziesiêcioleciu, które rozpoczê³o siê przygotowa-niami do organizacji igrzysk olimpijskich, Atlanta wysunê³a siê na czo³o wszyst-kich miast amerykañskich pod wzglêdem wzrostu liczby ludnoœci, rozwoju budow-nictwa mieszkaniowego, przyrostu miejsc pracy, budowy autostrad. To wchodz¹cew sk³ad nowego Po³udnia miasto rozprê¿y³o siê na przyleg³e tereny. Coraz bardziejzanieczyszczone powietrze, korki uliczne granicz¹ce z kompletn¹ blokad¹ ruchu ipogarszaj¹ce siê nastroje mieszkañców sprawiaj¹, ¿e ¿ycie w Atlancie sta³o siê kosz-marem. W rozci¹gniêtym na obszarze wielkoœci stanu Delaware mieœcie czas prze-jazdów do pracy jest d³u¿szy ni¿ w jakimkolwiek innym amerykañskim mieœcie –d³u¿szy nawet ni¿ w Los Angeles czy Houston8.

Atlanta jest unikatem wœród miast amerykañskich ze wzglêdu na niezwykleszybki rozwój, który zakoñczy³ siê nag³¹ i dramatyczn¹ katastrof¹. Wraz ze wzro-stem liczby posiadaczy samochodów po drugiej wojnie œwiatowej domy na przed-mieœciach, z których ³atwo mo¿na dotrzeæ do centrum miasta, a równoczeœnie ko-rzystaæ z wygody ¿ycia w rzadko zaludnionej okolicy, z wielkimi podwórkami idrog¹ dojazdow¹, wydawa³y siê bardzo atrakcyjnym rozwi¹zaniem. Zgodnie z prze-pisami o gospodarce przestrzennej, domy wolno stoj¹ce mo¿na by³o budowaæ tylkona du¿ych dzia³kach. Mia³o to na celu otoczenie miasta rzadko zaludnionymi przed-mieœciami. Niektóre rejony by³y zarezerwowane wy³¹cznie dla budownictwa miesz-kaniowego, bez mo¿liwoœci otwierania sklepów czy warsztatów w s¹siedztwie re-zydencji9.



Jeden z dzia³aczy ochrony zabytków okreœla rozrost przestrzenny miast jako„...zdegenerowan¹ formê urbanistyczn¹, która jest zbyt zat³oczona, aby funkcjono-waæ dobrze, zbyt chaotyczna, aby byæ piêkn¹, i za bardzo rozrzucona, aby zyskaæwalor ró¿norodnoœci i ¿ywotnoœci wielkiego miasta”. W Stanach Zjednoczonych iwielu krajach rozwijaj¹cych siê, gdzie miasta rozwija³y siê przewa¿nie po pojawie-niu siê samochodu, bez respektowania zasad gospodarki przestrzennej, ekspansjaterytorialna sta³a siê dominuj¹c¹ form¹ rozwoju urbanizacji10.

Skutkiem takiego ekstensywnego, rozgêszczonego rozwoju jest coraz wiêkszazale¿noœæ mieszkañców miast od samochodu, coraz wy¿sze podatki od nierucho-moœci, wyd³u¿aj¹cy siê czas przejazdów do i z pracy, pogarszaj¹ca siê jakoœæ po-wietrza, a przede wszystkim niemo¿noœæ zorganizowania sprawnego systemu trans-portu publicznego z powodu zbyt ma³ej gêstoœci zaludnienia. Amerykañskie ma-rzenie przerodzi³o siê w amerykañski koszmar.

Z chwil¹, gdy rzadko zaludnione przedmieœcia otocz¹ œródmieœcie, ich miesz-kañcy nie maj¹ wielu mo¿liwoœci poprawienia swojej sytuacji mieszkaniowej. Jakpisze Chen, maj¹ oni „...bardzo ograniczon¹ mo¿liwoœæ wyboru stylu oraz lokalizacjinowych domów poza typowymi jednorodzinnymi domami usytuowanymi frontami dodróg dojazdowych, stoj¹cymi na terenach, które dawniej by³y lasem albo polem”11.

Jedn¹ z konsekwencji rozbudowy rzadko zaludnionych osiedli przy przestrze-ganiu wymogu posiadania jednoakrowej dzia³ki budowlanej s¹ wysokie podatkinak³adane dla pokrycia kosztów doprowadzenia wody i kanalizacji oraz utrzymaniadróg. Wraz z rozrastaniem siê przedmieœæ potrzebne s¹ nowe szko³y. Równoczeœniezamyka siê szko³y w œródmieœciach. Nie jest rzadkoœci¹, ¿e nawet w krajach o ma-lej¹cej liczbie ludnoœci buduje siê nowe szko³y dlatego, ¿e m³ode ma³¿eñstwa za-mieszkuj¹ osiedla, które coraz bardziej oddalaj¹ siê od centrów miast. Inne s³u¿by,takie jak pogotowie i stra¿ po¿arna, w podmiejskich osiedlach rozrzuconych nadu¿ym obszarze te¿ kosztuj¹ wiêcej12.

D³ugie i denerwuj¹ce dojazdy do pracy s¹ wielkim obci¹¿eniem dla mieszkañ-ców przedmieœæ. Przestrzenny rozrost miast coraz bardziej niepokoi opiniê publicz-n¹, która zastanawia siê, czy mo¿na go zahamowaæ albo nawet odwróciæ. Ankietaprzeprowadzona w 2000 r. przez Pew Charitable Trust* wykaza³a, ¿e Amerykanówbardziej niepokoj¹ korki uliczne i ekspansja terytorialna miast ni¿ przestêpczoœæ,bezrobocie czy stan oœwiaty, problemy, które dawniej by³y g³ównymi powodamipublicznego niepokoju13.

* Jeden z 7 niezale¿nych funduszy charytatywnych, utworzonych w latach 1948–1979 przez dzieci za³o-¿yciela Sun Oil Company Josepha N. Pew i jego ¿onê, wspieraj¹cych dzia³alnoœæ kulturaln¹, oœwiatow¹, ochronêœrodowiska, ochronê zdrowia i inne spo³ecznie wa¿ne cele [przyp. t³um.].

205

Przed³u¿aj¹cy siê czas dojazdów jest zjawiskiem powszechnym. Studium Tek-saskiego Instytutu Transportu (Texas Transportation Institute – TTI) na temat mo-bilnoœci wykaza³o, ¿e w wiêkszych skupiskach miejskich Ameryki czas spêdzanyw korkach ulicznych wyd³u¿y³ siê z 11 godz. na osobê w 1982 r. do 36 godz. w 1999 r.Pod wzglêdem straty czasu pierwsze miejsce zajmowa³o Los Angeles; na 1 miesz-kañca przypada³o tam 56 straconych godz. (zob. tablica 9.2). W Waszyngtonie prze-ciêtnie pracownik w korkach ulicznych spêdza³ 46 godzin rocznie kosztem czasu,który móg³by poœwiêciæ rodzinie czy æwiczeniom fizycznym. Im wiêksze zatorykomunikacyjne, tym wiêcej czasu spêdzonego bez ruchu14.

TTI oblicza, ¿e straty spowodowane zatorami komunikacyjnymi w 68 bada-nych regionach wynios³y w 1999 r. 78 mld dol. – prawie 300 dol. na 1 mieszkañca.Kwota ta obejmuje równowartoœæ 4,5 mld straconych godzin i prawie 7 mld galo-nów (oko³o 25 mld litrów) ponadnormatywnego zu¿ycia benzyny. Nie obejmujeona jednak kosztów zwi¹zanych z zanieczyszczaniem powietrza przez miliony pra-cuj¹cych na wolnych obrotach silników i wp³ywu zwiêkszonej emisji wêgla (pier-wiastkowego) na klimat Ziemi15.


Tablica 9.2. Roczne koszty przejazdów w niektórych miastach amerykañskich

ZespÛ≥ miejski Stracony czas Dodatkowe zuøycie Koszt zatorÛw komuni-rocznie/osoba paliwa/osoba kacyjnych/osoba*(w godz.) (w litrach) (w dol.)

Los Angeles 56 318 1000SeattleñEverett 53 307 930Atlanta 53 318 915Houston 50 288 850Waszyngton 46 261 780Denver 45 254 760San Franciscoñ Oakland 42 246 760Boston 42 238 715Portlandñ Vancouver 34 201 610Nowy Jorkñ Northeastern 34 197 595

* Stracony czas i paliwo razem.• r ó d ³ o: David Schrank, Tim Lomax, The 2001 Urban Mobility Report, Texas Transportation Institute,The Texas A&M University System, May 2001.


Wiele miejscowoœci próbuje siê uporaæ z zatorami komunikacyjnymi, rozbudo-wuj¹c sieæ dróg. Ale to nie przynios³o zamierzonego skutku. Jak stwierdza RichardMoe, szef Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków (National Trust for HistoricPreservation): „Budowanie nowych dróg dla u³atwienia ruchu jest zabiegiem przy-pominaj¹cym leczenie oty³oœci popuszczaniem pasa”16.

Pojawienie siê samochodu zapowiada³o zwiêkszenie mobilnoœci ludzi i w wiej-skich osiedlach te nadzieje siê ziœci³y. Ale w miarê, jak spo³eczeñstwa urbanizowa-³y siê, naturalny konflikt miêdzy samochodem a miastem sta³ siê a¿ nadto widocz-ny; mieszkañcom prawie wszystkich miast œwiata daj¹ siê we znaki trudnoœci ko-munikacyjne, ha³as i zanieczyszczenie powietrza spalinami. Przeciêtna szybkoœæjazdy w Londynie dzisiaj ma³o siê ró¿ni od szybkoœci zaprzêgu konnego 100 lattemu. W Bangkoku, którego mieszkañcy zdaj¹ siê byæ uwiêzieni w korkach ulicz-nych na wieki, w 1999 r. przeciêtny automobilista spêdzi³ w samochodzie w drodzedonik¹d 44 dniówki robocze17.

Miasta otoczone przez rzadko zasiedlone przedmieœcia stoj¹ w obliczu nowegowyzwania: jak przyci¹gn¹æ czy choæby utrzymaæ inwestycje w fabrykach i biurach.Przedsiêbiorstwa, zastanawiaj¹c siê, czy inwestowaæ w okreœlonym mieœcie, corazczêœciej uwzglêdniaj¹ w rachunku koszty trudnoœci komunikacyjnych. Jeœli zat³o-czenie ulic wyd³u¿a czas dojazdów pracowników do pracy i koszty transportu ma-teria³ów i wyrobów gotowych, to firma mo¿e ³atwo zdecydowaæ siê na przenosinygdzie indziej. Hewlett Packard zacz¹³ zastanawiaæ siê, czy powinien nadal rozsze-rzaæ dzia³alnoœæ w Atlancie. Zatory komunikacyjne wp³ywaj¹ zarówno na wydaj-noœæ, jak i na morale pracowników18.

W USA niekiedy próbuje siê przeciwdzia³aæ rozrostowi miast na szczeblu lo-kalnym. Przodowa³ w tym stan Oregon, którego w³adze 20 lat temu wprowadzi³yograniczenia w rozbudowie miast. Prawo stanowe zobowi¹za³o w³adze ka¿dej miej-scowoœci do okreœlenia ich potrzeb rozwojowych na 20 lat naprzód i wyznaczeniastosownie do tego zewnêtrznych granic, w których powinna siê mieœciæ terytorialnaekspansja miast. Richard Moe pisze na ten temat: „To sprawdzi³o siê w Oregonie,poniewa¿ ukierunkowa³o rozwój z powrotem na centrum. Dzia³ki s¹ mniejsze. Trans-port zbiorowy umo¿liwi³ zwiêkszenie gêstoœci zaludnienia. W ci¹gu ostatnich 20lat zatrudnienie w œródmieœciu Portland podwoi³o siê bez potrzeby budowania choæbyjednego dodatkowego parkingu”19.

Arthur Nelson z Instytutu Polityki Przestrzennej im. Lincolna (Lincoln Institu-te of Land Policy) przeanalizowa³ modele rozwoju miast amerykañskich, stosuj¹cró¿norodne wskaŸniki ekonomiczne i ekologiczne. Kontrastuj¹ce doœwiadczeniaPortland, gdzie spróbowano odwa¿nie uporaæ siê z kwesti¹ rozrostu miasta, i Atlan-

207

ty, gdzie zignorowano ten problem, s¹ bardzo wymowne. Od po³owy lat osiemdzie-si¹tych do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych przyrost liczby mieszkañców, miejsc pracyi dochodów w obu miastach by³ mniej wiêcej taki sam, ale na tym koñczy siê podo-bieñstwo (zob. tablica 9.3). W Portland podatek od nieruchomoœci obni¿y³ siê o29%, a w Atlancie wzrós³ o 22%. Zu¿ycie energii zmniejszy³o siê w liczbach bez-wzglêdnych w Portland, a wzros³o w Atlancie. Zanieczyszczenie powietrza (dziuraozonowa) w Portland zmniejszy³o siê o 86%, a w Atlancie wzros³o o 5%. Wreszciestosunki s¹siedzkie mierzone zestawem ró¿nych wskaŸników poprawi³y siê o 19%w Portland, a pogorszy³y siê o 11% w Atlancie.

Z systemem transportowym zdominowanym przez samochody wi¹¿e siê jesz-cze jeden bardziej podstawowy problem. Czy jest to model odpowiedni dla cierpi¹-cych na niedostatek ziem uprawnych krajów rozwijaj¹cych siê? Bior¹c pod uwagêgêstoœæ zaludnienia i zmniejszenie powierzchni uprawnej na g³owê ludnoœci, trzebastwierdziæ, ¿e w takich krajach, jak Bangladesz, Chiny, Egipt, Indie, Indonezja,Iran i Pakistan brakuje przestrzeni na rozbudowê systemu transportowego zdomi-nowanego przez samochody i ziemi na wy¿ywienie ludnoœci. Z biegiem czasu bêd¹one zmuszone wybraæ miêdzy samochodem a bezpieczeñstwem ¿ywnoœciowym20.


Tablica 9.3. Zmiany jakoœci ¿ycia w aglomeracjach Portland i Atlanty od po³owy latosiemdziesi¹tych do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych (w %)

Wskaünik Portland Atlanta

Liczba mieszkaÒcÛw +26 +32Zatrudnienie +43 +37Dochody +72 +60Podatek od nieruchomoúci ñ29 +22Kilometraø +2 +17Liczba przejazdÛw z jednym pasaøerem ñ13 +15Czas przejazdu ñ9 +1Zanieczyszczenie powietrza (dziura ozonowa) ñ86 +5Zuøycie energii ñ8 +11Stosunki sπsiedzkie +19 ñ11

è r Û d ≥ o: Arthur C. Nelson, Regulations to Improve Development Patterns, w: Metropolitan Develop-ment Patterns: Annual Round Table 2000, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge (Ma.) 2000, omó-wione w: Molly O’Meara Sheehan, City Limits: Putting the Breaks on Sprawl, „Worldwatch Paper”, Wa-shington, Worldwatch Institute, June 2001, no 156, s. 31–32.


URBANIZACJA A OTY£OŒÆ

Do niedawna zwi¹zku miêdzy urbanizacj¹ a zdrowiem dopatrywano siê g³ów-nie w zanieczyszczeniu powietrza, jednak to siê obecnie zmienia; wraz z upowszech-nieniem siê zjawiska oty³oœci dostrzega siê w nim wiêksze zagro¿enie dla zdro-wia ni¿ w zanieczyszczonym powietrzu. Jednym ze skutków urbanizacji, szcze-gólnie je¿eli jej podstawê stanowi komunikacja samochodowa, jest pozbawienieludzi okazji do chodzenia pieszo, jazdy rowerem i innych form ruchu fizycznego.Brak ruchu i nadmiar jedzenia czêsto prowadz¹ do przybierania na wadze. Wrezultacie oty³oœæ – wystêpuj¹ca najczêœciej w miastach – przybiera na ca³ymœwiecie rozmiary epidemii. Nie ogranicza siê ju¿ do mieszkañców krajów uprze-mys³owionych – jawi siê jako najwiêksze zagro¿enie zdrowia publicznego w skaliœwiatowej. Na przyk³ad zarówno w Chinach, jak i w Indonezji oty³oœæ jest 2 razyczêstsza w miastach ni¿ na wsi. W Kongu wystêpuje ona w miastach 6 razy czê-œciej21.

Na oty³oœæ cierpi rosn¹ca liczba ludzi w krajach zarówno uprzemys³owionych,jak i rozwijaj¹cych siê. Szkodzi ona zdrowiu ludzkiemu, zwiêkszaj¹c czêstotliwoœæwystêpowania chorób serca, zawa³ów, raka p³uc i raka okrê¿nicy, artretyzmu i na-bytej w doros³ym wieku cukrzycy. Amerykañskie oœrodki zwalczania chorób i za-pobiegania im oceniaj¹, ¿e na choroby zwi¹zane z oty³oœci¹ przedwczeœnie umiera300 tys. Amerykanów rocznie22.

Jak wskazuje sta³a obecnoœæ w ostatnich latach na listach bestsellerów w kra-jach rozwiniêtych ksi¹¿ek o odchudzaniu, próby zwalczania oty³oœci koncentrowa-³y siê na dostosowaniu wartoœci kalorycznej posi³ków do poziomu spalania energii.Niestety, mo¿e to byæ fizjologicznie trudne do osi¹gniêcia, bior¹c pod uwagê nie-normalnie niskie tempo spalania zwi¹zane z siedz¹cym trybem ¿ycia. Dziewiêæ-dziesi¹t piêæ procent Amerykanów, którzy próbuj¹ osi¹gn¹æ odpowiedni¹ wagê cia-³a poprzez przestrzeganie jedynie diety, nie osi¹ga zamierzonego celu, przede wszyst-kim dlatego, ¿e oty³oœci sprzyja tak¿e brak ruchu fizycznego. Zwa¿ywszy, ¿e syste-my przemiany materii kszta³towa³y siê przez miliony lat bardzo aktywnych ³owówi zbierania ¿ywnoœci, wielu ludziom mo¿e siê nie udaæ utrzymanie prawid³owejwagi cia³a bez regularnych æwiczeñ23.

Po raz pierwszy w historii w niektórych wysoko zurbanizowanych spo³eczno-œciach na nadwagê cierpi wiêkszoœæ doros³ych. W Stanach Zjednoczonych dotyczyto 61% doros³ych, w Rosji – 54%, w Wielkiej Brytanii – 51%, w Niemczech – 50%.W skali ca³ej Europy nadwagê ma ponad po³owa populacji miêdzy 35. a 65. rokiem¿ycia. WskaŸniki te rosn¹ równie¿ w krajach rozwijaj¹cych siê. Na przyk³ad wBrazylii problem nadwagi dotyczy 36% doros³ych24.

209

Szybciej ni¿ kiedykolwiek nie tylko roœnie liczba ludzi z nadwag¹, ale w rekor-dowym tempie zwiêksza siê tak¿e udzia³ oty³ych w ca³ej populacji. W Stanach Zjed-noczonych oty³oœæ wœród doros³ych zwiêkszy³a siê w latach 1980–1994 o po³owê.Dwadzieœcia procent mê¿czyzn i 25% kobiet wa¿y œrednio 13,6 kg ponad normê.Badania przeprowadzone w Chinach wykaza³y, ¿e w czasie boomu gospodarczegona pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych udzia³ oty³ych wœród doros³ych zwiêkszy³ siê z9% do 15%25.

Szybko roœnie plaga oty³oœci tak¿e wœród m³odzie¿y. W Stanach Zjednoczo-nych, gdzie 1 na 10 osób w wieku 6–17 lat ma nadwagê, czêstotliwoœæ wystêpowa-nia oty³oœci podwoi³a siê w ci¹gu ¿ycia ostatniej generacji. Oty³oœæ m³odzie¿y nietylko zwykle utrwala siê w doros³ym wieku, ale powoduje tak¿e zmiany w systemieprzemiany materii, które trudno leczyæ u doros³ych26.

W opracowaniu Worldwatch Institute zatytu³owanym Underfed and OverfedGary Gardner i Brian Halweil informuj¹, ¿e liczba osób przekarmionych i oty³ychna œwiecie wzros³a do 1,1 mld, zbli¿aj¹c siê do liczby niedo¿ywionych i z niedowa-g¹. Peter Kopelman z Królewskiej Londyñskiej Akademii Medycznej tak streszczaustalenia nauk medycznych: „Na oty³oœæ nie mo¿na ju¿ patrzeæ jak na problemkosmetyczny dotycz¹cy poszczególnych jednostek, ale jak na epidemiê, która za-gra¿a ludnoœci œwiata”27.

Wp³yw oty³oœci na zdrowie przejawia siê w ró¿ny sposób. Poza ju¿ wspomnia-nymi schorzeniami nadwaga utrudnia kr¹¿enie krwi, podwy¿szaj¹c ciœnienie. Zwiêk-sza tak¿e obci¹¿enie stawów, nierzadko powoduj¹c bóle dolnych partii pleców. Otyliludzie s¹ 4 razy bardziej podatni na cukrzycê ni¿ szczupli28.

Ze wzrostem wagi cia³a maleje przeciêtna d³ugoœæ ¿ycia. Szeroko zakrojonebadania, analizuj¹ce tê zale¿noœæ w odniesieniu do Amerykanów w wieku 30–42lat, wykaza³y, ¿e w ci¹gu 26 lat ryzyko œmierci ros³o o 1% z ka¿dym dodatkowymfuntem (0,45 kg) nadwagi29.

Liczba Amerykanów, którzy co roku umieraj¹ przedwczeœnie z powodu oty³o-œci, oceniana na oko³o 300 tys., jest porównywalna z 400 tys. tych, którzy umieraj¹przedwczeœnie z powodu palenia papierosów. Trzeba jednak zwróciæ uwagê na je-den szczegó³: liczba wypalanych papierosów na 1 mieszkañca w Stanach Zjedno-czonych spada – w latach 1980–2000 zmniejszy³a siê ona o oko³o 42% – natomiastliczba oty³ych roœnie. Je¿eli ta tendencja siê utrzyma, to jest tylko kwesti¹ czasu,kiedy liczba zgonów wywo³anych chorobami zwi¹zanymi z oty³oœci¹ przewy¿szyw Stanach Zjednoczonych liczbê zgonów zwi¹zanych z paleniem papierosów30.

Tyje siê wtedy, kiedy liczba kalorii przyjmowanych przewy¿sza liczbê kaloriispalanych. Wraz z postêpem ekonomicznym ros³a kalorycznoœæ diety. W ci¹gu ostat-



nich 20 lat liczba spo¿ywanych kalorii wzros³a w Stanach Zjednoczonych o prawie10% w przypadku mê¿czyzn i o 7% w przypadku kobiet. Wspó³czesna dieta jestbogata w t³uszcze i cukier. Poza cukrami, które s¹ naturalnym sk³adnikiem artyku-³ów spo¿ywczych, przeciêtny Amerykanin zjada dodatkowo 53 ³y¿eczki cukru dzien-nie. Wiêksz¹ czêœæ tej szokuj¹co du¿ej iloœci spo¿ywa w napojach bezalkoholo-wych i gotowych produktach spo¿ywczych. Niestety, sposoby od¿ywiania w kra-jach rozwijaj¹cych siê, szczególnie w miastach, zbli¿aj¹ siê do takiego samegomodelu31.

Wzrostowi wartoœci kalorycznej posi³ków towarzyszy³o zmniejszanie siê sk³on-noœci do æwiczeñ fizycznych. Ostatnie badania przeprowadzone w USA wykazuj¹,¿e 57% Amerykanów æwiczy tylko od przypadku do przypadku albo wcale; jest toodsetek bardzo bliski wysokoœci udzia³u ludnoœci z nadwag¹ w ca³ej populacji32.

Postêp ekonomiczny systematycznie eliminuje z naszego ¿ycia ruch fizyczny.Pracownicy je¿d¿¹ do biur czy fabryk samochodami, przemieszczaj¹c siê dos³ow-nie od drzwi do drzwi. Jazda samochodem wypar³a codzienne spacery i przeja¿d¿kina rowerze. Windy i schody ruchome zast¹pi³y zwyk³e schody. Czas wolny spêdzasiê przed telewizorem. W Wielkiej Brytanii dominuj¹ce dwa modele spêdzania wol-nego czasu – ogl¹danie telewizji i jazda samochodem – najœciœlej koresponduj¹ zoty³oœci¹33.

Prawdopodobieñstwo wyst¹pienia oty³oœci jest 5 razy wiêksze wœród dzieci,które spêdzaj¹ przed telewizorem co najmniej 5 godz. dziennie, ni¿ wœród tych,które ogl¹daj¹ telewizjê krócej ni¿ 2 godz. Czas poœwiêcany grom komputerowymi surfowaniu po Internecie zamiast zabawom na powietrzu te¿ przyczynia siê dowzrostu zagro¿enia oty³oœci¹34.

Innym skutkiem nieodpowiedniego od¿ywiania siê s¹ coraz czêstsze przypadkipoddawania siê zabiegom odsysania tkanki t³uszczowej. Uciekanie siê do tego œrodkajest rozpaczliw¹ ostatecznoœci¹ dla tych, którym nie uda³o siê schudn¹æ, stosuj¹cdietê. W 1998 r. w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono 400 tys. liposukcji35.

Ludzie z nadwag¹ mog¹ osi¹gn¹æ w³aœciw¹ wagê cia³a, jeœli bêd¹ równocze-œnie zmniejszaæ wartoœæ kaloryczn¹ posi³ków i spalaæ wiêcej kalorii poprzez æwi-czenia fizyczne. Z punktu widzenia systemu przemiany materii nadal jesteœmymyœliwymi zbieraczami. Z tego wzglêdu æwiczenia fizyczne s¹ dla nas prawdopo-dobnie imperatywem genetycznym.

Zmieszczenie æwiczeñ fizycznych w naszym codziennym rozk³adzie dnia niebêdzie ³atwe. Dzisiejsze miasta, projektowane dla samochodów, sk³aniaj¹ do groŸ-nej dla ¿ycia rezygnacji z ruchu. Nasze zdrowie zale¿y wiêc od stworzenia otocze-nia zachêcaj¹cego do spacerów, joggingu i jazdy na rowerze.

211

Wielkim wyzwaniem jest przeprojektowanie osiedli, uczynienie komunikacjizbiorowej podstaw¹ miejskiego transportu, poszerzenie chodników, wyznaczenieœcie¿ek zdrowia i œcie¿ek rowerowych. Trzeba te¿ w miejsce parkingów zak³adaæparki, place zabaw i boiska. Je¿eli nie bêdziemy w stanie ukszta³towaæ takiego stylu¿ycia, który systematycznie bêdzie wymaga³ ruchu w ramach codziennego rozk³a-du dnia, to epidemia oty³oœci – i zwi¹zane z ni¹ pogorszenie stanu zdrowia – bêdziesiê rozszerza³a równolegle do postêpów urbanizacji.

KOLEJ I ROWER W MIEŒCIE

Systemy transportu miejskiego oparte na pojazdach szynowych, rowerach ichodnikach dla pieszych s¹ najlepszym, z punktu widzenia kosztów i wp³ywu naœrodowisko, rozwi¹zaniem, jakie mo¿na sobie wyobraziæ. W du¿ych miastach dlazapewnienia mo¿liwoœci ³atwego przemieszczania siê z miejsca na miejsce z regu³ypotrzebna jest kolej. To, czy bêdzie to kolej podziemna, naziemna czy kombinacjaobu tych systemów, zale¿y od wielkoœci miasta. Do przewo¿enia w mo¿liwie krót-kim czasie mas ludzi w wielkich metropoliach bez w¹tpienia potrzebne jest metro.W œredniej wielkoœci miastach lepszym fundamentem sprawnego systemu trans-portu mo¿e byæ tramwaj. Podstaw¹, na której mo¿na budowaæ system transportumiejskiego, jest kolej. Regularnie kursuj¹ce poci¹gi s¹ tym œrodkiem transportu, naktóry ludzie mog¹ w okreœlonym miejscu zawsze liczyæ. Kiedy taki system ju¿dzia³a, wêz³y komunikacyjne staj¹ siê naturalnymi oœrodkami, wokó³ których sku-piaj¹ siê budynki publiczne, wie¿owce, zak³ady produkcyjne i sklepy.

Rower, bêd¹cy indywidualnym œrodkiem lokomocji, jest ze wzglêdu na zwrot-noœæ dobrym uzupe³nieniem transportu szynowego. Ma wiele innych zalet. Przy-czynia siê do roz³adowania t³oku na ulicach, ograniczenia zanieczyszczeñ powie-trza, u³atwia walkê z oty³oœci¹, poprawia kondycjê fizyczn¹, nie wydziela dwutlen-ku wêgla zmieniaj¹cego klimat i jest dostêpny dla miliardów ludzi, którzy nie mog¹sobie pozwoliæ na kupno samochodu.

Rower mo¿e zwiêkszyæ mobilnoœæ i równoczeœnie zmniejszyæ zat³oczenie ulic,a tak¿e ograniczyæ potrzebê uk³adania nawierzchni drogowych. Pasmo jezdni zaj-mowane przez samochód mo¿e pomieœciæ œrednio 6 rowerów. Jeœli chodzi o parko-wanie, to przewaga roweru jest jeszcze wiêksza; na miejscu postojowym dla samo-chodu mo¿na zmieœciæ 20 rowerów36.

W miastach, gdzie podstaw¹ komunikacji jest samochód, ma³o co jest bardziejdokuczliwe ni¿ ci¹g³e zanieczyszczanie œrodowiska, co szkodzi zarówno tym, któ-rzy u¿ywaj¹ samochodów, jak i tym, którzy ich nie maj¹. Rower jest idealnym



antidotum na zanieczyszczenia, szczególnie przy przejazdach na krótkie dystanse.Silniki samochodowe s¹ najmniej sprawne zaraz po starcie. Kiedy siê rozgrzewaj¹,spalanie paliwa jest czystsze, ale wtedy jazda zwykle siê koñczy. Chocia¿ uwagêopinii publicznej zaprz¹taj¹ wypadki samochodowe (ich liczba wynosi 885 tys. rocz-nie), nie mog¹ siê one równaæ ze zgonami oko³o 3 mln mieszkañców miast spowo-dowanymi zanieczyszczeniem powietrza37.

Rower jest nie tylko porêcznym œrodkiem transportu, to tak¿e idealne narzêdzieprzywrócenia równowagi kalorycznej w organizmie. Æwiczenia fizyczne s¹ cennesame przez siê. Regularne æwiczenia, a takimi s¹ dojazdy do pracy na rowerze,zmniejszaj¹ zagro¿enie chorobami sercowo-wieñcowymi, osteoporoz¹ i artretyzmemoraz wzmacniaj¹ system immunologiczny. Miliony ludzi co miesi¹c p³ac¹ za korzy-stanie z si³owni (do których jad¹ czêsto samochodem), gdzie æwicz¹ na rowerachstacjonarnych, ¿eby uzyskaæ te same korzyœci.

Niewiele metod zmniejszania emisji wêgla (pierwiastkowego) jest tak skutecz-nych, jak zast¹pienie na krótkich dystansach samochodów rowerami. Rower wa¿¹-cy przeciêtnie 13 kg jest cudem sprawnoœci technicznej. Samochód, na któregobudowê potrzeba 1–2 ton materia³ów, s³u¿¹cy do przewo¿enia czêsto tylko 1 osoby,jest w porównaniu z nim bardzo nieekonomiczny. Rower, oprócz tego, ¿e u³atwiaprzemieszczanie siê z miejsca na miejsce i utrzymanie formy fizycznej, przyczyniasiê do stabilizowania klimatu.

Zalety roweru jako œrodka transportu dla ludnoœci o niskich dochodach ujawni-³y siê jaskrawo w Chinach. W 1976 r. w Chinach wyprodukowano 6 mln rowerów.Po reformach z 1978 r., które doprowadzi³y do przyspieszenia wzrostu gospodar-czego, zwiêkszenia dochodów ludnoœci oraz ustanowienia gospodarki rynkowej, wktórej ludzie mogli korzystaæ ze swobody wyboru, produkcja rowerów zaczê³a ro-sn¹æ, przekraczaj¹c w 1988 r. 40 mln sztuk. Kiedy rynek zosta³ w zasadzie nasyco-ny, produkcja nieco siê zmniejszy³a i utrzymuje siê obecnie w granicach 20–40 mlnsztuk rocznie. Ogromny wzrost liczby posiadaczy rowerów po reformie 1978 r. do540 mln zapewni³ najwiêkszy w historii wzrost mobilnoœci Chiñczyków. Rowerzapanowa³ na ulicach miast i drogach wiejskich38.

W³adze miast w wielu miejscach globu zaczynaj¹ wykorzystywaæ rower doró¿nych celów. W Stanach Zjednoczonych ponad 80% komend policji w miastachlicz¹cych od 50 tys. do 249 tys. mieszkañców i 96% w miastach licz¹cych ponad250 tys. mieszkañców wysy³a patrole uliczne na rowerach. Funkcjonariusze na ro-werach dzia³aj¹ skuteczniej m.in. dlatego, ¿e ³atwiej i szybciej mog¹ docieraæ namiejsce zdarzenia czy przestêpstwa. Dokonuj¹ oni przeciêtnie o 50% wiêcej zatrzy-mañ dziennie ni¿ funkcjonariusze w samochodach. Dbaj¹cy o finanse urzêdnicy

213

doceniaj¹ to, ¿e koszty korzystania z rowerów s¹ minimalne w porównaniu z kosz-tami utrzymania samochodów. Has³o: „Wy¿sza wydajnoœæ po ni¿szych kosztach”zwyciê¿a w umys³ach wielu ojców miast. Dodatkow¹ korzyœci¹ jest zacieœnieniestosunków funkcjonariuszy na rowerach z mieszkañcami39.

W wiêkszych miastach œwiata korzysta siê zwykle z us³ug pos³añców na rowe-rach. Mog¹ oni dostarczaæ ma³e paczki o wiele szybciej i sprawniej, a tak¿e taniejni¿ pos³añcy korzystaj¹cy z samochodów. Wraz z rozwojem gospodarki informa-cyjnej i upowszechnianiem siê handlu elektronicznego zapotrzebowanie na szybk¹,niezawodn¹ s³u¿bê dorêczycielsk¹ w miastach roœnie skokowo. Wielu konkuruj¹cyminternetowym firmom wysy³kowym szybkie dorêczanie przysparza klientów. W takichmiastach jak Nowy Jork tworzy to ogromne zapotrzebowanie na us³ugi pos³añców narowerach. W 2000 r. funkcjonowa³o tam oko³o 300 rowerowych firm dorêczyciel-skich, konkuruj¹cych o udzia³ w rynku wartym 700 mln dol. rocznie. W du¿ychmiastach rower staje siê integraln¹ czêœci¹ zaplecza handlu elektronicznego40.

Warunkiem wykorzystania mo¿liwoœci roweru jest stworzenie odpowiedniegosystemu transportu. Trzeba w tym celu budowaæ œcie¿ki rowerowe oraz wyznaczaæpasy ulic dla rowerów. Powinny one byæ tak zaprojektowane, aby s³u¿y³y zarównodoje¿d¿aj¹cym do pracy, jak i spacerowiczom. Korzystanie z roweru jest te¿ u³a-twione dziêki udostêpnieniu parkingów i pryszniców w miejscach pracy. W krajachuprzemys³owionych w projektowaniu dostosowanych do potrzeb roweru systemówtransportu przoduj¹ Holendrzy, Duñczycy i Niemcy41.

W Holandii, bêd¹cej w tej dziedzinie niekwestionowanym liderem wœród kra-jów uprzemys³owionych, opracowano perspektywiczny plan rozwoju komunikacji,w którym rower odgrywa wa¿n¹ rolê. Poza budow¹ œcie¿ek rowerowych i wyzna-czaniem pasów ulic dla rowerów we wszystkich miastach w planie tym przewidzia-no zmiany w prawie drogowym, uznaj¹ce rower za pojazd uprzywilejowany w sto-sunku do samochodu; sygnalizacja œwietlna na skrzy¿owaniach pozwoli roweromruszaæ przed samochodami42.

Oko³o 30% wszystkich przejazdów w miastach holenderskich przypada na ro-wery w porównaniu z 1% w Stanach Zjednoczonych. Holandia i Japonia podjê³yskoordynowane dzia³ania w celu zintegrowania komunikacji rowerowej i szyno-wej, buduj¹c parkingi rowerowe przy ka¿dej stacji kolei i u³atwiaj¹c w ten sposóbcyklistom dojazdy do pracy. W Japonii pos³ugiwanie siê rowerem przy dojazdachdo tras kolejowych sta³o siê tak powszechne, ¿e niektóre stacje zosta³y wyposa¿onew piêtrowe parkingi rowerowe, jakie buduje siê dla samochodów43.

Hiszpania, która najpóŸniej przy³¹czy³a siê do klubu entuzjastów roweru, od-da³a do u¿ytku do koñca 2000 r. 80 nowo zbudowanych tras rowerowych; obecnie



oko³o 965 km tras ma now¹ nawierzchniê i jest zaopatrzonych w drogowskazy.Dalszych 640 km jest w trakcie budowy i ju¿ mo¿na z nich korzystaæ, choæ nie maj¹jeszcze u³o¿onej nawierzchni44.

Miasta, w których nast¹pi³o powi¹zanie kolei i roweru, szczególnie zaœ ich in-tegracja w jednolity system transportu, s¹ ewidentnie bardziej przyjazne cz³owie-kowi ni¿ te, gdzie podstaw¹ systemu transportu jest samochód. Ha³as, zanieczysz-czenia, t³ok i zdenerwowanie – wszystko staje siê mniej dokuczliwe. I ludzie, iœrodowisko s¹ zdrowsi.

PLANOWANIE MIAST DLA LUDZI

Z pocz¹tkiem nowego wieku mieszkañcy miast, w krajach zarówno uprzemy-s³owionych, jak i rozwijaj¹cych siê, uœwiadamiaj¹ sobie coraz dobitniej istnienienaturalnego konfliktu miêdzy samochodem a miastem. Pojazd, z którym wi¹zanonadzieje na zwiêkszenie mobilnoœci, w du¿ej mierze spe³nione w œrodowisku wiej-skim, nie mo¿e tego samego zapewniæ w miastach. Tu, po przekroczeniu pewnegopunktu, przemieszczanie siê samochodem coraz wiêkszej rzeszy ludzi staje siê wrzeczywistoœci coraz trudniejsze.

System transportu miejskiego, którego podstaw¹ jest samochód, w miarê jakwzrasta zat³oczenie mo¿e byæ przyczyn¹ frustracji, która czasem przybiera postaæ„furii drogowej”. Zanieczyszczenie powietrza w miastach, którego Ÿród³em s¹ prze-wa¿nie samochody, skraca ¿ycie milionom ludzi.

T³ok przynosi te¿ bezpoœrednie straty ekonomiczne w postaci obni¿aj¹cej siêefektywnoœci transportu oraz straty czasu i energii. Jak ju¿ zauwa¿ono, wyd³u¿aj¹-cy siê czas dojazdów do pracy jest obecnie przyczyn¹ frustracji mieszkañców naj-ró¿niejszych miast – Bangkoku, Pekinu, Houston, Rzymu, S„o Paulo i Tel Awiwu.

Inny rodzaj ceny, jak¹ p³ac¹ mieszkañcy miast przywi¹zani do samochodu, jestnatury psychologicznej; chodzi o stratê kontaktu z natur¹, o kompleks asfaltu. Poja-wia siê coraz wiêcej dowodów na to, ¿e ludzie maj¹ wrodzon¹ potrzebê kontaktu znatur¹. Zarówno ekologowie, jak i psychologowie s¹ tego œwiadomi od d³u¿szegoczasu. Ekologowie pod kierunkiem E.O. Wilsona sformu³owali teoriê biofilii (bio-philia hypothesis), która g³osi, ¿e ludzie nie maj¹cy kontaktu z natur¹ popadaj¹ wnastrój przygnêbienia i ¿e tego rodzaju deprywacja prowadzi do mierzalnego po-gorszenia jakoœci ¿ycia45.

Psychologowie nazywaj¹ tê teoriê ekopsychologi¹, ale twierdz¹ to samo. Wy-bitny przedstawiciel ekopsychologii Theodore Roszak powo³uje siê na studium,które dowodzi uzale¿nienia cz³owieka od natury, przytaczaj¹c wskaŸniki powrotu

215

do zdrowia pacjentów szpitala w Pensylwanii. Okaza³o siê, ¿e ci, którzy le¿eli wpokojach z oknami wychodz¹cymi na parking, potrzebowali na to wiêcej czasu ni¿ci, których pokoje znajdowa³y siê od strony ogrodów, gdzie ros³a trawa, drzewa,kwiaty i fruwa³y ptaki46.

Jednym z argumentów przemawiaj¹cych za zak³adaniem ogródków dzia³ko-wych w miastach jest to, ¿e poza dostarczaniem ¿ywnoœci przyczyniaj¹ siê do po-wiêkszenia terenów zielonych i umacniaj¹ wiêzi spo³eczne. Praca w ogródkach orazobserwowanie wszystkiego, co roœnie, maj¹ terapeutyczne oddzia³ywanie, maj¹cenajprawdopodobniej zwi¹zek z odleg³ymi epokami, kiedy ka¿dy obrabia³ ziemiê.Pojawiaj¹ siê zachêcaj¹ce oznaki zmiany nastawienia opinii spo³ecznej, sygna³y,które œwiadcz¹ o zainteresowaniu projektowaniem miast dla ludzi, a nie dla samo-chodów. Widaæ to równie¿ w Stanach Zjednoczonych. Wzrost przejazdów publicz-nymi œrodkami transportu o 5% rocznie od 1995 r. wskazuje, ¿e pewna liczba ludziprzesiada siê z samochodów do autobusów, metra i tramwajów. Kraj, który wpro-wadza³ œwiat w erê motoryzacji, zaczyna przewodziæ w odwrocie od kompletnegouzale¿nienia od samochodu47.

Burmistrzowie miast oraz urbaniœci na ca³ym œwiecie zaczynaj¹ rewidowaæ po-gl¹dy na rolê samochodu w miejskich systemach transportu. Rozwój transportumiejskiego w Trzecim Œwiecie wymaga rozstrzygniêcia jednej fundamentalnejkwestii. Jak stwierdzono w rozdziale 1, grupa wybitnych chiñskich uczonych za-kwestionowa³a decyzjê w³adz w Pekinie w sprawie rozwoju transportu samochodo-wego. Wskazuj¹ oni na podstawowy fakt, ¿e Chiny nie maj¹ doœæ ziemi, aby rozbu-dowywaæ tego rodzaju komunikacjê i jednoczeœnie wy¿ywiæ ludnoœæ. To, co jestprawd¹ w odniesieniu do Chin, odnosi siê tak¿e do Indii i dziesi¹tków innych gêstozaludnionych krajów rozwijaj¹cych siê48.

Niektórym miastom, w krajach zarówno rozwiniêtych, jak i rozwijaj¹cych siê,udaje siê radykalnie polepszyæ warunki komunikacji dziêki ograniczeniu ruchu sa-mochodowego. W 1974 r. burmistrz Kurytyby zaproponowa³ zorganizowanie sys-temu transportu, nie na wzór zachodni, lecz takiego, który mia³ byæ tañszy i wygod-niejszy. Od tego czasu system komunikacyjny tego miasta zosta³ ca³kowicie prze-budowany. Jak informuje Molly O’Meara Sheehan, mimo ¿e 1/3 mieszkañców Ku-rytyby posiada samochody, to 2/3 przejazdów w mieœcie przypada na autobusy. Od1974 r. liczba mieszkañców Kurytyby podwoi³a siê, ale ruch samochodowy w mie-œcie zmniejszy³ siê o 30%; jest to godne podziwu osi¹gniêcie49.

Niektóre miasta radz¹ sobie lepiej w planowaniu swego rozwoju ni¿ inne. Pro-jektuj¹ systemy komunikacyjne zapewniaj¹ce ³atwoœæ przemieszczania siê, nie za-nieczyszczaj¹ce powietrza i zachêcaj¹ce do za¿ywania ruchu fizycznego. Kontra-



stuje to silnie z ¿yciem w miastach, w których panuje t³ok, szkodliwe dla zdrowiazanieczyszczenia i nie ma wielu okazji do æwiczenia miêœni. Tam, gdzie 95% pra-cuj¹cych mieszkañców doje¿d¿a do pracy samochodami, jak w Atlancie, miasto mapowa¿ne problemy (zob. tablica 9.4). Inaczej przedstawia siê sytuacja w Amster-damie, gdzie tylko 40% pracowników doje¿d¿a do pracy samochodami, 35% –rowerami albo dociera pieszo, a 25% – korzysta ze œrodków komunikacji zbioro-wej. Sposoby docierania do pracy w Kopenhadze s¹ prawie identyczne jak w Am-sterdamie. W Pary¿u nieco mniej ni¿ po³owa doje¿d¿aj¹cych korzysta z samo-chodów. Mimo ¿e miasta europejskie s¹ starsze, czêsto z w¹skimi uliczkami, s¹mniej zat³oczone ni¿ Atlanta50.

Tablica 9.4. Struktura dojazdów do pracy w wybranych miastach na pocz¹tku lat dziewiêæ-dziesi¹tych wed³ug œrodka transportu

Miasto Liczba mieszkaÒcÛw årodek transportu

prywatny publiczny pieszo/rower/inne

(w mln) (w %)

Amsterdam 1,4 40 25 35Atlanta 2,5 95 5 0Bangkok 6,5 60 30 10Bogota 6,1 9 75 16Kair 9,7 10 58 31Kopenhaga 1,3 43 25 32Kurytyba 2,2 14 72 15Lagos 10,3 18 54 22Los Angeles 13,1 87 6 6Nowy Jork 16,6 61 30 9Paryø 9,5 49 36 15Portland 1,3 90 6 4Singapur 3,3 22 56 22Tokio 27,0 29 49 22Waszyngton 3,5 77 16 7

• r ó d ³ o: O’Meara Sheehan, City..., op. cit., s. 11.

Nic dziwnego, ¿e miasta bardziej uzale¿nione od samochodu s¹ bardziej zat³o-czone i mniej przejezdne ni¿ te, które zapewniaj¹ wiêkszy wybór œrodków dojazdudo pracy. Akurat ten œrodek lokomocji, z którym wi¹zano wielkie nadzieje na po-prawê mobilnoœci, w rzeczywistoœci unieruchamia mieszkañców miast, utrudniaj¹czarówno bogatym, jak i biednym poruszanie siê w ich granicach.

217

Rozwi¹zania systemów transportu, szczególnie szynowego, kszta³tuj¹ sposobywykorzystania terenu i kierunki rozwoju miast, jednak w czasach najnowszych do-tacje bud¿etowe do transportu niezmiennie preferowa³y rozbudowê i utrzymanieautostrad i ulic. Zaprojektowanie bardziej przyjaznych cz³owiekowi miast oraz œrod-ków przemieszczania siê z miejsca na miejsce wymaga zmiany struktury wydatkówbud¿etowych pod k¹tem potrzeb rozwoju transportu szynowego lub autobusowegooraz tworzenia infrastruktury dla komunikacji rowerowej. Obecne strategie rozwo-ju transportu wielu krajów rozwijaj¹cych siê zak³adaj¹, ¿e wszystkich bêdzie kie-dyœ staæ na samochód. Niestety, bior¹c pod uwagê niedostatek wolnej przestrzeniniezbêdnej do rozwoju motoryzacji, nie mówi¹c o braku pieniêdzy, jest to za³o-¿enie nierealistyczne. W tej sytuacji kraje te zapewni³yby wiêksz¹ mobilnoœæ,gdyby wspiera³y rozwój transportu publicznego i propagowa³y komunikacjê rowe-row¹.

Je¿eli rz¹dy krajów rozwijaj¹cych siê bêd¹ nadal kierowa³y wiêkszoœæ œrodkówpublicznych, jakie mog¹ przeznaczyæ na rozwój transportu, na komunikacjê samo-chodow¹, skoñczy siê to tym, ¿e zbuduj¹ system s³u¿¹cy w¹skiej grupie w³aœcicielisamochodów, w wielu krajach szacowanej na oko³o 15% populacji. Wiêkszoœæ zpozosta³ych 85% nie bêdzie mia³a ¿adnych mo¿liwoœci przemieszczania siê z miej-sca na miejsce. Przyznanie ju¿ obecnie, ¿e przewa¿aj¹ca czêœæ ludnoœci œwiata praw-dopodobnie nigdy nie bêdzie dysponowaæ samochodem, mo¿e sk³oniæ do zasadni-czej reorientacji planów i kierunków inwestowania w rozwój transportu51.

Istnieje wiele sposobów restrukturyzacji systemu transportu, tak aby s³u¿y³ onwszystkim ludziom, nie tylko tym najbogatszym, ¿eby u³atwia³, a nie utrudnia³przemieszczanie siê z miejsca na miejsce i sprzyja³ utrzymaniu, a nie utracie zdro-wia. Jednym z tych sposobów jest cofniêcie dofinansowania przez pracodawcówkosztów parkowania. Na przyk³ad w Stanach Zjednoczonych dop³aty te, ocenianena 31,5 mld dol. rocznie, bez w¹tpienia zachêcaj¹ ludzi do je¿d¿enia do pracy sa-mochodami52.

W 1992 r. w stanie Kalifornia wydano przepis, aby pracodawcy oprócz dop³atdo parkowania finansowali dojazdy do pracy œrodkami publicznymi albo zakupyrowerów i aby wydatki na jeden i drugi cel by³y w równej wysokoœci. W firmach,które udostêpni³y dane na ten temat, wspomniana zmiana polityki spowodowa³aograniczenie dojazdów do pracy samochodami o oko³o 17%. W USA w ustawiefederalnej Transportation Equity Act of the 21st Century z 1998 r. przewidzianozmianê przepisów podatkowych, tak aby obywatele doje¿d¿aj¹cy do pracy œrodka-mi transportu publicznego albo wspólnie jednym samochodem mieli prawo do zwol-nionych od opodatkowania dodatków, równych dop³atom do parkowania samocho-



dów. Spo³eczeñstwa powinny ¿¹daæ nie subsydiowania, ale opodatkowania parko-wania, odzwierciedlaj¹cego koszty zat³oczenia miast nadmiern¹ liczb¹ samocho-dów, jakie ponosi spo³eczeñstwo53.

Niektóre miasta roz³adowuj¹ korki uliczne, pobieraj¹c op³aty za wjazd samo-chodem do œródmieœcia. Singapur, od dawna przoduj¹cy w innowacjach komunika-cyjnych, wprowadzi³ op³atê za korzystanie ze wszystkich dróg dojazdowych domiasta. Czujniki elektroniczne rejestruj¹ wje¿d¿aj¹ce do miasta samochody i na tejpodstawie obci¹¿aj¹ karty kredytowe ich posiadaczy. Przyczyni³o siê to do zmniej-szenia liczby samochodów kr¹¿¹cych po ulicach i zapewnienia jego mieszkañcomwiêkszej swobody poruszania siê ni¿ w wielu innych miastach54.

Z doœwiadczeñ Singapuru skorzysta³o Trondheim, trzecie co do wielkoœci mia-sto w Norwegii. Teraz Londyn zamierza pobieraæ op³aty od kierowców wje¿d¿aj¹-cych do œródmieœcia, ratuj¹c siê przed d³awi¹cymi je korkami*. Takie œrodki odno-sz¹ oczywiœcie najlepszy skutek, je¿eli towarzysz¹ im inwestycje w rozwój trans-portu publicznego i rowerowego. Mo¿na siê spodziewaæ, ¿e inne zat³oczone miastazaczn¹ stosowaæ podobne œrodki55.

Coraz wiêcej miast wyznacza strefy zamkniête dla samochodów. Jest to corazpowszechniejsza praktyka. Strefy zamkniête wyznaczono m.in. w Sztokholmie,Wiedniu, Pradze i Rzymie. W lecie 2001 r. w Pary¿u wprowadzono eksperymental-nie ca³kowity zakaz ruchu samochodów na d³ugich odcinkach wzd³u¿ Sekwany56.

Inn¹ innowacj¹, która przyczyni³a siê do znacznego zmniejszenia zat³oczeniaparkingów, jest wspólne korzystanie z samochodów. Ten sposób, wymyœlony naj-pierw w Europie, umo¿liwia korzystanie z samochodu ludziom, którzy nie musz¹go u¿ywaæ codziennie. Zespo³y wspólnego u¿ytkowania samochodów mog¹ korzy-staæ z publicznego wsparcia, jak w Amsterdamie, albo dzia³aæ jako spó³ki prywat-ne, jak w Berlinie. W tym ostatnim mieœcie Carsten i Marcus Petersenowie zakupilikilka samochodów i zaczêli przyjmowaæ zg³oszenia chêtnych do korzystania z nich.Dla ludzi niekorzystaj¹cych regularnie z samochodu jego kupno jest ogromnymwydatkiem, a dla spo³eczeñstwa – rozwój motoryzacji oznacza koniecznoœæ finan-sowania budowy parkingów. Wraz z pojawieniem siê firm wspólnego u¿ytkowaniasamochodów otoczenie domów mieszkalnych nie musi ju¿ byæ zat³oczone zaparko-wanymi samochodami57.

O popularnoœci tego pomys³u œwiadczy wzrost liczby cz³onków zrzeszonych wtego rodzaju organizacjach. W Europie grupy wspólnego u¿ytkowania samocho-dów licz¹ obecnie 70 tys. cz³onków w 300 miastach i 8 krajach – od Irlandii po

* Wprowadzono je w lutym 2003 r. [przyp. t³um.].

219

Austriê. Gary Gardner z Worldwatch Institute podaje, ¿e ka¿dy wspólnie u¿ytko-wany samochód eliminuje z ruchu 4 samochody prywatne, przyczyniaj¹c siê dooszczêdnoœci pieniêdzy, zmniejszenia zu¿ycia materia³ów i zat³oczenia centrówmiast58.

Jeszcze inn¹ godn¹ uwagi inicjatyw¹ jest pomys³ przekszta³cenia stacji metra watrakcyjne, tak¿e kulturalnie, miejsca spotkañ. O metrze moskiewskim, ze stacjamiozdobionymi dzie³ami sztuki, s³usznie mówi siê jako o perle w koronie Rosji. UnionStation w Waszyngtonie, gdzie sieæ metra ³¹czy siê z trasami InterCity, jest archi-tektonicznym cackiem. Po zakoñczeniu restauracji w 1988 r. sta³a siê ona miejscemspotkañ z licznymi restauracjami, sklepami i salami konferencyjnymi.

Jedn¹ z bardziej interesuj¹cych innowacji, maj¹c¹ na celu zachêcenie do korzy-stania z komunikacji publicznej, zaproponowano w State College, ma³ym miasteczkuw œrodkowej Pensylwanii, siedzibie Uniwersytetu Pensylwanii. Staraj¹c siê zmniej-szyæ zatory drogowe na ulicach i parkingach na terenie kampusu, w 1999 r. w³adzeuniwersyteckie zdecydowa³y, ¿e udziel¹ 1 mln dol. dotacji lokalnym liniom auto-busowym na sfinansowanie bezp³atnych przejazdów dla studentów, pracownikównaukowych i administracyjnych uniwersytetu. Dziêki temu frekwencja w autobu-sach State College podskoczy³a w ci¹gu roku o 240%, zmuszaj¹c towarzystwo au-tobusowe do zakupu du¿ej liczby nowych autobusów do przewo¿enia dodatkowejliczby pasa¿erów. To posuniêcie przyczyni³o siê do przekszta³cenia kampusu w przy-jemne, atrakcyjne miejsce, co jest powa¿nym atutem przy rekrutacji zarówno stu-dentów, jak i kadry pedagogicznej59.

Innowacj¹, która budzi zainteresowanie w Stanach Zjednoczonych, jest udzie-lanie kredytów hipotecznych premiuj¹cych „za dobr¹ lokalizacjê”. Maj¹ one nacelu nagradzanie kupuj¹cych albo restauruj¹cych domy po³o¿one w pobli¿u wê-z³ów komunikacyjnych. Dziêki takiej lokalizacji ¿yj¹cy w tych rejonach ludzie mog¹obejœæ siê bez samochodów albo przynajmniej ograniczyæ siê do posiadania jedne-go pojazdu. Dziêki zmniejszeniu kosztów utrzymania mog¹ oni zaci¹gn¹æ wiêkszekredyty. Ten instrument finansowy, obmyœlany przez Radê Ochrony Zasobów Na-turalnych (Natural Resources Defense Council), znane amerykañskie stowarzysze-nie ochrony œrodowiska, zosta³ wprowadzony eksperymentalnie w Chicago, LosAngeles i Seattle60.

Inn¹ inicjatywê, która przynosi dobre wyniki, podjê³a organizacja spo³ecznapod nazw¹ Oœrodek Spraw Publicznych w Indiach. Przeprowadza ona wœród miesz-kañców g³ównych miast sonda¿e na temat jakoœci us³ug komunalnych. Wyniki pu-blikuje w formie raportów, które trafiaj¹ do mediów i maj¹ szeroki kr¹g odbiorców.Jednym z osi¹gniêæ tej organizacji by³o ujawnienie szeroko rozpowszechnionej ko-



rupcji w Bangalore, gdzie 1 na 8 ankietowanych mieszkañców przyzna³, ¿e za za³a-twienie swojej sprawy musia³ daæ urzêdnikowi miasta ³apówkê61.

Jednym z najbardziej niepokoj¹cych aspektów rozwoju miast w krajach rozwi-jaj¹cych siê jest to, ¿e jest on kszta³towany przez nielegalne dzielnice biedoty. Jakstwierdza jedno ze studiów, miliony bezimiennych przybyszów osiedlaj¹cych siê wmiastach nadaj¹ kierunek ich rozwojowi. W³adze Kurytyby w Brazylii, które i tymrazem wyst¹pi³y w roli pioniera, wyznaczy³y tereny przeznaczone na osiedla biedo-ty. Inne rozwi¹zanie, czyli pozostawienie im swobody osiedlania siê, gdzie tylkomog¹ – na stromych zboczach, w zagro¿onych powodzi¹ dolinach rzek albo w in-nych niebezpiecznych miejscach – utrudnia zapewnienie im podstawowych us³ug,jak komunikacja, zaopatrzenie w wodê oraz kanalizacja. Dziêki zarezerwowaniudzia³ek ziemi na dzielnice nêdzy rozwój przestrzenny Kurytyby mo¿e byæ kszta³to-wany zgodnie z urzêdowym planem rozwoju miasta62.

Z nastaniem nowego wieku nale¿y na nowo przemyœleæ rolê samochodu, jak¹bêdzie odgrywa³ w przysz³oœci w komunikacji miejskiej. Mo¿e to byæ jeden z naj-bardziej fundamentalnych zwrotów w myœleniu o sprawach transportu, jakie doko-na³y siê od ubieg³ego wieku. Jest paradoksem, ¿e samochody i ciê¿arówki, któreumo¿liwi³y burzliw¹ urbanizacjê, teraz przyczyniaj¹ siê do pogorszenia warunków¿ycia w miastach.

Kilka lat temu, uczestnicz¹c w konferencji w Bostonie, zmierza³em pewnegoranka pieszo do miejsca obrad konferencji, znajduj¹cego siê kilka budynków dalej.Miêdzy moim hotelem a miejscem obrad bieg³a droga szybkiego ruchu przecinaj¹-ca miasto. Musia³em jakiœ czas zaczekaæ na zmianê œwiate³, aby przedostaæ siê najej drug¹ stronê. Obserwuj¹c, jak jest uci¹¿liwa dla okolicznych mieszkañców zpowodu ha³asu, zanieczyszczeñ i zat³oczenia, wspó³czu³em im. I wspó³czu³em namwszystkim jako rodzajowi ludzkiemu. Nie s¹dzê, ¿e jest to ostateczny wynik ewo-lucji spo³ecznej cz³owieka. Mo¿emy ¿yæ lepiej.

221

CZÊŒÆ IV

JAK OSI¥GN¥Æ CEL?

223

ROZDZIA£ 10

PRZEZ ZMNIEJSZENIE DZIETNOŒCIDO STABILIZACJI DEMOGRAFICZNEJ

Liczba ludnoœci œwiata zwiêkszy³a siê od 1950 r. ponad dwukrotnie. Urodzeniprzed t¹ dat¹ s¹ pierwszym pokoleniem w historii ludzkoœci, które by³o œwiadkiemtakiego wzrostu liczebnoœci populacji za swojego ¿ycia. Inaczej rzecz ujmuj¹c – od1950 r. na œwiecie przyby³o wiêcej ludzi ni¿ w ci¹gu poprzedzaj¹cych 4 mln lat, odkiedy cz³owiek stan¹³ na dwóch nogach1.

Przez te 4 mln lat populacja ludzka by³a nieliczna – liczono j¹ zaledwie wtysi¹cach. Na pocz¹tku rozwoju rolnictwa ludnoœæ œwiata szacowano na 8 mln, czy-li niespe³na 1/3 liczby mieszkañców dzisiejszego Tokio. Wraz z upowszechnieniemuprawy ziemi przyrost ludnoœci uleg³ przyspieszeniu. Z nadejœciem rewolucji prze-mys³owej zaczê³o nas przybywaæ jeszcze szybciej. Po 1950 r. nast¹pi³a eksplozjaludnoœciowa.

Próbuj¹c zdaæ sobie sprawê z rozmiarów wzrostu liczebnoœci populacji w ostat-nim pó³wieczu, mo¿emy sobie wyobraziæ 100 tys. osób wype³niaj¹cych stadion wczasie meczu lub koncertu, ale trudno sobie unaoczniæ roczny przyrost ludnoœci napoziomie 80 mln. Aby wyrobiæ sobie pojêcie o jego rozmiarach, mo¿emy go przy-równaæ do liczby mieszkañców Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii i Szwecji razemwziêtych.

Mimo napiêæ wywo³ywanych ci¹g³ym powiêkszaniem siê liczebnoœci popula-cji ONZ przewiduje, ¿e zwiêkszy siê ona z 6,1 mld w 2000 r. do 9,3 mld w 2050 r.Jeszcze bardziej niepokoi to, ¿e ca³y przyrost, maj¹cy wynieœæ 3,2 mld ludzi, przy-padnie na kraje rozwijaj¹ce siê. Bior¹c pod uwagê wszystko, co dotychczas stwier-dzono, mo¿na w¹tpiæ, czy tak siê rzeczywiœcie stanie. Niepewne jest tylko to, czy


prognozy te siê nie sprawdz¹ dlatego, ¿e wczeœniej upowszechni siê model mniej-szej rodziny, czy dlatego, ¿e do tego nie dojdzie i zacznie rosn¹æ umieralnoœæ.

W wielu krajach, których liczba ludnoœci szybko zwiêksza³a siê przez kilkadziesiêcioleci, wyst¹pi³y objawy demograficznego zmêczenia. Ich rz¹dy, zmagaj¹-ce siê z zadaniem zapewnienia rosn¹cej liczbie dzieci wykszta³cenia i miejsc pracydla coraz wiêkszej liczby m³odzie¿y oraz staraj¹ce siê uporaæ z ekologicznymi skut-kami wzrostu liczebnoœci populacji, s¹ u kresu mo¿liwoœci. Bez skoordynowanychdzia³añ w³adz krajowych i spo³ecznoœci miêdzynarodowej na rzecz szybkiego upo-wszechnienia modelu mniej licznej rodziny niemo¿liwe bêdzie rozwi¹zanie proble-mu niedostatku ziemi i wody, co mo¿e prowadziæ do destabilizacji politycznej, za-³amania gospodarczego i wzrostu umieralnoœci.

W tej sytuacji, kiedy na dodatek pojawiaj¹ siê nowe zagro¿enia, jak wirus HIVczy wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych, rz¹dy czêsto s¹ bezradne. Proble-my, z którymi zwykle sobie radz¹ spo³eczeñstwa krajów uprzemys³owionych, wwielu krajach rozwijaj¹cych siê przeradzaj¹ siê w prawdziwe klêski spo³eczne. Sze-rz¹ siê zaka¿enia wirusem HIV, a zwiêkszaj¹ca siê umieralnoœæ mieszkañców nie-których krajów afrykañskich mo¿e doprowadziæ do zahamowania rozwoju demo-graficznego. Wzrost wskaŸnika umieralnoœci jest now¹, tragiczn¹ tendencj¹ w tymrozwoju.

Pytanie nie brzmi wiêc, czy przyrost liczby ludnoœci ulegnie spowolnieniu, alew jaki sposób do tego dojdzie. W zaktualizowanej d³ugofalowej prognozie demo-graficznej z 1998 r. ONZ obni¿y³a szacunek liczby ludnoœci w 2050 r. o oko³o 500mln. W 2/3 przypisano to szybszemu ni¿ wczeœniej przewidywano zmniejszaniu siêdzietnoœci. Ale 1/3 spadku ma byæ spowodowana wzrostem umieralnoœci, szczegól-nie z powodu zwiêkszenia liczby zaka¿eñ wirusem HIV w Afryce. Po raz pierwszyw ci¹gu nieca³ego pó³wiecza prognozy ludnoœciowe zosta³y skorygowane w dó³ zpowodu wzrostu liczby zgonów. W tej sytuacji g³ównym zadaniem jest przyhamo-wanie wzrostu liczby ludnoœci w krajach rozwijaj¹cych siê poprzez obni¿enie przy-rostu naturalnego, poniewa¿ w przeciwnym przypadku nast¹pi to na skutek wzrostuumieralnoœci2.

UCIECZKA DO PRZODU ALBO KATASTROFA

Obecnie ¿yjemy w œwiecie demograficznie podzielonym, charakteryzuj¹cymsiê tym, ¿e ró¿nice w prognozowanym wzroœcie ludnoœci w poszczególnych kra-jach s¹ wiêksze ni¿ w jakimkolwiek wczeœniejszym okresie historycznym. W wiêk-szoœci krajów europejskich i w Japonii poziom zaludnienia jest ustabilizowany albo

225

obni¿a siê, ale w innych pañstwach, jak Etiopia, Pakistan i Arabia Saudyjska, liczbaludnoœci podwoi siê lub nawet potroi, zanim nast¹pi przewidywana stabilizacja.

Demografowie pos³uguj¹ siê trzyetapowym modelem odwzorowuj¹cym me-chanizm zmian stopy wzrostu zaludnienia zachodz¹cych wraz z postêpem cywili-zacyjnym. W pierwszym okresie notuje siê wysokie wskaŸniki wzrostu zarównourodzeñ, jak i zgonów, co sprawia, ¿e przyrost ludnoœci jest niewielki albo zerowy.W drugim okresie umieralnoœæ spada, liczba urodzeñ zaœ pozostaje wysoka, a tymsamym przyrost ludnoœci jest wy¿szy. W trzecim okresie wskaŸniki przyrostu natu-ralnego i umieralnoœci spadaj¹, liczba ludnoœci stabilizuje siê, co tworzy dla niejlepsze i godniejsze warunki ¿ycia ni¿ w pierwszym okresie. Zak³ada siê, ¿e rozwójdemograficzny poszczególnych krajów zmierza od pierwszego do trzeciego etapu3.

Dzisiaj nie ma krajów znajduj¹cych na pierwszym etapie rozwoju demogra-ficznego; wszystkie przechodz¹ etap albo drugi, albo trzeci. Jednak niektóre krajezamiast zgodnie z oczekiwaniami systematycznie zbli¿aæ siê do etapu trzeciego,cofaj¹ siê do etapu pierwszego; jest to skutek odwrócenia historycznej tendencjizmierzaj¹cej do spadku umieralnoœci wprowadzaj¹cej œwiat w now¹ erê demogra-ficzn¹. Je¿eli kraje znajduj¹ce siê na œrednim etapie transformacji demograficznejnie zdo³aj¹ siê z niego wyrwaæ w ci¹gu najbli¿szych dziesiêcioleci, to szybki wzrostliczby ludnoœci w koñcu wyczerpie zasoby natury, prowadz¹c do kryzysu gospo-darczego i spychaj¹c spo³eczeñstwa na powrót w fazê wysokiej umieralnoœci. Wd³u¿szym czasie nie ma poœredniego wyjœcia. Albo ucieczka do przodu, albo za³a-manie! Niestety, wiele krajów, szczególnie w Afryce, wykazuje oznaki za³amania.

Po raz pierwszy od czasu, kiedy w latach 1959–1961 wielki g³ód w Chinachkosztowa³ ¿ycie 30 mln ludzi, spowolnienie wzrostu liczby ludnoœci œwiata nastêpujena skutek zwiêkszenia umieralnoœci (zob. wykres 10.1). Chocia¿ w wielu krajach lud-noœci nadal szybko przybywa, œwiat zaczyna siê dzieliæ na dwie czêœci: w jednejprzyrost ludnoœci maleje na skutek spadku liczby urodzeñ, w drugiej dzieje siê takna skutek wzrostu liczby zgonów. Tak czy inaczej – przyrost ten bêdzie wolniejszy.Fakt, ¿e rosn¹ca liczba zachorowañ na AIDS ju¿ sk³oni³a ONZ do obni¿enia pro-gnozy wzrostu demograficznego do 2050 r. o ponad 150 mln, œwiadczy o najwiêk-szej klêsce naszych instytucji spo³ecznych od wybuchu drugiej wojny œwiatowej4.

Œwiat zbiera owoce wczeœniejszych zaniedbañ problemów ludnoœciowych.Dwoma regionami, w których wskaŸnik zgonów albo ju¿ roœnie, albo z pewnoœci¹zacznie rosn¹æ, s¹ Afryka subsaharyjska i subkontynent indyjski, które zamieszkuje1,9 mld ludzi – prawie 1/3 ludzkoœci. Bez jasno okreœlonej strategii szybkiego obni-¿ania stopy wzrostu ludnoœci w pañstwach, gdzie jest ona wysoka, i bez pomocyspo³ecznoœci miêdzynarodowej 1/3 ludzkoœci wpadnie w demograficzn¹ czarn¹ dziurê.

Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej


Po trwaj¹cym prawie pó³ wieku sta³ym przyroœcie liczby ludnoœci zapotrzebo-wanie na ¿ywnoœæ, wodê i produkty lasów przewy¿sza w wielu krajach wydajnoœæsystemów podtrzymuj¹cych ¿ycie. W dodatku instytucje opieki zdrowotnej i oœwia-towe nie s¹ w stanie zapewniæ stale powiêkszaj¹cej siê liczbie m³odzie¿y dostêpudo tych us³ug. Jeœli wspó³czynniki dzietnoœci nie spadn¹, to stan ekosystemów ius³ug spo³ecznych mo¿e siê pogorszyæ do tego stopnia, ¿e wskaŸniki umieralnoœcizaczn¹ rosn¹æ.

Co jednak przyczyni siê do wzrostu umieralnoœci mieszkañców poszczegól-nych krajów? Czy bêdzie to g³ód? Wybuch epidemii? Wojna? Dezintegracja spo³e-czeñstwa? W pewnym momencie, w miarê jak presja demograficzna narasta, rz¹dystaj¹ siê bezradne, niezdolne do sprostania nowym zagro¿eniom. Obecnie mamydo czynienia z trzema jasno widocznymi zagro¿eniami, które albo ju¿ prowadz¹do wzrostu wskaŸników umieralnoœci, albo mog¹ do tego doprowadziæ w przy-sz³oœci; s¹ to epidemie AIDS, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych orazg³ód ziemi.

W pierwszej kolejnoœci mog¹ wymkn¹æ siê spod kontroli epidemie AIDS wkrajach rozwijaj¹cych siê. Zagro¿enie to trzeba widzieæ w rzeczywistych propor-cjach – jako miêdzynarodowy stan wyj¹tkowy o apokaliptycznych wymiarach,mog¹cy poch³on¹æ na pocz¹tku tego wieku wiêcej ofiar œmiertelnych ni¿ drugawojna œwiatowa. W Afryce subsaharyjskiej zara¿enia wirusem HIV rosn¹ i ju¿ ob-jê³y od 1/5 do 1/3 albo jeszcze wiêksz¹ czêœæ doros³ych mieszkañców Botswany, Na-mibii, Afryki Po³udniowej, Zambii i Zimbabwe5.

mln


Wykres 10.1. Roczne tempo wzrostu liczby ludnoœci œwiata w latach 1950–2000

227

Je¿eli nie zdarzy siê medyczny cud, w wielu krajach Afryki co najmniej 20%doros³ej populacji wymrze na AIDS do koñca bie¿¹cej dekady. Aby znaleŸæ prece-dens dla tak potencjalnie katastrofalnego ¿niwa œmierci spowodowanej zaka¿eniem,trzeba cofn¹æ siê do XVII w., w którym przez zawleczenie ospy dosz³o do zdzie-si¹tkowania populacji Indian w Nowym Œwiecie, albo do XIV w., kiedy d¿umazabi³a oko³o 1/3 ludnoœci Europy6.

Z³owieszczym sygna³em jest to, ¿e wirus zdoby³ przyczó³ki tak¿e na subkonty-nencie indyjskim. Przy 3,7 mln zara¿onych doros³ych obecnie jest w Indiach wiêcejzagro¿onych wirusem HIV ni¿ w jakimkolwiek innym kraju, z wyj¹tkiem AfrykiPo³udniowej. A przy wzroœcie liczby osób seropozytywnych o oko³o 1% rocznie –co uwa¿a siê za próg, po którego przekroczeniu zaczyna siê szybki wzrost liczbyzaka¿eñ – epidemia mo¿e ogarn¹æ ca³y kraj, o ile rz¹d nie podejmie natychmiasto-wych kroków w celu jej powstrzymania. Wirus szerzy siê szybko tak¿e w Myanma-rze, Kambod¿y i Chinach7.

Jednym ze skutków sta³ego wzrostu liczby ludnoœci jest groŸne dla ¿ycia wy-czerpywanie siê formacji wodonoœnych. Jeœli wzrost ten bêdzie trwa³ nieprzerwa-nie, zu¿ycie wody w koñcu przewy¿szy stabiln¹ wydajnoœæ jej zasobów. Prowadzion do nadmiernego pompowania wody spod ziemi i obni¿enia siê poziomu wódgruntowych (zob. rozdzia³ 2). Zwa¿ywszy, ¿e 40% œwiatowej produkcji ¿ywnoœcipochodzi z terenów nawadnianych, niedostatek wody w krótkim czasie przerodzisiê w niedostatek ¿ywnoœci8.

Dziesi¹tki krajów rozwijaj¹cych siê odczuwaj¹ ostre niedobory wody, ale ¿a-den nie jest tak jaskrawym przyk³adem wynikaj¹cego st¹d zagro¿enia jak Indie,których ludnoœæ, zwiêkszaj¹ca siê o 18 mln rocznie, ju¿ przekroczy³a 1 mld. Nowedane dotycz¹ce Indii wykazuj¹, ¿e w niektórych rejonach iloœæ pompowanej spodziemi wody dwukrotnie przewy¿sza wydajnoœæ Ÿróde³. W rezultacie poziom wódgruntowych obni¿a siê tam o co najmniej metr rocznie. Nadmierna eksploatacjaŸróde³ dzisiaj – to braki w zaopatrzeniu w ¿ywnoœæ jutro. Sytuacja jest powa¿na,zwa¿ywszy ¿e po³owa zbiorów pochodzi z terenów nawadnianych9.

Miêdzynarodowy Instytut Gospodarki Wodnej (International Water Manage-ment Institute – IWMI) ocenia, ¿e rabunkowa eksploatacja Ÿróde³ wody, której skut-kiem jest ograniczenie mo¿liwoœci nawadniania, mo¿e zneutralizowaæ korzyœci, jakiedaje postêp w agrotechnice, co doprowadzi do obni¿enia zbiorów zbo¿a w ubogichw wodê regionach Indii. W kraju, gdzie 53% dzieci jest niedo¿ywionych lub cierpina niedowagê, zmniejszaj¹ce siê zbiory mog¹ prowadziæ do zwiêkszenia liczby przy-padków œmierci g³odowej. Liczba 6 mln ludzi na œwiecie umieraj¹cych z g³odu iniedo¿ywienia jeszcze by wzros³a. W przeciwieñstwie do AIDS, który zbiera obfite



¿niwo wœród m³odych doros³ych, ofiarami g³odu padaj¹ g³ównie niemowlêta i dzie-ci10.

Trzecim zagro¿eniem wisz¹cym nad krajami o szybkim wzroœcie zaludnieniajest g³ód ziemi. Z chwil¹, kiedy powierzchnia upraw kurczy siê poni¿ej pewnegopoziomu, ludzie nie s¹ w stanie siê wy¿ywiæ i albo musz¹ korzystaæ z ¿ywnoœciimportowanej, albo cierpieæ g³ód. Problem polega jednak na tym, ¿e wielu krajównie bêdzie staæ na import ¿ywnoœci, albo nie bêdzie jej mo¿na kupiæ, je¿eli popytprzewy¿szy zdolnoœci eksportowe dostawców. Do wiêkszych krajów, w którychzmniejszanie siê powierzchni uprawnej na g³owê mieszkañca zagra¿a przysz³emubezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu, nale¿¹ Etiopia, Nigeria i Pakistan; s¹ to równo-czeœnie pañstwa niemaj¹ce dobrych programów planowania rodziny. Je¿eli ludnoœæNigerii wzroœnie z 114 mln obecnie do 278 mln w 2050 r., jak przewiduje prognoza,to powierzchnia uprawy zbo¿a na 1 mieszkañca zmniejszy siê tam z 0,16 hektara do0,06 hektara. Wzrost ludnoœci Pakistanu ze 141 mln obecnie do 344 mln w 2050 r.przyczyni siê do zmniejszenia siê tej powierzchni z 0,09 hektara do 0,04 hektara,czyli do rozmiarów kortu tenisowego. Kraje, w których powierzchnia pod upraw¹zbo¿a w przeliczeniu na 1 mieszkañca zmniejszy³a siê do 0,03 hektara, takie jakJaponia, Korea Po³udniowa i Tajwan, importuj¹ ponad 70% zu¿ywanego zbo¿a (wJaponii z wyj¹tkiem ry¿u)11.

Zagro¿enie wirusem HIV, wyczerpywanie siê formacji wodonoœnych oraz kur-czenie siê powierzchni uprawnej nie s¹ czymœ nowym lub nieoczekiwanym. Odponad 10 lat wiemy, ¿e AIDS mo¿e zdziesi¹tkowaæ ca³e populacje, jeœli jego pochódnie zostanie zatrzymany. Od 18 lat liczba osób zara¿onych wirusem HIV roœnie zka¿dym rokiem. Z 58 mln zara¿onych notowanych w roku 2000 zmar³y 22 mln. Zbraku taniej kuracji prawie wszyscy spoœród pozosta³ych 36 mln umr¹ do 2010 r.Trudno uwierzyæ, ¿e przy obecnym poziomie wiedzy medycznej nie mo¿na po-wstrzymaæ rozprzestrzeniania siê tej choroby tocz¹cej populacje tak wielu krajów12.

Podobnie trudno sobie wyobraziæ, ¿e obni¿aj¹cy siê poziom wód gruntowych,mog¹cy staæ siê jeszcze wiêkszym zagro¿eniem dla przysz³ego rozwoju gospodar-czego i stabilnoœci politycznej, mo¿e byæ tak czêsto ignorowany. Nie jest trudnowyliczyæ, czym gro¿¹ pojawiaj¹ce siê niedobory wody. Z zestawienia rosn¹cej licz-by ludnoœci z poda¿¹ wody, która jest w naturze w zasadzie wielkoœci¹ sta³¹, wynika,¿e iloœæ wody przypadaj¹ca na 1 osobê bêdzie siê z up³ywem czasu zmniejszaæ i wkoñcu spadnie poni¿ej poziomu niezbêdnego do zaspokojenia podstawowych potrzeb;zabraknie wody do picia, produkcji ¿ywnoœci i utrzymania higieny osobistej.

To samo dotyczy ziem uprawnych przypadaj¹cych na 1 mieszkañca. Tajem-nica spoczywa nie w arytmetyce. Tu wnioski s¹ oczywiste. Niezrozumia³y jest tyl-

229

ko brak reakcji z naszej strony na zagro¿enia wynikaj¹ce z dalszego wzrostu za-ludnienia.

ZA£AMANIE W AFRYCE

Kilkadziesi¹t lat temu dos³ownie ca³y œwiat wydawa³ siê kroczyæ drog¹ postê-pu gospodarczego i spo³ecznego. Wszyscy mogli liczyæ na lepsz¹ przysz³oœæ. Terazto siê zmieni³o. W Afryce szaleje epidemia AIDS, która nie tylko niesie œmieræmilionom ludzi, ale podkopuje gospodarcz¹ przysz³oœæ kontynentu. Je¿eli proble-my wynikaj¹ce ze wzrostu zaludnienia, jak g³ód i brak wody, nie zostan¹ rozwi¹za-ne, to mog¹ siê one okazaæ równie katastrofalne. Analizuj¹c to, co siê zdarzy³o wAfryce, mo¿emy zapewne unikn¹æ spo³ecznej katastrofy podobnych rozmiarów gdzieindziej. Historia dostarcza niewielu przyk³adów podobnie fatalnego braku przywódz-twa, jakiego zabrak³o w Afryce w obliczu kryzysu zwi¹zanego z pojawieniem siê wiru-sa HIV. Epidemia AIDS, która szaleje na ca³ym jej terytorium, poch³ania obecnieoko³o 6,03 tys. ofiar œmiertelnych dziennie, co równa siê katastrofom 15 jumbojetów z kompletami pasa¿erów, z których nikt nie prze¿y³. Ta zwiêkszaj¹ca siê zka¿dym rokiem liczba prawdopodobnie podwoi siê w ci¹gu najbli¿szych 10 lat13.

Uwaga opinii publicznej skupia³a siê pocz¹tkowo na dramatycznym wzroœcieumieralnoœci doros³ych i gwa³townym spadku œredniej d³ugoœci ¿ycia. Teraz jednakmusimy zwróciæ uwagê na d³ugofalowe konsekwencje ekonomiczne – spadek pro-dukcji ¿ywnoœci, pogarszaj¹cy siê stan opieki zdrowotnej, kryzys szkolnictwa. Wporównaniu z wysi³kiem koniecznym do skutecznego ograniczania epidemii i ma-sowych zgonów doros³ych odbudowa Europy po drugiej wojnie œwiatowej mo¿esiê wydaæ dziecinn¹ igraszk¹.

Podczas gdy w krajach rozwiniêtych wskaŸnik zaka¿enia wirusem HIV wœróddoros³ych obni¿y³ siê do mniej ni¿ 1%, w 16 krajach Afryki przekracza on 10%. WAfryce Po³udniowej wynosi 20%. W Zimbabwe i Swazi – 25%. A w Botswanie jestnajwy¿szy – 36%. Przewiduje siê, ¿e pod koniec bie¿¹cego dziesiêciolecia kraje teutrac¹ od 1/5 do 1/3 ich doros³ej ludnoœci14.

Najwiêcej uwagi zwraca siê na wysokie koszty leczenia tych, którzy ju¿ zacho-rowali, tymczasem wirus rozprzestrzenia siê nadal. Wraz ze wzrostem liczby zgo-nów skraca siê przeciêtna d³ugoœæ ¿ycia, która jest podstawowym wskaŸnikiem po-ziomu rozwoju gospodarczego. Gdyby nie AIDS, w krajach o wysokich wskaŸni-kach zaka¿enia, jak Botswana, Afryka Po³udniowa i Zimbabwe, przeciêtna d³ugoœæ¿ycia mog³aby przekraczaæ 65 lat. Jeœli zaka¿enia bêd¹ siê mno¿yæ, to wskaŸnik tenmo¿e spaœæ do 35 lat, czyli poziomu notowanego w œredniowieczu15.



Choæ choroby zakaŸne zwykle zbieraj¹ najobfitsze ¿niwo wœród najstarszych ibardzo m³odych jednostek, które maj¹ s³abszy system odpornoœciowy, AIDS corazbardziej zagra¿a m³odym doros³ym, pozbawiaj¹c spo³eczeñstwo najbardziej pro-duktywnej si³y roboczej. Szczególnie we wczesnych stadiach rozwoju epidemii wirusHIV rozprzestrzenia³ siê najszybciej wœród lepiej wykszta³conych, bardziej spo-³ecznie aktywnych warstw spo³eczeñstwa. Wœród zara¿onych byli m.in. agronomo-wie, in¿ynierowie i nauczyciele potrzebni gospodarce.

Obecnie HIV atakuje przedstawicieli wszystkich warstw spo³ecznych, ka¿degosektora gospodarki, wszystkich aspektów ¿ycia. Na przyk³ad blisko po³owê œrod-ków bud¿etowych Zimbabwe przeznaczanych na ochronê zdrowia zu¿ywa siê naleczenie pacjentów chorych na AIDS. W niektórych szpitalach w Burundi i AfrycePo³udniowej zajmuj¹ oni 60% ³ó¿ek. Pracownicy s³u¿by zdrowia s¹ przeci¹¿eni dogranic wytrzyma³oœci. Do roku 2010 epidemia mo¿e ³atwo stworzyæ armiê 40 mlnsierot, których nie da siê rozmieœciæ w rodzinach zastêpczych16.

Szkody ponosi tak¿e szkolnictwo. W Zambii liczba nauczycieli umieraj¹cychco roku na AIDS zbli¿a siê do liczby nowych nauczycieli opuszczaj¹cych uczelnie.Przerzedzenie kadry pedagogicznej w Republice Œrodkowoafrykañskiej spowodo-wane AIDS zmusi³o do zamkniêcia 107 szkó³ pocz¹tkowych; pozosta³o ich tylko66. Na szczeblu szkó³ œrednich szkody s¹ równie wielkie. Na uniwersytecie w Dur-ban w Afryce Po³udniowej nosicielami wirusa HIV jest 25% studentów17.

Poza stale odczuwanym brakiem odpowiedniej bazy i nale¿ycie przygotowanejkadry nauczycielskiej Afryka musi teraz walczyæ z negatywnymi skutkami epide-mii. AIDS przyczynia siê do gwa³townego pogorszenia proporcji miêdzy liczb¹osób bêd¹cych na utrzymaniu rodziców – m³odzie¿y i ludzi w podesz³ym wieku – aliczb¹ ich ¿ywicieli. To z kolei obni¿a stopê oszczêdnoœci krajowych. A ni¿sza sto-pa oszczêdnoœci to mniej inwestycji i wolniejszy wzrost albo nawet spadek rozwojugospodarczego. Koszty opieki zdrowotnej i ubezpieczeñ ponoszone przez przedsiê-biorstwa w krajach o wysokim odsetku zaka¿eñ zwiêkszy³y siê dwu-, trzy-, a nawetczterokrotnie. Firmy, które do niedawna mia³y dobre wyniki, teraz ponosz¹ straty.W tych warunkach zmniejsza siê nap³yw inwestycji zagranicznych; mog¹ one prze-staæ nap³ywaæ ca³kowicie18.

Wraz z postêpami choroby tocz¹cej Afrykê pogarsza siê jej sytuacja ¿ywno-œciowa. G³ód ziemi, niedostatek wody, wyja³owienie gruntów prowadz¹ do zmniej-szenia zbiorów zbo¿a w przeliczeniu na 1 mieszkañca. W ostatnim 20-leciu wewschodniej, œrodkowej i po³udniowej Afryce wzrós³ odsetek osób niedo¿ywionych19.

Co gorsza, rozszerzanie siê epidemii zmniejsza bezpieczeñstwo ¿ywnoœcioweAfryki. Sytuacja ¿ywnoœciowa rodziny raptownie pogarsza siê, kiedy u jej pierw-

231

szego doros³ego cz³onka pojawiaj¹ siê symptomy AIDS. Pozbawia to j¹ nie tylkor¹k do pracy w polu, ale ogranicza czas pracy innych doros³ych, poniewa¿ jegoczêœæ trzeba poœwiêciæ na opiekê nad chorym. Badania dotycz¹ce Tanzanii wykaza-³y, ¿e kobieta, której m¹¿ zachorowa³ na AIDS, przeznacza³a o 60% mniej czasu naprace polowe. O spadku produkcji ¿ywnoœci spowodowanym epidemi¹ donoszonoz Burkina Faso, Wybrze¿a Koœci S³oniowej i Zimbabwe. W systemach gospodarkipasterskiej, jak w Namibii, utracie mê¿czyzny jako g³owy rodziny czêsto towarzy-sz¹ straty w pog³owiu byd³a, które jest podstaw¹ jej utrzymania20.

Afryka subsaharyjska zamieszkana przez 600 mln ludzi przemienia siê w tery-torium zapomniane przez ludzi i Boga. Historyczne precedensy katastrofalnychepidemii istniej¹, ale nie ma przyk³adów tak masowego wymierania doros³ych cz³on-ków spo³eczeñstwa. Pocieszaj¹ce jest to, ¿e niektórym krajom udaje siê powstrzy-maæ rozprzestrzenianie siê wirusa HIV. Du¿e znaczenie ma przy tym silna w³adzacentralna. W Ugandzie, gdzie epidemia wybuch³a najpierw, energiczne przywódz-two prezydenta Yoweriego Museveniego, sprawowane w ci¹gu ostatnich kilkuna-stu lat, doprowadzi³o do zmniejszenia odsetka zara¿onych wirusem doros³ych znajwy¿szego poziomu 14% do 8%. W rezultacie liczba nowych zaka¿eñ spad³aznacznie poni¿ej liczby zgonów na AIDS. Tak¿e Senegal wczeœnie zareagowa³ nazagro¿enie wirusem HIV. Dziêki temu uda³o siê zapobiec przekroczeniu punktukrytycznego w rozwoju epidemii i utrzymaæ wskaŸnik zaka¿enia wœród doros³ychna poziomie 2%, tylko nieznacznie wy¿szym ni¿ w krajach rozwiniêtych21.

Uratowanie Afryki wymaga mobilizacji na miarê planu Marshalla na dwóchfrontach: po pierwsze zahamowania rozprzestrzeniania siê wirusa HIV i po drugieo¿ywienia wzrostu gospodarczego. Zwyciêstwo na pierwszym froncie zale¿y bez-poœrednio od afrykañskich przywódców politycznych. Je¿eli nie bêd¹ oni w staniepokierowaæ t¹ walk¹, to zostanie ona prawie na pewno przegrana. Je¿eli przy-wódca wska¿e kierunki po¿¹danych zmian w obyczajowoœci – takich jak opóŸ-nienie wieku rozpoczynania ¿ycia seksualnego, ograniczenie liczby partnerów sek-sualnych i u¿ywanie kondomów – to inni bêd¹ mogli mu w tym pomóc. Dotyczy tokrajowych kadr s³u¿by medycznej, przywódców religijnych, dzia³aczy spo³ecz-nych oraz miêdzynarodowych organizacji medycznych i doradców planowaniarodziny.

Aby zape³niæ lukê po „straconej generacji”, kraje afrykañskie bêd¹ potrzebo-wa³y pomocy miêdzynarodowej w szerzeniu oœwiaty. Jest to dziedzina, w którejAmerykañski Korpus Pokoju i podobne organizacje w innych krajach mog¹ ode-graæ podstawow¹ rolê, przysy³aj¹c m.in. nauczycieli niezbêdnych do utrzymanianauki w szko³ach. Potrzebna jest pomoc pracowników socjalnych w opiece nad



sierotami. Niezbêdny jest program pomocy finansowej dla rodzin zastêpczych, ¿ebymog³y roztoczyæ opiekê nad – jak siê szacuje – milionami sierot.

Bior¹c pod uwagê wysokie koszty prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej wkrajach dotkniêtych plag¹ AIDS, potrzebne s¹ specjalne zachêty w postaci ulg po-datkowych dla przyci¹gniêcia inwestorów prywatnych; mog¹ one byæ finansowaneprzez miêdzynarodowe agencje rozwoju. Dla odbudowy Afryki subsaharyjskiej za-sadnicze znaczenie ma anulowanie zad³u¿enia.

Wyzwanie, jakim jest dla œwiata sytuacja w Afryce, nie ma precedensu w histo-rii miêdzynarodowych stosunków gospodarczych. Problem polega nie na tym, czymo¿emy sprostaæ temu wyzwaniu. Mo¿emy. Mamy na to wystarczaj¹ce œrodki.Polega on na tym, ¿e je¿eli nie zareagujemy we w³aœciwy sposób na nieszczêœcieAfryki, to mo¿emy byæ œwiadkami nie tylko zapaœci gospodarczej ca³ego kontynen-tu, ale równoczeœnie utracimy prawo nazywania siê cywilizowanym spo³eczeñstwem.

NADROBIÆ ZANIEDBANIA W PLANOWANIU RODZINY

Bior¹c pod uwagê piln¹ potrzebê spowolnienia wzrostu zaludnienia globu, mo¿naby siê spodziewaæ, ¿e coraz powszechniejsza bêdzie mo¿liwoœæ korzystania z do-radztwa z zakresu planowania rodziny. Niestety, mimo ogromnego wp³ywu tegorodzaju s³u¿b na przysz³oœæ naszego globu, nadal istnieje olbrzymia dysproporcjamiêdzy liczb¹ ludzi chc¹cych planowaæ rodzinê a dostêpnoœci¹ doradztwa rodzin-nego.

Pierwszym krokiem w kierunku ustabilizowania poziomu populacji powinnobyæ usuniêcie fizycznych i spo³ecznych barier, które uniemo¿liwiaj¹ kobietom ko-rzystanie z porad na temat planowania rodziny. John Bongaarts z miêdzynarodo-wej organizacji spo³ecznej Population Council informuje, ¿e 42% wszystkich ci¹¿w krajach rozwijaj¹cych siê jest nieplanowanych. Z tej liczby 23% koñczy siê abor-cj¹. Bongaarts wyci¹ga st¹d wniosek, ¿e 1/3 przewidywanego wzrostu ludnoœci œwiatabêdzie wynikiem niechcianych ci¹¿. Chyba ¿adna spoœród wszystkich niezaspoko-jonych potrzeb spo³ecznych nie wp³ynie tak negatywnie na losy ludzkoœci, jak nie-mo¿noœæ planowania rodziny22.

Jest wiele powodów, dla których pary ma³¿eñskie nie planuj¹ rodziny, mimo ¿echc¹ mieæ mniej dzieci. W wielu krajach, takich jak Arabia Saudyjska i Argentyna,polityka rz¹du ogranicza dostêp do œrodków antykoncepcyjnych. Mog¹ go utrud-niaæ tak¿e odleg³oœci; w niektórych krajach subsaharyjskich dodarcie do najbli¿sze-go punktu sprzeda¿y tych œrodków mo¿e zaj¹æ co najmniej 2 godz. Dla ludzi oniskich dochodach planowanie rodziny mo¿e byæ te¿ zbyt kosztowne. Nawet tam,

233

gdzie dotarcie do oœrodków planowania rodziny nie jest trudne, nie maj¹ one czêstodoœæ pieniêdzy na zakup wystarczaj¹cej liczby specyfików i utrzymanie persone-lu23.

Kobietom, które chc¹ mieæ mniej dzieci, brak wiedzy, obyczajowoœæ, przeko-nania religijne albo brak aprobaty ze strony cz³onków rodziny uniemo¿liwiaj¹ pla-nowanie rodziny. Przeprowadzone badania wykazuj¹, ¿e w wielu krajach przeszko-d¹ jest sprzeciw mê¿a wobec stosowania metod planowania rodziny. Nale¿¹ donich Egipt, Gwatemala, Indie, Nepal i Pakistan. Co wiêcej, w oko³o 14 krajachkobieta musi uzyskaæ zgodê mê¿a na skorzystanie z jakiegokolwiek œrodka anty-koncepcyjnego, a w 60 – zgoda mê¿a jest potrzebna przy sta³ym stosowaniu metodkontroli urodzeñ. Chocia¿ przy tej okazji zwracano uwagê, ¿e takie praktyki zapo-biegaj¹ konfliktom miêdzy ma³¿onkami i personelem medycznym, to jest te¿ fak-tem, ¿e powa¿nie utrudniaj¹ one kobietom kontrolowanie dzietnoœci24.

Jednym ze sposobów zmniejszenia liczby nieplanowanych ci¹¿, które w du¿ejmierze przyczyniaj¹ siê do wzrostu liczby ludnoœci œwiata, jest aborcja wywo³ywa-na œrodkami farmakologicznymi. U¿ywana od wielu lat we Francji pigu³ka wcze-snoporonna RU 486 (znana tak¿e pod nazw¹ mifepristone) jest teraz dostêpna wkilku innych krajach europejskich, w Stanach Zjednoczonych, Chinach, Indiach,Pakistanie i niektórych mniejszych krajach Azji. Inny œrodek, methotrexate, po-wszechnie stosowany w leczeniu raka, skutecznie dzia³a jako pigu³ka do za¿ycia„rano po” w po³¹czeniu z misoprostolem. Ten zabieg, zalecany przez wielu lekarzyamerykañskich przed dopuszczeniem do obrotu pigu³ki RU 486 w roku 2000, zwy-kle wywo³uje poronienie w ci¹gu 72 godzin. Chocia¿ aborcje medyczne s¹ szerokostosowane w krajach uprzemys³owionych, takich jak Francja i Stany Zjednoczone,mog¹ mieæ one jeszcze wiêksze znaczenie dla krajów rozwijaj¹cych siê, gdzie wie-lu ludzi nie ma dostêpu do poradnictwa na temat planowania rodziny, a nawet jeœlima, to zaopatrzenie w œrodki antykoncepcyjne jest nieregularne25.

Upowszechnienie informacji o œrodkach antykoncepcyjnych i metodach pla-nowania rodziny wœród m³odych mê¿czyzn i kobiet u³atwia kontrolê urodzeñ. WTajlandii o znaczeniu planowania rodziny s¹ informowani ludzie w ka¿dym wieku.Charyzmatyczny za³o¿yciel Tajskiego Stowarzyszenia Rozwoju Demograficznegoi Lokalnego Mechai Viravidaiya szerzy³ wiedzê o antykoncepcji poprzez pokazy,og³oszenia i dowcipne piosenki. Na lekcjach matematyki nauczyciele pos³uguj¹ siêtam przyk³adami zaczerpniêtymi ze statystyk ludnoœciowych. Dziêki wysi³komMechaia, Tajskiego Stowarzyszenia Rozwoju Demograficznego i Lokalnego orazrz¹du przyrost ludnoœci w Tajlandii zmniejszy³ siê z ponad 3% w 1960 r. do oko³o1% w 2000 r., zrównuj¹c siê z przyrostem notowanym w Stanach Zjednoczonych26.



PóŸniej liderem w polityce ludnoœciowej sta³ siê Iran. Po rewolucji islamskiejw 1979 r., kiedy w³adzê obj¹³ ajatollah Chomeini, programy planowania rodzinyuruchomione przez szacha zosta³y anulowane. Chomeini wzywa³ kobiety do rodze-nia wiêcej „¿o³nierzy dla islamu”, co doprowadzi³o do wzrostu wskaŸnika przyrostunaturalnego do ponad 4%. By³ to jeden z najwy¿szych wspó³czynników, jakie notowa-no w historii tego kraju. Koszty spo³eczne i œrodowiskowe tak wysokiego przyrostuludnoœci ujawni³y siê pod koniec lat osiemdziesi¹tych, w zwi¹zku z czym zmieni³a siêtak¿e polityka demograficzna. Przywódcy religijni zaczêli przekonywaæ, ¿e posia-danie mniejszej liczby dzieci jest dowodem spo³ecznej odpowiedzialnoœci. Pañstwozaczê³o pokrywaæ 80% kosztów planowania rodziny. Za³o¿ono oko³o 15 tys. „domówzdrowia” udzielaj¹cych pomocy w planowaniu rodziny i porad medycznych ludnoœciwiejskiej. Wraz ze wzrostem alfabetyzacji kobiet wiejskich z 17% w 1976 r. doprawie 90% obecnie wspó³czynnik dzietnoœci zmniejszy³ siê do œrednio 2,6. W ci¹-gu 15 lat przyrost ludnoœci w Iranie obni¿y³ siê z ponad 4% rocznie do zaledwie1%; Iran sta³ siê modelowym przyk³adem dla innych krajów rozwijaj¹cych siê27.

Porównanie rozwoju demograficznego Bangladeszu i Pakistanu unaocznia zna-czenie aktywnej polityki ludnoœciowej. Kiedy po podziale Pakistanu w 1971 r. po-wsta³ Bangladesz, oba kraje mia³y prawie taka sam¹ liczbê ludnoœci: Pakistan – 62mln, Bangladesz – 66 mln. Potem rozwój demograficzny potoczy³ siê ró¿nymi dro-gami. Przywódcy Bangladeszu podjêli zdecydowane kroki w kierunku ogranicze-nia wspó³czynnika dzietnoœci, podczas gdy politycy w Islamabadzie unikali takichdzia³añ. W rezultacie œrednia liczba dzieci w rodzinie w Bangladeszu wynosi dzi-siaj 3,3, a w Pakistanie – 5,6. Z ka¿dym rokiem rozbie¿noœæ miêdzy rozwojemdemograficznym obu krajów powiêksza siê. Dziêki wczeœniejszemu uruchomieniuprogramów kontroli urodzeñ ubogi Bangladesz bêdzie mia³ w 2050 r., wed³ug pro-gnozy, o 79 mln mniej ludnoœci ni¿ Pakistan (zob. wykres 10.2)28.

Œwiat stan¹³ obecnie w obliczu podobnego dylematu. ONZ przewiduje, ¿e lud-noœæ œwiata mo¿e powiêkszyæ siê do w 2050 r. o 7,9–10,9 mld. Zgodnie z jej naj-nowszym œrednim wariantem prognozy, liczba ludnoœci w krajach rozwijaj¹cychsiê wzroœnie z 4,9 mld w 2000 r. do 8,1 mld w 2050 r. Taki wzrost doprowadziprawdopodobnie do przeci¹¿enia instytucji spo³ecznych i za³amania ekosystemóww dziesi¹tkach krajów.

Zapobie¿enie takiemu rozwojowi sytuacji wymaga odrobienia zapóŸnienia wrozwoju s³u¿b planowania rodziny i zapewnienia kobietom na ca³ym œwiecie mo¿-liwoœci korzystania z ich pomocy, nie wy³¹czaj¹c stosowania pigu³ki „rano po”.Drugim frontem ogólnoœwiatowej batalii o stabilizacjê liczby ludnoœci jest tworze-nie warunków spo³ecznych sprzyjaj¹cych planowaniu mniejszej rodziny, szczegól-

235

nie przez poprawê statusu kobiet. George D. Moffett, autor ksi¹¿ki Critical Masses,s³usznie zauwa¿a, ¿e „Istnieje œcis³y zwi¹zek miêdzy pozycj¹ kobiety w sferze pro-dukcji – sytuacj¹ prawn¹, mo¿liwoœciami kszta³cenia i aktywizacji zawodowej, odktórej zale¿y jej status spo³eczny – a jej rol¹ reprodukcyjn¹”29.

W niektórych krajach rozwijaj¹cych siê posiadanie wielu dzieci jest warun-kiem prze¿ycia: dzieci wnosz¹ wa¿ny wk³ad w utrzymanie rodziny i s¹ zabezpie-czeniem na staroœæ. Takie instytucje jak Grameen Bank w Bangladeszu, który spe-cjalizuje siê w finansowaniu drobnych przedsiêwziêæ, próbuj¹ zmieniæ tê sytuacjê;bank ten udzieli³ kredytów dla dobrze ponad miliona wieœniaków, przewa¿nie ubo-gich kobiet. Kredyty pomagaj¹ im usamodzielniæ siê, przerwaæ zaklêty kr¹g ubó-stwa i zmniejszyæ nacisk na posiadanie licznej rodziny30.

Szybki wzrost gospodarczy nie zawsze jest warunkiem koniecznym ogranicze-nia dzietnoœci kobiet. W Bangladeszu zmniejszy³a siê liczba dzieci przypadaj¹cychna 1 kobietê z prawie 7 na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych do 3,3 obecnie, mimo ¿eœredni dochód na g³owê mieszkañca tego kraju nale¿y do najni¿szych w œwiecie,wynosi bowiem zaledwie 200 dol. rocznie. W walce o zmniejszenie przyrostu lud-noœci aktywna postawa rz¹du, pomoc ze strony s³u¿b planowania rodziny i poprawawarunków socjalnych okazuj¹ siê wa¿niejsze ni¿ rozwój gospodarki narodowej31.

Rz¹dy powoli uœwiadamiaj¹ sobie znaczenie inwestowania w stabilizacjê licz-by ludnoœci. Jedno z badañ wykaza³o, ¿e rz¹d Bangladeszu wydaje 62 dol. na dzia³a-nia zwi¹zane z zapobieganiem ci¹¿y, ale oszczêdza 615 dol., czyli prawie dziesiêcio-


Wykres 10.2. Liczba ludnoœci Bangladeszu i Pakistanu w latach 1950–2000z prognoz¹ wzrostu do 2050 r.

mln

Pakistan

Bangladesz



krotnie wiêcej, na wydatkach socjalnych w przeliczeniu na urodzenia ¿ywe. Programoparty na wnioskach z tego studium zapobiega urodzinom 890 tys. dzieci rocznie, coprzynosi oszczêdnoœci w wysokoœci 547 mln dol. rocznie, które mo¿na przeznaczyæ naoœwiatê i opiekê zdrowotn¹32.

Na Miêdzynarodowej Konferencji Ludnoœciowej w 1994 r. w Kairze rz¹dy kra-jów œwiata uzgodni³y 20-letni program opieki medycznej nad macierzyñstwem.Wed³ug oceny ONZ, na jego realizacjê trzeba wydaæ od oko³o 17 mld dol. w 2000 r.do 22 mld w 2015 r. (dla porównania wydatki wojskowe w skali œwiata poch³aniaj¹ponad 22 mld dol. w ci¹gu 10 dni). Kraje rozwijaj¹ce siê i pañstwa w stadiumtransformacji ustrojowej zgodzi³y siê ponosiæ 2/3 kosztów tego programu, natomiastkraje udzielaj¹ce pomocy obieca³y pokryæ pozosta³¹ czêœæ, ocenian¹ na 5,7 mlddol. w 2000 r. i 7,2 mld w 2015 r.33

Niestety, choæ kraje rozwijaj¹ce siê zrealizowa³y 2/3 swoich zobowi¹zañ finan-sowych i s¹ na dobrej drodze do ich wype³nienia, pañstwa udzielaj¹ce pomocy po-zostaj¹ daleko w tyle, honoruj¹c zaledwie trzeci¹ czêœæ swoich zobowi¹zañ. OpóŸ-nienia w realizacji postanowieñ konferencji kairskiej przyczyni³y siê do tego, ¿e w2000 r. liczba nieplanowanych ci¹¿ wzros³a, wed³ug ocen ONZ, o 122 mln. Z tego1/3 zosta³a przerwana. Co wiêcej, oko³o 65 tys. kobiet, które nie chcia³y zajœæ wci¹¿ê, umar³o przy urodzeniu dziecka, a w 844 tys. przypadków niechciana ci¹¿aspowodowa³a chroniczne niedomagania lub trwa³e uszkodzenie cia³a34.

Spowolnienie wzrostu liczby ludnoœci zale¿y od stworzenia warunków spo-³ecznych sprzyjaj¹cych zmniejszeniu dzietnoœci kobiet i równoczesnego nadrobieniaopóŸnieñ w rozwoju s³u¿b planowania rodziny. „Realizacji globalnych problemów lud-noœciowych nie mo¿na odk³adaæ do czasu, a¿ kraje zreformuj¹ swoje s³u¿by zdrowia,przebuduj¹ centra miast i ogranicz¹ deficyty bud¿etowe. Unikniêcie ponownegopodwojenia liczby ludnoœci œwiata... wymaga niezw³ocznego przeciwdzia³ania” –pisze Sharon L. Camp, by³a wiceprzewodnicz¹ca Miêdzynarodowej Akcji na rzeczKontroli Urodzeñ (Population Action International). Wybór miêdzy podjêciem dzia-³añ dzisiaj a od³o¿eniem ich na jutro jest równoznaczny z wyborem miêdzy stabili-zacj¹ liczby ludnoœci na poziomie mo¿liwym do utrzymania a wzrostem, który do-prowadzi do spustoszenia œrodowiska i zahamowania rozwoju gospodarczego35.

ROLA EDUKACJI KOBIET

Na podstawie studiów analizuj¹cych zale¿noœæ miêdzy poziomem wykszta³ce-nia kobiet a dzietnoœci¹ przeprowadzonych w ci¹gu ostatniego 20-lecia wykazano,¿e kobieta lepiej wykszta³cona rodzi mniej dzieci. Potwierdza to raport z 1999 r., w

237

którym przeanalizowano wyniki badañ przeprowadzonych w Narodowej AkademiiNauk Stanów Zjednoczonych (U.S. National Academy of Science – NAS) na te-mat ró¿nic w poziomie wykszta³cenia kobiet w wybranych krajach w okreœlonymokresie36.

W badaniach Narodowej Akademii Nauk porównywano Sri Lankê i Pakistan.W Sri Lance, gdzie alfabetyzacja kobiet w wieku powy¿ej 15 lat wynosi 87%, wspó³-czynnik dzietnoœci nieco tylko przekracza 2. W Pakistanie, gdzie tylko 24% doro-s³ych kobiet umie czytaæ i pisaæ, wspó³czynnik ten wynosi 5,6. Pakistan jest typo-wym krajem, ale zdarzaj¹ siê te¿ wyj¹tki. Na przyk³ad w Jordanii 86% kobiet umieczytaæ i pisaæ, ale wspó³czynnik dzietnoœci jest taki sam jak w Pakistanie. Bangla-desz te¿ jest przypadkiem odbiegaj¹cym od normy, poniewa¿ wskaŸnik alfabetyza-cji kobiet wynosi tam tylko 26%, ale wspó³czynnik dzietnoœci zmniejszy³ siê za¿ycia ostatniej generacji o po³owê37.

Jak odnotowano w raporcie Narodowej Akademii Nauk, zale¿noœæ miêdzy po-ziomem edukacji a dzietnoœci¹ nie zawsze jest prosta. Na przyk³ad o ile upowszech-nianiu siê modelu nielicznej rodziny sprzyja wzrost poziomu wykszta³cenia kobiet,o tyle taki sam skutek ma troska rodziców o wykszta³cenie dzieci. Z chwil¹ gdypary postanowi¹ kszta³ciæ swoje dzieci, nie wy³¹czaj¹c dziewcz¹t, musz¹ te¿ pono-siæ koszty edukacji. Samo to zmusza do ograniczenia rozrodczoœci38.

Jak ju¿ zauwa¿yliœmy, w Bangladeszu wspó³czynnik dzietnoœci obni¿y³ siê wci¹gu 16 lat prawie o po³owê. Jednym z czynników ograniczaj¹cych liczebnoœærodziny by³ zapewne g³ód ziemi bêd¹cy skutkiem dzielenia jej miêdzy cz³onkówkolejnych pokoleñ. Rozdrobnienie w³asnoœci w pierwszej kolejnoœci radykalnie zmie-nia stosunek do rozrodczoœci w rodzinach maj¹cych stosunkowo ma³o ziemi. Daw-niej podstaw¹ egzystencji by³o posiadanie ziemi. Zapewnia³a ona pracê i ¿ywnoœæ.Ale kiedy powierzchnia gruntów przypadaj¹ca na rodzinê kurczy siê, ta podstawastaje siê niepewna, co sk³ania wielu ma³¿onków do szukania Ÿróde³ utrzymania dladzieci i poœrednio dla siebie samych w pracy najemnej.

Zdobycie pracy wymaga wykszta³cenia. Jest ono kosztowne, co sk³ania do œwia-domego ograniczenia wielkoœci rodziny. Nie musi to byæ koniecznie zwi¹zane zewzrostem dochodów i poziomu wykszta³cenia kobiet39.

Badania przeprowadzone w Bangladeszu wykazuj¹, ¿e podejœcie do kwestiiwielkoœci rodziny nie kszta³tuje siê w pró¿ni. Ludzie, do których dociera œwiado-moœæ wy¿szego poziomu ¿ycia w innych czêœciach œwiata, zaczynaj¹ zastana-wiaæ siê, w jaki sposób zapewniæ to samo swoim dzieciom. I znów problem spro-wadza siê do edukacji. Inwestowanie w oœwiatê jest kluczem zarówno do popra-wy warunków ¿ycia dzieci, jak i do zapewnienia sobie opieki na staroœæ. Du¿e



rodziny, które by³y atutem, kiedy by³o wiêcej ziemi uprawnej, teraz sta³y siê obci¹-¿eniem.

Podczas gdy socjologowie badali zale¿noœæ miêdzy poziomem wykszta³cenia awielkoœci¹ rodziny, ekonomiœci interesowali siê stron¹ ekonomiczn¹ tego zagad-nienia. Lawrence Summers, jako dyrektor ds. badañ Banku Œwiatowego, wykaza³,¿e po przekroczeniu pewnego poziomu wykszta³cenia ka¿dy dodatkowy rok naukikobiety zmniejsza jej dzietnoœæ o oko³o 10%. Opieraj¹c siê na tym ustaleniu, sfor-mu³owa³ tezê, ¿e zrównanie poziomu skolaryzacji dziewcz¹t w szko³ach podstawo-wych z odpowiednim poziomem skolaryzacji ch³opców w krajach rozwijaj¹cychsiê wymaga³oby zwiêkszenia liczby dziewcz¹t pobieraj¹cych naukê w stosunku doobecnego poziomu o 25 mln. Kosztowa³oby to szacunkowo 938 mln dol. rocznie.Zrównanie p³ci uczniów szkó³ œrednich wymaga³oby zwiêkszenia liczby ucz¹cychsiê w nich dziewcz¹t o 21 mln kosztem oko³o 1,4 mld dol. rocznie40.

Z kolei Summers obliczy³, ¿e zainwestowanie w edukacjê 2,3 mld dol. przyno-si³oby zysk w wysokoœci 20% rocznie. Podkreœla³, ¿e by³by to najbardziej skutecz-ny sposób przerwania zaklêtego krêgu ubóstwa. Wraz ze wzrostem poziomu wy-kszta³cenia kobiet maj¹ one zdrowsze, lepiej wykszta³cone dzieci; jest to zdobyczzwykle przekazywana z pokolenia na pokolenie. Najtrudniejszym momentem jestzapocz¹tkowanie ucieczki z krêgu ubóstwa41.

Dwudziestoprocentowy zysk w stosunku rocznym, jaki przynosz¹ inwestycjew oœwiatê, wielokrotnie przewy¿sza zyski z inwestycji produkcyjnych. Na przy-k³ad oko³o 1 bln dol., które kraje rozwijaj¹ce siê zamierzaj¹ przeznaczyæ na budo-wê nowych si³owni w ci¹gu nadchodz¹cych 10 lat, przynios³oby zysk w wysokoœcico najwy¿ej 6% rocznie, a w niektórych przypadkach znacznie mniejszy. Przezna-czenie ma³ej czêœci œrodków inwestowanych w rozwój produkcji elektrycznoœci naedukacjê dziewcz¹t i m³odych kobiet pomog³oby wielu rodzinom wydobyæ siê zubóstwa i przyspieszyæ rozwój gospodarczy42.

O PRZYDATNOŒCI SERIALI I SITCOMÓW

O ile naukowcy podkreœlaj¹ znaczenie formalnej edukacji dla zmniejszaniadzietnoœci, o tyle na krótk¹ metê do zmiany nastawienia ludzi do spraw reprodukcji,planowania rodziny i ochrony œrodowiska mog¹ nawet szybciej przyczyniæ siêseriale radiowe i telewizyjne. Dobrze napisany serial mo¿e wywrzeæ g³êboki,natychmiastowy wp³yw na rozwój demograficzny. Kosztuje to niewiele i mo¿ebyæ wykorzystywane niezale¿nie od postêpuj¹cej rozbudowy formalnego szkol-nictwa.

239

Pionierem takiego podejœcia by³ Miguel Sabido, wiceprezes meksykañskiej naro-dowej stacji telewizyjnej Televisa. Si³ê oddzia³ywania tego rodzaju twórczoœci Sabidowykaza³, robi¹c serial o analfabetyzmie. W dzieñ po tym, jak jeden z jego bohaterówzg³osi³ siê do oœrodka alfabetyzacji, deklaruj¹c chêæ uczenia siê czytania i pisania, wMexico City tego rodzaju oœrodki odwiedzi³o æwieræ miliona ludzi. Po obejrzeniuca³ego serialu na kursy dla analfabetów zapisa³o siê 840 tys. nowych s³uchaczy43.

W serialu zatytu³owanym Acompaneme (ChodŸ ze mn¹), Sabido zaj¹³ siê anty-koncepcj¹. „Ten serial – pisa³ jeden z krytyków – wyœwietlany przez ponad dwalata, przedstawia³ perypetie przeciêtnej, ubogiej m³odej rodziny. Matka, sympa-tyczna, ale niezbyt œwiat³a osoba, koniecznie chcia³a ograniczyæ liczbê dzieci do 3,które ju¿ urodzi³a, ale nie wiedzia³a, jak to zrobiæ. Jej m¹¿, typ namiêtnego macho,nie chcia³ stosowaæ siê do kalendarzyka ma³¿eñskiego. Po d³u¿szym czasie gwa³-townych k³ótni i wylewania ³ez kobieta postanowi³a zwróciæ siê o poradê do innejznajomej kobiety, której w »cudowny« sposób uda³o siê ograniczyæ rozrost rodzi-ny. Dziêki temu i ona sama w koñcu zapozna³a siê z metodami kontroli urodzeñ. Wkoñcowych sekwencjach, kiedy wreszcie kobieta wraz z uœmiechniêtym mê¿emwychodzi od ginekologa z recept¹ w rêku, pogl¹dy obojga bohaterów – i telewi-dzów – na temat wielkoœci idealnej rodziny, która powinna mieæ tylko tyle dzieci,ile jest w stanie utrzymaæ, i na rolê kobiety w rodzinie by³y zupe³nie inne”44.

Po 10 latach wyœwietlania tego rodzaju seriali przyrost naturalny w Meksykuzmniejszy³ siê o 34%. W 1986 r. kraj ten zosta³ wyró¿niony nagrod¹ ONZ zawybitne osi¹gniêcia w ograniczaniu wzrostu populacji. David Poindexter, któryw 1985 r. za³o¿y³ organizacjê zajmuj¹c¹ siê produkcj¹ tego rodzaju seriali, Popu-lation Communications International (PCI), propagowa³ za jej poœrednictwemmetodê Sabida jako wzór dla innych krajów. Dzisiaj PCI dzia³a w 6 z 10 najlud-niejszych krajów œwiata – w Chinach, Indiach, Brazylii, Pakistanie, Nigerii i Mek-syku45.

W Kenii PCI nadawa³a podobnie pomyœlan¹ powieœæ w odcinkach przez radio,którego s³ucha 96% mieszkañców tego kraju. Po dzienniku wieczornym, który gro-madzi przy odbiornikach radiowych najwiêcej s³uchaczy, pozostaj¹ oni zwykle, abywys³uchaæ kolejnego odcinka powieœci zatytu³owanej Ushikwapo Shikamana (Je-¿eli ci pomagaj¹, pomó¿ sobie sam). Audycja ta, s³uchana przez prawie po³owêludnoœci dwa razy w tygodniu, sta³a siê idealnym œrodkiem upowszechniania wie-dzy na ró¿ne tematy, od higieny reprodukcji i planowania rodziny po ochronê œro-dowiska, równouprawnienie p³ci i ochronê przed AIDS. S¹ to jedynie dwa spoœródwielu przyk³adów ilustruj¹cych sukcesy radia i telewizji w podnoszeniu œwiadomo-œci spo³eczeñstwa i zmienianiu jego przekonañ46.



POPRZESTAÆ NA DWOJGU

Nie trzeba byæ matematykiem, ¿eby zrozumieæ, ¿e na d³u¿sz¹ metê nie ma in-nego wyboru, jak tylko ograniczenie liczby dzieci do dwojga na parê ma³¿eñsk¹, cowystarcza do zapewnienia reprodukcji prostej. Dowodzi tego raczej przekonuj¹coJoel E. Cohen, badacz problemów ludnoœciowych z Uniwersytetu Rockefellera.Stwierdza on, ¿e gdyby wskaŸniki wzrostu naturalnego z 1990 r. w ró¿nych regio-nach utrzyma³y siê do 2150 r., to na œwiecie ¿y³oby wtedy 694 mld ludzi w porów-naniu z 6,1 mld obecnie. „Tak byæ nie mo¿e – pisze Cohen. – Z nieba nie spada tylewody, ¿eby zaspokoiæ potrzeby takiej masy ludzi”47.

Najwa¿niejsze liczby s¹ znane. Zawsze wiedzieliœmy, ¿e pozornie niegroŸniewygl¹daj¹cy wskaŸnik wzrostu o 3% rocznie, czêsto notowany w krajach rozwija-j¹cych siê, w ci¹gu 100 lat doprowadzi³by do dwudziestokrotnego, a w ci¹gu 200lat – do czterystukrotnego wzrostu liczby ludnoœci. Arabia Saudyjska ma obecnie20 mln mieszkañców, których liczba wzrasta w³aœnie w takim tempie. Gdyby tatendencja mia³a siê utrzymaæ przez ca³y bie¿¹cy wiek, to kraj ten mia³by w 2100 r.440 mln mieszkañców – wiêcej ni¿ dzisiejsza Ameryka Pó³nocna.

Albo spójrzmy na Nigeriê, gdzie przyrost ludnoœci te¿ wynosi 3% rocznie. Poup³ywie wieku mia³aby ona 2,46 mld mieszkañców w porównaniu z dzisiejszymi114 mln. Bior¹c pod uwagê, ¿e ca³a Afryka musi wy¿ywiæ obecnie 800 mln ludzi,trudno sobie wyobraziæ, aby w samej Nigerii zdo³a³o siê utrzymaæ 2,46 mld miesz-kañców. Trudno nie zgodziæ siê z podstawow¹ tez¹ Cohena, ¿e na d³ug¹ metê jedy-nym mo¿liwym rozwi¹zaniem jest ograniczenie liczby dzieci w rodzinie do dwoj-ga. Nawet wolno rosn¹ca liczba ludnoœci w koñcu wyczerpie systemy podtrzymuj¹-ce ¿ycie. I na odwrót: nawet powolne zmniejszanie siê liczby ludnoœci musi prowa-dziæ do jej wymarcia.

Szybki wzrost populacji œwiata w ostatnim pó³wieczu jest zjawiskiem na tylenowym, ¿e z trudem mo¿na zrozumieæ, do czego to prowadzi. Mo¿emy intuicyjniezrozumieæ, ¿e dwudziestokrotny wzrost ludnoœci jednego kraju nie jest mo¿liwy,ale mamy trudnoœci z wyjaœnieniem, dlaczego. Na niektóre zagro¿enia dla naszejprzysz³oœci wypracowaliœmy mechanizmy przeciwdzia³ania. Na przyk³ad wybuchepidemii, jak ta wywo³ana pojawieniem siê œmiertelnego wirusa Ebola, uruchamiazaprogramowan¹ reakcjê maj¹c¹ na celu jej powstrzymanie i st³umienie. Uczestni-czy w tym Œwiatowa Organizacja Zdrowia, amerykañskie oœrodki zwalczania cho-rób i zapobiegania im oraz analogiczne agencje kraju dotkniêtego epidemi¹. Jeœliza³amuje siê waluta takich krajów, jak Indonezja czy Rosja, to miêdzynarodowysystem walutowy jest przygotowany do przeciwdzia³ania takiemu zagro¿eniu. Niedzieje siê tak w przypadku, kiedy wzrost zaludnienia przewy¿sza wydolnoœæ pod-

241

stawowych systemów zasilania. Kiedy zu¿ycie wody przez rosn¹c¹ liczbê ludnoœciprzekracza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ formacji wodonoœnych i poziom wód grun-towych opada, nie ma systemu alarmowego, który mobilizowa³by do dzia³ania or-gany pañstwa. W rezultacie ró¿nica miêdzy wielkoœci¹ zapotrzebowania na wodê azrównowa¿on¹ wydajnoœci¹ jej Ÿróde³ zwiêksza siê. Ubytek zasobów wody po-wiêksza siê z ka¿dym rokiem. Zapowiada to dramatyczny spadek jej poda¿y, kiedyiloœæ pompowanej wody zbli¿y siê do poziomu jej zmniejszonej wydajnoœci. Je¿elipompowanie powa¿nie przekracza wydajnoœæ Ÿróde³, to spadek poda¿y wody mo¿emieæ katastrofalne skutki w postaci zmniejszenia produkcji ¿ywnoœci.

Niestety, nikt regularnie nie mierzy poziomu wód gruntowych Równiny Pó³-nocnochiñskiej, Pend¿abu w Indiach ani po³udniowych po³aci Wielkich Równin wStanach Zjednoczonych i nie ostrzega, kiedy zaczyna siê nadmierne pompowanie,ile jeszcze wody pozostaje i kiedy Ÿród³a wody zostan¹ wyczerpane. W rezulta-cie, zamiast przygotowywaæ grunt do „miêkkiego l¹dowania” poprzez dostoso-wanie zapotrzebowania na wodê do zrównowa¿onej wydajnoœci formacji wodono-œnych, spo³eczeñstwa pozostawiaj¹ rzeczy swemu biegowi, dopóki nie nast¹pi ka-tastrofa.

Spo³eczeñstwa, których zapotrzebowanie na wodê przewy¿sza zrównowa¿on¹wydajnoœæ Ÿróde³, bêd¹ musia³y rozwa¿yæ mo¿liwoœæ zmniejszenia liczby ludno-œci, co ju¿ ma miejsce w niektórych krajach europejskich, je¿eli chc¹ mieæ wiêcejwody na 1 mieszkañca w przysz³oœci. To oznacza³oby przejœcie na model rodzinynie z dwojgiem dzieci, ale z jednym dzieckiem.

W krajach, gdzie ludnoœci wiejskiej ci¹gle przybywa, a dzia³ki ziemi s¹ dzielo-ne miêdzy dzieci w ka¿dym pokoleniu, powierzchnia gruntów przypadaj¹ca na ro-dzinê w koñcu kurczy siê do tego stopnia, ¿e nie zapewnia to mo¿liwoœci prze¿ycia.Powstrzymanie procesu rozdrobnienia ziem uprawnych, stawiaj¹cego wiele spo-³ecznoœci wiejskich w Afryce i Azji w z³ej sytuacji, zale¿y albo od szybkiego obni-¿enia dzietnoœci do poziomu reprodukcji prostej, albo od pogodzenia siê z masow¹migracj¹ do miast.

Chocia¿ prognozy ludnoœciowe œwiata s¹ dostêpne od lat piêædziesi¹tych, zro-biono zadziwiaj¹co ma³o, ¿eby zbadaæ zale¿noœæ miêdzy aktualn¹ i przysz³¹ liczb¹ludnoœci a mo¿liwoœciami zaopatrzenia jej w podstawowe dobra natury, takie jakwoda i ziemie uprawne. Demografowie, którzy opracowuj¹ prognozy ludnoœciowe,ju¿ dawno zaniechali badañ w tej dziedzinie. W opublikowanej w 1996 r. ksi¹¿cept. How Many People Can the Earth Support? Joel E. Cohen omówi³ wyniki do-rocznych konferencji Amerykañskiego Towarzystwa Demograficznego (PopulationAssociation of America) z lat 1992 i 1993, w ramach których odby³o siê oko³o



200 sympozjów. Ale ani razu nie podjêto na nich próby przeanalizowania zale¿-noœci miêdzy przewidywanym wzrostem liczby ludnoœci a zasobami naturalnymiZiemi48.

Dobr¹ wiadomoœci¹ jest to, ¿e œwiat robi postêpy na drodze do obni¿ania dziet-noœci do poziomu reprodukcji prostej. Œrednia liczba dzieci w rodzinie zmniejszy³asiê do dwojga lub mniej w 54 krajach (zob. tablica 10.1). Zamieszkuje je ³¹cznie 2,5mld ludzi. Przeciêtna rodzina chiñska, w której wspó³czynnik dzietnoœci wynosi1,8, jest teraz mniejsza ni¿ rodzina amerykañska (wspó³czynnik dzietnoœci na po-ziomie 2,1). Nawet w tej sytuacji du¿a liczba m³odych ludzi osi¹gaj¹cych wiekreprodukcyjny sprawi, ¿e ludnoœæ Chin nadal bêdzie ros³a do 2038 r., osi¹gaj¹c 1,49mld, zanim zacznie zmniejszaæ siê do 1,46 mld w 2050 r. W niektórych krajachspadek wspó³czynnika dzietnoœci obni¿y³ siê do poziomu niezapewniaj¹cego re-produkcji prostej. Na przyk³ad w Rosji wskaŸnik dzietnoœci wynosi 1,2. W wyni-ku spadku dzietnoœci oraz wzrostu umieralnoœci w ostatnim 10-leciu ludnoœæRosji, wynosz¹ca obecnie 144 mln, zmniejsza siê o 900 tys. rocznie. Do innychkrajów, których zaludnienie obni¿a siê, nale¿¹ Bu³garia, Czechy, W³ochy i Ukra-ina49.

Mimo takich tendencji zagro¿enie sta³ym wzrostem liczby ludnoœci w setcekrajów rozwijaj¹cych siê jest jak najbardziej realne. Chyba najniebezpieczniejszymzaniedbaniem systemu edukacyjnego jest to, ¿e nie uœwiadomi³ on ludziom istnie-nia zwi¹zku miêdzy wielkoœci¹ rodziny, d³ugofalowymi prognozami demograficz-nymi a zasobami Ziemi w przeliczeniu na 1 mieszkañca. Zape³nienie tej luki wy-maga opracowania prognoz wi¹¿¹cych wielkoœæ rodziny – powiedzmy z dwojgiem,czworgiem czy szeœciorgiem dzieci – z dostêpnoœci¹ ziemi, wody i innych podsta-wowych dóbr. Bez takich informacji ludzie mog¹ nie rozumieæ potrzeby szybkiegoupowszechnienia modelu mniej licznej rodziny. Jeszcze bardziej niepokoi to, ¿eprzywódcy polityczni nie bêd¹ mogli w tej sytuacji podejmowaæ odpowiedzialnychdecyzji w sprawach polityki ludnoœciowej i pokrewnych dziedzinach, jak rozwójdoradztwa rodzinnego.

Rozwa¿ania na temat przysz³ego wzrostu liczby ludnoœci zawarte w tym roz-dziale opieraj¹ siê na œrednim wariancie prognozy ONZ, który zak³ada przyrostludnoœci globu z 6,1 mld obecnie do 9,3 mld w 2050 r. Ale jest jeszcze inny wariant,który przewiduje wzrost populacji do 11 mld, i wariant minimalny, wed³ug któregoliczba ludnoœci Ziemi bêdzie ros³a do 2046 r., osi¹gaj¹c 7,9 mld, po czym zaczniespadaæ (zob. wykres 10.3)50.

Ten minimalny wariant zak³ada, ¿e wspó³czynnik dzietnoœci na ca³ym œwiecieszybko spadnie poni¿ej poziomu reprodukcji prostej, tj. do 1,7. Jest to nie tylko

243

mo¿liwe, ale jest jedynym humanitarnym wyborem polityki ludnoœciowej. Inaczejbrak ziemi uprawnej i wody, który ju¿ jest przyczyn¹ wzrostu liczby g³oduj¹cych izgonów w wielu krajach, wyst¹pi tak¿e w innych.

Obowi¹zek doprowadzenia do tego, aby ten minimalny wariant okaza³ siê praw-dziwy, spoczywa na przywódcach politycznych poszczególnych krajów, jednak je-¿eli sekretarz generalny ONZ, prezes Banku Œwiatowego, a tak¿e prezydent USAnie nak³oni¹ rz¹dów oraz par ma³¿eñskich na ca³ym œwiecie do ograniczenia liczby


Tablica 10.1. Wspó³czynnik dzietnoœci ca³kowitej w wybranych krajach w 2001 r.

Kraje o wspó³czynniku Wspó³czynnik dzietnoœci Liczba mieszkañcówdzietnoœci ca³kowitej ca³kowitej** (w mln)na poziomie reprodukcji*lub poni¿ej

Rosja 1,2 144W³ochy 1,2 58Japonia 1,3 127Niemcy 1,3 82Polska 1,4 39Australia 1,7 19Wielka Brytania 1,7 60Chiny 1,8 1273Francja 1,8 59Stany Zjednoczone 2,1 285

Kraje o wspó³czynnikudzietnoœci ca³kowitejpowy¿ej poziomureprodukcji*

Brazylia 2,4 172Indonezja 2,7 206Indie 3,2 1033Pakistan 5,6 145Tanzania 5,6 36Arabia Saudyjska 5,7 21Nigeria 5,8 127Etiopia 5,9 65Kongo 7,0 54Jemen 7,2 18

* Poziom reprodukcji wynosi œrednio 2,1 dziecka na kobietê.** Œrednia liczba dzieci urodzonych przez kobietê w wieku reprodukcyjnym.• r ó d ³ o: 2001 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau, Washington 2001.


Wykres 10.3. Liczba ludnoœci na œwiecie w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostuw trzech wariantach do 2050 r.

dzieci w rodzinie do dwojga, to niedostatek zasobów najpewniej doprowadzi dokryzysu gospodarczego. Problemem dzisiaj nie jest to, czy poszczególne pary mog¹utrzymaæ wiêcej ni¿ dwoje dzieci, ale to, czy Ziemia mo¿e utrzymaæ pary z wiêcejni¿ dwojgiem dzieci.


mld

245

ROZDZIA£ 11

NARZÊDZIA PRZEBUDOWY GOSPODARKI

W rozdziale 1 cytowa³em ostrze¿enie ÿ ysteina Dahle’a, ¿e ceny nie odzwier-ciedlaj¹ce tzw. kosztów ekologicznych mog¹ doprowadziæ do upadku kapitalizmu,tak jak ceny nieuwzglêdniaj¹ce kosztów ekonomicznych spowodowa³y upadek so-cjalizmu. Chiñczycy docenili niebezpieczeñstwo zwi¹zane z utrzymaniem cen nie-odzwierciedlaj¹cych kosztów ekologicznych, zabraniaj¹c wycinania drzew w base-nie Jangcy po tym, jak w 1998 r. rejon ten nawiedzi³a jedna z najwiêkszych powo-dzi. Powiedzieli sobie, ¿e jedno stoj¹ce drzewo jest warte 3 razy tyle co 3 œciête.Gdyby wziêli przy tym pod uwagê nie tylko rolê lasów w ograniczaniu zagro¿eniapowodziowego, ale tak¿e ich funkcjê polegaj¹c¹ na przenoszeniu wilgoci w g³¹bl¹du, wówczas wartoœæ rosn¹cego drzewa mog³aby siê okazaæ nawet 6 razy wiêk-sza ni¿ drzewa powalonego przez drwali1.

Wykorzystywanie bardzo cennego dobra, jakim s¹ lasy, do produkcji mniej war-tych dóbr, jak drewno, obci¹¿a kosztami ca³e spo³eczeñstwo. Spo³eczeñstwo dok³a-da te¿ do ceny benzyny, która nie obejmuje kosztów zmian klimatycznych wywo³y-wanych zanieczyszczeniem produktami jej spalania. Je¿eli tego rodzaju koszty,których skala ci¹gle roœnie, bêd¹ siê kumulowa³y, to wynikaj¹ce st¹d napiêcia eko-nomiczne mog¹ doprowadziæ niektóre kraje do bankructwa.

Podstawowym warunkiem trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju gospodarcze-go jest sprawienie, aby ceny odzwierciedla³y prawdê ekologiczn¹. Pracuj¹c wspól-nie, ekologowie i ekonomiœci mog¹ wyliczyæ koszty ekologiczne ró¿nych rodzajówdzia³alnoœci gospodarczej. Te koszty mog¹ byæ potem doliczone do cen rynkowychproduktów i us³ug w postaci podatku. Dodatkowe opodatkowanie dóbr i us³ug mo¿naskompensowaæ obni¿k¹ stawek podatku dochodowego. Taka przebudowa systemów


podatkowych polega nie na zmianie obci¹¿eñ podatkowych, ale tylko podstawyopodatkowania.

Do restrukturyzacji gospodarki mo¿na pos³u¿yæ siê ró¿nymi instrumentami:polityk¹ podatkow¹, regulacjami administracyjnymi, winietami ekologicznymi ilimitami produkcyjnymi. Ale w d¹¿eniu do likwidacji wypaczeñ w strukturze go-spodarki g³ówna rola przypada przebudowie systemu podatkowego. Polityka po-datkowa jest wyj¹tkowo skutecznym narzêdziem, poniewa¿ ma charakter systemo-wy. Je¿eli podatki spowoduj¹ wzrost cen paliw kopalnych do poziomu odzwiercie-dlaj¹cego pe³ny koszt ich wydobycia, to przeniesie siê to na ca³¹ gospodarkê, wp³y-waj¹c na wszelkie decyzje ekonomiczne uzale¿nione od cen energii.

Dzisiejsze systemy podatkowe, bêd¹ce kombinacj¹ subsydiów i obci¹¿eñ po-datkowych, odzwierciedlaj¹ logikê z innej epoki, kiedy w interesie poszczególnychkrajów le¿a³o mo¿liwie najszybsze i najbardziej op³acalne wykorzystanie ich zaso-bów. Ta epoka dobieg³a koñca. Teraz kapita³ natury jest dobrem rzadkim. Dlategotrzeba tak przebudowaæ system podatkowy, aby ceny odzwierciedla³y now¹ rzeczy-wistoœæ, chroni¹c naturalne filary gospodarki.

Nie jest ³atwo uœwiadomiæ sobie skalê i pilnoœæ koniecznej restrukturyzacji.Przywrócenie trwa³ej równowagi miêdzy gospodark¹ œwiatow¹ a ekosystemamiwymaga restrukturyzacji gospodarki w tempie notowanym tylko w czasach wojny.Kiedy bezpieczeñstwo narodowe jest zagro¿one, rz¹dy stosuj¹ nadzwyczajne œrod-ki, jak pobór zdrowych mê¿czyzn do wojska, przejêcie kontroli nad zasobami natu-ralnymi, a czasem nawet strategicznych ga³êzi przemys³u. Chocia¿ nie jest to dlaka¿dego oczywiste, prawdopodobnie stoimy w³aœnie wobec zagro¿enia porówny-walnego z wojn¹ œwiatow¹, wymagaj¹cego równie radykalnych kroków.

PODATKOWY STER

Polityka podatkowa jest idealnym narzêdziem kierowania gospodark¹, ponie-wa¿ podatki i subsydia maj¹ powszechne zastosowanie i oddzia³uj¹ poprzez rynek.Pos³uguj¹c siê przy budowie ekogospodarki przede wszystkim tymi dwoma narzê-dziami, wykorzystujemy si³y rynku, w szczególnoœci jego efektywnoœæ w alokacjizasobów. Sztuka polega na tym, aby za pomoc¹ podatków i subsydiów sprawiæ, byrynek dostarcza³ informacji nie tylko o bezpoœrednich kosztach i zyskach z dzia³al-noœci gospodarczej, ale te¿ o kosztach poœrednich. Jeœli pos³u¿ymy siê polityk¹ fi-skaln¹ w celu pobudzenia konstruktywnej, a ograniczenia destruktywnej dla œrodo-wiska dzia³alnoœci gospodarczej, to bêdziemy mogli oprzeæ rozwój gospodarczy natrwa³ych podstawach.

247

Niektóre cele polityki ekologicznej, jak ograniczenie po³owów ryb na danym³owisku albo kontrola nad w³aœciwym sk³adowaniem odpadów nuklearnych, mog¹byæ osi¹gniête tylko drog¹ ustanowienia odpowiednich przepisów administracyj-nych. Edwin Clark, by³y pracownik Rady ds. Ochrony Œrodowiska Bia³ego Domuzauwa¿a, ¿e niektóre ze wspomnianych wy¿ej narzêdzi, takie jak kwoty produkcyj-ne, „...wymagaj¹ skomplikowanych regulacji, zdefiniowania pojêcia kwot, ustano-wienia regulaminów ich przydzielania i sposobów zapobiegania prowadzeniu dzia-³alnoœci bez licencji”. W niektórych przypadkach skuteczniejszym sposobem jestwydanie zakazu szkodliwej dla œrodowiska dzia³alnoœci ni¿ podejmowanie próbdoprowadzenia do jej zaniechania przez opodatkowanie. Mimo ¿e kalkulacja ko-rzyœci przemawia obecnie za pos³ugiwaniem siê podatkami w celu osi¹gniêcia ce-lów ekologicznych, nadal istnieje pole do stosowania œrodków administracyjnych2.

G³ówn¹ s³aboœci¹ rynku jest to, ¿e choæ dobra natury – drewno, ryby, zbo¿e –podlegaj¹ podzia³owi za jego poœrednictwem, wiele funkcji, jakie pe³ni¹ ekosyste-my, nie podlega jego prawom. Poniewa¿ nie wystawia siê rachunku za zapylanieupraw, walkê z powodziami albo ochronê gruntów przed erozj¹, tego rodzaju us³ugiuwa¿a siê czêsto za darmowe. Nie maj¹c wyraŸnie okreœlonej ceny rynkowej, po-zostaj¹ one najczêœciej bez ochrony. Polityka podatkowa mo¿e byæ wykorzystanatak¿e do skorygowania tego braku.

Rynek, który odzwierciedla prawdê ekologiczn¹, musi uwzglêdniaæ wartoœæfunkcji pe³nionych przez ekosystemy. Na przyk³ad je¿eli kupujemy drewniane me-ble od przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê wyrêbem lasów, to p³acimy za pozyskaniedrewna i przetworzenie go na meble, ale nie za szkody wyrz¹dzane przez powodziewywo³ywane deforestacj¹. Je¿eli przebudujemy strukturê podatków, podwy¿szaj¹cpodatki za wycinanie lasów, tak ¿eby cena pozyskanego drewna obejmowa³a kosz-ty zniszczeñ powodziowych ponoszone przez spo³eczeñstwo, to ta metoda pozy-skania drewna prawdopodobnie bêdzie wyeliminowana.

Podatki maj¹ce na celu ujêcie kosztów ekologicznych w cenach dóbr i us³ugsprawi¹, ¿e rynek bêdzie wysy³a³ w³aœciwe sygna³y. Bêd¹ one zniechêca³y do spala-nia wêgla, korzystania z pojemników jednorazowego u¿ytku na napoje albo stoso-wania cyjankowej metody separacji z³ota. Natomiast subsydia mo¿na stosowaæ wcelu zachêcenia do sadzenia drzew, efektywniejszego wykorzystania wody i zago-spodarowania energii wiatrów. Ekologiczne podatki i subsydia mog¹ byæ stosowa-ne tak¿e jako œrodek zabezpieczenia interesów przysz³ych pokoleñ w sytuacjach, wktórych tradycyjna ekonomia ¿yje ich kosztem.

Zalet¹ wykorzystania polityki fiskalnej jako sposobu uwzglêdniania poœred-nich kosztów ekologicznych jest to, ¿e decyzje ekonomiczne podejmowane na

Narzêdzia przebudowy gospodarki


wszystkich szczeblach – przez polityków gospodarczych, planistów przedsiêbiorstwi poszczególnych konsumentów – opieraj¹ siê na sygna³ach rynkowych. Politykapodatkowa wp³ywa na funkcjonowanie ca³ej gospodarki. Je¿eli uwzglêdnia kosz-ty ochrony œrodowiska, to inne informacje, których potrzebowaliby decydencido podjêcia odpowiedzialnych z punktu widzenia œrodowiska decyzji, staj¹ siêzbêdne.

PRZEBUDOWA SYSTEMÓW PODATKOWYCH

Przebudowa systemów podatkowych polega na zmianie ich struktury, a nie po-ziomu opodatkowania. Stawki podatku dochodowego powinny zostaæ obni¿one, aw to miejsce wprowadzone lub podwy¿szone podatki obci¹¿aj¹ce dzia³alnoœæ szko-dliw¹ dla œrodowiska, jak emisja zwi¹zków wêgla, powstawanie truj¹cych odpa-dów, wykorzystanie surowców pierwotnych, stosowanie jednorazowych pojemni-ków na napoje, emisja rtêci, produkcja œmieci, stosowanie pestycydów i produkcjawyrobów jednorazowego u¿ytku. Nie jest to oczywiœcie lista kompletna, obejmujejednak najwa¿niejsze rodzaje dzia³alnoœci, od podejmowania której powinny od-strêczaæ podatki. Specjaliœci ochrony œrodowiska s¹ w zasadzie zgodni co do tego,jakie rodzaje dzia³alnoœci powinny byæ wy¿ej opodatkowane. Obecnie trzeba odpo-wiedzieæ na pytanie, jak zapewniæ poparcie opinii publicznej dla projektów grun-townej przebudowy systemów podatkowych.

W tej dziedzinie Europa znacznie wyprzedza Stany Zjednoczone, g³ównie dziêkipionierskim inicjatywom Ernsta von Weizsäckera, by³ego szefa Instytutu Wupper-talskiego, a obecnie cz³onka Bundestagu. Weizsäcker nie tylko lansowa³ tê koncep-cjê, ale sprawowa³ intelektualne przywództwo w tej dziedzinie3.

Przyk³adowe zmiany w systemach opodatkowania ilustruje tablica 11.1, opra-cowana przez Davida Malina Roodmana z Worldwatch Institute. Dotyczy ona Eu-ropy, gdzie przeprowadzono wiêkszoœæ zmian, i pozwala zorientowaæ siê w roz-miarach redukcji stawek podatku od dochodów osobistych albo p³ac w zamian zawy¿sze opodatkowanie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska. Szwecja by³a pierw-szym krajem, który zapocz¹tkowa³ tê operacjê, wprowadzaj¹c w ¿ycie programobni¿ek stawek podatku od dochodów osobistych i równoleg³ych podwy¿ek stawekpodatku od emisji zwi¹zków wêgla i siarki dla ograniczenia spalania paliw kopal-nych, szczególnie zawieraj¹cych du¿o siarki. W ci¹gu kilku nastêpnych lat jedyniemniejsze kraje Europy, jak Dania i Holandia, posz³y w jej œlady. Ale pod koniec latdziewiêædziesi¹tych przy³¹czy³y siê do nich Francja, Niemcy, W³ochy i Wielka Bry-tania.

249Narzêdzia przebudowy gospodarki

Tablica 11.1. Przebudowa systemów podatkowych polegaj¹ca na opodatkowaniu dzia³al-noœci szkodliwej dla œrodowiska

Kraj, Obni¿ka stawek Podwy¿ka stawek Odsetek wp³ywów bu-rok wprowadzenia podatku od podatku od d¿etowych z tytu³u

przebudowy systemówpodatkowych (w %)*

Szwecja, 1991 dochodów emisji wêgla (pierwiastkowego)osobistych i siarki 1,9

Dania, 1994 dochodów oleju napêdowego, wêgla, dostawosobistych elektrycznoœci i wody, spalania i

sk³adowania odpadów, kupna no-wych samochodów 2,5

Hiszpania, 1995 p³ac sprzeda¿y benzyny 0,2

Dania, 1996 p³ac, przemys³owej emisji wêgla (pier-w³asnoœci wiastkowego), sprzeda¿y pestycy-rolnej dów, rozpuszczalników chlorowa-

nych, akumulatorów 0,5

Holandia, 1996 dochodów gazu i elektrycznoœciosobistychi p³ac 0,8

Wielka Brytania, p³ac sk³adowania odpadów 0,11996

Finlandia, 1996 dochodów sprzeda¿y energii, sk³adowania od-osobistych padówi p³ac 0,5

Niemcy, 1999 p³ac sprzeda¿y energii 2,1

W³ochy, 1999 p³ac sprzeda¿y paliw kopalnych 0,2

Holandia,1999 dochodów sprzeda¿y energii, sk³adowania od-osobistych padów, sprzeda¿y wody dla gospo-

darstw domowych 0,9

Francja, 2000 p³ac odpadów sta³ych, zanieczyszcze-nia powietrza i wody 0,1

* Dotyczy wszystkich szczebli administracji pañstwowej.• r ó d ³ o: opracowane na podstawie: David Malin Roodman, Environmental Tax Shifts Multiplying, w:Vital Signs 2000, W.W. Norton, New York 2000, s. 138–139.


Zmiany w systemach podatkowych s¹ w Europie popularne, poniewa¿ przy-czyniaj¹ siê do zwiêkszenia zatrudnienia, a jest to kontynent, na którym panujewysokie bezrobocie. Na przyk³ad przestawienie siê z przetwórstwa surowców pier-wotnych na materia³y wtórne nie tylko zmniejsza szkody ekologiczne, ale przyczy-nia siê do zwiêkszenia zatrudnienia, poniewa¿ recykling jest bardziej pracoch³onny.By³ to jeden z powodów, dla których Niemcy przyjê³y w 1999 r. 4-letni programobni¿ek stawek podatku dochodowego z równoczesnymi podwy¿kami stawek opo-datkowania energii. Kiedy program zostanie zrealizowany, odsetek wp³ywów bu-d¿etowych z tytu³u przebudowy systemów podatkowych wyniesie 2,1% ca³oœci do-chodów podatkowych; przy za³o¿eniu, ¿e wynosz¹ one blisko 1 mld dol., stanowi to20 mld dol. rocznie. Pod wzglêdem wielkoœci przesuniêcia ciê¿arów opodatkowa-nia pierwsze miejsce zajmuje Dania; po dwukrotnym przeprowadzeniu takiej ope-racji w latach 1994 i 1996 przebudowa objê³a 3% dochodów podatkowych. Rz¹dduñski pobiera podatek od sprzeda¿y benzyny, przemys³owej emisji wêgla (pier-wiastkowego), sprzeda¿y elektrycznoœci, sk³adowania odpadów i sprzeda¿y nowychsamochodów. Ten ostatni w wiêkszoœci przypadków przewy¿sza wartoœæ samocho-dów4.

Holandia bêd¹ca krajem o wysoko rozwiniêtym przemyœle skoncentrowanymna ma³ym terytorium stosuje podatki w celu ograniczenia iloœci odpadów metaliciê¿kich, zw³aszcza kadmu, miedzi, o³owiu, rtêci i cynku. Od 1976 r. do po³owy latdziewiêædziesi¹tych iloœæ tego rodzaju odpadów przemys³owych zmniejszy³a siêtam o 86–97%. Przedsiêbiorstwa duñskie, które rozwinê³y produkcjê aparatury s³u-¿¹cej ochronie œrodowiska, uzyska³y dziêki temu tak¿e konkurencyjn¹ przewagênad firmami z innych krajów, ogromnie zwiêkszaj¹c eksport i wp³ywy z eksportu5.

W Europie opodatkowaniu podlegaj¹ obecnie szkodliwa dla œrodowiska emisjawêgla (pierwiastkowego) i siarki, wydobycie wêgla, sk³adowanie odpadów, sprze-da¿ energii elektrycznej i samochodów. W pozosta³ych krajach podatek mo¿e byæpobierany od innych rodzajów dzia³alnoœci, stosownie do miejscowych warunków.Mo¿e to byæ podatek od nadmiernego zu¿ycia wody, wykorzystania ziemi upraw-nej do celów pozarolniczych, wycinki lasów, stosowania pestycydów czy cyjankówprzy produkcji z³ota. Z up³ywem czasu wysokoœæ podatków pobieranych od dzia-³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska mo¿e znacznie wzrosn¹æ; byæ mo¿e dojdzie na-wet do tego, ¿e bêd¹ one zapewnia³y lwi¹ czêœæ wp³ywów podatkowych.

Rz¹dy z regu³y dbaj¹ o to, aby podatki ekologiczne nie pogarsza³y sytuacjispo³ecznej podatników. David Malin Roodman opisuje, w jaki sposób unikniêtotego w Portugalii przy wprowadzaniu podatku od zu¿ycia wody, na której brakcierpi ten kraj. Na przyk³ad w Setúbalu gospodarstwa domowe otrzymuj¹ 25 m3

251

wody miesiêcznie bez opodatkowania. Od zu¿ycia przekraczaj¹cego tê iloœæ p³acisiê podatek wed³ug trzystopniowej skali, wzrastaj¹cej w miarê przekraczania kolej-nych progów6.

Pomys³ opodatkowania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodowiska zyska³ silnepoparcie w Stanach Zjednoczonych w listopadzie 1998 r., kiedy amerykañski prze-mys³ tytoniowy zgodzi³ siê zap³aciæ rz¹dom stanowym 251 mld dol. tytu³em zwro-tu kosztów leczenia chorób zwi¹zanych z paleniem tytoniu poniesionych przez Me-dicare. Oznacza³o to w istocie opodatkowanie z moc¹ wsteczn¹ miliardów paczekpapierosów sprzedanych w Stanach Zjednoczonych w ci¹gu wczeœniejszych dzie-siêcioleci. By³a to oszo³amiaj¹ca suma – prawie 1 tys. dol. na 1 Amerykanina. Mo¿nato uznaæ za podatek od zanieczyszczenia dymem papierosowym, groŸniejszym dlazdrowia cz³owieka ni¿ wszystkie inne substancje szkodliwe razem wziête7.

Ten podatek, który przemys³ p³aci za dawniejsze szkody zwi¹zane z paleniem,bêdzie finansowany poprzez podwy¿ki cen papierosów. Od stycznia 1998 r. do kwiet-nia 2001 r. œrednia cena hurtowa papierosów w USA wzros³a z 1,33 dol. do 2,21dol. za paczkê, a wiêc w ci¹gu dwóch lat zwiêkszy³a siê o 66%. Przewiduje siê, ¿ebêdzie ona ros³a dalej, zniechêcaj¹c do palenia papierosów8.

Inn¹ zalet¹ podatków ekologicznych jest to, ¿e poprzez ich nak³adanie s¹ prze-kazywane pewne informacje. Kiedy pañstwo wprowadza podatek na jakiœ produkt,który zanieczyszcza œrodowisko, komunikuje w ten sposób konsumentowi, ¿e jesttym zaniepokojone. Zmiana systemu podatkowego ma dzia³anie systemowe, spra-wia, ¿e codzienne decyzje konsumentów – poczynaj¹c od wyboru sposobu dojazdudo pracy po wybór menu na lunch – s¹ ukierunkowane pod k¹tem potrzeb ochronyœrodowiska.

Zmiany w systemie podatkowym przeprowadzane z myœl¹ o ochronie œrodowi-ska maj¹ szerokie poparcie spo³eczne. Badania przeprowadzone pod koniec lat dzie-wiêædziesi¹tych zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie wykaza³y, ¿ezmiany te spotykaj¹ siê z powszechn¹ aprobat¹, je¿eli uzasadni siê ich koniecznoœæ.Po obu stronach Atlantyku popiera je co najmniej 70% ankietowanych. Przebudo-wa systemów podatkowych jest tak¿e atrakcyjna z ekonomicznego punktu widze-nia, poniewa¿ umo¿liwia osi¹gniêcie wielu celów ekologicznych jednoczeœnie. Prze-prowadzona w jednej dziedzinie, mo¿e byæ potem wykorzystana w innych9.

Je¿eli œwiat ma zrestrukturyzowaæ gospodarkê, zanim zniszczenia œrodowiskadoprowadz¹ do jej kryzysu, to przebudowa systemów podatkowych prawie na pew-no odegra w tym podstawow¹ rolê. ¯aden inny zestaw instrumentów polityki go-spodarczej nie mo¿e doœæ szybko doprowadziæ do koniecznych zmian systemo-wych. W jednym z artyku³ów zamieszczonych w tygodniku „Fortune” harwardzki



ekonomista N. Gregory Mankiw opowiada³ siê za 10-procentow¹ redukcj¹ stawekpodatku dochodowego i podwy¿k¹ cen benzyny o 50 centów za galon (1,9 dol. za l).Swoje propozycje uzasadnia³ tak: „Obni¿enie stawek podatków dochodowych i rów-noczesna podwy¿ka cen benzyny doprowadzi do przyspieszenia wzrostu gospodar-czego, zmniejszenia zatorów komunikacyjnych, poprawy bezpieczeñstwa ruchu nadrogach i zmniejszenia zagro¿enia globalnym ociepleniem, a wszystko to bez nara-¿enia pañstwa na straty wp³ywów podatkowych w d³ugim przedziale czasu. Mo¿eto byæ oferta najbardziej zbli¿ona do obietnicy darmowego obiadu, jak¹ mo¿e zg³o-siæ ekonomia”10.

PRZESUWANIE SUBSYDIÓW

W 1997 r. Rada Ziemi (Earth Council)* opublikowa³a studium André de Moora iPetera Calamaiego pt. Subsidizing Unsustainable Development. Jego celem by³o usta-lenie i sporz¹dzenie listy subsydiów, które przyczyniaj¹ siê do powstawania szkód wœrodowisku. Wskazano w nim na zdumiewaj¹co wielk¹ liczbê przyk³adów takich sub-sydiów na ogóln¹ sumê co najmniej 700 mld dol. Autorzy pisali: „Wprost trudno uwie-rzyæ, ¿e œwiat wydaje setki miliardów dolarów na subsydiowanie w³asnej destrukcji”11.

W samej rzeczy, rz¹dy wydaj¹ 700 mld dol. z pieniêdzy podatników rocznie,¿eby zachêcaæ do zu¿ywania wody, spalania paliw kopalnych, u¿ywania pestycy-dów, ³owienia ryb i je¿d¿enia samochodami. W raporcie udokumentowano niezli-czone przypadki dotowania przez podatników zu¿ycia wody w krajach, w którychopada poziom wód gruntowych. Pañstwa wydaj¹ co roku miliardy dolarów dla za-chêcenia do korzystania z paliw kopalnych w czasie, gdy poziom nasycenia atmos-fery dwutlenkiem wêgla i zaniepokojenie opinii publicznej zmianami klimatyczny-mi rosn¹. Dodatkowe miliardy wydaje siê na rozbudowê flot statków rybackich,kiedy ich zdolnoœæ po³owowa ju¿ teraz prawie dwukrotnie przewy¿sza zrównowa-¿on¹ wydajnoœæ ³owisk12.

Podobnie jak podatki s³u¿¹ do ograniczania dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodo-wiska, tak subsydia mo¿na wykorzystaæ do popierania dzia³alnoœci sprzyjaj¹cej jegoochronie, wykorzystuj¹c na ten cel œrodki finansuj¹ce dzia³alnoœæ ekologicznie de-strukcyjn¹. Gdyby suma 700 mld dol. rocznie zosta³a wykorzystana na wspieraniedzia³alnoœci ekologicznie konstruktywnej, jak rozwój odnawialnych Ÿróde³ energii,zak³adanie plantacji drzew i edukacja m³odych kobiet w krajach rozwijaj¹cych siê,nasza przysz³oœæ rysowa³aby siê w jaœniejszych barwach13.

* Organizacja powo³ana do realizacji uchwa³ Szczytu Ziemi z 1992 r. [przyp. t³um.].

253

W pracy na temat restrukturyzacji systemów podatkowych sprzyjaj¹cej ochro-nie œrodowiska pt. The Natural Wealth of Nations David Malin Roodman pisze:„Ma³o narzêdzi polityki pañstwa jest tak niepopularnych w teorii, a popularnych wpraktyce, jak subsydia. Samo to s³owo wywo³uje dreszcz zgrozy u ekonomistów iz³oœæ podatników, zmienia biedaków w cyników i wywo³uje wœciek³oœæ ekologów”.Mimo tak jednoznacznej reakcji niektóre z naszych najwiêkszych sukcesów – po-czynaj¹c od opanowania Dust Bowl po rozwój Internetu – zawdziêczamy subsy-diom pañstwowym14.

Do najwa¿niejszych subsydiowanych powszechnie na œwiecie dziedzin nale¿yprodukcja ¿ywnoœci, transport samochodowy i korzystanie z paliw kopalnych. Wrolnictwie pañstwa subsydiuj¹ dostawy wody do nawadniania, produkcjê roœlinn¹,stosowanie pestycydów i sam¹ konsumpcjê ¿ywnoœci. Prawie wszystkie rz¹dy do-tuj¹ nawadnianie, utrzymuj¹c ceny uzyskanych dziêki nim produktów na sztuczniezani¿onym poziomie. Pend¿ab bêd¹cy spichlerzem Indii posun¹³ siê o krok dalej,kiedy szef stanowego rz¹du zapewni³ farmerom darmowe dostawy energii elek-trycznej w zamian za polityczne poparcie. W stanie, w którym pompy irygacyjne s¹napêdzane elektrycznoœci¹, doprowadzi³o to do drastycznego spadku cen wody, za-chêcaj¹cego do jej zu¿ywania w sytuacji, kiedy nadmierne pompowanie ju¿ przy-czynia³o siê do obni¿ania poziomu wód gruntowych. Przyspieszaj¹c wyczerpywa-nie siê formacji wodonoœnych, skrócono czas, w którym trzeba bêdzie dostosowaæsiê do nieuniknionego zmniejszenia zasobów wód gruntowych. Zwiêkszanie pro-dukcji ¿ywnoœci kosztem nadmiernej eksploatacji Ÿróde³ wody tworzy z³udzeniebezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego. W przeciwieñstwie do Indii ostatnia decyzja Chinw sprawie stopniowych podwy¿ek cen wody w nadchodz¹cych 5 latach jest gigan-tycznym krokiem w kierunku likwidacji dop³at do wody15.

Niektóre kraje dop³acaj¹ do konsumpcji ¿ywnoœci. W Iranie dop³aty do chlebakszta³tuj¹ siê na poziomie 4 mld dol. rocznie, czyli 63 dol. na g³owê. Rz¹d kupujepszenicê od rolników za oko³o 70 centów za kg, miele j¹ na m¹kê, któr¹ sprzedajepiekarniom po cenie 2 centów za kg. To powszechne subsydium, które zachêcazarówno bogatych, jak i biednych do konsumpcji, oznacza równoczeœnie poœredniedotowanie dostarczania wody do nawadniania gruntów, dobra, którego zasoby na-le¿¹ do najmniej obfitych w tym kraju16.

Innym dzia³em œwiatowej gospodarki ¿ywnoœciowej, hojnie subsydiowanym,jest rybo³ówstwo dalekomorskie. Najpierw pañstwa przybrze¿ne wspiera³y jegorozwój w celu wykorzystania lokalnie dostêpnego Ÿród³a protein zwierzêcych. PóŸ-niej subsydia mia³y umo¿liwiæ poszczególnym krajom zapewnienie sobie mo¿liwienajwiêkszego udzia³u w po³owach dalekomorskich. W ci¹gu ostatniego 20-lecia te



praktyki upowszechni³y siê, w rezultacie dzisiaj zdolnoœæ po³owowa œwiatowej flo-ty rybackiej mniej wiêcej dwukrotnie przewy¿sza zrównowa¿on¹ wydajnoœæ ³o-wisk oceanicznych. To prowadzi do ich prze³owienia i upadku samego rybo³ów-stwa, co jest doskona³ym przyk³adem dzia³ania prawa niezamierzonych konse-kwencji17.

Przemys³ surowcowy, szczególnie górnictwo i leœnictwo, jest kolejnym wiel-kim beneficjentem subsydiów. Na przyk³ad górnictwo wêglowe otrzymuje w nie-których krajach ogromn¹ pomoc, poniewa¿ wzrós³ koszt wydobycia wêgla z corazg³êbszych pok³adów w starych kopalniach. Ale górnictwo wêglowe w wielu kra-jach, np. w Wielkiej Brytanii, kolebce rewolucji przemys³owej, i w Chinach zu¿y-waj¹cych najwiêcej wêgla, podupada. Belgia zlikwidowa³a tê ga³¹Ÿ przemys³u ca³-kowicie18.

Jednak¿e Niemcy nadal subsydiuj¹ wydobycie wêgla. Sumy wydawane na wspar-cie górnictwa dla utrzymania miejsc pracy przekraczaj¹ wszelkie wyobra¿enie. Jakmówi Roodman, w latach 1983–1991 wzros³y one w przeliczeniu na 1 zatrudnione-go z „hojnych 21,7 tys. dol. do lukratywnych 85,8 tys. dol.” Zauwa¿a on, ¿e dlaNiemiec by³oby taniej zamkn¹æ kopalnie i p³aciæ górnikom za to, ¿e nie pracuj¹19.

Kontrastuje to ostro w sytuacj¹ w Chinach, które nagle obciê³y subsydia wêglo-we z 750 mln dol. w 1993 r. do 240 mln 1995 r. Ponadto Chiny wprowadzi³y poda-tek od wydobycia mocno zasiarczonego wêgla. Najwiêksze chiñskie miasta – wktórych wystêpuj¹ najwiêksze w œwiecie zanieczyszczenia powietrza, spowodowa-ne g³ównie spalaniem wêgla – zakazuj¹ u¿ywania tego paliwa. Pekin, Szanghaj,Lanzhou, Xi’an i Shenyang zamierzaj¹ doprowadziæ stopniowo do ca³kowitej rezy-gnacji z wêgla. Po³¹czenie œmia³ych ciêæ subsydiów z wprowadzeniem nowegopodatku od zasiarczonego wêgla doprowadzi³o w latach 1996–2000 do zmniejsze-nia zu¿ycia tego surowca o oko³o 14% (zob. wykres 11.1). Mo¿e to byæ doskona-³ym przyk³adem skutecznego zastosowania polityki podatkowej do celów ochronyœrodowiska, zmniejszenia lokalnych zanieczyszczeñ powietrza i globalnej emisjiwêgla. Chiny wspieraj¹ ponadto realizacjê ambitnego planu wykorzystania energiiwiatrów do produkcji elektrycznoœci, aby zmniejszyæ zale¿noœæ kraju od wêgla. Wpraktyce oznacza to przenoszenie subsydiów z finansowania górnictwa wêglowegona rozwój energetyki wiatrowej20.

Z ró¿nych powodów rz¹dy dop³acaj¹ tak¿e do wycinki lasów. Na przyk³ad do-tacje rz¹du australijskiego stanu Wiktoria dla przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê wy-rêbem lasów przewy¿szaj¹ o 170 mln dol. rocznie wartoœæ pozyskanego przez niedrewna. Z podobn¹ sytuacj¹ mieliœmy do czynienia w Stanach Zjednoczonych, gdzieprzez dziesiêciolecia amerykañscy podatnicy finansowali budowê dróg prowadz¹-

255

cych do lasów pañstwowych, aby u³atwiæ przedsiêbiorstwom drzewnym ich trze-bienie. W 1999 r. zarz¹dzaj¹ca nimi S³u¿ba Leœna Stanów Zjednoczonych og³osi³amoratorium na budowê dróg w lasach pañstwowych21.

Studium przeprowadzone w Instytucie Zasobów Œwiatowych wykazuje, ¿e sub-sydia pañstwowe dla u¿ytkowników samochodów, w tym przeznaczone na finanso-wanie budowy i utrzymanie autostrad, patrolowanie ich i inne formy wspieraniamotoryzacji, przewy¿szaj¹ wp³ywy z opodatkowania paliwa samochodowego, sprze-da¿y samochodów i op³at za tablice rejestracyjne o 111 mld dol. w skali rocznej.Oznacza to, ¿e jazda samochodem jest hojnie subsydiowana tak¿e przez tych, któ-rzy w ogóle nie maj¹ aut22.

W raporcie Rady Ziemi z 1997 r. czytamy: „Samochód wyzwoli³ ludzi równiepewnie, jak zniewoli³ spo³eczeñstwa. Dzieñ za dniem du¿e po³acie ziemi uprawnejznikaj¹ pod asfaltem, padaj¹c ofiar¹ budownictwa drogowego. Co miesi¹c rzeszeludzi, mog¹ce zaludniæ ca³e miasta, padaj¹ ofiar¹ wypadków drogowych i zatruciaspalinami”23.

Wymienione subsydia stanowi¹ tylko niewielk¹ czêœæ tych, które trzeba wyeli-minowaæ. Stoimy obecnie przed wyzwaniem polegaj¹cym na zamianie subsydiówwspieraj¹cych dzia³alnoœæ szkodliw¹ dla œrodowiska na takie, które pomog¹ w bu-dowie gospodarki ekologicznej.

Stosowanie subsydiów w celu ochrony œrodowiska nie jest niczym nowym. Naprzyk³ad w 1934 r. Kongres USA powo³a³ S³u¿bê Ochrony Gruntów (Soil Conser-vation Service), federaln¹ agencjê utrzymuj¹c¹ pracowników w ka¿dym stanie, której


1200

1000

mln ton


Wykres 11.1. Zu¿ycie wêgla w Chinach w latach 1950–2000


zadaniem by³o zachowanie bazy rolnictwa dla przysz³ych pokoleñ. Farmerzy otrzy-mywali dotacje na sadzenie roœlin na pasy wiatrochronne, wprowadzanie uprawwstêgowych i innych metod uprawy roli, które chroni¹ grunty przed erozj¹ eolicz-n¹. Dziêki temu uda³o siê po³o¿yæ kres katastrofalnej erze Dust Bowl24.

Jednym z póŸniejszych przyk³adów subsydiów o strategicznym znaczeniu dlaochrony œrodowiska s¹ ulgi podatkowe przys³uguj¹ce firmom inwestuj¹cym w roz-wój energetyki wiatrowej, wprowadzone 20 lat temu. Po wybuchu kryzysu energe-tycznego z lat siedemdziesi¹tych rz¹d amerykañski zacz¹³ stosowaæ zachêty podat-kowe wspieraj¹ce rozwój odnawialnych Ÿróde³ energii, jak energia wiatru. Rozwojo-wi energetyki wiatrowej s³u¿y³y silne bodŸce fiskalne uruchomione w tym samymczasie przez w³adze stanowe Kalifornii. Te posuniêcia doprowadzi³y do ogromnegowzrostu inwestycji w tej dziedzinie i powstania nowej ga³êzi przemys³u nowocze-snych urz¹dzeñ s³u¿¹cych do przetwarzania energii wiatru w elektrycznoœæ25.

Kiedy te dwie ulgi podatkowe zosta³y zniesione, postêp w rozwoju energetykiwiatrowej w Stanach Zjednoczonych zosta³ prawie ca³kowicie wstrzymany. Tym-czasem krótki ¿ywot wielkiego amerykañskiego rynku energii wiatrowej zachêci³Europejczyków do inwestowania w energetykê wiatrow¹ i rozwój produkcji turbinwiatrowych. Duñczycy, którzy te¿ wprowadzili subsydia dla energetyki wiatrowej,nadal rozwijali technikê i rozszerzali produkcjê turbin wiatrowych. Paradoksalnie,g³ównym beneficjentem ulg podatkowych w stanie Kalifornia okaza³a siê Dania,która przoduje dzisiaj w wytwarzaniu energii wiatrowej w przeliczeniu na 1 miesz-kañca i w produkcji turbin wiatrowych. Jest to doskona³y przyk³ad na to, jak nie-wielki bodziec mo¿e doprowadziæ do powstania nowej ga³êzi przemys³u26.

W ostatnich latach nowa ulga podatkowa dla energetyki wiatrowej zachêci³a dopowa¿nego zwiêkszenia nak³adów na zak³adanie farm wiatraków w stanach Kolo-rado, Iowa, Kansas, Minnesota, Oregon, Pensylwania, Teksas, Waszyngton, Wy-oming i innych. Silne zachêty fiskalne wzmog³y te¿ zainteresowanie firm prywat-nych pracami nad rozwojem wydajniejszych turbin wiatrowych. Spowodowany tymgwa³towny spadek kosztów wytwarzania elektrycznoœci si³¹ wiatrów t³umaczy 24-pro-centowy wzrost œwiatowej produkcji energii wiatrowej rocznie w latach 1990–2000 iprzewidywania przyrostu tej produkcji w Stanach Zjednoczonych w 2001 r. o 60%.Rozwój tej ga³êzi energetyki osi¹gn¹³ taki poziom, ¿e pewnych inwestycji dokonu-je siê w niej teraz bez subsydiów27.

Pod koniec lat siedemdziesi¹tych ulgi podatkowe wykorzystywano te¿ do wspie-rania inwestycji polegaj¹cych na oszczêdzaniu energii. To tak¿e przynios³o du¿ekorzyœci, ale po tym, jak ceny ropy naftowej spad³y w stosunku do szczytowegopoziomu z koñca lat siedemdziesi¹tych i pocz¹tku osiemdziesi¹tych, stosowania

257

tego instrumentu zaniechano. Wzrost cen ropy w drugiej po³owie 2000 r. ponownieskierowa³ uwagê opinii publicznej na problem oszczêdzania i rozwój odnawialnychŸróde³ energii.

Szanse budowania gospodarki dostosowanej do mo¿liwoœci œrodowiska za po-moc¹ subsydiów s¹ ogromne. Za przestawieniem siê z destruktywnych na kon-struktywne zastosowania tego instrumentu przemawia w równej mierze zarównoekonomiczna op³acalnoœæ, jak i nieodparta koniecznoœæ. W dzisiejszych czasachpowinniœmy subsydiowaæ nie górnictwo, lecz przemys³ surowców wtórnych, niepaliwa kopalne, ale niedestabilizuj¹ce klimatu Ÿród³a energii, i nie transport samo-chodowy, lecz dobrze rozwiniête systemy komunikacji szynowej w miastach.

EKOETYKIETY, CZYLI G£OSOWANIE PORTFELAMI

Opatrywanie etykietami ekologicznymi produktów, które zosta³y wytworzonez zachowaniem wymogów ochrony œrodowiska, pozwala konsumentom g³osowaæzawartoœci¹ swoich portfeli. Ekoetykietowanie stosuje siê teraz w wielu sektorachgospodarki, w tym tak¿e do oznaczania energooszczêdnych urz¹dzeñ gospodarstwadomowego, produktów drzewnych pochodz¹cych z lasów zarz¹dzanych zgodnie zzasadami zrównowa¿onej gospodarki leœnej, produktów z ryb od³owionych bez na-ruszania zrównowa¿onej wydajnoœci ³owisk i „zielonej” elektrycznoœci z odnawial-nych Ÿróde³ energii.

Do najnowszych rodzajów etykiet ekologicznych nale¿y certyfikat Rady Cer-tyfikacji Produktów Morza (Marine Stewardship Council – MSC). Rada rozpoczê-³a realizacjê programu certyfikacji tych produktów w marcu 2000 r., przyznaj¹cswój certyfikat wyrobom firmy Western Australia Rock Lobster. W tym samymczasie uzyska³o go przedsiêbiorstwo West Thames Herring Fishery. Inicjatywê MSCpopar³y najwiêksze koncerny dzia³aj¹ce w przetwórstwie i handlu detalicznym pro-duktami morza – Unilever, Youngs-Bluecrest i Sainsbury’s28.

W USA tego rodzaju certyfikat uzyska³o we wrzeœniu 2000 r. jako pierwszeprzedsiêbiorstwo po³owów ³ososia z Alaski. Dyrektor generalny MSC Brendan Maypowiedzia³ o nim: „Dziêki wysokiej renomie i pozycji na rynku miêdzynarodowymjego produkty w pe³ni kwalifikuj¹ siê do oznaczania nasz¹ ekoetykiet¹, informuj¹-c¹ konsumentów, ¿e jest to najlepszy ekologiczny wybór wœród produktów morza.Jest to potrójne zwyciêstwo: Alaski, œrodowiska morskiego i konsumentów pro-duktów morza na ca³ym œwiecie”29.

Aby uzyskaæ ekologiczny certyfikat, przedsiêbiorstwo rybne musi wykazaæ, ¿ejest zarz¹dzane wed³ug zasad zrównowa¿onej gospodarki. Zgodnie z normami usta-



nowionymi przez MSC: „Po pierwsze przedsiêbiorstwo rybne musi byæ zarz¹dza-ne w taki sposób, aby iloœæ od³awianych ryb nie przekracza³a zdolnoœci ³owiska donaturalnego odtwarzania jego zasobów, i nie mo¿e stosowaæ metod po³owu wynisz-czaj¹cych inne gatunki. Po drugie przedsiêbiorstwo musi dzia³aæ w sposób chroni¹-cy zdrowie i ró¿norodnoœæ ekosystemu morskiego, od którego zale¿y. Wreszcieprzedsiêbiorstwo musi przestrzegaæ przepisów lokalnych, krajowych i miêdzynaro-dowych, okreœlaj¹cych zasady odpowiedzialnego i zrównowa¿onego rybo³ówstwa”30.

Odpowiednikiem MSC w leœnictwie jest Rada do spraw Certyfikacji Lasów,za³o¿ona w 1993 r. przez Œwiatowy Fundusz na rzecz Ochrony Przyrody i inneugrupowania. Jego rol¹ jest dostarczanie informacji o metodach zarz¹dzania prze-mys³em drzewnym i przetwórstwem produktów leœnych. Niektóre lasy na œwiecies¹ zarz¹dzane w sposób zapewniaj¹cy bezterminow¹ zrównowa¿on¹ wydajnoœæ,podczas gdy inne s¹ wycinane w pieñ albo przerzedzane w pogoni za szybkim zy-skiem. Produkty leœne, niezale¿nie, czy to bêdzie tarcica sprzedawana w sk³adziedrzewnym, czy meble w sklepie meblowym, czy papier w sklepie papierniczym,pochodz¹ce z lasów pierwszej kategorii Rada do spraw Certyfikacji Lasów oznaczaekoetykietami31.

Rada do spraw Certyfikacji Lasów z central¹ w meksykañskim mieœcie Oaxacaw praktyce akredytuje krajowe organizacje, upowa¿niaj¹c je do kontrolowania, czyzarz¹dzanie lasami odpowiada zasadom zrównowa¿onej gospodarki. Poza kontro-l¹ na miejscu akredytowane organizacje musz¹ tak¿e byæ w stanie œledziæ drogêsurowca przez ró¿ne stadia przetwórstwa do konsumenta. Rada ustala normy i przy-znaje ekoetykiety, ale praktyczne czynnoœci kontrolne wykonuj¹ organizacje krajo-we32.

Rada ustanowi³a 9 norm, które trzeba spe³niæ, ¿eby lasy kwalifikowa³y siê dooznaczania jej ekoetykiet¹. Zarz¹dcy lasów musz¹ mieæ opracowany plan, wyzna-czaj¹cy cele i okreœlaj¹cy œrodki ich realizacji. Plan nie mo¿e naruszaæ praw ludno-œci tubylczej, która ¿yje w lasach albo jest gospodarzem tych terenów. Ustanowionoponadto wiele innych zasad gospodarki leœnej, ale zasadnicze znaczenie ma wy-móg, aby lasy by³y zarz¹dzane w sposób zapewniaj¹cy bezterminowo ich zrówno-wa¿on¹ produktywnoœæ. Oznacza to koniecznoœæ wycinania od czasu do czasu sta-rannie wybranych, dojrzalszych drzew, podobnie jak selekcjonuje je natura. Mó-wi¹c proœciej, zarz¹dcy lasów musz¹ utrzymaæ trwa³¹ zdolnoœæ lasów do dostarcza-nia zarówno dóbr, jak i œwiadczenia us³ug33.

Rada do spraw Certyfikacji Lasów definiuje system certyfikacji jako sposób„...identyfikacji drewna i produktów drzewnych, które pochodz¹ z dobrze zarz¹-dzanych Ÿróde³ w dowolnym regionie œwiata, potwierdzonej etykiet¹, której zna-

259

czenie jest jasne, jednoznaczne i ³atwo rozpoznawalne”. Dostarcza ona konsumen-tom informacji pozwalaj¹cych im wspieraæ w³aœciw¹ gospodarkê leœn¹ poprzezkupno oznaczonych produktów leœnych. Dziêki oznakowaniu spó³ek przemys³udrzewnego i handlu detalicznego uczestnicz¹cych w programie certyfikacji, odpo-wiedzialni spo³ecznie inwestorzy otrzymuj¹ informacjê niezbêdn¹ do odpowiedzial-nego kupowania udzia³ów w nich34.

W marcu 1996 r. pierwsze certyfikowane produkty pojawi³y siê na rynku Wiel-kiej Brytanii. Od tego czasu praktyka certyfikacji rozszerzy³a siê na ca³ym œwiecie.W czerwcu 2001 r. oko³o 24 mln hektarów lasów mia³o certyfikat Rady do sprawCertyfikacji Lasów. Ten obszar obejmowa³ ponad 300 zespo³ów leœnych w 45 kra-jach35.

Dla popierania programu certyfikacji utworzono zrzeszenia lasów i sieci hand-lowych w Austrii, Brazylii, Kanadzie, we Francji, w Niemczech, krajach nordyc-kich, Rosji, Hiszpanii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Tezrzeszenia, mog¹ce do koñca roku 2001 skupiæ do 1 tys. cz³onków, s¹ czêœci¹ szero-kiego frontu poparcia przedsiêbiorstw gotowych przestrzegaæ norm Rady do sprawCertyfikacji Lasów w ich polityce marketingowej. Wœród 5 najwiêkszych u¿yt-kowników drewna 3 najwiêksi – Home Base, Home Depot i Ikea – kupuj¹ tylkodrewno certyfikowane przez Radê36.

W czerwcu 2001 r. Ministerstwo Zasobów Naturalnych w Moskwie og³osi³orozporz¹dzenie wprowadzaj¹ce krajowy system obowi¹zkowego certyfikowaniadrewna. Obejmuje on na razie niewielk¹ czêœæ produkcji drewna, choæ trudnoœci zesprzeda¿¹ ca³ej reszty niecertyfikowanego drewna pozbawiaj¹ Rosjê miliarda dola-rów wp³ywów eksportowych. Ministerstwo ocenia, ¿e jego cena jest o 20–30%ni¿sza od ceny certyfikowanego drewna konkurencyjnych dostawców37.

Innym towarem, który zaczyna byæ oznaczany ekoetykietami, jest elektrycz-noœæ. W Stanach Zjednoczonych wiele stanowych komisji us³ug publicznych wy-maga, aby zak³ady energetyczne zapewnia³y u¿ytkownikom mo¿liwoœæ wyboru „zie-lonej” energii elektrycznej. Tak okreœla siê energiê wytworzon¹ z odnawialnychŸróde³; zalicza siê do nich energiê wiatrów, ogniwa s³oneczne, energiê termiczn¹S³oñca, energiê geotermiczn¹ i biomasy. Zak³ady energetyczne przysy³aj¹ klientomz comiesiêcznym rachunkiem zwrotny kwestionariusz, w którym mog¹ oni zade-klarowaæ chêæ odbioru „zielonego” pr¹du. W ofercie podaje siê, o ile dro¿szy jesttaki pr¹d; ró¿nica zwykle wynosi od 3% do 15%38.

Pracownicy zak³adów energetycznych s¹ czêsto zaskoczeni liczb¹ klientówwybieraj¹cych „zielon¹” energiê elektryczn¹. Najwidoczniej wielu ludzi jest goto-wych p³aciæ wiêcej za elektrycznoœæ, pragn¹c przyczyniæ siê do ustabilizowania



klimatu dla przysz³ych pokoleñ. W³adze lokalne np. miast Santa Monica i Oaklandw Kalifornii zadeklarowa³y, ¿e bêd¹ korzystaæ wy³¹cznie z „zielonej” energii. Do-tyczy to energii zu¿ywanej w budynkach nale¿¹cych do miasta i koniecznej do za-pewnienia ró¿nego rodzaju us³ug, jak oœwietlenie i sygnalizacja uliczna39.

Podobne decyzje podejmuj¹ liczne przedsiêbiorstwa. Wœród nich znalaz³o siêpó³nocnoamerykañskie biuro marketingu Toyoty w Kalifornii zatrudniaj¹ce oko³o7 tys. pracowników. Dziesi¹tki innych wiêkszych przedsiêbiorstw w Kalifornii, jakKinko’s i Patagonia oraz wiele mniejszych te¿ podpisuje siê pod takimi deklaracja-mi. Nawet uczelnie wy¿sze przystêpuj¹ do tego ruchu. W kwietniu 2000 r. studenciUniwersytetu Kolorado zorganizowali w ramach Dnia Ziemi referendum, w któ-rym zgodzili siê na podwy¿kê czesnego o 1 dol. za semestr w zamian za zgodêw³adz uniwersytetu na dostawy „zielonej” energii elektrycznej. Opowiedzia³a siêza tym ogromna wiêkszoœæ, bo 85% uczestników g³osowania. W rejonie Zatoki SanFrancisco „zielon¹” energiê postanowi³o kupowaæ oko³o 30 koœcio³ów. W koœcieleepiskopalnym stowarzyszenie Episkopalna Energia i Œwiat³o og³osi³o ogólnokrajo-wy apel o kupowanie „zielonej” energii elektrycznej, skierowany nie tylko do ko-œcio³ów, lecz tak¿e do wiernych40.

Efektem dzia³ania rosn¹cych szeregów zwolenników „zielonej” energii jestnarastaj¹ca fala ¿¹dañ, aby dostawcy podjêli starania o zapewnienie wystarczaj¹cejiloœci „zielonego” pr¹du. Wzrost liczby farm wiatraków w tak wielu stanach t³uma-czy siê tym, ¿e jest to jeden z najszybszych sposobów zwiêkszenia produkcji „zie-lonej” elektrycznoœci. Chocia¿ rynek zbytu dla tego rodzaju energii jest najbardziejrozwiniêty w Stanach Zjednoczonych, bêdzie siê on prawdopodobnie szybko roz-szerza³ tak¿e w innych krajach.

Innym rodzajem ekologicznej certyfikacji s¹ etykiety oszczêdnoœciowe, który-mi opatruje siê urz¹dzenia gospodarstwa domowego spe³niaj¹ce okreœlone normyzu¿ycia energii elektrycznej albo innych jej rodzajów. Od czasu kryzysu energe-tycznego z koñca lat siedemdziesi¹tych s¹ one stosowane w wielu krajach. Tak¿ekrajowe organizacje spo³eczne i rz¹dy przyznaj¹ ekoetykiety. Do najbardziej zna-nych nale¿y niemiecki znak Blauer Engel, kanadyjski Environmental Choice i ame-rykañski Energy Star Agencji Ochrony Œrodowiska Stanów Zjednoczonych41.

KWOTY I LIMITY PRODUKCYJNE

Dla osi¹gniêcia celów swojej polityki ekologicznej rz¹dy mog¹ pos³ugiwaæ siêzarówno ekologicznymi podatkami, jak i limitami produkcyjnymi. Zasadnicza ró¿-nica miêdzy nimi polega na tym, ¿e, wyznaczaj¹c kwoty, rz¹dy okreœlaj¹ dopusz-

261

czalny zakres okreœlonego rodzaju dzia³alnoœci, jak np. iloœæ ryb do od³owienia naposzczególnych ³owiskach, a po przyznaniu kwot na przetargu ich rzeczywista war-toœæ jest ustalana w wolnej grze rynkowej. W przeciwieñstwie do tego podatekekologiczny s³u¿y do kszta³towania kosztów (i za ich poœrednictwem cen) szkodli-wej dla œrodowiska dzia³alnoœci, a rynek okreœla, jaki bêdzie zakres tej dzia³alnoœciprzy danym poziomie cen. Oba te instrumenty mog¹ byæ u¿yte w celu zniechêcaniado nieodpowiedzialnych ekologicznie zachowañ42.

Kryteria decyduj¹ce o zastosowaniu b¹dŸ podatków, b¹dŸ limitów, nie zawszedaj¹ siê jasno okreœliæ. Kiedy chcemy utrzymaæ destrukcyjne dzia³ania w okreœlo-nych granicach, oddzia³ywanie limitów jest precyzyjniejsze ni¿ podatków. Po usta-leniu wielkoœci limitu jego wartoœæ jest okreœlana przez rynek. Kiedy zostanie okre-œlona wysokoœæ podatku, rynek decyduje o sposobach najskuteczniejszego zmini-malizowania jego kosztów poprzez ograniczenie dzia³alnoœci szkodliwej dla œrodo-wiska. Rz¹dy maj¹ wiêcej doœwiadczenia w stosowaniu podatków ekologicznych.Jest tak¿e jasne, ¿e podatki ekologiczne maj¹ szerszy zakres oddzia³ywania. Mimoto limity da³y siê z powodzeniem zastosowaæ w dwóch ca³kowicie odmiennychsytuacjach: przy ograniczaniu po³owów na ³owiskach australijskich i emisji siarkiw Stanach Zjednoczonych.

Rz¹d australijski, zaniepokojony nadmiernymi od³owami homara, okreœli³ zrów-nowa¿on¹ wydajnoœæ jego ³owisk, a potem zaoferowa³ kwoty na od³owienie takiejsamej iloœci tego skorupiaka. Przedsiêbiorstwa po³owowe mog³y nastêpnie ubiegaæsiê o przyznanie takich kwot. W praktyce oznacza³o to, ¿e rz¹d zdecydowa³, ilehomara mo¿na by³o z³owiæ w poszczególnych latach, a rynek – ile te po³owy s¹warte. Po wprowadzeniu systemu sprzeda¿y kwot w 1986 r. wydajnoœæ ³owisk usta-bilizowa³a siê na trwa³ych, jak siê wydaje, podstawach43.

Chyba najambitniejszym z dotychczasowych projektów zastosowania sprzeda-¿y kwot by³ amerykañski program zmniejszenia emisji siarki w latach 1990–2000.Wyznacza³ on limity wydzielania dwutlenku siarki dla 263 elektrowni, zarz¹dza-nych przez 61 zak³adów energetycznych. By³y to przewa¿nie elektrownie opalanewêglem z okrêgów po³o¿onych na wschód od rzeki Missisipi, emituj¹ce najwiêcejdwutlenku siarki. Dziêki temu jego emisja zmniejszy³a siê o po³owê do 1995 r., owiele wczeœniej ni¿ planowano. Chocia¿ ten sposób dzia³ania nie jest bez wad, planzmniejszenia emisji siarki uwa¿a siê na ogó³ za skuteczny tryb realizacji celówekologicznych minimalnym kosztem44.

Rz¹d Stanów Zjednoczonych zaproponowa³ te¿ sprzeda¿ kwot jako sposób ogra-niczenia emisji zwi¹zków wêgla zgodnie z zapisami Prokoko³u z Kioto. S¹ oneprzydatne wtedy, kiedy chodzi o osi¹gniêcie konkretnego celu, jeœli jednak celem



tym jest stymulowanie d³ugofalowych zmian, wtedy lepszym sposobem jest stoso-wanie przez pewien czas zró¿nicowanych stawek podatkowych. Jeœli wiêc celemjest ograniczenie emisji wêgla (pierwiastkowego) na ca³ym œwiecie, przy czym kra-je uprzemys³owione, spalaj¹ce nieproporcjonalnie wielkie iloœci paliw kopalnych,mia³yby wiêksze zadania, to rz¹dy mog¹ wyznaczyæ ró¿ne stawki podatkowe, któ-rych wysokoœæ by³aby dostosowana do sytuacji w ich krajach45.

ZJEDNYWANIE POPARCIA DLA RESTRUKTURYZACJI PODATKÓW

Ekologiczne podatki i subsydia nie s¹ jeszcze szeroko stosowane. Jak stwier-dzono wczeœniej, pewne przesuniêcia w obci¹¿eniach podatkowych nast¹pi³y w Eu-ropie, ale zmiany te znajduj¹ siê ci¹gle w pocz¹tkowym stadium i w ¿adnym krajunie obejmuj¹ wiêcej ni¿ 3% wp³ywów podatkowych. Rz¹dy pos³ugiwa³y siê podat-kami ekologicznymi w celu albo zmniejszenia iloœci trafiaj¹cych do œrodowiskaodpadów metali ciê¿kich (rz¹d Holandii), albo ograniczenia zu¿ycia benzyny o³o-wiowej (rz¹dy Malezji, Tajlandii i Turcji). Nie u¿yto ich jeszcze skutecznie w od-niesieniu do kosztowniejszych przedsiêwziêæ. Na przyk³ad ¿adne pañstwo nie za-stanawia³o siê powa¿nie nad wprowadzeniem podatku wêglowego, który doprowa-dzi³by do stopniowej rezygnacji z paliw kopalnych.

Jak wspomniano, i w Europie, i w Ameryce Pó³nocnej 70% respondentów uwa¿ato za dobry pomys³. Trudnoœæ polega na przekszta³ceniu tej aprobaty w aktywnepoparcie. W d¹¿eniu do realizacji tego celu dotychczas brakowa³o politycznegoprzywództwa, szczególnie ze strony Stanów Zjednoczonych, od których œwiat gooczekuje w ró¿nych sprawach. W USA uwaga skupia siê prawie wy³¹cznie na kwe-stii, czy podatki s¹ podnoszone, czy obni¿ane, a nie na zmianach w strukturze sys-temu podatkowego46.

Co do subsydiów, to opinia publiczna s³abo orientuje siê w skali ich stosowa-nia. Wiele z nich jest ukrytych, niektóre s¹ starannie zakamuflowane, aby nie rzuca-³y siê w oczy spo³eczeñstwu. Jak stwierdza raport Rady Ziemi, wiele rz¹dów kra-jów uprzemys³owionych nie jest w stanie zorientowaæ siê, ile wydaj¹, bezpoœredniolub poœrednio, na subsydiowanie zu¿ycia paliw kopalnych. Na przyk³ad dotacja ztytu³u wyczerpania z³ó¿ ropy naftowej wyp³acana w Stanach Zjednoczonych, cho-cia¿ ma³o widoczna dla opinii publicznej i niebêd¹ca przedmiotem regularnych de-bat w Kongresie, jest potê¿n¹ zachêt¹ do zu¿ywania ropy47.

David Malin Roodman w The Natural Wealth of Nations stwierdza, ¿e œrodowi-ska obroñców przyrody udzielaj¹ idei przebudowy podatków ma³o zorganizowane-go wsparcia. ¯adna z g³ównych organizacji ekologicznych w Stanach Zjednoczo-

263

nych nie ma etatowego pracownika odpowiedzialnego za te sprawy.W USA istniej¹dwie ma³e grupy robocze zajmuj¹ce siê zagadnieniami przebudowy systemów podat-kowych. Pierwsz¹ jest stowarzyszenie za³o¿one w 1995 r. pod nazw¹ Podatnicy narzecz Zdrowego Rozs¹dku (Taxpayers for Common Sense – TCS), skupiaj¹ce 1 tys.cz³onków. Drug¹ s¹ Zielone No¿yce (Green Scissors), grupa walcz¹ca o eliminacjêszkodliwych dla œrodowiska subsydiów wyp³acanych z bud¿etu federalnego48.

Restrukturyzacja systemów podatkowych cieszy siê silnym poparciem wœródekonomistów. Œwiadczy o tym fakt opowiedzenia siê w 1997 r. 2,5 tys. czo³owychekonomistów, w tym laureatów Nagrody Nobla, za ide¹ wprowadzenia podatkuwêglowego. Dzia³alnoœæ tej grupy jasno dowiod³a, ¿e problemem nie jest brak wie-dzy, jak nale¿y przebudowaæ systemy podatkowe, ale to, czy jesteœmy w stanieprzezwyciê¿yæ polityczn¹ inercjê i inne trudnoœci, jakie stwarzaj¹ grupy interesówzainteresowane w utrzymaniu status quo49.

Paul Krugman z MIT (Massachussets Institute of Technology) pisze na ³amach„New York Timesa” o zniekszta³ceniach wystêpuj¹cych w gospodarce, wynikaj¹-cych z faktu, ¿e ceny rynkowe nie odzwierciedlaj¹ pe³nych kosztów wielu produk-tów i us³ug. Stwierdza, ¿e „...nie trzeba byæ cz³onkiem elity, aby zauwa¿yæ, ¿e krajdokonuje w ostatnim okresie z³ych wyborów dotycz¹cych zu¿ycia energii i bardziejogólnie – stylu ¿ycia. Dlaczego? Poniewa¿ w podejmowanych przez nas decyzjachnie uwzglêdniamy rzeczywistych kosztów naszych dzia³añ”. Wychodz¹c od kosz-tów zatorów drogowych w Atlancie, ocenianych w 1999 r. na 2,6 mld dol., Krugmanoblicza, ¿e mieszkaniec tego miasta, decyduj¹c siê jeŸdziæ do pracy samochodem,obci¹¿a innych dodatkowymi kosztami wynikaj¹cymi z powiêkszenia zatorów dro-gowych w wysokoœci 3,5 tys. dol. rocznie albo 14 dol. na 1 dzieñ roboczy. Taki jestudzia³ ka¿dego automobilisty w poœrednich, spo³ecznych kosztach zat³oczenia ulicw Atlancie. Podjêcie tych problemów przez Krugmana i innych wybitnych ekono-mistów pomo¿e w uœwiadomieniu spo³eczeñstwu koniecznoœci w³¹czenia kosztówpoœrednich do cen rynkowych, którymi kierujemy siê, podejmuj¹c decyzje50.

Niektóre czo³owe organizacje zaczynaj¹ popieraæ tê ideê. W raporcie Organi-zacji Wspó³pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oceniaj¹cym stan i perspekty-wy ochrony œrodowiska w 30 krajach cz³onkowskich zalecono przeprowadzenieszeroko zakrojonej reformy podatkowej, maj¹cej dopomóc w zapobie¿eniu zagro-¿eniom ekologicznym. Poniewa¿ OECD skupia niemal wszystkie g³ówne kraje uprze-mys³owione, jej rekomendacje na pewno nie ujd¹ uwadze opinii spo³ecznej51.

W 2001 r. tygodnik „The Economist” – zwykle niepoœwiêcaj¹cy zbyt wielemiejsca ochronie œrodowiska – sta³ siê zdecydowanym rzecznikiem reformy podat-kowej. Redaktorzy tego pisma przekonywali, ¿e pañstwa – zamiast kreowaæ „zwy-



ciêzców” w wyœcigu nowych technologii energetycznych „...zrobi³yby lepiej, wy-równuj¹c warunki gry poprzez zniesienie ogromnych, zwykle ukrytych subsydiówdo paliw kopalnych i wprowadzaj¹c nowe instrumenty, takie jak podatek wêglowy,który uwzglêdnia³by koszty ska¿enia œrodowiska i szkód wyrz¹dzonych ludzkiemuzdrowiu”52.

Potencjalne korzyœci restrukturyzacji systemów podatkowych s¹ oczywiste.Zmiana polityki fiskalnej, a w tych ramach przesuniêcia w obci¹¿eniach podatko-wych i subsydiach, jest podstawowym warunkiem powodzenia w budowie gospo-darki ekologicznej ze wzglêdu na jej systemowe oddzia³ywanie. Na przyk³ad zmniej-szenie subsydiów do górnictwa nie tylko podra¿a produkcjê metali z rud, lecz tak¿epoœrednio zachêca do ich wtórnego przerobu. Tak samo podniesienie cen benzynyw po³¹czeniu z wprowadzeniem podatku wêglowego, odzwierciedlaj¹cego spo³ecznekoszty spalania tego paliwa, odczu³aby ca³a gospodarka, do której dociera³yby sy-gna³y z rynku sk³aniaj¹ce do bardziej odpowiedzialnych zachowañ.

265

ROZDZIA£ 12

JAK PRZYSPIESZYÆ PRZEBUDOWÊ?

Na konferencji kadry kierowniczej korporacji i banków w 1999 r. Robert Nef,szef szwajcarskiego Tiroler Wirtschaftsforum, poda³ w rozmowie ze mn¹ oryginal-n¹ definicjê techniki. „Technika – powiedzia³ – jest eksperymentowaniem naturyna cz³owieku”. Pytanie, przed którym dzisiaj stoimy, brzmi: jaki bêdzie wynik tegoeksperymentu?1

We wczeœniejszych rozdzia³ach przedstawiono zakres restrukturyzacji koniecznejdo zbudowania gospodarki ekologicznej. Skala niezbêdnych zmian dorównuje pil-noœci ich dokonania. Czas ucieka. Podstawowe pytanie, na które musi odpowie-dzieæ nasze pokolenie, to: czy jesteœmy w stanie powstrzymaæ degradacjê œrodowi-ska, zanim proces ten wymknie siê spod kontroli, prowadz¹c do za³amania gospo-darki œwiatowej?

Wolimy myœleæ, ¿e w dzisiejszych czasach taka tragedia nie mo¿e siê zdarzyæ,ale wystarczy przyjrzeæ siê sytuacji w Afryce, aby uœwiadomiæ sobie, co siê dzieje,kiedy pañstwa zwlekaj¹ z reakcj¹ na pojawiaj¹ce siê zagro¿enia – w tym przypadkuna rozprzestrzenianie siê wirusa HIV wywo³uj¹cego AIDS. Do tej pory zosta³o nimzara¿onych prawie 40 mln Afrykanów. Kilka krajów, wœród nich Botswana, Zimba-bwe i Afryka Po³udniowa, mo¿e straciæ do 2010 r. od 1/5 do 1/3 doros³ej ludnoœci. Liczbaofiar AIDS w Afryce mo¿e przewy¿szyæ liczbê ofiar drugiej wojny œwiatowej2.

Tak jak rz¹dy krajów afrykañskich patrz¹ bezczynnie na szerzenie siê AIDS,podobnie gabinety Indii i Chin nie reaguj¹ na opadanie poziomu wód gruntowych.Poniewa¿ mo¿liwoœci szybszego pompowania wody spod ziemi ni¿ tempo, w ja-kim natura jest w stanie j¹ uzupe³niæ, powsta³y dopiero w ubieg³ym wieku, œwiatniewiele wie, jak mo¿na zapobiegaæ wyczerpywaniu siê formacji wodonoœnych.


Wiemy, ¿e je¿eli nie rozwi¹¿emy tego problemu doœæ wczeœnie, to ryzykujemy zna-lezienie siê w jeszcze tragiczniejszej sytuacji, kiedy Ÿród³a siê wyczerpi¹ i trzebabêdzie dostosowaæ iloœæ pompowanej wody do jeszcze ni¿szego poziomu ich wy-dajnoœci.

Podobnie jak rz¹dy krajów afrykañskich nie reaguj¹ na rozprzestrzenianie siêHIV, a gabinety krajów azjatyckich – na opadanie poziomu wód gruntowych, StanyZjednoczone dopuszczaj¹ do wzrostu nasycenia atmosfery dwutlenkiem wêgla.Tak postêpuje pañstwo, które jest w stanie doprowadziæ w pojedynkê do zmianyklimatu Ziemi. Stany Zjednoczone mog³yby zmniejszyæ emisjê wêgla (pierwiast-kowego) o tê niewielk¹ iloœæ, jak¹ zapisano w protokole z Kioto jako cel do osi¹g-niêcia w 2010 r. i jeszcze na tym zyskaæ, ale wol¹ tego nie robiæ.

Inne pañstwa patrz¹, jak liczba ich mieszkañców roœnie, i niewiele robi¹, abyu³atwiæ kontrolê urodzeñ i propagowanie modelu niezbyt licznej rodziny. Po okre-sie szybkiego wzrostu liczby ludnoœci trwaj¹cym blisko 50 lat gospodarstwa rolneju¿ raz podzielone teraz s¹ dzielone ponownie, kiedy dorasta nowe pokolenie. Kur-czenie siê dzia³ek ziemi zmusza setki milionów ludzi do poszukiwania pracy albo wpobliskich miastach, albo za granic¹.

Pog³êbiaj¹ce siê niedobory wody i g³ód ziemi stawiaj¹ ludzi w rozpaczliwejsytuacji. W³aœnie ta beznadziejna walka o przetrwanie wygania ich z w³asnego kra-ju. W niektórych przypadkach ucieczka przed nêdz¹ koñczy siê œmierci¹, czegotragicznym œwiadectwem s¹ cia³a Meksykanów, którzy ci¹gle gin¹ przy próbachprzedostania siê przez Pustyniê Arizoñsk¹ do Stanów Zjednoczonych, i zw³oki Afry-kanów p³ywaj¹ce u wybrze¿y Hiszpanii, kiedy ich kruche ³odzie rozpadaj¹ siê przypróbach przep³yniêcia Morza Œródziemnego. G³ód ziemi, niedostatek wody, erozjagleby, pustynnienie, podnoszenie siê poziomu mórz – wszystkie te zjawiska zacho-dz¹ce w jednym czasie s¹ doskona³¹ recept¹ na wywo³anie migracji ludnoœci naskalê niemaj¹c¹ precedensu w dziejach.

Je¿eli nie bêdziemy w stanie zbudowaæ gospodarki ekologicznej, to œwiat, któ-ry zostawimy naszym dzieciom, bêdzie doprawdy niespokojny. Warunkiem restruk-turyzacji gospodarki jest przebudowa struktury podatków (zob. rozdzia³ 11). Jeœlito nam siê nie uda, to jest prawie pewne, ¿e nie bêdziemy w stanie przeciwstawiæsiê tendencjom, które zagra¿aj¹ naszej przysz³oœci. Je¿eli wysi³ków podejmowa-nych w tym kierunku nie wespr¹ wszystkie grupy spo³eczne – nie tylko rz¹dz¹cy,ale te¿ œrodki masowego przekazu, przedsiêbiorstwa, organizacje pozarz¹dowe, jed-nostki – to czeka nas niepowodzenie. Budowanie gospodarki ekologicznej nie jestwidowiskiem sportowym. Ka¿dy ma do odegrania jak¹œ rolê.

267

PRZYWÓDZTWO ONZ

W czasach, kiedy wiele problemów ekologicznych dotyczy dwóch lub wiêcejkrajów albo ca³ego œwiata, pañstwa zwykle oczekuj¹, ¿e inicjatywê przejmie Orga-nizacja Narodów Zjednoczonych. Pierwszym porozumieniem na temat ochrony œro-dowiska, uzgodnionym po powstaniu ONZ, by³a Miêdzynarodowa Konwencja oRegulacji Po³owów Wielorybów, wynegocjowana przez 57 krajów i podpisana wWaszyngtonie w 1946 r. W ci¹gu nastêpnego pó³wiecza ONZ odgrywa³a g³ówn¹rolê w uzgodnieniu 240 umów o ochronie œrodowiska, dotycz¹cych ró¿nych pro-blemów, poczynaj¹c od opieki nad ptakami wêdrownymi po ochronê warstwy ozo-nowej w stratosferze3.

W tym czasie ONZ zajmowa³a siê licznymi problemami degradacji œrodowi-ska. W maju 1985 r. naukowcy po raz pierwszy poinformowali o pojawieniu siê„dziury” ozonowej w stratosferze nad Antarktyk¹. Fakt ten zaniepokoi³ œrodowiskanaukowe, poniewa¿ warstwa ozonowa chroni ¿ycie na Ziemi przed szkodliwympromieniowaniem ultrafioletowym. Dwa lata póŸniej na konferencji ProgramuOchrony Œrodowiska NZ (UNEP) w Montrealu, która zgromadzi³a delegatów ze150 krajów, uzgodniono Protokó³ o Substancjach Niszcz¹cych Warstwê Ozonow¹. Toporozumienie stworzy³o podstawy do stopniowego wyeliminowania szeroko stosowa-nych zwi¹zków chlorofluorowêglowych (CFCs) – freonów, grupy chemikaliów bê-d¹cej g³ówn¹ przyczyn¹ niszczenia warstwy ozonowej; w ci¹gu nastêpnych 13 latich zu¿ycie zmniejszy³o siê o ponad 90%. Rokowania na temat Protoko³u Montre-alskiego i jego póŸniejsza realizacja nale¿¹ do najœwietniejszych dokonañ ONZ4.

Inne prze³omowe porozumienie – Konwencja o Handlu MiêdzynarodowymZagro¿onymi Gatunkami Dzikiej Fauny i Flory (CITES) zosta³o wynegocjowanew 1973 r. Upowa¿nia ono ONZ do aktywnej obrony zagro¿onych gatunków. Na tejpodstawie w 2001 r. podjêto próbê uratowania jesiotra w Morzu Kaspijskim. Zaso-by tej ryby, dostarczaj¹cej s³ynnego na œwiecie kawioru, katastrofalnie zmniejszy³ysiê na skutek nielegalnych po³owów, w zwi¹zku z czym ONZ zwo³a³a konferencjêzainteresowanych krajów – Rosji, Kazachstanu, Azerbejd¿anu i Turkmenistanu. Iran,który samodzielnie regulowa³ po³owy jesiotra na swoich wodach przybrze¿nych,nie by³ na ni¹ zaproszony. Korzystaj¹c z uprawnieñ wykonawczych, w³adze CITESzagrozi³y na³o¿eniem embarga na handel kawiorem, w razie gdyby kraje uczestni-cz¹ce w konferencji nie chcia³y wspó³dzia³aæ na rzecz uchronienia tej ryby przedwymarciem. Pierwszym dowodem znaczenia, jakie ma obecnie CITES, by³a decy-zja Rosji z lipca 2001 r. o zakazie przemys³owych po³owów jesiotra5.

Innym spoœród wielu osi¹gniêæ ONZ w dziedzinie ochrony œrodowiska jestKonwencja o Prawie Morza, która ustanowi³a przybrze¿n¹ strefê ekonomiczn¹ w

Jak przyspieszyæ przebudowê?


granicach do 200 mil. Pañstwom przyznano prawo regulowania po³owów w tejstrefie. Konwencja ta upowa¿nia rz¹dy do ochrony ³owisk przybrze¿nych i eksplo-atowania ich do granic zrównowa¿onej wydajnoœci.

ONZ odgrywa tak¿e pierwszoplanow¹ rolê w walce o ustabilizowanie klimatu.Zmobilizowa³a ona 2,6 tys. najwybitniejszych uczonych œwiata do pracy w Miê-dzyrz¹dowym Zespole do Oceny Zmian Klimatycznych (IPCC). Ten zespó³, dzie-l¹cy siê na wiele grup roboczych, publikuje co kilka lat raporty zawieraj¹ce naj-œwie¿sze dane o zmianach klimatu. Badania i prognozy IPCC wykorzystuje siêjako dokumentacjê w miêdzynarodowych rokowaniach na temat ustabilizowaniaklimatu6.

Mimo zawarcia w ci¹gu minionego pó³wiecza 240 miêdzynarodowych porozu-mieñ na temat ochrony œrodowiska jego degradacja trwa. Chocia¿ ONZ odnotowa³ana froncie ekologicznym liczne sukcesy, dystans miêdzy tym, co trzeba zrobiæ, atym, co zosta³o zrobione dla zapewnienia bezpiecznej przysz³oœci, powiêksza siê.Koniec koñców ONZ nie mo¿e posuwaæ siê naprzód szybciej, ni¿ pozwalaj¹ na tojej pañstwa cz³onkowskie.

Kiedy ONZ zwo³a³a pierwsz¹ konferencjê ekologiczn¹ w Sztokholmie w 1972 r.,nada³a tym samym raczkuj¹cemu ruchowi ochrony œrodowiska oficjalny status, czegomu dot¹d brakowa³o. Najwa¿niejszym osi¹gniêciem zwo³anego w 1992 r. SzczytuZiemi w Rio de Janeiro by³o przyjêcie Agendy 21 – obszernego dokumentu na te-mat zrównowa¿onego rozwoju. Chocia¿ zawiera³ on elementy tego, co mo¿e stano-wiæ podstawê zrównowa¿onej przysz³oœci, nie ma w nim propozycji rozwi¹zaniaproblemu koniecznych zmian systemowych w gospodarce.

Na wrzesieñ 2002 r. ONZ zwo³a³a Œwiatowy Szczyt na temat Zrównowa¿one-go Rozwoju do Johannesburga w Afryce Po³udniowej. Pod wieloma wzglêdami takonferencja mia³a byæ sprawdzianem, czy spo³ecznoœæ miêdzynarodowa jest goto-wa do podjêcia dzia³añ niezbêdnych do odwrócenia procesu degradacji œrodowiskanaturalnego, zanim bêdzie za póŸno. Bêd¹c tego œwiadom, sekretarz generalny ONZKofi Annan powiedzia³ w przemówieniu wyg³oszonym w 2001 r. z okazji nadaniatytu³ów naukowych na Uniwersytecie Tuftsa: „Musimy przestaæ byæ tak defensyw-ni ekonomicznie i zacz¹æ byæ bardziej odwa¿ni politycznie”7.

NOWE OBOWI¥ZKI PAÑSTW

Zbudowanie gospodarki ekologicznej wymaga przyjêcia wspólnej koncepcjiprzebudowy systemów podatkowych w skali globalnej i szerokiego porozumieniaw sprawie jej realizacji. Na pañstwach spoczywa odpowiedzialnoœæ za opracowanie

269

narodowych modeli gospodarki ekologicznej oraz za politykê gospodarcz¹ prowa-dz¹c¹ do realizacji jasno okreœlonych celów ekologicznych i w rezultacie do zbudo-wania takiej gospodarki. Bêdzie to wymaga³o systematycznej wspó³pracy z ekolo-gami, szczególnie gdy chodzi o restrukturyzacjê podatków i subsydiów koryguj¹c¹sygna³y rynkowe w sposób odzwierciedlaj¹cy prawdê ekologiczn¹.

Zdobywanie poparcia spo³ecznego dla tak zasadniczych zmian nie bêdzie ³a-twe, wymaga to bowiem przeciwstawienia siê grupom broni¹cym w³asnych ¿ywot-nych interesów ekonomicznych. Zrównowa¿ona gospodarka nie pojawi siê na za-sadzie przypadku, mo¿e byæ tylko rezultatem przemyœlanych, skoordynowanychwysi³ków œwiadomych celów obywateli, wspieraj¹cych silnych przywódców poli-tycznych. W budowaniu gospodarki ekologicznej nic nie mo¿e zast¹piæ polityczne-go przywództwa.

Do rz¹dów krajowych nale¿y opracowanie d³ugofalowych planów wskazuj¹-cych, dok¹d chcemy zmierzaæ i jak chcemy tam dotrzeæ. Podstawowe za³o¿eniatakiego planu s¹ doœæ oczywiste. Nale¿y do nich przywrócenie równowagi miêdzyemisj¹ wêgla (pierwiastkowego) a zdolnoœci¹ jego absorpcji, miêdzy iloœci¹ czer-panej wody a zdolnoœci¹ odnawiania siê jej Ÿróde³, miêdzy liczb¹ drzew wyciêtycha liczb¹ zasadzonych, miêdzy postêpami erozji a tempem regeneracji gleby orazmiêdzy liczb¹ urodzeñ a liczb¹ zgonów.

Równowaga miêdzy tymi wielkoœciami musi byæ tak czy inaczej przywrócona.Pytanie tylko – kiedy. Jeœli narody nie ustanowi¹ równowagi miêdzy liczb¹ urodzeña liczb¹ zgonów poprzez zmniejszenie rozrodczoœci, to natura w koñcu sama tozrobi, zwiêkszaj¹c liczbê zgonów. W przypadku wody wybór polega na tym, czyszybko doprowadzimy do zrównowa¿enia tempa wyczerpywania siê formacji wodo-noœnych z tempem uzupe³niania ubytków, kiedy jeszcze mamy na to czas, czy od³o¿y-my to do momentu, kiedy Ÿród³a wyczerpi¹ siê, a spowodowany tym spadek produk-cji ¿ywnoœci doprowadzi do potencjalnie katastrofalnych kryzysów ¿ywnoœciowych.

Bez wzglêdu na to, jak ogromnych wysi³ków mo¿e jeszcze wymagaæ budowagospodarki zdolnej do zrównowa¿onego rozwoju, prawie wszystkie cz¹stkowe ele-menty takiej gospodarki ju¿ istniej¹ w co najmniej jednym kraju. Na przyk³ad wChinach dzietnoœæ kobiet spad³a do mniej ni¿ dwojga dzieci i w ten sposób kraj tenwkroczy³ na drogê do ustabilizowania populacji w ci¹gu niewielu dziesiêcioleci.Dania zakaza³a budowy elektrowni wêglowych. Izrael rozwin¹³ technologiê zwiêk-szania produktywnoœci wody. Korea Po³udniowa doprowadzi³a do zalesienia znacz-nych powierzchni kraju. Kostaryka ma narodowy plan energetyczny, przewiduj¹cyprzestawienie siê wy³¹cznie na Ÿród³a odnawialne i pokrycie z nich ca³oœci krajo-wego zapotrzebowania na energiê. Niemcy przoduj¹ w eksperymencie maj¹cym na



celu zasadnicz¹ przebudowê struktury systemu podatkowego, polegaj¹c¹ na obni-¿eniu stawek podatku dochodowego i skompensowaniu tej obni¿ki zwiêkszonymopodatkowaniem zu¿ycia energii. Islandia zamierza staæ siê pierwszym na œwieciekrajem o gospodarce zasilanej wodorem. Stany Zjednoczone zahamowa³y od 1982 r.erozjê gleby o prawie 40%. Holendrzy wskazuj¹ œwiatu, jak projektowaæ systemytransportu miejskiego, w których podstawowa rola w zwiêkszaniu mobilnoœci miesz-kañców i polepszaniu warunków ¿ycia przypad³a rowerowi. Wreszcie Finlandiazabroni³a u¿ywania jednorazowych pojemników na napoje. Zadaniem, przed któ-rym stoi teraz ka¿dy kraj, jest z³o¿enie wszystkich elementów gospodarki ekolo-gicznej w ca³oœæ8.

Przekonywanie ludzi o absolutnej koniecznoœci zmian wymaga systematyczne-go gromadzenia i upowszechniania danych o stanie œrodowiska. Dotychczas pañ-stwa publikuj¹ co miesi¹c takie dane, jak liczba rozpoczêtych budów, wielkoœæ za-trudnienia, wydajnoœæ pracy, bilans wymiany handlowej z zagranic¹. Teraz istniejepotrzeba, aby zbiera³y one i publikowa³y systematycznie informacje o stanie œrodo-wiska, takie jak emisja wêgla (pierwiastkowego), liczba zasadzonych drzew, pro-duktywnoœæ wody, wskaŸniki wtórnego wykorzystania materia³ów, postêpy w top-nieniu lodów, liczba zainstalowanych turbin wiatrowych, abyœmy byli w stanie mie-rzyæ postêp na froncie ekologicznym.

Idealnym sposobem przekazywania danych by³yby regularne konferencje pra-sowe przedstawicieli rz¹du, na których omawiano by postêpy w budowie gospodar-ki ekologicznej. Przyczyni³oby siê to do podniesienia œwiadomoœci spo³eczeñstwana tyle, ¿e nie tylko zaakceptowa³oby ono konieczne zmiany, ale aktywnie by jewspar³o. Mog³aby to byæ np. konferencja prasowa na temat topnienia lodowców iczap lodowych na szczytach górskich oraz konsekwencji podnoszenia siê poziomumórz dla konkretnego kraju. W pañstwach, w których liczba ludnoœci nadal roœnie,regularne oceny wp³ywu tego wzrostu na zaopatrzenie w wodê i dostêpnoœæ ziemuprawnych na g³owê mieszkañca przyczyni³yby siê do zjednania poparcia opiniipublicznej dla projektów stabilizacji zaludnienia.

Energicznego wsparcia i pracy uœwiadamiaj¹cej ze strony pañstwa bêdzie wy-maga³o przestawienie gospodarki energetycznej opartej na wêglu na gospodarkêopart¹ na wodorze. O ile wielu aktywistów ochrony œrodowiska i energetyków zda-je sobie sprawê z takiej koniecznoœci, o tyle niewielu ludzi zna siê na œrodkach tech-nicznych, jakich trzeba w tym celu u¿yæ, albo na bodŸcach ekonomicznych, któresprawi¹, ¿e ta fundamentalna zmiana dokona siê zgodnie z zamierzeniami. Potrzeb-ne s¹ tak¿e doroczne raporty o postêpach w budowie gospodarki ekologicznej wposzczególnych krajach. Rola pañstwa, zawsze wa¿na, teraz jest jeszcze wa¿niejsza.

271

NOWA ROLA MEDIÓW

Szybki postêp w budowaniu gospodarki ekologicznej wymaga zasadniczej zmia-ny priorytetów spo³ecznych i zachowañ indywidualnych, nie tylko jako konsumen-tów, ale – co wa¿niejsze – jako aktywistów walcz¹cych o gospodarkê ekologiczn¹.Ludzie zmieniaj¹ sposób zachowania pod wp³ywem nowych informacji albo no-wych doœwiadczeñ. Naszym celem jest spowodowanie niezbêdnych zmian poprzezdostarczenie nowych informacji, poniewa¿ jeœli siê to nie uda, póŸniejsze dostoso-wania mog¹ byæ bolesne.

Maj¹c na uwadze skalê edukacyjnego wysi³ku, mamy sk³onnoœæ polegaæ zbytjednostronnie na tradycyjnym systemie szkolnictwa. Ale odstêp czasu, jaki dzieliprzekazanie wiedzy od nauczyciela do ucznia, a nastêpnie ewentualnie do decyden-ta powoduje, ¿e tradycyjny proces edukacji jest zbyt powolny, aby móg³ przyczyniæsiê do gruntownej restrukturyzacji gospodarki w doœæ krótkim czasie. Dlatego d¹-¿¹c do podniesienia ekologicznej œwiadomoœci opinii publicznej, musimy z koniecz-noœci polegaæ na œrodkach masowego przekazu. Tylko one maj¹ mo¿liwoœæ upo-wszechnienia niezbêdnych informacji w czasie pozostaj¹cym do naszej dyspozycji.

Œrodki masowego przekazu maj¹ fantastyczne mo¿liwoœci przekonywania opi-nii publicznej, je¿eli tylko zechc¹; aby siê o tym przekonaæ, wystarczy przypo-mnieæ ich rolê w ostatnich dziesiêcioleciach w uœwiadamianiu wp³ywu palenia nazdrowie. Akcja edukacyjna na temat ochrony œrodowiska w skali globalnej musi siêw szerokim zakresie opieraæ na najwiêkszych organizacjach medialnych, takich jakanglojêzyczne agencje prasowe Associated Press i Reuters, niemiecka DeutschePresse-Agentur (DPA), francuska Agence France Presse (AFP), japoñska KyodoNews Service, anglojêzyczna Press Trust of India (i w jêzykach lokalnych), rosyj-ska Tass, hiszpañska EFE i chiñska Xinhua. Niezykle wa¿n¹ rolê maj¹ do odegraniamedia elektroniczne, jak British Broadcasting Corporation (BBC), Voice of Ameri-ca (G³os Ameryki) i Cable News Network (CNN). W skali krajowej g³ówn¹ rolêodgrywaj¹ stacje telewizyjne, magazyny ilustrowane i gazety.

Jedn¹ z wad mediów jest to, ¿e na ogó³ nie przedstawiaj¹ one zjawiska w szer-szym ujêciu. Gazeta mo¿e poinformowaæ, ¿e topi¹ siê lody Alaski albo na Kiliman-d¿aro, ale nie zauwa¿y, ¿e lody topi¹ siê wszêdzie. Raport naukowy na temat top-nienia konkretnego lodowca czy czapy lodowej na jakiejœ górze oczywiœcie jest wia-domoœci¹ prasow¹, ale szersze przedstawienie tej tematyki nie wzbudza wiêkszegozainteresowania. To samo mo¿na powiedzieæ o hodowli ryb. Od czasu do czasuukazuj¹ siê reporta¿e z hodowli ³ososia w Norwegii, zêbacza na po³udniu StanówZjednoczonych albo innych ryb w Chinach. Ale przeciêtny czytelnik nigdy nie do-wie siê z gazet, ¿e w latach dziewiêædziesi¹tych hodowla ryb rozwija³a siê w tempie



11% rocznie i mo¿na siê spodziewaæ, i¿ do koñca bie¿¹cej dekady przewy¿szy œwia-tow¹ produkcjê wo³owiny. To jest rewelacja. Ale nikt jej nie przekazuje9.

Jedn¹ z przyczyn tej luki informacyjnej jest to, ¿e organizacja œrodków przeka-zu nie jest dostosowana do zajmowania siê problemami i tendencjami globalnymi.G³ówne koncerny medialne z regu³y dziel¹ siê na sekcje krajowe i zagraniczne. Teostatnie zatrudniaj¹ korespondentów zagranicznych obs³uguj¹cych jeden kraj lubregion. Ale dzia³ zagraniczny nie jest dzia³em globalnym, systematycznie zajmuj¹-cym siê problemami ogólnoœwiatowymi. Te czêsto pozostaj¹ niezauwa¿one, prze-ciekaj¹c przez dziury w przestarza³ej strukturze organizacyjnej mediów. W prze-sz³oœci, gdy dos³ownie ka¿da wiadomoœæ mia³a znaczenie tylko lokalne, kiedy nieby³o odczuwalnych zmian klimatu, „dziur” w warstwie ozonowej albo prze³owio-nych ³owisk oceanicznych, obs³uga tematyki globalnej nie by³a potrzebna. Dzisiajnajwa¿niejsze nowiny maj¹ zasiêg globalny, ale nie ma dzia³u globalnego, który bysiê nimi systematycznie zajmowa³.

Mimo pewnych s³aboœci niektóre koncerny medialne zamieszcza³y wzorowoprzygotowane materia³y na tematy ochrony œrodowiska. W Stanach Zjednoczonychwybija siê w tej dziedzinie ilustrowany tygodnik „Time”. Zwróci³ on na siebie uwa-gê 10 lat temu, kiedy – zamiast wyboru jak zwykle cz³owieka roku og³aszanego wpierwszym noworocznym numerze – zaskoczy³ czytelników wyborem planety roku– Ziemi, poœwiêcaj¹c ca³y numer analizie problemów ochrony œrodowiska, przedktórymi staje ludzkoœæ10.

PóŸniej, na wiosnê 1997 r., zespó³ „Time’a” przygotowa³ pod kierunkiem Char-lesa Alexandra specjalne wydanie miêdzynarodowe. Przedstawiono w nim – w spo-sób, w jaki uda³o siê to niewielu koncernom medialnym – wyj¹tkowy wymiar za-gro¿enia, przed jakim stawiaj¹ ludzkoœæ jej w³asne próby podtrzymywania postêpuekonomicznego w warunkach trwaj¹cej dewastacji œrodowiska11.

Po tym, jak prezydent Bush zaszokowa³ œwiat, odrzucaj¹c Protokó³ z Kioto,„Time” poœwiêci³ tej decyzji i jej skutkom jedno wydanie, przeznaczaj¹c 16 strontygodnika na omówienie wyników badañ podstawowych i dowodów potwierdzaj¹-cych zmiany klimatu. W tym wydaniu zamieszczono tak¿e wyniki badania opiniipublicznej, przeprowadzonego na zlecenie CNN i „Time’a”, które wykaza³o, ¿ewiêkszoœæ Amerykanów niepokoi siê ociepleniem klimatu, oraz oœwiadczenie 10wybitnych osobistoœci o œwiatowej renomie, wœród nich Jimmy’ego Cartera i Mi-chai³a Gorbaczowa, wzywaj¹ce prezydenta Busha do zaakceptowania Protoko³u zKioto12.

Do mediów zatroskanych o stan œrodowiska nale¿y tak¿e czo³owy japoñski dzien-nik gospodarczy „Nihon Kezai Shimbun”, który ma wiêcej czytelników ni¿ „Wall

273

Street Journal”. Dziennik ten opublikowa³ pod kierunkiem szefa dzia³u artyku³ówwstêpnych Tadahira Mitsuhashiego liczne ostre wyst¹pienia na temat ochrony œro-dowiska, wœród nich tak¿e popieraj¹ce postulat zredukowania do zera emisji sub-stancji szkodliwych w przemyœle13.

W skali miêdzynarodowej liderem w systematycznym propagowaniu proble-matyki ekologicznej jest CNN. Poza cotygodniowymi programami na ten tematCNN nada³a liczne audycje specjalne poœwiêcone œrodowisku.

Znaczenie wielkich korporacji medialnych polega m.in. na tym, ¿e mog¹ one wporê zwróciæ uwagê œwiatowej opinii publicznej na lokalne zagro¿enia œrodowiska,zanim przerodz¹ siê one w zagro¿enia globalne. Zainteresowanie mediów „dziur¹”ozonow¹, wykryt¹ w 1985 r. nad Antarktyk¹, odegra³o g³ówn¹ rolê w mobilizowa-niu ogólnoœwiatowego poparcia dla programu stopniowej eliminacji freonów. Me-diom przypada tak¿e czêœæ zas³ug w organizowaniu akcji przeciwko lokalnym za-gro¿eniom œrodowiska, co daje szansê odwrócenia groŸby powtórzenia siê ich gdzieindziej14.

Mimo wszystko nie wydaje siê mo¿liwe, aby œrodkom masowego przekazuuda³o siê podnieœæ ekologiczn¹ œwiadomoœæ spo³eczeñstwa na taki poziom, ¿e lu-dzie bêd¹ gotowi popieraæ zmiany niezbêdne do zbudowania gospodarki ekologicz-nej w wystarczaj¹co krótkim czasie. Nie jest to zadanie, którego wykonania mo¿nadomagaæ siê od wydawców i dziennikarzy (wiêkszoœæ z nich nie jest w istocie goto-wa podj¹æ siê takiego zadania). Ale nie ma innego wyjœcia. Stoimy w obliczu sytua-cji tak zasadniczo odmiennej od tego, z czym mieliœmy do czynienia w czasachnowo¿ytnych, ¿e potrzebne s¹ zupe³nie nowe inicjatywy.

POPARCIE KÓ£ GOSPODARCZYCH

Podobnie jak reszta spo³eczeñstwa, ko³a gospodarcze powinny byæ zaintereso-wane budow¹ gospodarki ekologicznej. Widoki na zyski nie mog¹ byæ dobre, je¿eligospodarka nie rozwija siê albo grozi za³amaniem. Ryzyko jest wyj¹tkowo wielkiew sektorze energetycznym, który jest nara¿ony na wiêksze trudnoœci ni¿ np. prze-mys³ spo¿ywczy. Aby rozwijaæ siê na zrównowa¿onych podstawach, przemys³ tenmusi byæ zmodernizowany, natomiast energetyka powinna zostaæ gruntownie prze-budowana.

Przedsiêbiorstwa sektora paliw kopalnych mog¹ wybieraæ w zasadzie tylkomiêdzy dwoma podejœciami: broniæ status quo albo dostrzec w programie stabiliza-cji klimatu najlepsz¹ w historii szansê na nowe inwestycje. Globalna Koalicja Kli-matyczna (Global Climate Coalition – GCC) – grupa przemys³owa w Stanach Zjed-



noczonych – zosta³a utworzona przez tych, którzy chcieli broniæ siê przed restruk-turyzacj¹ œwiatowej gospodarki energetycznej. Odrzucaj¹c Protokó³ z Kioto, GCCpodjê³a szeroko zakrojon¹ kampaniê dezinformacji i siania zamêtu w pogl¹dachamerykañskiego spo³eczeñstwa na pal¹cy problem zmian klimatycznych15.

Pojawienie siê pierwszej rysy we wspólnym froncie przedsiêbiorstw przemys³upaliw kopalnych sygnalizowa³o przemówienie szefa BP Johna Browne’a na Uni-wersytecie Stanforda w maju 1997 r. (zob. rozdzia³ 5). Przyzna³ on, ¿e zmiana kli-matu jest potencjalnie powa¿nym zagro¿eniem i oznajmi³, ¿e BP nie jest ju¿ kon-cernem naftowym tylko energetycznym. Przemówienie Browne’a wywo³a³o falêzaniepokojenia w œwiecie naftowców i szmer podniecenia wœród obroñców œrodo-wiska. Jedno z najwiêkszych towarzystw naftowych wy³ama³o siê z szeregów ko-alicji16.

Oœwiadczenie Browne’a zapocz¹tkowa³o proces zmian. Browne og³osi³ wy-cofanie siê BP z Globalnej Koalicji Klimatycznej. Ju¿ wczeœniej zrobi³ to Dupont.W nastêpnym roku kierownictwo Royal Dutch Shell powiadomi³o, ¿e te¿ opusz-cza Koalicjê, oœwiadczaj¹c, ¿e jego strategia nie daje siê pogodziæ z celami GCC.Podobnie jak BP, Shell nie uwa¿a³ siê ju¿ za koncern naftowy tylko energetycz-ny17.

W 1999 r. z GCC wycofa³a siê Ford Motor Company, a w pierwszych miesi¹-cach 2000 r. to samo zrobi³y w krótkich odstêpach czasu DaimlerChrysler, Texaco iGeneral Motors (GM). Z odejœciem GM, najwiêkszego na œwiecie koncernu samo-chodowego, koœci zosta³y rzucone. Rzecznik Sierra Club skomentowa³ to ¿artobli-wie: „Mo¿e jest ju¿ czas prosiæ, by ostatni zgasi³ œwiat³o”18.

Niektóre z wiêkszych korporacji nie tylko wyobra¿aj¹ sobie now¹ gospodarkê,ale zaczynaj¹ j¹ budowaæ. Jak stwierdzono w rozdziale 5, Royal Dutch Shell i Da-imlerChrysler przewodz¹ konsorcjum przedsiêbiorstw wspó³pracuj¹cych z rz¹demIslandii przy realizacji planu przekszta³cenia gospodarki tego kraju w pierwsz¹ wœwiecie gospodarkê opart¹ na energii wodorowej. W czerwcu 2000 r. ABB, gigantœwiatowej energetyki z central¹ w Szwajcarii, osi¹gaj¹cy obroty w wysokoœci 24mld dol. rocznie, og³osi³ program g³êbokiej restrukturyzacji firmy. Zapowiedziano,¿e od tego czasu bêdzie siê ona koncentrowaæ na rozwoju alternatywnych Ÿróde³energii, takich jak wiatr. Ujawniono, ¿e in¿ynierowie ABB skonstruowali nowymodel turbiny wiatrowej, nazwany Wind Former, zmniejszaj¹cy koszt generacjipr¹du w stosunku do najwydajniejszych z dotychczas eksploatowanych turbin o20%19.

ABB rezygnuje z dominuj¹cej pozycji w budowie wielkich elektrowni ciepl-nych – wêglowych, olejowych i gazowych, a tak¿e atomowych. W 1999 r. sprzeda-

275

³a towarzystwa skupiaj¹ce zak³ady energetyki cieplnej; najwiêksze z nich zosta³yprzejête przez francuski Alston oraz British Nuclear Fuels. W ten sposób zajê³a onapozycjê startow¹ do wejœcia szerokim frontem w sektor produkcji energii ze Ÿróde³odnawialnych. Jako towarzystwo kieruj¹ce siê wizj¹ nowej gospodarki energetycz-nej, ABB zamierza siê specjalizowaæ w budowie ma³ych elektrociep³owni zasila-nych si³¹ wiatrów, w kogeneracji oraz w produkcji ogniw paliwowych. Planuje te¿wykorzystanie techniki informacyjnej do integrowania tych rozproszonych obiek-tów we wspólnej sieci20.

Planuj¹c przysz³y rozwój, ABB ma na uwadze 755 mln gospodarstw domo-wych pozbawionych elektrycznoœci. Ogromna wiêkszoœæ z nich nie ma nawet mo¿-liwoœci pod³¹czenia siê do sieci przesy³owych. Firma jest przekonana, ¿e zainstalo-wanie na ich potrzeby ma³ych elektrowni wypadnie taniej ni¿ budowanie wielkichelektrowni cieplnych i sieci przesy³owych. Kreœl¹c wizjê nowej gospodarki energe-tycznej, ABB twierdzi, ¿e „...ma³e miasta mog¹ byæ zaopatrywane przez niewielkiezak³ady elektrociep³ownicze wykorzystuj¹ce ³¹cznie urz¹dzenia pr¹dotwórcze, elek-trownie wiatrowe, ogniwa paliwowe i fotoelektryczne, po³¹czone we wspólnej, elek-tronicznie sterowanej sieci umo¿liwiaj¹cej dostosowanie wydajnoœci poszczegól-nych Ÿróde³ do zmieniaj¹cej siê si³y wiatrów lub intensywnoœci promieniowanias³onecznego”21.

Wiele przedsiêbiorstw wyznaczy³o sobie zadania w zakresie ograniczenia emi-sji wêgla (pierwiastkowego), znacznie przekraczaj¹ce wymogi Protoko³u z Kio-to. Na przyk³ad Dupont planuje zmniejszenie emisji gazów powoduj¹cych efektcieplarniany, mierzonej ekwiwalentem CO

2, o 65% w stosunku do poziomu z

1990 r.22

W wyznaczaniu zadañ ekologicznych firmy innych ga³êzi przemys³u posuwaj¹siê nawet dalej. Nale¿y do nich Interface, producent wyk³adzin przemys³owych zAtlanty, i STMicroelectronics, w³oski producent pó³przewodników. Dyrektor gene-ralny Interface Ray Anderson sta³ siê za¿artym obroñc¹ œrodowiska w 1994 r. poprzeczytaniu ksi¹¿ki Paula Hawkinsa The Ecology of Commerce. Po szoku, jakiwywar³a na nim ta publikacja, sta³ siê on entuzjastycznym zwolennikiem budowygospodarki ekologicznej. Plany swojej firmy przedstawi³ w tygodniku „Fortune”nastêpuj¹co: „Moja firma Interface z Atlanty zmienia kurs, chce oprzeæ siê na trwa-³ych podstawach – rozwijaæ siê, nie niszcz¹c Ziemi, i produkowaæ bez zanieczysz-czeñ, odpadów czy u¿ywania paliw kopalnych. Jeœli nam siê to uda, to nasza firmai nasza sieæ zaopatrzenia nigdy ju¿ nie bêd¹ potrzebowa³y ani kropli ropy”23.

Interface nie bêdzie ani produkowaæ odpadów, ani emitowaæ zwi¹zków wêgla,staj¹c siê w ten sposób ca³kowicie niezale¿na od zewnêtrznych Ÿróde³ zasilania.



Zamiast sprzedawaæ dywany i wyk³adziny zamierza œwiadczyæ przedsiêbiorstwomus³ugi w tym zakresie; Anderson wyobra¿a to sobie tak: Interface zobowi¹zuje siêdo utrzymania wyk³adzin i dywanów w biurach klienta w okreœlonym stylu i naokreœlonym poziomie, powiedzmy, przez 10 lat. Zniszczone tkaniny wracaj¹ dofabryki, gdzie zostaj¹ rozw³óknione, a z odzyskanego surowca zrobione nowe wy-k³adziny i dywany, które wróc¹ na pod³ogi klientów. „Naszym celem – mówi An-derson – jest niedopuszczenie do straty ani jednej moleku³y z materia³u zu¿ytego nazrobienie dywanu”. Ten system, niewymagaj¹cy zu¿ycia nowych materia³ów i nie-pozostawiaj¹cy nic do wyrzucenia na œmietnik, bêdzie funkcjonowa³ w obiegu za-mkniêtym24.

Program ograniczenia emisji wêgla (pierwiastkowego) do zera Interface reali-zuje poprzez przestawienie siê na zasilanie swoich zak³adów ogniwami s³oneczny-mi i energi¹ wiatrow¹. W zamian za zu¿ycie pewnej dodatkowej iloœci energii, któ-rej nie mog¹ dostarczyæ Ÿród³a odnawialne, firma bêdzie sadziæ drzewa poch³ania-j¹ce wêgiel25.

STMicroelectronics, jeden z najwiêkszych na œwiecie producentów pó³prze-wodników, te¿ nastawia siê na dzia³alnoœæ nieprzynosz¹c¹ szkody œrodowisku. Pre-zes i dyrektor generalny tej firmy Pasquale Pistorio dorównuje zapa³em RayowiAndersonowi. Po zajêciu pierwszego miejsca wœród 14 towarzystw przemys³u pó³-przewodnikowego najœciœlej przestrzegaj¹cych norm ekologicznych Pistorio oœwiad-czy³: „Czas zwrotu kosztów jakiegokolwiek programu ekologicznego STM nie prze-kroczy³ 3 lat, natomiast nasza renoma jako »zielonego« lidera w przemyœle pó³-przewodnikowym pomaga nam w przyci¹ganiu m³odych talentów in¿ynierskich,co ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania naszego rozwoju i miejsca w czo³ówceprzemys³u zmieniaj¹cego œwiat”26.

Pistorio, podobnie jak Anderson, chce zbudowaæ przedsiêbiorstwo neutralnewobec œrodowiska i zamierza ten cel osi¹gn¹æ do roku 2010. Firma planuje zmniej-szyæ emisjê zwi¹zków wêgla, przestawiaj¹c siê do tego czasu na zasilanie z miesza-nych Ÿróde³ energii, przy czym 65% zu¿ycia przypadnie na kogeneracjê, 30% – naŸród³a konwencjonalne, a 5% – na odnawialne. Nie zlikwiduje to ca³kowicie emisjiCO

2 do atmosfery, jednak szkody skompensuje nasadzenie drzew zdolnych zaabsor-

bowaæ oko³o 1 mln ton wêgla (pierwiastkowego) rocznie. Przychód STMicroelectro-nics przekroczy³ w 1999 r. 5 mld dol., a zysk netto – 547 mln dol.; w 2000 r.wartoœæ sprzeda¿y oceniano na 6,7 mld dol., a zysk netto – na 1,3 mld dol.27

Jako moment ekologicznego nawrócenia Pistorio podaje lekturê State of theWorld 1994, raportu przygotowanego przez Worldwatch Institute. Od tego czasuprzyst¹pi³ on nie tylko do przebudowy swego przedsiêbiorstwa, ale co roku rozpro-

277

wadza angielskie, w³oskie i francuskie edycje tego raportu wœród wy¿szej kadryswoich pracowników oraz czo³owych polityków i biznesmenów w Europie28.

Te dwie firmy s¹ modelami przysz³ych przedsiêbiorstw, które stworz¹ gospo-darkê ekologiczn¹. Obaj dyrektorzy generalni popieraj¹ ideê restrukturyzacji syste-mów podatkowych, polegaj¹c¹ na obni¿ce stawek podatku dochodowego i pod-wy¿ce stawek podatku pobieranego od dzia³alnoœci zanieczyszczaj¹cej œrodowisko,w tym od emisji wêgla (pierwiastkowego), przyczyniaj¹cej siê do zmiany klimatuna Ziemi. Oba przedsiêbiorstwa, reprezentuj¹ce ró¿ne ga³êzie przemys³u i odmien-ne kultury, maj¹ identyczne cele. Chc¹ staæ siê korporacjami zaspokajaj¹cymi ludz-kie potrzeby, zapewniaj¹cymi swoim udzia³owcom wysokie zyski i nieszkodz¹cy-mi œrodowisku naturalnemu. Ich dyrektorzy generalni powziêli takie postanowieniez tych samych powodów. Zrozumieli, ¿e gospodarka jest ca³kowicie zale¿na odzasilaj¹cych j¹ ekosystemów. Jeœli te systemy ulegaj¹ degradacji, to na degradacjêgospodarki nie trzeba bêdzie d³ugo czekaæ. Ich postawa nie wynika w istocie rzeczyz altruizmu, tylko z dobrze pojêtego w³asnego interesu. Obaj podkreœlaj¹, ¿e „byciezielonym” op³aca siê. Nie powinno to raczej dziwiæ, poniewa¿ bardziej utalentowa-ni mened¿erowie lepiej rozumiej¹ te¿ znaczenie ochrony œrodowiska. Ci, co trzy-maj¹ siê nawyków z przesz³oœci i próbuj¹ utrzymaæ status quo, zwykle nie s¹ te¿zdolnymi mened¿erami. Od czasu gdy w 1994 r. Ray Anderson zacz¹³ przestawiaæswoj¹ firmê na „zielone” tory rozwoju, sprzeda¿ podskoczy³a o 77%, zyski wzros³yo 81%, a gie³dowa wartoœæ spó³ki – o 70%. Amory Lovins, ekspert od spraw efek-tywnoœci energetycznej z wieloletni¹ praktyk¹, który by³ doradc¹ Andersona, za-uwa¿a, ¿e pracownicy dzia³ów sprzeda¿y przejmuj¹ wizjê swoich szefów i staj¹ siê¿arliwymi obroñcami œrodowiska. „W »zielonych« przedsiêbiorstwach to siê czê-sto zdarza – mówi Lovins. Usuniêcie sprzecznoœci miêdzy koniecznoœci¹ zarabia-nia na ¿ycie a robieniem tego w sposób, z którego mog¹ byæ dumne w³asne dzieci,wyzwala ogrom energii”29.

ORGANIZACJE SPO£ECZNE I JEDNOSTKI

Niewiele dziedzin ludzkiej dzia³alnoœci zosta³o tak zdominowanych przez or-ganizacje pozarz¹dowe jak ruch ochrony œrodowiska. Na ogó³ powstaj¹ one z my-œl¹ o wype³nieniu luk, jakie pozostawiaj¹ pañstwo i ko³a gospodarcze. W krajachuprzemys³owionych i w pañstwach rozwijaj¹cych siê pojawi³y siê dos³ownie tysi¹cestowarzyszeñ. W odró¿nieniu od grup specjalnych interesów, wiêkszoœæ z nich na-le¿y do kategorii organizacji u¿ytecznoœci publicznej. Organizacje ekologiczne mog¹mieæ charakter lokalny, skupiaj¹c zaledwie garstkê cz³onków d¹¿¹cych do osi¹g-



niêcia jakiegoœ konkretnego celu. Inne reprezentuj¹ okreœlone œrodowiska i maj¹zasiêg globalny pod wzglêdem zarówno sk³adu cz³onków, jak i stawianych sobiecelów. Liczba cz³onków mo¿e przy tym wahaæ siê od kilkunastu osób do kilkumilionów. Na przyk³ad Œwiatowa Organizacja Ochrony Natury (WWF), której liczbacz³onków wzros³a z 570 tys. w 1985 r. do 5,2 mln w 1995 r., wywiera wiêkszy wp³ywna politykê ekologiczn¹ ni¿ niejeden rz¹d. Stowarzyszenia obroñców œrodowiskaodgrywaj¹ wa¿n¹ rolê edukacyjn¹ za poœrednictwem komunikatów prasowych, pism,biuletynów, witryn w Internecie i poczty elektronicznej. Kiedy podejm¹ skoordy-nowan¹ kampaniê w jakiejœ sprawie, mog¹ staæ siê potê¿n¹ si³¹ polityczn¹30.

Cennym narzêdziem wspomagaj¹cym budowê gospodarki ekologicznej jestInternet jako œrodek mobilizacji politycznego poparcia dla programów ochrony œro-dowiska. Tysi¹ce pozarz¹dowych organizacji ekologicznych maj¹ swoje witryny iadresatów poczty elektronicznej, za poœrednictwem której upowszechniaj¹ infor-macje na najwa¿niejsze tematy. Zaanga¿owane jednostki mog¹ zestawiæ w³asne tegorodzaju listy i rozsy³aæ informacje ekologiczne do setek, jeœli nie tysiêcy przyjació³i wspó³pracowników.

Badania prowadzone przez organizacje ekologiczne dostarczaj¹ informacji, któ-rymi mog¹ siê kierowaæ aktywiœci ochrony œrodowiska. Worldwatch Institute, za³o-¿ony w 1974 r. w Waszyngtonie, by³ pierwszym oœrodkiem badawczym o global-nym zasiêgu; w 1982 r. zosta³y utworzone: Instytut Zasobów Œwiatowych (WRI),równie¿ w Waszyngtonie oraz Instytut Wuppertalski w Niemczech. Badania pro-wadzone przez zespo³y naukowców z tych i innych instytutów by³y wa¿n¹ podsta-w¹ dyskusji w czasie Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r.

Seria raportów State of the World, które od 1984 r. zacz¹³ publikowaæ World-watch Institute, maj¹ na celu wype³nienie luk w dorocznych raportach ONZ. Naprzyk³ad Œwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) publikuje The State of the World’sHealth, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wy¿ywienia i Rolnictwa(FAO) – The State of Food and Agriculture, a Fundusz Ludnoœciowy NZ (UNFPA)– The State of the World’s Population. Ale dopóki UNEP nie zacz¹³ opracowywaæwszechstronnego raportu pt. Global Environmental Outlook, ONZ nie publikowa³asystematycznie ocen stanu œrodowiska. O odczuwanym braku informacji o œrodo-wisku œwiadczy fakt, ¿e doroczna publikacja Worldwatch Institute – State of theWorld – zosta³a przet³umaczona na ponad 30 jêzyków.

Instytut Zasobów Œwiatowych koordynuje badania prowadzone w ramach ogól-noœwiatowego programu badawczego pn. Millennium Ecosystem Assessment. Dojego realizacji WRI wci¹gn¹³ Bank Œwiatowy, UNEP i Program NZ na rzecz Roz-woju (UNDP). Ma to byæ najambitniejsza, najbardziej szczegó³owa ocena stanu

279

ekosystemów, jak¹ kiedykolwiek podjêto. W pracach badawczych uczestnicz¹ naj-wa¿niejsze œrodowiska naukowe i setki uczonych. Maj¹ oni na celu dostarczenieinformacji o stanie obecnym i przysz³ej kondycji ekosystemów, mog¹cych byæ pod-staw¹ polityki ekologicznej w przysz³oœci31.

Na przeciwleg³ym skrzydle ruchów ekologicznych wystêpuje organizacja ak-tywistów ruchu ekologicznego Greenpeace. D¹¿y ona do tych samych celów coinstytuty badawcze, jednak w odró¿nieniu od tych ostatnich, które wspieraj¹ postu-laty zmian analizami i informacj¹, toczy boje polityczne i organizuje akcje obliczo-ne na mobilizacjê opinii publicznej. Na przyk³ad groŸba bojkotu produktu jakiegoœprzedsiêbiorstwa, zorganizowanego przez Greenpeace, mo¿e sk³oniæ je do zmianysposobu dzia³ania. Dowiod³y tego dramatyczne wydarzenia z 1996 r., kiedy Shellzamierza³ pozbyæ siê zu¿ytej platformy wiertniczej Brent Spar, zatapiaj¹c j¹ w Mo-rzu Pó³nocnym. Sprzeciw Greenpeace wobec planu Shella przybra³ postaæ bojkotustacji benzynowych tej firmy w Niemczech. Spadek sprzeda¿y benzyny zmusi³ j¹do rezygnacji z tego zamiaru i opracowania innego sposobu usuniêcia platformy32.

Organizacje spo³eczne bardzo umocni³y miêdzynarodow¹ pozycjê dziêki po-stêpowi w rozwoju œrodków komunikacji, w szczególnoœci faksów, poczty elektro-nicznej i telefonów komórkowych. Na przyk³ad w 1998 r. rz¹dy 29 bogatych kra-jów podjê³y negocjacje za zamkniêtymi drzwiami w sprawie zawarcia miêdzynaro-dowej umowy o warunkach inwestowania. Organizacje pozarz¹dowe na ca³ym œwie-cie zaprotestowa³y przeciw poufnemu trybowi prac na tym projektem i do tegostopnia zaalarmowa³y opiniê publiczn¹, ¿e doprowadzi³y do przerwania rokowañ.Œrodowiska, które sprzeciwia³y siê zawarciu takiej umowy, obawia³y siê, ¿e przy-czyni siê ona do zani¿enia standardów ekologicznych oraz p³ac, ¿e – jak siê wyrazi³jeden z analityków – zapocz¹tkuje to „wyœcig do piwnicy”33.

Pod koniec 1999 r. Œwiatowa Organizacja Handlu, utworzona w 1995 r. jakosukcesorka Uk³adu Ogólnego w sprawie Ce³ i Handlu (GATT), zwo³a³a konferen-cjê w Seattle w celu ustalenia tematyki nowej rundy rokowañ handlowych, tj. Run-dy Milenijnej. Mimo krótkiego okresu dzia³alnoœci WTO da³a siê poznaæ jako orga-nizacja przywi¹zuj¹ca wagê jedynie do najwa¿niejszych zagadnieñ ekonomicznychi raczej ma³o troszcz¹ca siê o ekologiczne i spo³eczne skutki polityki handlowej.Dos³ownie w ka¿dym przypadku, kiedy dochodzi³o do konfliktu miêdzy rozwojemhandlu a ochron¹ œrodowiska, WTO rozstrzyga³a sprawê na korzyœæ handlu34.

Inicjatywa WTO zaalarmowa³a obroñców œrodowiska, zwi¹zki zawodowe i rz¹dykrajów rozwijaj¹cych siê, które czêsto Ÿle wychodzi³y na liberalizacji handlu miêdzy-narodowego. Spotkanie w Seattle zgromadzi³o oko³o 5 tys. delegatów i polityków, wtym ministrów ochrony œrodowiska i handlu, z ponad 150 krajów. Ale pojawi³o siê tam



te¿ 50 tys. protestuj¹cych, którzy uciekli siê do metody obywatelskiego niepos³uszeñ-stwa, dezorganizuj¹c komunikacjê i utrudniaj¹c obrady. W tej sytuacji, przypominaj¹-cej demonstracje antywojenne z pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych, interweniowa³a ame-rykañska Gwardia Narodowa, która u¿y³a gazu ³zawi¹cego i aresztowa³a setki ma-nifestantów. Wprowadzono godzinê policyjn¹ od zmierzchu do œwitu. Piêædziesi¹tkwarta³ów w œródmieœciu Seattle uznano za „strefê zakazan¹ dla manifestacji”35.

W koñcu obrady zosta³y przerwane, g³ównie z powodu sprzeciwu opinii pu-blicznej, niezadowolonej z powodu niepoœwiêcenia nale¿ytej uwagi problemomochrony œrodowiska i ubóstwa. Funkcjonariusze WTO byli zszokowani, a niektó-rzy z nich nigdy po tych wydarzeniach nie doszli do siebie. I nie powinni. Je¿eli nieuœwiadamiali sobie powagi problemów ekologicznych i spo³ecznych przed manife-stacjami w Seattle, to teraz je doceni¹. Wiêkszoœæ agend ONZ, Banku Œwiatowegoi poszczególnych pañstw uznaje, ¿e rozgrywaj¹cymi s¹ teraz organizacje pozarz¹-dowe, ¿e broni¹ one interesów spo³ecznych czêsto skuteczniej ni¿ politycy z wybo-ru poch³oniêci rozgrywkami politycznymi. Organizacje spo³eczne zdoby³y doœwiad-czenie, wiedzê i przyswoi³y metody analizowania problemów i przeciwstawianiasiê rz¹dom, które ich zdaniem zachowuj¹ siê nieodpowiedzialnie. Nie s¹ one teraztraktowane jedynie jak marginalni krytycy, ale bardziej jak partnerzy w negocja-cjach uczestnicz¹cy w ustalaniu tematyki konferencji miêdzynarodowych.

Od czasu do czasu niektóre pañstwa albo grupa pañstw popieraj¹ stanowiskoorganizacji pozarz¹dowych w jakiejœ sprawie. Na przyk³ad w 1997 r. Tajwan ujaw-ni³ zamiar sk³adowania odpadów nuklearnych w Korei Pó³nocnej. Nie chc¹c lub niemog¹c znaleŸæ dla nich miejsca we w³asnym kraju, rz¹d Tajwanu chcia³ wykorzy-staæ tragiczne ubóstwo Korei Pó³nocnej i kupiæ jej zgodê na sk³adowanie na jejterytorium zu¿ytego paliwa z elektrowni atomowych. Rz¹d Korei Po³udniowej ipotê¿na krajowa Federacja Ruchów Ekologicznych po³¹czy³y si³y w proteœcie prze-ciwko tym zamiarom. I w koñcu postawi³y na swoim36.

W 1997 r. luŸna koalicja oko³o 400 organizacji pozarz¹dowych oraz rz¹d kana-dyjski zainicjowa³y kampaniê na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych.Chocia¿ sprzeciwia³y siê temu Stany Zjednoczone, organizacje pozarz¹dowe zmo-bilizowa³y wystarczaj¹co silne poparcie opinii publicznej, aby sk³oniæ 122 pañ-stwa do podpisania traktatu zakazuj¹cego stosowania takich min. Do tej poryratyfikowa³o go 117 pañstw. Traktat wszed³ w ¿ycie 1 marca 1999 r. Nowe œrodkikomunikacji odegra³y zasadnicz¹ rolê w zabiegach o polityczne poparcie projektuzakazu37.

W œwiatowym ruchu ekologicznym wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ te¿ jednostki. Autor-kê ksi¹¿ki Silent Spring, Rachel Carson, wielu uwa¿a za za³o¿ycielkê nowoczesne-

281

go ruchu ochrony œrodowiska. Jej ksi¹¿ka na temat stosowania pestycydów, takichjak DDT, które zagra¿aj¹ populacji ptaków, okaza³a siê bardzo na czasie, poniewa¿rz¹d Stanów Zjednoczonych nie reagowa³ na to zagro¿enie.

Za³o¿yciel CNN Ted Turner sta³ siê wzorem filantropa po tym jak w 1997 r.podarowa³ ONZ 1 mld dol. na finansowanie projektów stabilizacji liczby ludnoœci,ochrony œrodowiska i opieki zdrowotnej. Aby transferowaæ te œrodki, doprowadzi³do powstania oenzetowskiej fundacji. Móg³ zadysponowaæ, aby fundacja ta po-wsta³a dopiero po jego œmierci, jednak jego zdaniem powaga sytuacji wymaga³a,aby miliarderzy niezw³ocznie zaanga¿owali siê w rozwi¹zywanie najbardziej pal¹-cych problemów œwiata, zanim sprawy wymkn¹ siê spod kontroli i bêd¹ nie doopanowania. Bardzo mo¿liwe, ¿e przyk³ad Turnera wp³yn¹³ na postawê szefa Mi-crosoftu Billa Gatesa i innych œwie¿o upieczonych miliarderów. Gates za³o¿y³ w³a-sn¹, obecnie najwiêksz¹ na œwiecie, fundacjê, która na poprawê opieki zdrowotneji stabilizacjê populacji w krajach rozwijaj¹cych siê przeznacza nieporównywalniewiêksze œrodki, ni¿ wynosz¹ wydatki z bud¿etu niejednego pañstwa38.

Wœród szeregowych dzia³aczy wzorem dla ekologów na ca³ym œwiecie jestWangari Maathai, która zmobilizowa³a kobiety w Kenii do sadzenia drzew. D¹¿yona do ponownego zalesienia tego kraju w celu uzdrowienia œrodowiska naturalne-go. Za czêste ataki na skorumpowanych polityków by³a wielokrotnie bita i zastra-szana. Z kolei Chico Mendes zorganizowa³ zbieraczy kauczuku w Amazonii doobrony drzew bêd¹cych podstaw¹ ich utrzymania. Przeciwstawili siê oni wielkimranczerom, którzy chcieli przemieniæ lasy tego regionu w pastwiska. Chocia¿ Men-des zap³aci³ najwy¿sz¹ cenê, zastrzelony przez wynajêtych morderców, stworzonyprzez niego ruch jest nadal ¿ywy39.

Organizacje spo³eczne i jednostki przyczyni³y siê do przeprowadzenia wieluzasadniczych zmian; odegra³y g³ówn¹ rolê w zahamowaniu rozwoju energetyki ato-mowej, uczuleniu opinii publicznej na zmiany klimatu i wpisaniu kwestii niedostat-ku wody na listê dyskutowanych problemów globalnych. Obecnie wyzwaniem dlaruchu ekologicznego jest takie poszerzenie pola dzia³ania, aby móg³ on promowaæjednolit¹ koncepcjê gospodarki ekologicznej i wspólnie pracowaæ nad jej urzeczy-wistnieniem.

PRZEKROCZYÆ PRÓG

Badacze procesów spo³ecznych czêsto pos³uguj¹ siê terminem „próg przemian”.Pojêcie progu w ekologii czêsto jest u¿ywane w odniesieniu do zrównowa¿onejwydajnoœci ekosystemów, oznacza punkt, którego przekroczenie mo¿e spowodo-



waæ szybkie, niekiedy nieprzewidywalne zmiany tendencji rozwojowych. Takie nag³ezmiany s¹ prawdopodobne, chocia¿ wyzwalaj¹ce je progi trudniej zidentyfikowaæ iprzewidzieæ. Do bardziej dramatycznych przyk³adów przekroczenia takich progównale¿y zapocz¹tkowanie przewrotu politycznego w Europie Œrodkowej i Wschod-niej w latach 1989–1990 oraz gwa³townego odwrotu od palenia papierosów w Sta-nach Zjednoczonych.

Zmiany polityczne w Europie Œrodkowej i Wschodniej nast¹pi³y bez wyraŸ-nych sygna³ów zapowiadaj¹cych ich nadejœcie. Mog³o siê wydawaæ, ¿e pewnegoranka ludzie obudzili siê i uœwiadomili sobie, ¿e wielki socjalistyczny eksperyment,z jego monopartyjnym systemem politycznym i centralnie planowan¹ gospodark¹,skoñczy³ siê. Zrozumieli to nawet ludzie sprawuj¹cy w³adzê, dziêki czemu ta poli-tyczna rewolucja dokona³a siê w zasadzie bezkrwawo. Co ciekawe – w latach osiem-dziesi¹tych w pismach poœwiêconych naukom politycznym nie ukaza³y siê ¿adneartyku³y przewiduj¹ce te fundamentalne zmiany systemu rz¹dów. Chocia¿ niezbytdobrze rozumiemy ich mechanizm, jednak wiemy, ¿e w pewnym momencie zmia-ny w Europie Œrodkowej i Wschodniej osi¹gnê³y masê krytyczn¹, ¿e przyszed³ czas,kiedy o potrzebie zmian przekona³o siê tak wielu ludzi, i¿ sta³y siê one nieuchronne.

Wed³ug tego samego schematu rozwija³a siê sprawa palenia papierosów w Sta-nach Zjednoczonych. Na pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych palenie papierosów by³owœród Amerykanów coraz popularniejsze; na³óg ten agresywnie upowszechnialiproducenci. Potem, w roku 1964, naczelny lekarz USA opublikowa³ raport na tematzwi¹zku miêdzy paleniem papierosów a zdrowiem – pierwszy z serii raportów naten temat, jakie ukazywa³y siê od tego czasu prawie co roku. Te raporty oraz relacjeprasowe o wynikach tysiêcy inspirowanych nimi projektów badawczych doprowa-dzi³y do zasadniczej zmiany podejœcia ludzi nie tylko do w³asnego na³ogu palenia,ale i do biernego wch³aniania dymu papierosowego.

Ta zmiana nastrojów by³a tak radykalna, ¿e w listopadzie 1998 r. przemys³ tyto-niowy zgodzi³ siê skompensowaæ rz¹dom stanowym wydatki z kasy Medicare ponie-sione w przesz³oœci na leczenie chorób zwi¹zanych z paleniem, chocia¿ jego przedsta-wiciele przez dziesiêciolecia zeznawali pod przysiêg¹, ¿e nie ma dowodów na istnieniezwi¹zku miêdzy paleniem a zdrowiem. To porozumienie z rz¹dami 46 stanów orazoddzielne porozumienia z 4 pozosta³ymi stanami zawarte wczeœniej ³¹cznie opiewa³yna sumê 251 mld dol. (zob. rozdzia³ 11). Gdyby ktoœ, powiedzmy, w 1995 r. przewidy-wa³, ¿e przemys³ tytoniowy ust¹pi i zgodzi siê na zap³acenie tego ogromnego odszko-dowania, wyda³oby siê to nie do wiary. W tym czasie przemys³ ten ci¹gle jeszczewynajmowa³ ekspertów medycznych zaœwiadczaj¹cych przed komisjami kongresowy-mi, ¿e nie ma dowodów na istnienie zwi¹zku miêdzy paleniem a stanem zdrowia40.

283

Przewrót w podejœciu do palenia papierosów w Stanach Zjednoczonych spo-wodowa³ zmianê obyczajów; liczba wypalonych papierosów w przeliczeniu na 1mieszkañca spad³a z najwy¿szego poziomu 2810 sztuk w 1980 r. do 1633 sztuk w1999 r., czyli o 42%. Podobne tendencje wyst¹pi³y w innych krajach, prowadz¹cdo spadku liczby papierosów wypalanych przez 1 mieszkañca globu, licz¹c od naj-wy¿szego poziomu z 1990 r., o 11%. We Francji liczba papierosów wypalonychprzez 1 mieszkañca zmniejszy³a siê w stosunku do najwy¿szego poziomu z 1985 r.o 19%, w Chinach – o 8 % w stosunku do1990 r. i w Japonii – o 4% w porównaniuz 1992 r.41

Podbudowana tym sukcesem, a równoczeœnie œwiadoma tego, ¿e oko³o 4 mlnludzi przedwczeœnie umiera z powodu palenia papierosów, Œwiatowa OrganizacjaZdrowia pod kierunkiem by³ej premier Norwegii Gro Harlem Brundtland prowa-dzi ogólnoœwiatow¹ kampaniê maj¹c¹ na celu ca³kowite wyplenienie tego na³o-gu. Zapocz¹tkowa³y j¹ badania i akcja informacyjna prowadzona w kraju. Informa-cje o wp³ywie palenia na zdrowie zawarte w publikowanych od dziesiêcioleci nie-zliczonych raportach by³y regularnie upowszechniane przez media i wykorzysty-wane przez organizacje spo³eczne do pozyskiwania poparcia dla kampanii antyni-kotynowej42.

Wczeœniejszy, o wiele bardziej zdecydowany zwrot w nastawieniu opinii spo-³ecznej w Stanach Zjednoczonych, mo¿e nam lepiej uzmys³owiæ, jak mo¿na doko-naæ koniecznych zmian gospodarczych. W latach 1940–1941 w Stanach Zjedno-czonych toczy³y siê gor¹ce dyskusje na temat tego, czy nale¿y mieszaæ siê dowojny w Europie. Chocia¿ wiêkszoœæ Amerykanów by³a temu przeciwna, prezy-dent Franklin D. Roosevelt czu³, ¿e udzia³ w wojnie jest nieunikniony. Jednakwiêkszoœæ zwyk³ych ludzi nie chcia³a daæ siê ponownie wci¹gn¹æ w europejskiekonflikty wewnêtrzne, przypominaj¹c, ¿e w pierwszej wojnie œwiatowej stra-ci³o ¿ycie 160 tys. m³odych mê¿czyzn, a i tak nie uda³o siê zapewniæ trwa³egopokoju.

Siódmego grudnia 1941 r. nast¹pi³ japoñski atak na Pearl Harbor, w wynikuktórego uleg³a zniszczeniu amerykañska flota Pacyfiku. Dyskusje siê skoñczy³y.USA wypowiedzia³y wojnê i og³osi³y mobilizacjê. Sytuacja zmieni³a siê bardzoszybko. Ludzie pracuj¹cy w fabrykach i biurach nastêpnego dnia æwiczyli na po-ligonach. Gospodynie domowe nagle stanê³y przy liniach produkcyjnych. Chryslerprodukuj¹cy samochody osobowe nastêpnego dnia wytwarza³ czo³gi. Wpro-wadzono ograniczenia w zu¿yciu benzyny, kauczuku i cukru. Ca³a gospodarkaamerykañska zosta³a niemal z dnia na dzieñ przestawiona na tory wojenne. Wraz zatakiem na Pearl Harbor Stany Zjednoczone przekroczy³y próg wojny.



Teraz, kiedy stoimy przed koniecznoœci¹ ca³kowitej przebudowy gospodarkiœwiatowej, przed kopernikañskim przewrotem w myœleniu ekonomicznym, musi-my przekroczyæ taki sam próg. Kierunki zmian zachodz¹cych w ostatnich latach wœrodowisku naturalnym zmierzaj¹ do zmiany paradygmatu na korzyœæ gospodarkiekologicznej. Przez ca³e lata by³y one spychane na margines przez decydentów po-litycznych jako problemy szczególnego zainteresowania grup interesów, jednak wmiarê, jak zaczê³y wp³ywaæ bardziej bezpoœrednio na warunki ¿ycia zwyk³ych lu-dzi, podejœcie do tych problemów zaczê³o siê zmieniaæ.

Te zmiany s¹ ju¿ widoczne np. w energetyce. Wiêkszoœæ kadry kierowniczej wtej ga³êzi gospodarki zrozumia³a, ¿e rezygnacja z wêgla i oparcie siê na wodorzejest niemal przes¹dzone. Zmienia siê stosunek do ró¿nych Ÿróde³ energii. Wêgiel,który napêdza³ rewolucjê przemys³ow¹ w pierwszym okresie, teraz traktuje siê jakbarbarzyñcê wœród paliw. Najchêtniej widzianym paliwem kopalnym jest gaz ziemny.

Zmieni³ siê tak¿e stosunek do energii atomowej. Katastrofa elektrowni atomo-wej w Czarnobylu na pocz¹tku kwietnia 1986 r. zrobi³a wiêcej ni¿ setki studiów natemat ryzyka zwi¹zanego z korzystaniem z energii nuklearnej: sprawi³a, ¿e zagro-¿enie przybra³o konkretn¹ postaæ. W pó³nocnych W³oszech tu¿ po katastrofie uzna-no za niezdatne do spo¿ycia œwie¿e warzywa.

W³adze polskie zorganizowa³y akcjê rozdzielania tabletek jodyny wœród dzie-ci. Zagro¿one zosta³y podstawy bytu Lapoñczyków w pó³nocnej Skandynawii, kie-dy okaza³o siê, ¿e miêso reniferów jest zbyt radioaktywne, aby dopuœciæ je do sprze-da¿y. W samym Zwi¹zku Radzieckim 100 tys. ludzi zamieszka³ych w pobli¿u elek-trowni musia³o opuœciæ swoje domy43.

Najistotniejsze jest jednak to, ¿e energia atomowa nie jest ju¿ op³acalnym eko-nomicznie Ÿród³em zaspokajania potrzeb energetycznych. Tam, gdzie rynki energe-tyczne zosta³y otwarte dla konkurencji, jak w Stanach Zjednoczonych, nie rozpo-czyna siê budowy reaktorów atomowych. Kiedy koszty zamykania elektrowni ato-mowych, mog¹ce zrównaæ siê z kosztami ich budowy, oraz koszty sk³adowaniazu¿ytego paliwa wliczy siê do ogólnego rachunku kosztów, nie mo¿na mieæ w¹tpli-woœci, ¿e energia atomowa nie ma ekonomicznej przysz³oœci.

W jaskrawym przeciwieñstwie do tego w oczach opinii publicznej energetykawiatrowa szybko zyskuje na popularnoœci. W Stanach Zjednoczonych, gdzie napocz¹tku lat osiemdziesi¹tych zrodzi³a siê ta nowoczesna ga³¹Ÿ energetyki, za gwa³-townym wzrostem wykorzystania jej potencja³u w przysz³oœci przemawiaj¹ 4 czyn-niki. Po pierwsze szybko spadaj¹cy koszt wytwarzania pr¹du elektrycznego si³¹wiatru (zob. rozdzia³ 5). Po drugie coraz powszechniejsza œwiadomoœæ obfitoœcitego Ÿród³a energii na ca³ym œwiecie. Po trzecie organizowanie siê lobby rolniczego

285

popieraj¹cego rozwój energetyki wiatrowej, wspó³dzia³aj¹cego z lobby ekologicz-nym, które wystêpuje za tym od wielu lat; obecnie uzyskuje ono mocne wsparcie zestrony farmerów, do których œwiadomoœci dociera fakt, ¿e przewa¿nie w³aœnie donich nale¿¹ prawa do korzystania z si³y wiatrów w kraju.

Czwartym czynnikiem pobudzaj¹cym rozwój energetyki wiatrowej jest to, ¿ecoraz wiêcej komisji reguluj¹cych sprawy zaopatrzenia w energiê elektryczn¹ do-maga siê od zak³adów energetycznych, aby zagwarantowa³y swoim odbiorcommo¿liwoœæ wyboru „zielonej” energii (zob. rozdzia³ 11). Pozwala to gospodarstwomdomowym, przedsiêbiorstwom i w³adzom lokalnym g³osowaæ zawartoœci¹ portfe-li. I coraz wiêcej z nich korzysta z tej mo¿liwoœci. Oddzia³ywanie tych 4 czynnikówtworzy sytuacjê, w której wytwarzanie energii elektrycznej si³¹ wiatru mo¿e wkrót-ce staæ siê w Stanach Zjednoczonych g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia w energiê.

Zmiany zachodz¹ tak¿e w innych sektorach gospodarki, jak przemys³ drzewny.Stany Zjednoczone wydaj¹ siê przekraczaæ próg dziel¹cy je od odpowiedzialnegozarz¹dzania lasami, w miarê jak przy kszta³towaniu systemu zarz¹dzania lasamipañstwowymi wzglêdy ochrony œrodowiska bior¹ górê nad kalkulacjami ekono-micznymi. Po kilku dziesiêcioleciach budowania za pieni¹dze podatników dróg u³a-twiaj¹cych przedsiêbiorstwom przemys³u drzewnego wycinanie lasów publicznychS³u¿ba Leœna Stanów Zjednoczonych og³osi³a na pocz¹tku 1999 r. moratorium narozpoczynanie nowych budów. Kilkadziesi¹t lat wczeœniej celem tej s³u¿by, którazbudowa³a oko³o 600 tys. km dróg u³atwiaj¹cych dostêp do lasów, by³a maksyma-lizacja iloœci pozyskiwanego drewna w jak najkrótszym czasie44.

Tymczasem w 1998 r. szef S³u¿by Leœnej Michael Dombeck, dostosowuj¹c siêdo zasadniczej zmiany nastawienia opinii publicznej, wprowadzi³ nowy system za-rz¹dzania lasami, który ma ochroniæ integralnoœæ tego ekosystemu zgodnie z zasa-dami ekologii, wymagaj¹cymi uwzglêdnienia w rachunku ekonomicznym kosztówdóbr i us³ug, jakich dostarczaj¹ lasy. Od tego czasu gospodarce leœnej na obszarze78 mln hektarów lasów publicznych – wiêkszym ni¿ powierzchnia uprawy zbo¿a wStanach Zjednoczonych – przyœwieca kilka celów. Na przyk³ad powinna ona mieæna uwadze ograniczenie zagro¿eñ powodziowych, erozji gruntów, zamulania rzek ipustoszenia ³owisk – a wiêc zagro¿eñ potêgowanych zakazanym obecnie wyrêbemca³ych po³aci lasu. Zgodnie z now¹ polityk¹ pozyskanie drewna z lasów publicz-nych, które osi¹gnê³o najwy¿szy poziom 12 mld stóp deskowych rocznie na pocz¹t-ku lat osiemdziesi¹tych, zmniejszy³o siê do 3 mld stóp deskowych45.

Stany Zjednoczone nie s¹ jedynym krajem, który wprowadzi³ radykalne zmia-ny w zarz¹dzaniu lasami. W po³owie sierpnia 1998 r., po jednej z najwiêkszychpowodzi w basenie rzeki Jangcy trwaj¹cej kilka tygodni, Pekin uzna³ po raz pierw-



szy, ¿e nie by³a to klêska naturalna, ale i¿ powódŸ zosta³a spotêgowana deforestacj¹rejonów po³o¿onych w górnym biegu tej rzeki. Premier Zhu Rongji, uznaj¹c rolêlasów w gromadzeniu wody i ograniczaniu zagro¿enia powodziowego, osobiœcienakaza³ nie tylko wstrzymanie wyrêbu lasów w tych rejonach, lecz tak¿e przekszta³-cenie niektórych pañstwowych przedsiêbiorstw przemys³u drzewnego w firmy za-k³adaj¹ce plantacje drzew (zob. rozdzia³ 3). Kolejny próg zosta³ przekroczony46.

Napiêtnowanie przemys³u tytoniowego, towarzystwa naftowe inwestuj¹ce wrozwój produkcji wodoru, reforma zarz¹dzania lasami w Stanach Zjednoczonych iw Chinach – to tylko niektóre oznaki przybli¿ania siê œwiata do paradygmatu zmianopisanych w rozdziale 1. Stosunek do œrodowiska zmieni³ siê w widoczny sposób wci¹gu niewielu ostatnich lat, o czym œwiadczy rozleg³e spektrum akcji, zdarzeñ iinstytucji. Znaczna czêœæ wybitnych szefów gigantów przemys³owych, na którychmo¿na by³o kiedyœ liczyæ przy montowaniu monolitycznej opozycji wobec powa¿-nych reform ekologicznych, zaczê³a wypowiadaæ siê raczej jak obroñcy œrodowi-ska ni¿ przedstawiciele bastionów globalnego kapitalizmu. Gdyby dowody budze-nia siê œwiadomoœci ekologicznej na ca³ym œwiecie ogranicza³y siê do inicjatywrz¹dowych albo kilku korporacji, mo¿na by w to w¹tpiæ. Ale gdy symptomy przy-bli¿ania siê do punktu zwrotnego mno¿¹ siê po obu stronach, szanse przekroczeniaprogu zasadniczej transformacji s¹ bardziej realne. Pytanie tylko, czy stanie siê takdoœæ szybko. Czy zanim to nast¹pi, zniszczenie naturalnych systemów wsparcia niedoprowadzi œwiata do ekonomicznej zapaœci?

CZY MAMY DOŒÆ CZASU?

Czy zdo³amy doœæ szybko zrobiæ to, co nale¿y zrobiæ? Wiemy, ¿e zmiany w¿yciu spo³ecznym dokonuj¹ siê powoli. W Europie Œrodkowej i Wschodniej musia-³y up³yn¹æ 4 pe³ne dziesiêciolecia od narzucenia jej socjalizmu do jego upadku. Odopublikowania raportu naczelnego lekarza USA na temat palenia i zdrowia orazprze³omowego porozumienia miêdzy przemys³em tytoniowym a rz¹dami stanowy-mi minê³y 34 lata. Trzydzieœci osiem lat up³ynê³o od opublikowania przez biologaRachel Carson ksi¹¿ki pt. Silent Spring, która by³a wezwaniem do przebudzenia,daj¹cym pocz¹tek nowoczesnemu ruchowi obrony œrodowiska.

Czasem sprawy posuwaj¹ siê o wiele szybciej, szczególnie gdy ludzie uœwiada-miaj¹ sobie powagê zagro¿eñ, a sposoby reagowania na nie s¹ tak oczywiste, jakoczywista by³a odpowiedŸ USA na atak na Pearl Harbor. Wtedy gospodarka amery-kañska zosta³a przestawiona na tory wojenne w zasadzie w ci¹gu roku. A po nieca-³ych 4 latach wojna zosta³a zakoñczona.

287

Przyspieszenie budowy podstaw zrównowa¿onej przysz³oœci wymaga przezwy-ciê¿enia inercji jednostek i instytucji. W pewnym sensie jest ona naszym najwiêk-szym wrogiem. Jako jednostki czêsto opieramy siê zmianom. Kiedy tworzymy wiel-kie organizacje, nasz opór mo¿e byæ jeszcze wiêkszy.

W sferze instytucjonalnej potrzebne s¹ szeroko zakrojone zmiany w przemyœle,szczególnie w sektorze energetycznym. D¹¿ymy do zmian w gospodarce materia-³owej, do przezwyciê¿enia marnotrawnej mentalnoœci i przestawienia siê na myœle-nie w kategoriach zamkniêtego obiegu materia³ów. Jeœli przysz³e potrzeby ¿ywno-œciowe maj¹ byæ nale¿ycie zaspokajane, konieczne jest podjêcie ogólnoœwiatowejakcji zalesiania Ziemi, ochrony gruntów i podnoszenia produktywnoœci wody. Sta-bilizacja liczby ludnoœci wymaga rewolucyjnej zmiany zachowañ reprodukcyjnych,opartych na za³o¿eniu, ¿e pewna przysz³oœæ jest mo¿liwa tylko wtedy, kiedy jednarodzina bêdzie mia³a œrednio dwoje dzieci. To nie jest temat do dyskusji. To jestmatematyczny pewnik.

Wielkim wyzwaniem w sferze edukacji jest pytanie, jak mo¿emy pomóc mi-liardom ludzi na œwiecie w zrozumieniu nie tylko koniecznoœci zmian, ale te¿ tego,¿e owe przemiany zapewni¹ im o wiele lepsze ¿ycie ni¿ obecnie.

Czêsto zadaje mi siê pytanie, czy nie jest ju¿ za póŸno. W odpowiedzi pytam:na co? Czy jest za póŸno na uratowanie Jeziora Aralskiego? Tak. Jezioro to jestmartwe. ¯yj¹ce w nim ryby wyginê³y; tamtejsze rybo³ówstwo upad³o. Czy jest zapóŸno na uratowanie lodowców w Lodowcowym Parku Narodowym w USA? Bar-dzo mo¿liwe. Po³owa z nich ju¿ siê roztopi³a i jest prawie niemo¿liwe zahamowa-nie wzrostu temperatury wystarczaj¹co szybko, by uratowaæ resztê. Czy jest za póŸnona zahamowanie wzrostu temperatury pod wp³ywem efektu cieplarnianego? Tak.Wzrost temperatury powodowany nagromadzeniem gazów w stratosferze ju¿ trwa.Ale czy jest mo¿liwe unikniêcie gwa³townych zmian klimatu? Je¿eli nie zdo³amyszybko przebudowaæ gospodarki energetycznej, to chyba nie.

W wielu konkretnych przypadkach odpowiedŸ brzmi: tak, jest za póŸno. Aletrzeba sobie zadaæ ogólniejsze, bardziej podstawowe pytanie: czy jest za póŸno naodwrócenie tendencji rozwojowych, które musz¹ w koñcu doprowadziæ do za³ama-nia gospodarki? W tym przypadku odpowiedŸ mo¿e brzmieæ – moim zdaniem –„nie”, je¿eli zaczniemy dzia³aæ szybko.

Chyba najtrudniejszym zadaniem, przed jakim stoimy, jest przestawienie siê zgospodarki opartej na wêglu na gospodarkê zasilan¹ wodorem, co sprowadza siê wzasadzie do rezygnacji z paliw kopalnych na rzecz odnawialnych Ÿróde³ energii, jakenergia s³oneczna, wiatrowa i geotermiczna. W jakim czasie mo¿emy dokonaæ tychzmian? Czy zdo³amy to zrobiæ, zanim doprowadzimy do nieodwracalnych kata-



strof, takich jak podniesienie siê poziomu mórz? Amerykañska odpowiedŸ na za-atakowanie Pearl Harbor dowodzi, ¿e restrukturyzacja gospodarki mo¿e przebiegaæw niewiarygodnie szybkim tempie, je¿eli spo³eczeñstwo jest przekonane, i¿ jest tokonieczne. Z wykopalisk archeologicznych dowiadujemy siê o cywilizacjach, którewkroczy³y na drogê szkodliwego dla œrodowiska rozwoju gospodarczego i nie by³yw stanie na czas skorygowaæ przyjêtego kursu. Nam grozi to samo.

Nie ma drogi poœredniej. Czy po³¹czymy si³y w d¹¿eniu do oparcia rozwojugospodarczego na zrównowa¿onych podstawach, czy te¿ bêdziemy podtrzymywaærozwój gospodarki kosztem œrodowiska, dopóki ta nie upadnie? Wyboru miêdzytymi dwoma mo¿liwoœciami nie mo¿na unikn¹æ. Tak, czy inaczej bêdzie go musia-³o dokonaæ nasze pokolenie. Ale wp³ynie on na ¿ycie na Ziemi wszystkich przy-sz³ych pokoleñ.

289Przypisy

Przypisy

Rozdzia³ 1. Ekonomia a ekologia1 Nicolaus Copernicus, De revolutionibus orbium coelestium, Libri VI, 1543.2 Dane o wzroœcie gospodarki œwiatowej zaczerpniête z: Angus Maddison, Monitoring the World

Economy 1820–1992, OECD, FAO, Paris 1995, skorygowano deflatorami i uzupe³niono najnowszymidanymi z: World Economic Outlook, International Monetary Fund (IMF), Washington, October 2000.

3 Ceny zbo¿a: International Financial Statistics, IMF, Washington (ró¿ne lata); odsetek popula-cji œwiata ¿ywi¹cej siê zbo¿em wyprodukowanym dziêki nadmiernej eksploatacji Ÿróde³ wody: Pro-duction, Supply, and Distribution, U.S. Department of Agriculture (USDA), Washington, elektro-niczna baza danych, uaktualniona w maju 2001 r.; roczny deficyt wody w wysokoœci 160 mld m3:Sandra Postel, Pillar of Sand, W.W. Norton, New York 1999, s. 255.

4 Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Altheia, Warszawa 2001.5 International Society for Ecological Economics <www.ecologicaleconomics.org> (31 lipca

2001 r.); 2500 Economists Agree That Combating Global Warming Need Not Necessarily Harm theU.S. Economy Nor Living Standards, Redefining Progress, komunikat prasowy, Oakland, 29 March2001.

6 Dane o wzroœcie gospodarczym: World Economic Outlook, op. cit.; wskaŸnik Dow Jonesa:<www.djindexes.com/jsp/index.jsp>.

7 Ubytek próchnicy obliczony na podstawie: Mohan K. Wali i inni, Assessing Terrestrial Ecosys-tem Sustainability, „Nature & Resources”, October–December 1999, s. 21–33; World Resources 2000–01, World Resources Institute (WRI), Washington, September 2000; degradacja pastwisk: Robin S.White i inni, Pilot Analysis of Global Ecosystems: Grassland Eco-systems, WRI, Washington 2000,s. 3; kurczenie siê lasów: Forest Resources Assessment (FRA) 2000, FAO, <www.fao.org/forestry/fo/fra/index.jsp>, uaktualnione 10 kwietnia 2001 r.; prze³owienie: The State of World Fisheries andAquaculture 2000, FAO, Rome 2000, s. 10; nadmierna eksploatacja Ÿróde³ wody: Postel, Pillar...,op. cit., s. 6.

8 History of the CRP, The Conservation Reserve Program, USDA, Farm Service Agency Onli-ne, <www.fsa.usda.gov/dafp/cepd/12logocv.htm> (5 lipca 2001 r.).

9 Ubytek ziemi produktywnej w Nigerii: Samuel Ajetunmobi, Alarm Over Rate of Desertification,„This Day”, Lagos, 23 January 2001; dane o Kazachstanie: The State of Food and Agriculture 1995,FAO, Rome 1995, s. 174–195; produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.; Sharon S. Sheffield, Christian J.Foster, Agricultural Statistics of the Former USSR Republics and the Baltic States, USDA, EconomicResearch Service (ERS), Washington, September 1993, s. 147; ceny zbo¿a: International..., op. cit.

10 Liczebnoœæ stad zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT Statistics Database, FAO, <apss.fao.org>,uaktualnione 2 maja 2001 r.; straty w produkcji zwierzêcej: H. Dregne i inni, A New Assessment of theWorld Status of Desertification, „Desertification Control Bulletin”, 1991, no 20, cyt. w: Lester R.Brown, Hal Kane, Full House, W.W. Norton, New York 1994, s. 95; produkt krajowy brutto Etiopii:

290 Przypisy

World Economic Outlook (WEO) Database, IMF, <www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/data/index.htm> (sierpieñ 2000 r.).

11 Rozwój gospodarki chiñskiej na podstawie: World Economic..., op. cit.; zaorywanie ziemi wChinach: Hong Yang, Xiubin Li, Cultivated Land and Food Supply in China, „Land Use Policy”,2000, vol. 17, no 2; Hou Dongmin, Duan Chengrong, Zhang Dandan, Grassland Ecology and Popu-lation Growth: Striking a Balance, „China Population Today”, June 2000, s. 27–28.

12 FAOSTAT..., op. cit.13 Dong Zhibao, Wang Xunming, Liu Lianyou, Wind Erosion in Arid and Semiarid China: An

Overview, „Journal of Soil and Water Conservation”, 2000, vol. 55, no 4, s. 439–444; Erik Eckholm,Chinese Farmers See a New Desert Erode Their Way of Life, „New York Times”, 30 July 2000.

14 Poziom wód gruntowych w najwa¿niejszych rejonach produkcji ¿ywnoœci: Postel, Pillar...,op. cit.; udzia³ Równiny Pó³nocnochiñskiej w zbiorach zbo¿a w Chinach obliczony na podsta-wie: Hong Yang, Alexander Zehnder, China’s Regional Water Scarcity and Implications for GrainSupply and Trade, „Environment and Planning A”, January 2001, vol. 33, s. 79–95; Production...,op. cit.; obni¿anie siê wód gruntowych w Chinach: James Kynge, China Approves ControversialPlan to Shift Water to Drought-Hit Beijing, „Financial Times”, 7 January 2000; poziom wód grunto-wych w Chinach i Indiach: Groundwater Depletion: The Hidden Threat to Food Security, Internatio-nal Water Management Institute (IWMI), Brief 2, <www.cgiar.org/iwmi/intro/brief2.htm>, 2001;Bonnie L. Terrell, Phillip N. Johnson, Economic Impact of the Depletion of the Ogallala Aquifer: ACase Study of the Southern High Plains of Texas, referat zaprezentowany na dorocznym zebraniuAmerykañskiego Stowarzyszenia Ekonomiki Rolnictwa (AAEA), Nashville, 8–11 August 1999.

15 Jim Carrier, The Colorado: A River Drained Dry, „National Geographic”, June 1991, s. 4–32;Eric Zusman, A River Without Water: Examining the Shortages in the Yellow River Basin, „LBJJournal of Public Affairs”, Spring 1998, s. 31–41.

16 Forest..., op. cit.17 Cindy Shiner, Thousands of Fires Ravage Drought-Stricken Borneo, „Washington Post”, 24

April 1998; The Year the World Caught on Fire, „WWF International Discussion Paper”, Gland,World Wide Fund for Nature, December 1997.

18 Flood Impact on Economy Limited, „China Daily”, 1 September 1998; Doug Rekenthaler,China Survives Fourth Yangtze Flood Crest as Fifth Begins its Journey, „Disaster Relief”, 11 August1998; trzebienie pokrywy leœnej: Carmen Revenga i inni, Watersheds of the World, WRI, WorldwatchInstitute, Washington 1998.

19 Eneas Salati, Peter B. Vose, Amazon Basin: A System in Equilibrium, „Science”, 13 July 1984,s. 129–138.

20 Prze³owienie na podstawie: The State of World Fisheries..., op. cit.; Mark Clayton, Hunt for JobsIntensifies as Fishing Industry Implodes, „Christian Science Monitor”, 25 August 1993; Clyde H. Farns-worth, Cod are Almost Gone and a Culture Could Follow, „New York Times”, 28 May 1994.

21 Zatoka Chesapeake: Anita Huslin, In Bay Water Off Virginia, Seeds of Hope for Oyster, „Wa-shington Post”, 5 June 2001; Regional Crisis Adds to Danger of Overfishing in Gulf of Thailand, Agen-ce France Presse, 22 July 1998; Bans on Fishing Gear Widens, „Bangkok Post”, 14 February 2001.

22 2000 IUCN Red List of Threatened Species, Species Survival Commission, The World Conser-vation Union, Gland–Cambridge 2000.

23 Robert James Lee Hawke, Launch of Statement on the Environment, przemówienie premiera,Wentworth, 20 July 1989; John Tuxill, Chris Bright, Losing Strands in the Web of Life, w: State of theWorld 1998, W.W. Norton, New York 1998, s. 53.

24 J. Hansen, Global Temperature Anomalies in .01 C, <www.giss.nasa.gov/data/update/gistemp>,(8 czerwca 2001 r.).

291Przypisy

25 Topics 2000: Natural Catastrophes – The Current Position, Munich Re, Münchener Ruckver-sicherungs-Gesellschaft, Munich, December 1999; Significant Natural Disasters in 1999, MRNat-CatSERVICE, REF/Geo, Munich January 2000; World Population Prospects: The 2000 Revision,United Nations, New York, February 2001.

26 Janet N. Abramovitz, Averting Unnatural Disasters, w: Lester R. Brown i inni, State of theWorld 2001, W.W. Norton, New York 2001, s. 123–124.

27 Tam¿e; produkt krajowy brutto: World Economic..., op. cit.28 Topics 2000..., op. cit., s. 43.29 Andrew Dlugolecki, Climate Change and the Financial Services Industry, przemówienie wy-

g³oszone na otwarciu dyskusji okr¹g³ego sto³u w ramach Programu Ochrony Œrodowiska NZ (UNEP),na temat us³ug finansowych, Frankfurt am Main, 16 November 2000.

30 Tam¿e; Climate Change Could Bankrupt Us by 2065, „Environment News Service”, 24 No-vember 2000.

31 Lars H. Smedsrud, Tore Furevik, Towards an Ice-Free Arctic?, „Cicerone”, 2000, no 2; JohnNoble Wilford, Ages-Old Icecap at North Pole Is Now Liquid, Scientists Find, „New York Times”, 19August 2000.

32 Dorthe Dahl-Jensen, The Greenland Ice Sheet Reacts, „Science”, 21 July 2000; ocena skut-ków podniesienia poziomu wód dla Bagladeszu: World Development Report 1999/2000, World Bank,Oxford University Press, New York, September 1999.

33 Joseph Tainter, The Collapse of Complex Civilizations, Cambridge University Press, Cam-bridge 1988, s. 1.

34 Tam¿e.35 Postel, Pillar..., op. cit., s. 13–21.36 Tam¿e.37 Tam¿e.38 Majowie: Encyclopaedia Britannica, encyklopedia on-line (7 sierpnia 2000 r.).39 Tam¿e.40 Jared Diamond, Easter’s End, „Discover”, August 1995, s. 63–69.41 Tam¿e.42 Przyrost ludnoœci: World Population..., op. cit.43 Wzrost gospodarki: World Population..., op. cit.44 FAOSTAT..., op. cit.; obliczenie skutków wzrostu konsumpcji na podstawie: World Popu-

lation..., op. cit.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na wo³owinê: Allen Baker z Feed Situation andOutlook Staff, USDA, Waszyngton, rozmowa z autorem, 27 kwietnia 1992 r.

45 Konsumpcja produktów morza: Yearbook of Fishery Statistics: Capture Production, FAO,Rome (ró¿ne lata); liczba ludnoœci: World Population..., op. cit.

46 Joseph Kahn, China’s Next Great Leap: The Family Car, „Wall Street Journal”, 24 June 1994;produkcja i zu¿ycie ropy naftowej: BP Statistical Review of World Energy 2001, BP, Group MediaPublications, London, June 2001, s. 7; wiêcej informacji na temat przeznaczania gruntów uprawnychpod budowê dróg zob.: Lester R. Brown, Paving the Planet: Cars and Rice Competing for CropLand, „Earth Policy Alert 12”, Earth Policy Institute, Washington, 14 February 2001; zbiory ry¿u:Production..., op. cit.

47 Obliczone na podstawie: FAOSTAT..., op. cit. (dane o lasach uaktualnione 7 lutego 2001 r.);World Population..., op. cit.

48 Zasoby ropy naftowej: James J. MacKenzie, Oil as a Finite Resource: When is Global Produc-tion Likely to Peak?, WRI, <www.wri.org/climate/jm_oil_000.html>, uaktualnione 20 marca 2000 r.;Richard A. Kerr, USGS Optimistic on World Oil Prospects, „Science”, 14 July 2000, s. 237.

292 Przypisy

49 World Population..., op. cit.50 Ding Guangwei, Li Shishun, Analysis of Impetuses to Change of Agricultural Land Resources

in China, „Bulletin of the Chinese Academy of Sciences”, 1999, vol. 13, no 1.51 Bill Joy, Why the Future Doesn’t Need Us, „Wired”, April 2000.52 World Population..., op. cit.; World Economic..., op. cit.53 Production..., op. cit.54 World..., op. cit.55 Tam¿e.56 Report on the Global HIV/AIDS Epidemic, Joint United Nations Programme on HIV/AIDS,

Geneva, June 2000, s. 6; „CJD Statistics,” The U.K. Creutzfeldt-Jakob Disease Surveillance Unit,<www.cjd.ed.ac.uk>, uaktualnione 7 lipca 2001 r.; „Variant CJD”, CJD Support Network, Informa-tion Sheet 4, Alzheimer’s Society, April 2001.

57 Herbert G. Wells, Historia œwiata, Wroc³aw 1983.58 Schy³ek cywilizacji: World Population..., op. cit.59 Herman E. Daly, From Empty-World Economics to Full-World Economics: A Historical

Turning Point in Economic Development, w: The Future of World Forests: Their Use and Conser-vation, red. Kilaparti Ramakrishna, George M. Woodwell, Yale University Press, New Haven 1993,s. 79.

60 Rozmowa z autorem na konferencji prasowej w Worldwatch Institute w Aspen, 22 lipca2001 r.

Rozdzia³ 2. Oznaki napiêæ: klimat i woda1 Wilford, Ages-Old Icecap..., op. cit.2 Hansen, Global Temperature..., op. cit.3 Sandra Postel, Last Oasis, wyd. poprawione, W.W. Norton, New York 1997.4 Szacunek liczby ludnoœci do 2050 r. jest œrednim wariantem prognozy z: World Population...,

op. cit.; udzia³ ¿ywnoœci z gruntów nawadnianych: World Resources 2000–01, op. cit., s. 64.5 Dane o emisji zwi¹zków wêgla zwi¹zanej ze spalaniem paliw kopalnych: Seth Dunn, Carbon

Emissions Continue Decline, w: Vital Signs 2001, Worldwatch Institute, W.W. Norton, New York2001, s. 53; WRI ocenia, ¿e emisje zwi¹zków wêgla spowodowane zmianami sposobów wykorzysta-nia gruntów wynosz¹ 1,6 mld ton rocznie; w wiêkszej czêœci przyczyn¹ tego jest deforestacja: WorldResources 2000–01, op. cit., s. 101.

6 Wykres 2.1: Dunn, Carbon Emissions..., op. cit.7 Informacja na temat wêgla (pierwiastkowego) i paliw kopalnych: Annual Energy Outlook 2001,

with Projections to 2020, Energy Information Administration (EIA), U.S. Department of Energy,Washington 2000, s. 48; Michael Renner, Vehicle Production Sets New Record, w: Vital Signs 2001,op. cit., s. 68.

8 Zmiany w pokrywie leœnej: Forest..., op. cit., zob. te¿ przypis 24 w rozdziale 8 na temat ró¿nicw ocenach; wed³ug Mohana K. Walego lasy absorbuj¹ 20–100 razy wiêcej zwi¹zków wêgla ni¿ ob-szary bezleœne: Mohan K. Wali i inni, Assessing..., op. cit., s. 27.

9 Wykres 2.2: Dunn, Carbon Emmissions..., op. cit., s. 52–53.10 Hansen, Global Temperature..., op. cit.; Seth Dunn, Global Temperature Steady, w: Vital Signs

2001, op. cit., s. 50–51.11 Climate Change 2001: Impacts, Adaptation, and Vulnerability (Summary for Policy Makers),

projekt, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), February 2001, <www.ipcc.ch/pub/wg2SPMfinal.pdf>; wykres 2.3: Hansen, Global Temperature..., op. cit.

293Przypisy

12 Cindy Schreuder, Sharman Stein, Heat’s Toll Worse Than Believed, Study Says at Least 200More Died, „Chicago Tribune”, 21 September 1995; zbiory zbo¿a: Production..., op. cit.

13 John Noble Wilford, Move Over, Iceman! New Star From the Andes, „New York Times”, 25October 1995; James Brooke, Remains of Ancient Man Discovered in Melting Canadian Glacier,„New York Times”, 25 August 1999.

14 Lisa Mastny, Melting of Earth’s Ice Cover Reaches New High, „Worldwatch News Brief”,Washington, 6 March 2000; Wilford, Ages-Old Icecap..., op. cit.; przewidywania Norwegów: Smeds-rud, Furevik, Towards..., op. cit.

15 W. Krabill i inni, Greenland Ice Sheet: High Elevation Balance and Peripheral Thinning,„Science”, 21 July 2000, s. 428; wed³ug Sandry Postel dostêpne zasoby wód Nilu wynosz¹ 74 mldm3: Postel, Pillar..., op. cit., s. 71, 146.

16 Melting of Antarctic Ice Shelves Accelerates, „Environmental News Network”, 9 April 1999.17 Tam¿e.18 Mastny, Melting..., op. cit.19 Tam¿e.20 Lonnie G. Thompson, Disappearing Glaciers Evidence of a Rapidly Changing Earth, mate-

ria³y z dorocznego spotkania Amerykañskiego Stowarzyszenia na rzecz Postêpu (AAAS), San Fran-cisco, February 2001; odpowiedŸ Zokii Meghji: Newswire, „New Scientist”, 26 May 2001.

21 Christopher B. Field i inni, Confronting Climate Change in California: Ecological Impacts onthe Golden State, Union of Concerned Scientists, Cambridge (Ma.)1999, s. 2–3, 10.

22 Robert Marquand, Glaciers in the Himalayas Melting at Rapid Rate, „Christian Science Mo-nitor”, 5 November 1999.

23 Stuart R. Gaffin, High Water Blues: Impacts of Sea Level Rise on Selected Coasts and Islands,Environmental Defense Fund, Washington 1997, s. 6.

24 Tam¿e; Summary for Policy Makers: A Report of Working Group I of the IntergovernmentalPanel on Climate Change, IPCC, February 2001, <www.ipcc.ch/pub/spm22-01.pdf>, s. 2, 10.

25 Informacje o intruzji: James E. Neumann i inni, Increases in Global Temperature Could Acce-lerate Historical Rate of Sea-Level Rise, Pew Center on Global Climate Change, Washington, 29February 2000.

26 Boesch cyt. w: Bette Hileman, Consequences of Climate Change, „Chemical & EngineeringNews”, 27 March 2000, s. 18–19.

27 Strata 3,2 mld dol.: Production..., op. cit.; „Rice Market Monitor”, FAO, March 2001, s. 13.28 James E. Neumann i inni, Sea-level Rise & Global Climate Change: A Review of Impacts to

U.S. Coasts, Pew Center on Global Climate Change, Arlington 2000, s. 30; dane o Japonii: DataBook on Sea-Level Rise, Center for Global Environmental Research, Environment Agency of Japan,Tokyo 1996, s. 67–68.

29 Neumann i inni, Sea-level Rise..., op. cit., s. 31.30 China Says Huge Dam Project is Going Smoothly, „New York Times”, 26 October 2000.31 Mastny, Melting..., op. cit.; Dahl-Jensen, The Greenland..., op. cit., s. 404–405.32 Zwi¹zek miêdzy wzrostem temperatury powierzchni morza a zwiêkszon¹ aktywnoœci¹ burzow¹

wykaza³ Steven J. Lambert, Intense Extratropical Northern Hemisphere Winter Cyclone Events: 1899–1991, „Journal of Geophysical Research”, 27 September 1996, s. 21, 319–321, 325.

33 Topics 2000..., s. 43; Significant..., op. cit.34 Ed Rappaport, Preliminary Report: Hurricane Andrew 16–28 August, 1992, National Oceanic

and Atmospheric Administration, National Hurricane Center, Miami, 10 December 1993; wartoœæzniszczeñ od 25 mld dol. (tam¿e) do 33 mld dol. (William K. Stevens, Storm Warning: Bigger Hurri-canes and More of Them, „New York Times”, 3 June 1997).

294 Przypisy

35 Huragan Georges: Munich Re’s Review of Natural Catastrophes in 1998, Munich Re, komu-nikat prasowy, Munich, 29 December 1998; burza z grudnia 1999 r.: Topics..., op. cit.

36 Topics..., op. cit., s. 15.37 Lambert, Intense..., op. cit.; informacja o burzach w Europie: Topics..., op. cit., s. 48.38 Robert Engelman i inni, People in the Balance: Population and Natural Resources at the Turn

of the Millennium, Population Action International, Washington 2000, s. 8–9.39 Postel, Pillar..., op. cit., s. 71.40 Brown, The Aral Sea..., op. cit., s. 20–27.41 Tam¿e.42 Tam¿e, s. 20.43 Postel, Pillar..., op. cit., s. 261–262.44 Lester R. Brown, Brian Halweil, China’s Water Shortages Could Shake World Food Security,

„World Watch”, July–August 1998, s. 11–12.45 Tam¿e.46 Tam¿e, s. 15.47 Tam¿e.48 Postel, Pillar..., op. cit., s. 141–149.49 Wed³ug USDA Egipt importowa³ 10,5 mln ton z 26,7 mln ton ziarna skonsumowanego w

2000 r., Production..., op. cit.; dane o liczbie ludnoœci: World Population..., op. cit.50 Przyrost naturalny: 2001 World Population Data Sheet, Population Reference Bureau, Wa-

shington 2001; prognoza przyrostu zaludnienia: World Population..., op. cit.; tamy: Tom Gardner-Outlaw, Robert Engelman, Sustaining Water, Easing Scarcity, Population Action International, Wa-shington 1997, s. 12.

51 World Development Indicators Database, World Bank, April 2001.52 Harvey Morris, Gareth Smyth, Israel Talks of „Water War” with Lebanon, „Financial Times”, 16

March 2001; Let the Dead Sea Live, Friends of the Earth–Middle East, Amman 2000, s. 11.53 Postel, Pillar..., op. cit, s. 155–157; Milton Osborne, The Strategic Significance of the Me-

kong, „Contemporary Southeast Asia”, December 2000, s. 429–444.54 Dane o udziale Równiny Pó³nocnochiñskiej w krajowych zbiorach zbo¿a: Yang Zehnder,

China’s..., op. cit.; Production..., op. cit.; informacje o Indiach: Postel, Pillar..., op. cit., s. 170; USA:tam¿e, s. 56–57, 252.

55 Brown, Halweil, China’s..., op. cit; rozmieszczenie Ÿróde³ wody w Chinach omawiaj¹ tak¿eFred W. Crook, Xinshen Diao, Water Pressure in China: Growth Strains Resources, „AgriculturalOutlook”, USDA, ERS, January–February 2000, s. 25–29.

56 Kynge, China..., op. cit.; China: Agenda for Water Sector Strategy for North China, WorldBank, Washington, April 2001, s. vii, xi.

57 Yang, Zehnder, China’s..., op. cit., s. 85.58 Kynge, China..., op. cit.; Dennis Engi, China Infrastructure Initiative, Sandia National Labo-

ratory <www.cmc.sandia.gov/iGAIA/china/ciihome.html>.59 Engi, China..., op. cit.; China: Agenda..., op. cit.60 Prognozy ludnoœci: World Population..., op. cit.; Albert Nyberg, Scott Rozelle, Accelerating

China’s Rural Transformation, World Bank, Washington 1999.61 Postel, Pillar..., op. cit., s. 73.62 Tam¿e, s. 77.63 Terrell, Johnson, Economic..., op. cit.64 David Hurlbut, The Good, the Bad, and the Arid, „Forum”, Tennessee Valley Authority and

Energy Environment and Resources Center, University of Tennessee, Spring 2001, s. 11.

295Przypisy

65 Postel, Pillar..., op. cit., s. 255; szacunek równowartoœci deficytu wody: Yield Response toWater, FAO, Rome 1979; Production..., op. cit.

66 Production..., op. cit.67 Informacja na temat irygacji: World Resources 2000–01, op. cit., s. 64; obliczenie iloœci 1 tys.

ton wody na 1 tonê zbo¿a: Yield..., op. cit.; ceny œwiatowe zbo¿a: International..., op. cit. (ró¿ne lata);efektywnoœæ wykorzystania wody w przemyœle: Mark W. Rosegrant, Claudia Ringler, Roberta V.Gerpacio, Water and Land Resources and Global Food Supply, referat na 23. miêdzynarodow¹ kon-ferencjê poœwiêcon¹ bezpieczeñstwu ¿ywnoœciowemu, dywersyfikacji i zarz¹dzaniu zasobami, Sa-cramento, 10–16 August 1997.

68 Œrednie spo¿ycie zbo¿a na g³owê: Production..., op. cit.; World Population..., op. cit.69 World Resources 2000–01, op. cit., s. 274.70 World Population..., op. cit.71 Tam¿e; import zbo¿a do tego regionu w wysokoœci ponad 63 mln ton, równowa¿ony impor-

tem 63 mld ton (63 mld m3) wody, prawie równa³ siê 74 mld m3 wód Nilu mo¿liwych do wykorzysta-nia: Postel, Pillar..., op. cit., s. 146.

72 Morris, Smyth, Israel..., op. cit.73 World Development Indicators Database, op. cit.; import soi do Chin: Oilseeds: World Mar-

kets and Trade, USDA, Foreign Agricultural Service (FAS), July 2001, s. 22.74 Liang Chao, Officials: Water Price to Increase, „China Daily”, 21 February 2001.75 Chiny oficjalnie stosuj¹ politykê samowystarczalnoœci w zakresie zbo¿a, chocia¿ zrewidowa-

³y pojêcie samowystarczalnoœci, zezwalaj¹c na import do 20% zu¿ywanego zbo¿a: Agriculture andDevelopment – A Study of China’s Grain and Agricultural Development Strategy in the 21st Century,„National Conditions Report”, Beijing National Conditions and Analysis Research Group, ChineseAcademy of Sciences, March 1997, no 5; preferencje przemys³u w zaopatrzeniu w wodê: Crook,Xinshen, Water..., op. cit.

76 Znaczenie dodatniego salda w handlu: Geoff Hiscock, Weighing Up the Impact of Sino-U.S.Trade Sanctions, „Cable News Network”, 16 April 2001.

Rozdzia³ 3. Oznaki napiêæ: baza biologiczna1 China Dust Storm Strikes USA, „NOAA News”, National Oceanic and Atmospheric Admi-

nistration, 18 April 2001; Ann Schrader, Latest Import From China: Haze, „Denver Post”, 18April 2001.

2 Burze piaskowe w Chinach: Scientists, Ships, Aircraft to Profile Asian Pollution and Dust,National Center for Atmospheric Research (NCAR), komunikat prasowy, Boulder, 20 March 2001;amerykañski Dust Bowl: William K. Stevens, Great Plains or Great Desert? The Sea of Dunes Lies inWait, „New York Times”, 28 May 1996.

3 Liczba zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT..., op. cit.4 Kurczenie siê obszaru lasów: Forest..., op. cit.; zob. te¿ przypis 24 w rozdziale 8 o ró¿nicach

w ocenach; informacje o po¿arach lasów: Emily Matthews i inni, Pilot Analysis of Global Ecosys-tems: Forest Ecosystems, WRI, Washington 2000, s. 24–26.

5 Ubytek próchnicy obliczony na podstawie: Wali i inni, Assessing..., op. cit.; World Resources2000–01, op. cit.; wydajnoœæ: Production..., op. cit.; miejsca pracy: World Resources 2000–01, op.cit., s. 4.

6 Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit. (ró¿ne lata); World Population..., op. cit.7 The State of Food and Agriculture 1993, FAO, Rome 1993; Clayton, Hunt..., op. cit.; Farns-

worth, Cod..., op. cit.

296 Przypisy

8 Salmon Fishing Banned Along Washington Coast, „Washington Post”, 10 April 1994.9 Bluefin Tuna Reported on Brink of Extinction, „Journal of Commerce”, 10 November

1993; Ted Williams, The Last Bluefin Hunt, w: Valerie Harms i inni, The National Audubon SocietyAlmanac of the Environment:The Ecology of Everyday Life, Grosset–Putnam, New York 1994,s. 185.

10 Brown, The Aral Sea..., op. cit., s. 20–27.11 Paul Goble, Another Dying Sea, Radio Free Europe/Radio Liberty, 20 June 2001.12 Martwe jeziora w Kanadzie: Planet in Peril, „New Internationalist”, May 1987; ryby zatrute

rtêci¹: Patricia Glick, The Toll >From Coal, National Wildlife Federation, Washington, April2000, s. 10.

13 Lauretta Burke i inni, Pilot Analysis of Global Ecosystems: Coastal Ecosystems, WRI, Wa-shington 2000, s. 19, 51; ubytki powierzchni przybrze¿nych lasów deszczowych we W³oszech: Brown,Kane, Full..., op. cit., s. 82.

14 Clive Wilkinson, Status of Coral Reefs of the World: 2000, Global Coral Reef MonitoringNetwork, Townsville 2000, s. 1.

15 Brown, Kane, Full..., op. cit., s. 83–84.16 OECD Environmental Outlook, OECD, Paris 2001, s. 109–120.17 Fish Resources of the Ocean, red. J. A. Gulland, Fishing News Ltd., Surrey 1971 (publikacja

sponsorowana przez FAO, wed³ug której wydajnoœæ ³owisk dalekomorskich nie przekracza 100mln ton).

18 Caroline Southey, EU Puts New Curbs on Fishing, „Financial Times”, 16 April 1997.19 Dan Bilefsky, North Sea’s Cod Grounds to be Closed for 12 Weeks, „Financial Times”,

25 January 2001; Paul Brown, Andrew Osborn, Ban on North Sea Cod Fishing, „Guardian”, 25January 2001; Alex Kirby, UK Cod Fishing „Could be Halted”, BBC News, 6 November 2000.

20 Diadie Ba, Senegal, EU Prepare for Fisheries Deal Tussle, Reuters, 28 May 2001.21 Frederick Noronha, Overfishing Along India’s West Coast Threatens to Wipe Out Fish, „Envi-

ronment News Service”, 16 October 2000.22 Yearbook of Fishery Statistics, op. cit. (ró¿ne lata); World Population..., op. cit.23 Powierzchnia obszarów zalesionych: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 3, 16; powierzchnia

pól uprawnych: FAOSTAT..., op. cit.24 Agriculture: Towards 2015/30, Technical Interim Report, FAO, Economic and Social Depart-

ment, Geneva, April 2000.25 The Last Frontier Forests: Ecosystems and Economies on the Edge, Forest Frontiers Initiati-

ve, WRI, Washington 1997.26 FAOSTAT..., op. cit.27 Alain Marcoux, Population and Deforestation, w: Population and the Environment, FAO,

Rome, June 2000.28 Nigel Sizer, Dominiek Plouvier, Increased Investment and Trade by Transnational Logging

Companies in Africa, the Caribbean, and the Pacific, World Wide Fund for Nature, WRI ForestFrontiers Initiative, 2000, s. 21–35.

29 Deforestacja w Brazylii: Geoff Dyer, Brazilian Forest Logging Escalates, „Financial Times”,13 April 2000; informacje departamentu ochrony œrodowiska ambasady brazylijskiej podane w roz-mowie z autorem w odpowiedzi na publikacjê: William F. Laurance i inni, The Future of the BrazilianAmazon, „Science”, 19 January 2001, przytaczaj¹cej dane Brazylijskiego Instytutu Badañ Przestrzen-nych (INPE), <www.grid.inpe.br>; informacje o Indonezji: Diarmid O’Sullivan, Indonesia FacesFires Disaster, „Financial Times”, 9 March 2000; Indonesia Warns Planters to End Fires or FaceJail, Reuters, 15 March 2000.

297Przypisy

30 Lester R. Brown, Nature’s Limits, w: Lester R. Brown i inni, State of the World 1995, W. W.Norton, New York 1995, s. 9.

31 Jangcy: Flood Impact..., op. cit.; Doug Rekenthaler, China Survives Fourth Yangtze FloodCrest as Fifth Begins its Journey, „Disaster Relief”, 11 August 1998; powódŸ w Mozambiku: AidAgencies Gear Up in Mozambique Flood Rescue Effort, CNN, 1 March 2000; utrata pokrywy leœnej:Revenga i inni, Watersheds..., op. cit.

32 Salati, Vose, Amazon Basin..., op. cit., s. 129–138.33 Tam¿e.34 Tam¿e.35 Deforestacja w Afryce: World Resources 2000–01, op. cit., s. 90–95; Wang Hongchang, Defo-

restation and Desiccation in China: A Preliminary Study, Beijing Center for Environment and Deve-lopment, Chinese Academy of Social Science, Beijing 1999.

36 O ochronie lasów: Over 11 Million Hectares of Forest Cover are Lost Throughout the WorldEach Year, „Environmental News Network”, March 1999; Global Environment Outlook 2000, UNEP,Earthscan, London 1999, s. 78–80; obszar chronionych lasów – szacunki FAO, zob. Agriculture...,op. cit.

37 Ocena powierzchni gruntów: Stanley Wood, Kate Sebastian, Sara J. Scherr, Pilot Analysis ofGlobal Ecosystems: Agroecosystems, International Food Policy Research Institute (IFPRI), WRI,Washington 2000, s. 3; liczba zwierz¹t hodowlanych: FAOSTAT..., op. cit.

38 Liczba ludnoœci trudni¹cej siê pasterstwem i hodowl¹: Investing in Pastoralism, „AgricultureTechnology Notes”, Rural Development Department, World Bank, March 1998, s. 1; FAOSTAT..., op. cit.

39 FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.40 Spo¿ycie wo³owiny na g³owê mieszkañca: Livestock and Poultry: World Markets and Trade,

USDA, FAS, Washington, March 2001; spo¿ycie baraniny: Livestock and Poultry: World Marketsand Trade, USDA, FAS, Washington, March 2000; liczba ludnoœci: World Population..., op. cit.

41 Szacunki globalne: White, Murray, Rohweder, Pilot..., op. cit., s. 3; dane o USA: NationalRangeland Inventory, Monitoring and Evaluation Report, Fiscal Year 2000, U.S. Department of theInterior, Bureau of Land Management, Washington 2000.

42 FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.43 W szacunkach liczby byd³a uwzglêdniono 3 mln sztuk bawo³ów, zob. FAOSTAT..., op. cit.;

SADCC Agriculture: Toward 2000, Southern African Development Coordination Conference, FAO,Rome 1984.

44 FAOSTAT..., op. cit.; World Population..., op. cit.45 Eckholm, Chinese..., op. cit.46 Edward C. Wolf, Managing Rangelands, w: Lester Brown i inni, State of the World 1986, W. W.

Norton, New York 1986; Strategies, Structures, Policies: National Wastelands Development Board,Government of India, New Delhi, powielone 6 lutego 1986 r.

47 Wykres 3.1: FAOSTAT..., op. cit.; Vital Signs 2000, Worldwatch Institute, elektroniczna bazadanych, Washington 2000; World Population..., op. cit.; produkcja baraniny w 2000 r. na podstawieoceny Instytutu Polityki na rzecz Ziemi.

48 Tam¿e; informacje o PKB na podstawie: World..., op. cit.49 Wali i inni, Assessing..., op. cit.; World Resources 2000–01, op. cit.50 Robert Henson, Steve Horstmeyer, Eric Pinder, The 20th Century’s Top Ten U.S. Weather and

Climate Events, „Weatherwise”, November–December 1999, s. 14–19.51 Ceny zbo¿a: International..., op. cit. (ró¿ne lata); ubytek próchnicy: Agri-Environmental

Policy at the Crossroads: Guideposts on a Changing Landscape, „Agricultural Economic Report”,USDA, ERS, Washington, January 2001, no. 794, s. 16.

298 Przypisy

52 Ubytek próchnicy na skutek erozji wodnej: Summary Report: 1997 Natural Resources Inven-tory, USDA, Washington, December 1999, rev. December 2000, s. 46–51; wp³yw ubytku próchnicyna zbiory: Leon Lyles, Possible Effects of Wind Erosion on Soil Productivity, „Journal of Soil andWater Conservation”, November–December 1975, omówione w: Lester R. Brown, Conserving Soils,w: Lester R. Brown i inni, State of the World 1984, W.W. Norton, New York 1984, s. 62–65.

53 Agri-Environmental..., op. cit.54 Tam¿e.55 The State of Food and Agriculture 1995, FAO, op. cit., s. 174–195; Production..., op. cit.56 Wykres 3.2 i reakcje Instytutu Zarz¹dzania Gruntami: tam¿e.57 Production..., op. cit.58 World Population..., op. cit.; World..., op. cit.; Production..., op. cit.59 Yang, Li, Cultivated..., op. cit.60 Combating Desertification, „China Daily”, 25 May 2000.61 Scientists..., op. cit.; Drought Promotes Sandstorms in North China, „People’s Daily”, 10

March 2001; Sandstorms to Increase in China, Xinhua, 10 April 2000; Gareth Cook, Massive DustCloud to Travel Over N.E., „Boston Globe”, 20 April 2001; Philip S. Pan, In Inner Mongolia, NatureLets Loose a Blizzard of Calamity, „Washington Post”, 21 January 2001; Zhibao, Xunming, Lianyou,Wind..., op. cit.

62 Rattan Lal, Erosion-Crop Productivity Relationships for Soils of Africa, „Soil Science Societyof America Journal”, May–June 1995.

63 Tam¿e; Ajetunmobi, Alarm..., op. cit.64 Algeria to Convert Large Cereal Land to Tree-Planting, Reuters, 8 December 2000.65 World Population..., op. cit.; Mark Turner, You Can’t Blame it All on the Weather, „Financial

Times”, 14 October 2000.66 World Population..., op. cit.67 Michelle Leighton Schwartz, Jessica Notini, Desertification and Migration: Mexico and the

United States, „U.S. Commission on Immigration Reform Research Paper”, San Francisco, Fall 1994.68 World Development Report 1992, World Bank, Oxford University Press, New York 1992,

s. 56; erozja gleby w Etiopii na podstawie w³asnych obserwacji; obszar uprawy zbo¿a w by³ymZwi¹zku Radzieckim: Production..., op. cit.

69 M. Kassas, Desertification: A General Review, „Journal of Arid Environments”, 1995, vol. 30, s. 118.70 David Quammen, Planet of Weeds, „Harper’s Magazine”, October 1998.71 2000 IUCN Red List..., op. cit.72 Tam¿e, s. 8.73 Confirming the Global Extinction Crisis, IUCN, komunikat prasowy, Gland, 28 September 2000.74 2000 IUCN Red List..., op. cit.; Cat Lazaroff, New Primates Discovered in Madagascar and

Brazil, „Environment News Service”, 26 January 2001; Food for Thought: The Utilization of WildMeat in Eastern and Southern Africa, TRAFFIC, Cambridge 2000.

75 Danna Harman, Bonobos’ Threat to Hungry Humans, „Christian Science Monitor”, 7 June 2001.76 2000 IUCN Red List..., op. cit. s. 8; Ashley T. Mattoon, Bird Species Threatened, w: Vital

Signs 2001, op. cit., s. 98–99; Great Indian Bustard Facing Extinction, „India Abroad Daily”, 12February 2001; Carol Kaesuk Yoon, Penguins in Trouble Worldwide, „New York Times”, 26 June2001.

77 Janet N. Abramovitz, Imperiled Waters, Impoverished Future: The Decline of FreshwaterEcosystems, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, March 1996, no 128, s. 159.

78 Cat Lazaroff, Caviar Export Ban Could Save Caspian Sea Sturgeon, „Environment NewsService”, 13 June 2001.

299Przypisy

79 Ashley T. Mattoon, Deciphering Amphibian Declines, w: Lester R. Brown i inni, State of theWorld 2001, op. cit., s. 63–82.

80 James R. Spotila i inni, Pacific Leatherback Turtles Face Extinction, „Nature”, 1 June 2000;Leatherback Turtles Threatened, „Washington Post”, 5 June 2000.

81 2000 IUCN Red List..., op. cit., s. 28.82 Tam¿e, s. 1.83 Chris Bright, The Nemesis Effect, „World Watch”, May–June 1999, s. 12–23.84 D.A. Rothrock, Y. Yu, G.A. Maykut, Thinning of Arctic Sea-Ice Cover, „Geophysical Research

Letters”, 1 December 1999, s. 3469–3472; Krabill i inni, Greenland..., op. cit.85 Po¿ary lasów: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 24–26.86 Wilford, Ages-Old..., op. cit.; obumieranie raf koralowych: Lisa Mastny, World’s Coral Reefs

Dying Off, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 92–93.87 Chris Bright, Anticipating Environmental Surprise, w: Lester R. Brown i inni, State of the

World 2000, W.W. Norton, New York 2000, s. 37.

Rozdzia³ 4. Czym jest gospodarka ekologiczna?1 Our Common Future, World Commission on Environment and Development, Oxford Univer-

sity Press, Oxford 1987.2 Gary Gardner, Fish Harvest Down, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 41; zapotrzebowanie na

papier: Janet N. Abramovitz, Ashley T. Mattoon, Paper Cuts: Recovering the Paper Landscape,„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, December 1999, no 149, s. 10; liczebnoœæzwierz¹t: FAOSTAT..., op. cit.

3 S³u¿ba Leœna oraz skutki wyrêbu: David Malin Roodman, Paying the Paper: Subsidies, Poli-tics, and the Environment, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, December 1996,no 133, s. 19; Abramovitz, Averting..., op. cit., s. 128; wp³yw wyrêbu lasów na stan ³owiskpó³nocno-zachodniego Pacyfiku: T.W. Chamberlin, R.D. Harr, F.H. Everest, Timber Harvesting,Silviculture, and Watershed Processes, w: Influences of Forest and Rangeland Management onSalmonoid Fishes and Their Habitats, red. W.R. Meehan, American Fisheries Society, Bethesda1991.

4 Yang, Zehnder, China’s..., op. cit., s. 85.5 Lester R. Brown, World Economy Expands, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 56–57.6 Stabilizacja liczby ludnoœci: 2001 World Population Data Sheet, op. cit.7 Liczba ludnoœci w Danii: tam¿e; zakaz budowy elektrowni wêglowych: Energy Policies of

IEA Countries: Denmark 1998 Review, International Energy Agency, London, October 1998; pojem-niki na piwo: Brenda Platt, Neil Seldman, Wasting and Recycling in the United States 2000, GrassRoots Recycling Network, Athens 2000; energia wiatru: Flavin, Wind Energy Growth Continues, w:Vital Signs 2001, op. cit.; rowery: Molly O’Meara Sheehan, City Limits: Putting the Brakes on Sprawl,„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, June 2001, no 156, s. 11.

8 Uwagi dotycz¹ce Korei Po³udniowej na podstawie w³asnych obserwacji w czasie pobytu wtym kraju w listopadzie 2000 r.; Kostaryka: Costa Rice Country Report 1998, United Nations Deve-lopment Programme, Sustainable Development Networking Programme, Capacity 21 Programme,<www.sdns.undp.org/c21> (7 sierpnia 2001 r.); Islandia: Seth Dunn, The Hydrogen Experiment, „WorldWatch”, November–December 2000, s. 14–25.

9 Mark Schrope, A Change of Climate for Big Oil, „Nature”, 31 May 2001, s. 516–518.10 Rosamond L. Naylor i inni, Nature’s Subsidies to Shrimp and Salmon Farming, „Science”, 30

October 1998.

300 Przypisy

11 A. Banerjee, Dairying Systems in India, „World Animal Review”, Rome, FAO, 1994, vol. 79,no 2; Gao Tengyun, Treatment and Utilization of Crop Straw and Stover in China, „Livestock Researchfor Rural Development”, February 2000.

12 Zu¿ycie wêgla: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit., s. 33.13 Anne Platt McGinn, Aquaculture Growing Rapidly, w: Vital Signs 1998, W.W. Norton, New

York 1998, s. 36–37.14 Yearbook of Fisheries Statistics..., op. cit. (ró¿ne lata); Krishen J. Rana, China, FAO Fisheries

Department Review of the State of World Aquaculture, <www.fao.org/fi/publ/circular/c886.1/china3.asp>;produkcja wo³owiny: FAOSTAT..., op. cit.

15 Renner, Vehicle..., op. cit.; Bicycle Production Recovers, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 68–71.16 WskaŸnik 60% obliczono na podstawie danych o zu¿yciu i produkcji z Institute of Scrap

Recycling Industries w Waszyngtonie oraz informacji Billa Heenana ze Steel Recycling Institute wPittsburghu; piece ³ukowe: Gary Gardner, Steel Recycling Rising, w: Vital Signs 1995, W.W. Norton,New York 1995, s. 128.

17 Powierzchnia Ziemi wynosi 14,8 mld hektarów: zob. Charles R. Coble i inni, Earth Science,Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1987, s. 102; powierzchnia uprawna to 1,4 mld hektarów: FAOSTAT..., op. cit.

18 Œwiatowe zu¿ycie ropy i cena 1 bary³ki w 2000 r.: U.S. Department of Energy (DOE), EIA,<www.eia.doe.gov>.

19 Obliczono przy za³o¿eniu, ¿e koszt zainstalowania turbiny wiatrowej o mocy 1 megawatawynosi 1 mln dol., wspó³czynnik sprawnoœci 40%, a zu¿ycie energii to 12,8 mld kWh: zob. DOE,przypis 18.

20 FAOSTAT..., op. cit.21 Forest..., op. cit.

Rozdzia³ 5. Budowanie gospodarki wodorowo-solarnej1 National Energy Policy, National Energy Policy Development Group, U.S. Government Prin-

ting Office, Washington, May 2001.2 Zu¿ycie wêgla: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit., s. 33.3 National Energy Policy, op. cit., s. 1–10; Flavin, Wind..., op. cit., s. 44–45; President’s Energy

Plan is Useful First Step, Wind Energy Association Says, American Wind Energy Association (AWEA),komunikat prasowy, Washington, 17 May 2001.

4 Seth Dunn, Fossil Fuel Use Falls Again, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 40–41.5 Tam¿e; Walter Youngquist, Shale Oil: The Elusive Energy, „Hubbert Center Newsletter”,

Golden, M. King Hubbert Center, 1998, no 4, s. 2.6 Colin J. Campbell przewiduje, ¿e szczyt wydobycia ropy naftowej nast¹pi oko³o 2010 r.;

Colin J. Campbell, Jean H. Laherrere, The End of Cheap Oil, „Scientific American”, March 1998, s.78–83; dane o gazie ziemnym: Dunn, Fossil..., op. cit.

7 Przemówienie Michaela Bowlina w czasie 18. dorocznego spotkania Cambridge Energy Rese-arch Associates, 9 lutego1999 r.

8 Dunn, The Hydrogen..., op. cit., s. 14–25.9 Wilford, Ages-Old..., op. cit.

10 Bill Prindle, How Energy Efficiency Can Turn 1300 New Power Plants Into 170, Alliance toSave Energy, Washington, 2 May 2001.

11 Tam¿e.12 Tam¿e; 30-procentowa rentownoœæ: Poornima Gupta, US, Industry Energy Efficiency Pro-

gram Saves 75 Bln KW Power, Reuters, 22 March 2001.

301Przypisy

13 Peter Coy, Electricity: Reforms That Will Save Money, „Business Week”, 11 June 2001, s. 140.14 Janet Ginsburg, Amory Lovins: „Efficiency Goes Straight to the Bottom Line”, Asserts the

Alternate-Energy Guru in an Interview, „Business Week”, 7 April 2001, s. 198.15 Burton Richter, Energy, The Key: Reduce Demand, „Los Angeles Times”, 20 May 2001.16 Britain Gives Tax Relief for Energy-Saving Investments, SolarAccess.com (1 sierpnia 2001 r.).17 Erik Eckholm, China Said to Sharply Reduce Carbon Dioxide Emissions, „New York Times”,

15 June 2001; Susan M. Booker, Chinese Fridges Keep Food and the Planet Cool, „EnvironmentalHealth Perspectives”, 4 April 2000, s. A164.

18 Enlightening Comparisons, Alliance to Save Energy, <www.ase.org/powersmart/fbulbs.htm>(1 sierpnia 2001 r.); Residential Lighting Use and Potential Savings, DOE, EIA, Washington, Sep-tember 1996.

19 Keith Bradsher, Fuel Economy for New Cars Is at Lowest Level Since ’80, „New York Times”,18 May 2001; inicjatywê tak¹ zapowiada³ senator John Kerry i inni w rozmowie z autorem w Wa-szyngtonie, 17 lipca 2001 r.

20 Honda Insight Tops EPA Fuel Economy List for 2001, Reuters, 3 October 2000; Honda HasNew Fuel-Cell Car, Toyota Expands Hybrids, Reuters, 29 September 2000.

21 Z listu Donelli Meadows do Lindy Harrar, niezale¿nego producenta materia³ów dokumental-nych w Bostonie (bez daty).

22 Colin Woodard, Wind Power Pays Well for Denmark, „San Francisco Chronicle”, 23 April2001; Peter Asmus, Reaping the Wind, Island Press, Washington 2000.

23 Wykres 5.1: Flavin, Wind..., op. cit.; President’s Energy Plan..., op. cit.24 Dania: Flavin, w: Vital Signs 2001, op. cit.; Niemcy: Wind Energy Press Background Infor-

mation, AWEA, Washington, February 2001; Christian Hinsch, Wind Power Flying Even Higher,„New Energy”, February 2001, s. 14–20; Nawarra: Felix Avia Aranda, Ignacio Cruz Cruz, BreezingAhead: The Spanish Wind Energy Market, „Renewable Energy World”, May–June 2000.

25 O obni¿ce kosztów: Glenn Hasek, Powering the Future, „Industry Week”, 1 May 2000; wy-kres 5.2: Flavin, Wind..., op. cit.

26 Jak podaj¹ DOE i EIA, AWEA ocenia, ¿e Teksas, Pó³nocna Dakota i Kansas mog³yby produ-kowaæ do 3470 mld kWh energii, tj. wiêcej ni¿ zu¿yto energii w Stanach Zjednoczonych w 2000 r.(3087 mld kWh): AWEA Wind Energy Projects Database, AWEA, <www.awea.org/projects/index.html>;EIA Country Analysis Brief, DOE, <www.eia.doe.gov/emeu/cabs/usa.html>. Chiny mog¹ dyspono-waæ co najmniej 250 gigawatami enegii wiatrowej, mniej wiêcej równej mocy aktualnie zainstalowa-nej w elektrowniach tego kraju (Debra Lew, Jeffrey Logan, Energizing China’s Wind Power Sector,Pacific Northwest Laboratory, 2001, <www.pnl.gov/china/ChinaWnd.htm>).

27 Dominique Magada, France Sets Ambitious Target for Renewable Power, Reuters, 10 Decem-ber 2000; Argentyna: Under Spanish Proposal, 15 Percent of Total Would be Eolic Energy, „AgenciaEFE”, 7 February 2001; UK Makes Leap into Offshore Wind Big Time, w: Renewable Energy Report,„Financial Times”, May 2001; China Sets Wind Power Development, „Asia Pulse”, 19 October 2000.

28 Wind Energy in Europe, EWEA, <www.ewea.org/src/europe.htm>.29 US Installed Capacity (MW) 1981–2001, AWEA, <www.awea.org/faq/instcas.html> (25

czerwca 2001 r.); obliczenia oparte na: Louise Guey-Lee, Forces Behind Wind Power, w: RenewableEnergy 2000: Issues and Trends, DOE, EIA, Washington, February 2001; Don Hopey, Wind Turbinesto be Installed Near Pennsylvania Turnpike, „Pittsburgh Post-Gazette”, 24 April 2001; World’s Lar-gest Wind Plant to Energize the West, komunikat prasowy, PacifiCorp, FPL Energy, Salt Lake City –Juno Beach, 10 January 2001.

30 George Darr, Astonishing Number of Wind Proposals Blows into BPA, Bonneville Power Ad-ministration, komunikat prasowy, Portland, April 2001.

302 Przypisy

31 Rozmowa autora z Jimem Dehlsenem i Clipperem Windem, 30 maja 2001 r.32 Lester R. Brown, U.S. Farmers Double-Cropping Corn and Wind Energy, „Earth Policy Alert”,

Washington, Earth Policy Institute, 7 June 2001.33 DaimlerChrysler Unveils Fuel Cell Vehicle, „Environmental News Network”, 18 March 1999;

Honda Has..., op. cit.34 „Corn Growers” Association Launches Education Program on Wind Power, „Wind Energy

Weekly”, AWEA, 25 May 2001, s. 4.35 BTM Predicts Continued Growth for Wind Industry, w: Renewable Energy Report, „Financial

Times”, May 2001, s. 8; odsetek 60% jest oparty na notowaniach gie³dowych czo³owych producen-tów turbin; Tom Gray, Wind is Getting Stronger and is On Course for the Next Decade, „RenewableEnergy World”, May 1999.

36 Christopher Flavin, Nicholas Lenssen, Power Surge, W. W. Norton, Washington 1994, s. 154–155.37 Ocena Paula Maycocka z PV Energy Systems wyra¿ona w rozmowie z Shanem Rattermanem

z Instytutu Polityki na rzecz Ziemi, 15 lipca 2001 r.38 Power to the Poor, „The Economist”, 10 February 2001, s. 21–23.39 Japan: Overview of Renewable Energy Policy, International Energy Agency, <www.iea.org/

pubs/studies/files/renenp2/ren/25-ren.htm>.40 Wed³ug informacji zawartych w bazie danych o stanowych instrumentach wspierania rozwoju

odnawialnych Ÿróde³ energii Oœrodka Energetyki S³onecznej Pó³nocnej Karoliny (North CarolinaSolar Center) 37 stanów prowadzi obecnie jak¹œ formê pomiaru zu¿ycia energii netto; zob.<www.dcs.ncsu.edu/solar/dsire/dsire.cfm>; Niemcy i Japonia: Paul Maycock i Steven J. Strong naseminarium z okazji dorocznej konferencji Amerykañskiego Stowarzyszenia Energetyki S³onecznej(American Solar Energy Society) w maju 2000 r. w Madison.

41 Wykres 5.3: Paul Maycock z PV Energy Systems w rozmowie z Shanem Rattermanem zInstytutu Polityki na rzecz Ziemi, 28 maja 2001 r.

42 Christopher Flavin, Solar Power Market Jumps, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 58.43 Maycock, zob. przypis 41.44 New German Government Announces 100,000 Rooftop Photovoltaic Program, Siemens Solar,

komunikat prasowy, <www.siemenssolar.com/german_rooftop_program.html> (25 czerwca 2001r.); program Milion S³onecznych Dachów: DOE, <www.eren.doe.gov/millionroofs/>; program w³o-ski: Molly O’Meara Sheehan, Solar Cells Continue Double-Digit Growth, w: Vital Signs 1999, W.W.Norton, New York 1999, s. 54–55; program niemiecki: Christopher Flavin, Solar Power MarketSurges, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 46.

45 R. Hill, N.M. Pearsall, S. Claiden, The Potential Generating Capacity of PV-Clad Buildings inthe UK, vol. 1, Department of Trade and Industry, London 1992.

46 O’Meara Sheehan, Solar..., op. cit.; ceny ogniw fotoelektrycznych w latach 2000–2001 utrzy-mywa³y siê na stabilnym poziomie 3,50 dol./wat: Flavin, Solar Power Market Surges, op. cit., s. 46–47.

47 World Interactive Map Project, International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/geosci/world.html>.

48 International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/geosci/igahome.html>.49 Wykres 5.4: Seth Dunn, Geothermal Power Rises, w: Vital Signs 1997, W.W. Norton, New

York 1997, s. 50–51; dane z 1998 r.: International Geothermal Association, <www.demon.co.uk/geosci/wrtab.html>.

50 Tam¿e.51 Hal Kane, Geothermal Power Gains, w: Vital Signs 1993, W. W. Norton, New York 1993, s. 54.52 „GeoPowering the West” Program, DOE, <www.eren.doe.gov/geopoweringthewest/

geopowering.html>.

303Przypisy

53 Wykres 5.5: Dunn, Fossil..., op. cit.54 Gregg Marland, Carbon Dioxide Emissions Rates for Conventional and Synthetic Fuels, „Ener-

gy”, 1983, vol. 8, no 12; Impacts of the Kyoto Protocol on US Energy Markets and Economic Activity,DOE, EIA, Washington, October 1998, s. 95.

55 Country Analysis Brief: China, EIA, DOE, Washington, April 2001, <www.eia.doe.gov/emeu/cabs/china.html>.

56 Lester R. Brown, Christopher Flavin, A New Economy for a New Century, w: Lester R. Browni inni, State of the World 1999, W.W. Norton, New York 1999, s. 17.

57 Zakupy firm energetyki s³onecznej dokonane przez Enron (Zond w USA i Tacke w Niem-czech): Enron Forms Enron Renewable Energy Corp., AWEA, Enron Wind, komunikat prasowy,Houston, 6 January 1997.

58 Dunn, Fossil..., op. cit.; Flavin, Wind..., op. cit.; Flavin, Solar Power Market Jumps, op. cit.;Nicholas Lenssen, Nuclear Power Inches Up, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 42–43.

59 Dane o spadku zu¿ycia wêgla oparte na: BP Statistical Review of World Energy 2001, op. cit.,s. 33. Wed³ug EIA od 1984 r. subsydia dla producentów wêgla zosta³y w Chinach zmniejszone opo³owê: China: Environmental Issues, EIA, Washington, April 2001, s. 4.

60 Lenssen, Nuclear Power Inches Up, op. cit.61 Tam¿e; informacje o Francji, Chinach i Japonii: Nicholas Lenssen, Nuclear Power Rises Sli-

ghtly, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 54.62 Dynamika cen energii wiatrowej: AWEA, <www.awea.org>; Flavin, Wind.., op. cit.; Lenssen,

Nuclear Power Inches Up, op. cit.63 WypowiedŸ Forda cytowana w: David Bjerklie i inni, Look Who’s Trying to Turn Green,

„Time”, 9 November 1998.64 Seth Dunn, Micropower: The Next Electrical Era, „Worldwatch Paper”, Washington, World-

watch Institute, July 2000, no 151.65 Payal Sampat, Internet Use Accelerates, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 95.66 Produkcja energii wiatrowej w latach 1998–2000: Flavin, Wind..., op. cit.; przyk³ad Stanów

Zjednoczonych oparty na wielkoœci zu¿ycia energii elektrycznej w 1999 r., wynosz¹cego 3 bln kWh(DOE, zob. przypis 26), przewidywanej produkcji energii wiatrowej na poziomie 2,2 bln kWh iza³o¿eniu 40-procentowej sprawnoœci turbin.

67 Produkt œwiatowy brutto w wysokoœci 40 bln dol.: World Economic Outlook, op. cit.; Rood-man, Paying..., op. cit., s. 6.

68 Wzrost w ci¹gu ostatniego 10-lecia: Flavin, Wind..., op. cit.69 Seth Dunn, Hydrogen Futures: Toward a Sustainable Energy System, „Worldwatch Paper”,

Washington, Worldwatch Institute, August 2001, s. 75.70 Beyond Carbon, „The Economist”, 10 February 2001, s. 24; OECD Environmental Outlook,

op. cit., s. 163.

Rozdzia³ 6. Projektowanie nowej gospodarki materia³owej1 Eric Lipton, The Long and Winding Road Now Followed by New York City’s Trash, „New

York Times”, 24 March 2001.2 Papier: Municipal Solid Waste Generation, Disposal and Recycling in the United States, Facts

and Figures for 1998, U.S. Environmental Protection Agency (EPA), fact sheet, Washington, April 2000.3 Lipton, The Long..., op. cit.4 Mineral Commodity Summaries 2001, U.S. Department of the Interior, U.S. Geological

Survey (USGS), Washington; kamieñ, piasek, ¿wir i wapno: John E. Young, Mining the Earth,

304 Przypisy

„Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, July 1992; drewno: Matthews i inni, Pi-lot..., op. cit., s. 27, 39.

5 Produkcja stali i rud ¿elaza: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; World PopulationProspects..., op. cit.

6 John E. Young, For the Love of Gold, „World Watch”, May–June 1993, s. 19–26.7 The Major Steel Producing Countries, International Iron and Steel Institute (IISI),

<www.worldsteel.org> (21 maja 2001 r.); World Population Prospects..., op. cit.8 Hal Kane, Steel Production Falls, w: Vital Signs 1993, op. cit., s. 76.9 William McDonough, Michael Braungart, The NEXT Industrial Revolution, „The Atlantic

Monthly”, October 1998, s. 88.10 Poison PCs and Toxic TVs, Silicon Valley Toxics Coalition, San José 2001; wskaŸnik 77-

procentowego recyklingu urz¹dzeñ gospodarstwa domowego w USA: Jim Woods, Steel RecyclingRates Resume Upward Trend, komunikat prasowy, Steel Recycling Institute, Pittsburgh, 7 April 2000.

11 Poison PCs..., op. cit.12 Dane o kamieniu, piasku, ¿wirze i wapnie: Young, Mining..., op. cit.13 Young, Mining..., op. cit.14 Tam¿e.15 Zwi¹zek Radziecki, Stany Zjednoczone i Chiny: The Major..., op. cit.; wykres 6.1 na podsta-

wie danych IISI; produkcja metali: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; produkcja stali wwysokoœci 833 mln ton: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.

16 Dynamika produkcji stali do 1995 r.: Hal Kane, Steel Production Rebounds Slightly, w: VitalSigns 1996, W.W. Norton, New York 1996, s. 79; liczba ludnoœci: World Population Prospects..., op. cit.

17 Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.18 John E. Young, Aluminum Production Keeps Growing, w: Vital Signs 2001, s. 64; Australia i

inne kraje: John E. Young, Aluminum’s Real Tab, „World Watch”, March–April 1992, s. 27.19 Aluminum Facts at a Glance, The Aluminum Association, fact sheet, Washington, June 2000.20 Lisa Mastny, World Air Traffic Soaring, w: Vital Signs 1999, op. cit., s. 86–87.21 Aluminum: An American Industry in Profile, The Aluminum Association, Washington, 2000,

s. 2; Carole Vaporean, Aluminum Moves to Third Place in Car Content, Reuters, 16 February 2001.22 Young, Aluminum’s Real Tab, op. cit.23 Zu¿ycie energii elektrycznej w produkcji aluminium: Young, Aluminum..., op. cit.; zu¿ycie

elektrycznoœci w Afryce w 1999 r.: World Total Net Electricity Consumption, 1990–1999, DOE,EIA, <www.eia.doe.gov/emeu/iea/table62.html>; Young, Mining..., op. cit., s. 26.

24 Payal Sampat, Gold Loses Its Luster, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 80–81; 85% z³ota zu¿y-wanego do produkcji bi¿uterii: Don’t Mine Gold for Jewels, Reuters, 10 December 2000.

25 Sampat, Gold..., op. cit.; Central-Bank Gold: Melting Away, „The Economist”, 4 April 1992.26 Young, For the Love..., op. cit., s. 22–23.27 Hungary Seeks Millions in Damages for Cyanide Spill, Associated Press, 11 July 2000; kata-

strofa ekologiczna najwiêksza po Czarnobylu: International Mining Groups Call for Worldwide Mi-ning Law Reforms, komunikat prasowy, Friends of the Earth, Mineral Policy Center, Mineral PolicyInstitute, Washington, 15 December 2000.

28 Timothy Egan, The Death of a River Looms Over Choice for Interior Post, „New York Times”,7 January 2001; Cyanide-Spill Suit Is Settled in Colorado, „New York Times”, 24 December 2000.

29 Young, For the Love..., op. cit., s. 25; skutki wycieku do zatoki Minamata: Peter Hadfield,Court Win Follows 40 Years of Suffering, „South China Morning Post”, 2 May 2001.

30 John E. Young, Gold Production at Record High, w: Vital Signs 1994, W.W. Norton, NewYork 1994, s. 82–83; Glick, The Toll..., op. cit., s. 9.

305Przypisy

31 Roger Moody, The Lure of Gold: How Golden Is the Future?, „Panos Media Briefing”, Lon-don, Panos Institute, 1996, no 9.

32 Anne Platt McGinn, Why Poison Ourselves? A Precautionary Approach to Synthetic Chemi-cals, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, November 2000, no 153, s. 7; 200substancji chemicznych: Pete Myers, Meeting the Environmental Challenges of the 21st Century,dyskusja plenarna na temat nowych problemów ekologicznych w czasie warsztatów dla pracowni-ków ochrony œrodowiska Amerykañskiej Agencji Rozwoju Miêdzynarodowego (U.S. Agency forInternational Development Environmental), Airlie Center, Warrenton, 26 July 1999.

33 Alister Doyle, Bears Take Brunt of Toxic Chemicals as Ban Looms, Reuters, 22 May 2001.34 Toxic Release Inventory 1999, EPA, Washington 2001.35 Tam¿e.36 Rtêæ w Amazonii: Mercury Poisoning Disease Hits Amazon Villages, Reuters, 4 February

1999; wydzielanie rtêci z elektrowni wêglowych w USA: Mercury Study Report to Congress VolumeII, EPA, Office of Air Quality Planning and Standards and Office of Research and Development,Washington, December 1997, s. ES–4; rtêæ w rzekach i jeziorach: Glick, The Toll..., op. cit.; EPADecides Mercury Emissions from Power Plants Must Be Reduced, komunikat prasowy, Washington,15 December 2000; Nowa Anglia: Robert Braile, Mercury Danger Rising, Group Says, „BostonGlobe”, 19 September 2000; o noworodkach: Toxicological Effects of Methylmercury, National Aca-demy of Sciences, National Academy Press, Washington 2000.

37 EPA Issues New Toxics Report, Improves Means of Reporting, komunikat prasowy, Washing-ton, 11 April 2001; raport EPA dostêpny w Internecie: <www.epa.gov/tri>.

38 Platt McGinn, Why Poison..., op. cit., s. 6–12.39 Zniszczenia lasów w Europie: Forest Condition in Europe 2000, U.N. Economic Commission

for Europe, European Commission, Hamburg 2000; Norylsk: Koko Warner, An Emissions Tax inSiberia: Economic Theory, Firm Response and Noncompliance in Imperfect Markets, InternationalInstitute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, 7 July 1997, s. 1, 32, 37.

40 Sharon LaFraniere, Mother Russia’s Poisoned Land, „Washington Post”, 22 June 1999.41 Payal Sampat, Groundwater Shock, „World Watch”, January–February 2000, s. 10–22.42 Tam¿e.43 Japan Emits Most Dioxin Among 15 Nations: Study, „Japan Times”, 22 June 1999.44 Governments Agree to Ban or Limit „Dirty Dozen” POPs, „Bridges Weekly Trade News

Digest”, Geneva, International Centre for Trade and Sustainable Development, 12 December 2000;Persson cyt. w: Toxic Chemicals Outlawed, „Cable News Network”, 22 May 2001.

45 Dania i Finlandia: Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.46 Produkcja stali: Mineral Commodity Summaries 2001, op. cit.; wskaŸnik recyklingu stali z

samochodów: Woods, Steel..., op. cit.47 Woods, Steel..., op. cit.48 Wykres 6.2: Bill Heenan z Instytutu Recyklingu w Pittsburghu, e-mail do Instytutu Polityki na

rzecz Ziemi, wiosna 2001 r.; wskaŸnik 33%: Gary Gardner, Steel..., op. cit., s. 128–129; W³ochy iHiszpania: Hal Kane, Steel Recycling Rising Slowly, w: Vital Signs 1992, W.W. Norton, New York1992, s. 98.

49 Minihuty: Kane, Steel Production Rebounds..., op. cit., s. 78–79; Government, Steel MakerReach $98 Million Environmental Settlement, „Cable News Network”, 20 December 2000.

50 Recykling puszek w USA: Aluminum Can Reclamation, The Aluminum Association, factsheet, Washington 2000; Fumiko Fujisaki, Japan Aluminum Can Recycling Ratio up to 78.5 pct,Reuters, 14 July 2000; Brazil’s Poor Hunt Aluminum Cans as Swap for Food, Reuters, 17 October2000.

306 Przypisy

51 Brazil’s Poor Hunt..., op. cit.52 Aluminum Fact..., op. cit.53 Brenda Platt, David Morris, The Economic Benefits of Recycling, Institute for Local Self-

Reliance, Washington, January 1993.54 Tim Burt, VW is Set for $500m Recycling Provision, „Financial Times”, 12 February 2001; Mark

Magnier, Disassembly Lines Hum in Japan’s New Industry, „Los Angeles Times”, 13 May 2001.55 Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.56 John E. Young, Refillable Bottles: Return of a Good Thing, „World Watch”, March–April

1991, s. 35.57 Jak podano w opracowaniu People Product Strategy, University of California, Berkeley, 15

April 1998, <best.me.berkeley.edu/~pps/pps/dupont_dfe.html>, Dupont, zgodnie z programem dzia-³ania na rzecz bezpieczeñstwa, zdrowia i ochrony œrodowiska, zmniejszy iloœæ odpadów materia³o-wych oraz emisjê truj¹cych substancji do zera.

58 Annual Environmental Report 2000: Ecology and Technology, NEC, Tokyo, July 2000,s. 24–27.

59 John E. Young, The Sudden New Strength of Recycling, „World Watch”, July–August1995, s. 24.

60 John E. Young, The New Materialism: A Matter of Policy, „World Watch”, September–Octo-ber 1994, s. 37.

61 Molly O’Meara Sheehan, Telephone Network Diversifies, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 93;dane za 1999 r.: World Telecommunication Indicators 2000/2001, International TelecommunicationUnion, Geneva, March 2001, s. 11, 35.

62 China is No. 1 in Asian Cell Phone Market, „International Herald Tribune”, 17 August 2000.63 Friedrich Schmidt-Bleeck i inni, Factor 10: Making Sustainability Accountable, Putting

Resource Productivity into Praxis, Factor 10 Club, Carnoules 1998, s. 5.64 Z³oto zu¿ywane do produkcji bi¿uterii oraz informacje o Lempke: Don’t Mine Gold..., op. cit.65 Young, Mining..., op. cit.66 Catherine Ferrier, Bottled Water: Understanding a Social Phenomenon, World Wide Fund for

Nature, Surrey, April 2001.67 Tam¿e.68 Tam¿e.69 Young, Aluminum’s Real Tab, op. cit., s. 26–33.70 Weizsäcker cyt. w: Young, Aluminium’s Real Tab, op. cit., s. 34.

Rozdzia³ 7. Nakarmiæ wszystkich do syta1 Production..., op. cit.2 Œrednioterminowa prognoza ludnoœci: World Population..., op. cit.3 Produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.4 Liczba 1,1 mld jest ocen¹ Worldwatch Institute na podstawie: danych United Nations Admini-

strative Committee on Coordination, Sub-Committee on Nutrition (UN ACC/SCN), Fourth Report onthe World Nutrition Situation, International Food Policy Research Institute (IFPRI), Geneva, January2000, e-maila Rafaela Floresa, cz³onka IFPRI do Briana Halweila z Worldwatch Institute, 5 listopada1999 r., rozmowy z Garym Gardnerem z Worldwatch Institute, 3 lutego 2000 r., zamieszczon¹ w: GaryGardner, Brian Halweil, Underfed and Overfed:The Global Epidemic of Malnutrition, „WorldwatchPaper”, Washington, Worldwatch Institute, March 2000, no 150; The State of Food Insecurity in theWorld, Rome 1999, s. 6.

307Przypisy

5 UN ACC/SCN, zob. przypis 4; liczba 1,3 mld osób ¿yj¹cych w ubóstwie: Rural Development:From Vision to Action, „Environmentally and Socially Sustainable Development Studies and Mono-graphs Series”, Washington, World Bank, 1997, no 12, s. 1.

6 Rural Development..., op. cit., s. 1.7 Tam¿e.8 Looking Back to Think Ahead, red. R.K. Pachauri, S.V. Sridharan, wersja skrócona, GREEN

India 2047 Project, Tata Energy Research Institute, New Delhi 1998, s. 7.9 Michael Morris, Nuimuddin Chowdhury, Craig Meisner, Wheat Production in Bangladesh:

Technological, Economic, and Policy Issues, IFPRI, Washington 1997, s. 10.10 Dane dotycz¹ce ludnoœci: World Population..., op. cit., powierzchnia uprawy zbo¿a: Produc-

tion..., op. cit.11 Dane dotycz¹ce ludnoœci: World Population..., op. cit.; Postel, Pillar..., op. cit., s. 73–74.12 Dane dotycz¹ce liczby ludnoœci: World Population..., op. cit.; zbiory zbo¿a: World Economic

Outlook Database, <www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/data/index.htm> (wrzesieñ 2000 r.).13 Production..., op. cit.14 1948–1985 World Crop and Livestock Statistics, FAO, Rome 1987; FAOSTAT..., op. cit.15 Tam¿e.16 Po³owy ryb w latach 1989–1998: Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.; China’s Aquatic

Products Economy: Production, Marketing, Consumption, and Foreign Trade, „International Agri-culture and Trade Reports: China”, Washington, USDA, ERS, July 1998, s. 45.

17 Odsetek produktu fotosyntezy zu¿ywanego do budowy nasion: L.T. Evans, Crop Evolution,Adaptation and Yield, Cambridge University Press, Cambridge 1993, s. 242–244; górna granica kon-wersji produktu fotosyntezy: Thomas R. Sinclair, Options for Sustaining and Increasing the LimitingYield-Plateaus of Grain Crops, referat przygotowany na sympozjum na temat bezpieczeñstwa ¿yw-noœciowego œwiata w 1998 r., USDA, Agricultural Research Service, Kyoto–Washington, September1998, s. 14.

18 Dane o zu¿yciu nawozów sztucznych: Fertilizer Yearbook, FAO, Rome (ró¿ne lata); Kim GaySoh, Michel Prud’homme, Fertilizer Consumption Report: World and Regional Overview and Coun-try Reports, International Fertilizer Industry Association (IFIA), Paris, December 2000.

19 Tom Horton, Heather Dewar, Feeding the World, Poisoning the Planet, „Baltimore Sun”, 24September 2000.

20 Prawo Unii Europejskiej: Michel Prud’homme, Kim Gay Soh, Short Term Prospects for WorldAgriculture and Fertilizer Use, IFIA, Paris, November 2000, s. 9; Iowa’s 1987 Groundwater Protec-tion Act, International Institute for Sustainable Development, <iisd1.iisd.ca/greenbud/iowa.htm>(1 sierpnia 2001 r.).

21 Sandra Postel, Redesigning Irrigated Agriculture, w: Brown i inni, State of the World 2000,op. cit., s. 40.

22 Production..., op. cit.23 Zbiory oraz wykres 7.1: Production..., op. cit.24 Tam¿e.25 The 1896 Olympics: Ancient Greece, <www.olympicwebsite.com/ ancientgames.htm> (1 sierp-

nia 2001 r.); Gerald Holli, Roger Bannister: Sportsman of the Year, „Sports Illustrated”, 3 January1955.

26 Informacje o dwukrotnych zbiorach w Chinach: W. Hunter Colby, Frederick W. Crook, Shwu-Eng H. Webb, Agricultural Statistics of the People’s Republic of China, 1949–90, USDA, ERS –National Agricultural Statistics Service (ERS–NASS), Washington, December 1992, s. 48; Pradu-man Kumar i inni, Sustainability of Rice-Wheat Based Cropping Systems in India: Socio-Economic

308 Przypisy

and Policy Issues, „Economic and Political Weekly”, 26 September 1998, s. A152–158; informacje oArgentynie: Commodity Spotlight, „Agricultural Outlook”, USDA, ERS, September 2000, s. 6.

27 Conservation Tillage Survey Data: Crop Residue Management 1998, Conservation Technolo-gy Information Center (CTIC), CTIC Core 4 Conservation Web site, <www.ctic.purdue.edu/Core4/CT/CT.html>, uaktualnione 19 maja 2000 r.

28 Wykres 7.2: szacunki Instytutu Polityki na rzecz Ziemi oparte na danych: FAOSTAT..., op. cit.;Agricultural Resources and Environmental Indicator, USDA, Washington 1996–1997.

29 Gershon Feder, Andrew Keck, Increasing Competition for Land and Water Resources: A Glo-bal Perspective, World Bank, Washington, March 1995, s. 28–29.

30 Obliczenia ceny wody oparte na przeliczniku 1 tys. ton wody na 1 tonê zbo¿a: Yield..., op. cit.;œwiatowe ceny pszenicy: International..., op. cit.; efektywnoœæ wykorzystania wody w przemyœle:Rosegrant, Ringler, Gerpacio, Water..., op. cit.

31 Postel, Pillar..., op. cit., s. 56–57, 252.32 Postel, Last Oasis, op. cit., s. 170.33 WskaŸnik 70% obliczony na postawie: I.A. Shiklomanov, World Fresh Water Resources, w:

Water in Crisis: A Guide to the World’s Fresh Water Resources, red. Peter H. Gleick, Oxford Univer-sity Press, New York 1993.

34 Postel, Pillar..., op. cit.35 Postel, Last Oasis, op. cit., s. 102.36 Sandra Postel i inni, Drip Irrigation for Small Farmers: A New Initiative to Alleviate Hunger

and Poverty, „Water International”, March 2001, s. 3–13.37 Tam¿e.38 Efektywnoœæ wykorzystania wody przy produkcji pszenicy i ry¿u: Postel, Last Oasis, op. cit.,

s. 71.39 Wykres 7.3: FAOSTAT..., op. cit.40 WskaŸnik konwersji zbo¿a na wo³owinê: rozmowa z Allenem Bakerem z Feed Situation and

Outlook Staff, ERS, USDA, Waszyngton, 27 kwietnia 1992 r.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na wie-przowinê: rozmowa z Lelandem Southardem z Livestock and Poultry Situation and Outlook Staff,ERS, USDA, Waszyngton, 27 kwietnia 1992 r.; wskaŸnik konwersji zbo¿a na miêso drobiowe: RobertV. Bishop i inni, The World Poultry Market – Government Intervention and Multilateral Policy Re-form, USDA, Washington 1990; wskaŸnik konwersji zbo¿a na na miêso ryb: China’s Aquatic..., op. cit.

41 Wzrost po³owów dalekomorskich: Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.; hodowla kulturwodnych: Yearbook of Fishery Statistics: Aquaculture Production 1998, FAO, Rome 2000.

42 Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.43 Krishen J. Rana, China, „Review of the State of World Aquaculture”, Rome, FAO Fisheries

Circular, 1997, no 886, <www.fao.org/fi/publ/circular/c886.1/c886-1.asp>; informacje o uprawie ry¿ui hodowli ryb: Li Kangmin, Rice Aquaculture Systems in China: A Case of Rice-Fish Farming fromProtein Crops to Cash Crops, konferencja internetowa z 1998 r. <www.ias.unu.edu/proceedings/icibs/li/paper.htm> (5 lipca 2000 r.).

44 Hodowla karpia w Chinach: Rosamond L. Naylor i inni, Effect of Aquaculture on World FishSupplies, „Nature”, 29 June 2000, s. 1022; hodowla ryb w Indiach: W.C. Nieesha i inni, Breeding ofCarp with Oviprim, Indian Branch, Asian Fisheries Society, Special Publication No 4, Mangalore1990, s. 1.

45 Krishen J. Rana, Changing Scenarios in Aquaculture Development in China, „FAO Aquacul-ture Newsletter”, August 1999, s. 18.

46 Zu¿ycie zbo¿a w hodowli zêbacza: Naylor i inni, Effect..., op. cit., s. 1019; produkcja zêbaczaw USA: Catfish Production, USDA, ERS–NASS, Washington, July 2000, s. 3.

309Przypisy

47 Yearbook of Fishery Statistics..., op. cit.48 Informacje o roli prze¿uwaczy w rolnictwie: Animal Production Systems and Resource Use,

„Animal Agriculture and Global Food Supply”, Ames, Council for Agricultural Science and Techno-logy, July 1999, s. 25–54; H.A. Fitzhugh i inni, The Role of Ruminants in Support of Man, WinrockInternational Livestock Research and Training Center, Morrilton, April 1978, s. 5.

49 O konwersji odpadów rolnych: Banerjee, Dairying..., op. cit.; S.C. Dhall, Meena Dhall, DairyIndustry – India’s Strength Is in Its Livestock, „Business Line”, internetowa wersja „Financial Daily”wydawanego przez The Hindu, <www.indiaserver.com/businessline/1997/11/07/stories/03070311.htm> (7 listopada 1997 r.); wykres 7.4: „Food Outlook”, FAO, November 2000, no 5;FAOSTAT..., op. cit.

50 Obliczenia oparte na danych: FAOSTAT..., op. cit.51 Banerjee, Dairying..., op. cit.52 Produkcja i wykorzystanie odpadów po¿niwnych w Chinach: Tengyun, Treatment..., op. cit.53 Tam¿e; China’s „Beef Belt”, w: China’s Beef Economy: Production, Marketing, Consump-

tion, and Foreign Trade, „International Agriculture and Trade Reports: China”, Washington, USDA,ERS, July 1998, s. 28.

54 World Population..., op. cit.55 Production..., op. cit.56 Roger Classen i inni, Success of Agri-Environmental Protection, w: Agri-Environmental Poli-

cy at the Crossroads: Guideposts on a Changing Liscape, „Agricultural Economic Report”, Wa-shington, USDA, ERS, January 2001, no 794, s. 3.

57 Rural Development..., op. cit., s. 1.58 O powierzchni gospodarstw w Indiach: Looking Back..., op. cit.; dane o gospodarce chiñskiej:

1999 Country Reports on Economic Policy and Trade Practices: People’s Republic of China, U.S.State Department, Bureau of Economic Policy and Trade Practices, Washington, March 2000.

59 Poziom konsumpcji: Production..., op. cit.60 GroŸba zalania równin w Azji: World Development Report 1999/2000, op. cit., s. 100; pesymi-

styczny wariant prognozy wzrostu poziomu mórz: Tom M.L. Wigley, The Science of Climate Chan-ge: Global and U.S. Perspectives, Pew Center on Global Climate Change, Arlington, June 1999.

61 Grain: World Markets and Trade, USDA, Washington, September 2000, s. 19.62 Tam¿e.63 Produkcja i konsumpcja zbo¿a: Production..., op. cit.64 Szacunek wydatków Indii: Christopher Hellman, Military Budget Fact Sheet, Center for De-

fense Information, <www.cdi.org/issues/wme/spendersFY01.html>; World Development Indicators2000, World Bank, Washington, March 2000.

Rozdzia³ 8. Chroniæ produkty leœne i funkcje lasów1 Flood Impact..., op. cit.; Rekenthaler, China Survives..., op. cit.; straty materialne i liczba ofiar

œmiertelnych: Munich Re’s Review..., op. cit.; ubytek pokrywy leœnej: Revenga i inni, Watersheds...,op. cit.

2 Forestry Cuts Down on Logging, „China Daily”, 26 May 1998; Erik Eckholm, Chinese Lea-ders Vow to Mend Ecological Ways, „New York Times”, 30 August 1998; ten¿e, China Admits Eco-logical Sins Played Role in Flood Disaster, „New York Times”, 26 August 1998; ten¿e, Stunned byFloods, China Hastens Logging Curbs, „New York Times”, 27 February 1998.

3 World Resources 2000–01, op. cit., s. 93.4 Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 16.

310 Przypisy

5 Forest..., op. cit.; zmiany powierzchni lasów w krajach rozwijaj¹cych siê i rozwiniêtych: tam¿e, s. 3.6 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 156–157.7 Forest..., op. cit.; Emily Matthews, Understanding the FRA 2000, „Forest Briefing”, Washing-

ton, WRI, March 2001, no 1; UM Research Points the Way to Better Monitoring of National andGlobal Deforestation, University of Maryland, NASA Goddard Space Flight Center, komunikat pra-sowy, College Park, 30 May 2001.

8 Forest..., op. cit., s. 159; Emin Zeki Baskent, Haci Achmet Yolasigmaz, Forest ManagementRevisited, „Environmental Management”, 1994, vol. 24, no 4, s. 437–448.

9 Pozyskanie drewna i iloœæ zu¿ywana na opa³: FAOSTAT..., op. cit.; dane w rozbiciu na regionyprzytoczone w: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 41, wskazuj¹, ¿e 2/3 drewna zu¿ytego na opa³ niemusia³o byæ zebrane bezpoœrednio w lasach; liczba ludnoœci korzystaj¹cej z drewna jako paliwa:World Resources 2001–01, op. cit.

10 Znaczenie drewna jako Ÿród³a energii: Matthews i inni, Pilot..., op. cit., s. 39; Agriculture:Towards 2015/30..., op. cit., s. 165; dane o przetwórstwie drewna: FAOSTAT..., op. cit.

11 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit.; World Population..., op. cit.12 Abramovitz, Mattoon, Paper..., op. cit., s. 12.13 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 166–167.14 Jako podstawê obliczenia wartoœci plonów kukurydzy przyjêto cenê 2,25 dol. za buszel i

wydajnoœæ 345 buszli z 1 hektara.15 O powodziach w Chinach: Rekenthaler, China Survievs..., op. cit.; w Tajlandii: Score One for

the Trees, „The Economist”, 14 January 1989; w Mozambiku: Aid Agencies..., op. cit.16 Walter V. Reid, Ecosystem Data to Guide Hard Choices, „Issues in Science and Technology”,

Spring 2000, s. 37–44.17 Economics Forever: Building Sustainability into Economic Policy, „Panos Briefing”, London,

Panos Institute, March 2000, no 38; liczba ludnoœci Nowego Jorku: World Urbanization Prospects:The 1999 Revision, United Nations, New York 2000.

18 Hongchang, Deforestation..., op. cit., s. 174–195.19 Algeria..., op. cit.20 Michael T. Coe, Jonathan A. Foley, Human Impacts on the Water Resources of Lake Chad,

„Journal of Geophysical Research-Atmospheres”, 27 February 2001, s. 3349–3356.21 World Resources 2000–01, op. cit., s. 99–100.22 Chamberlin, Harr, Everest, Timber..., op. cit.23 Hal Kane, Hydroelectric Power Growth Steady, w: Vital Signs 1993, op. cit., s. 58–59.24 Powierzchnia lasów ogó³em wynosz¹ca 3,22 mld hektarów podana w tablicy 8.3 ró¿ni siê od

przytoczonej wczeœniej wielkoœci 3,9 mld hektarów, bêd¹cej wczeœniejsz¹ ocen¹ FAO, do sformu³o-wania której pos³u¿ono siê wê¿sz¹ definicj¹ lasu.

25 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit.26 Johanna Son, Philippines: Row Rages Over Lifting of Ban on Lumber Exports, „InterPress

Service”, 17 April 1998.27 Forests and Forestry Sector, World Bank, <www.worldbank.org> (26 lipca 2001 r.).28 The Forest Industry in the 21st Century, World Wide Fund for Nature, Surrey 2001; Forests

Certified by FSC-Accredited Bodies, Forest Stewardship Council, <www.fscoax.org>, uaktualnione30 czerwca 2001 r.

29 Steven Schwartzman, Molly Kingston, Global Deforestation, Timber, and the Struggle forSustainability: Making the Label Stick, Environmental Defense, Washington 1997, s. 51; Brazil, w:The State of the Industry, FAO Advisory Committee on Paper and Wood Products, Fortyfirst Session,Rotura, 2–3 May 2000.

311Przypisy

30 Ubytek powierzchni lasów: Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 156.31 Abramovitz, Paper..., op. cit., s. 132–133; Young, The Sudden..., op. cit., s. 24.32 Abramovitz, Paper..., op. cit., s. 132.33 O Japonii i Chinach: Philip S. Pan, China’s Chopsticks Crusade, „Washington Post”, 6 Febru-

ary 2001.34 Adresy internetowe: „International Herald Tribune”, <www.iht.com>; „USA Today”,

<www.usatoday.com>.35 Iloœæ pozyskanego drewna zu¿ywana na opa³: FAOSTAT..., op. cit.; Daniel M. Kammen, From

Energy Efficiency to Social Utility: Lessons from Cookstove Design, Dissemination, and Use, w: JoséGoldemberg, Thomas B. Johansson, Energy as an Instrument for Socio-Economic Development, UnitedNations Development Programme, New York 1995.

36 Obszar plantacji: Forest..., op. cit.; obszar zasiewów zbo¿a: Production, Supply..., op. cit.37 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 167.38 Tam¿e, s. 160; FAOSTAT..., op. cit.39 Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 161.40 Ashley T. Mattoon, Paper Forests, „World Watch”, March–April 1998, s. 20.41 Tam¿e; plony kukurydzy: Production..., op. cit.42 Mattoon, Paper..., op. cit., s. 24.43 Tam¿e, s. 23.44 Forest..., op. cit.; Agriculture: Towards 2015/30..., op. cit., s. 160–161.45 M. Davis i inni, New England-Acadian Forests, w: Terrestrial Ecoregions of North American:

A Conservation Assessment, red. Taylor H. Ricketts i inni, Island Press,Washington 1999; David R.Foster, Harvard Forest: Addressing Major Issues in Policy Debates and in the Understanding ofEcosystem Process and Pattern, „LTER Network News: The Newsletter of the Longterm EcologicalNetwork”, Spring–Summer 1996.

46 C. Csaki, Agricultural Reforms in Central and Eastern Europe and the Former Soviet Union:Status and Perspectives, „Agricultural Economics”, 2000, vol. 22, s. 37–54; Igor Shvytov, Agricultu-rally Induced Environmental Problems in Russia, „Discussion Paper”, Halle, Institute of AgriculturalDevelopment in Central and Eastern Europe, 1998, no 17, s. 13.

47 TEMA, <www.tema.org.tr/english> (26 lipca 2001 r.).48 China’s Great Green Wall, BBC, 3 March 2001; Ron Gluckman, Beijing’s Desert Storm,

„Asiaweek”, October 2000.49 China Chokes on Desert Sands, „MSNBC”, 20 January 2001.50 China Unveils First „Green” Plan, Reuters, 5 March 2001.51 Hongchang, Deforestation..., op. cit.

Rozdzia³ 9. Zaprojektowaæ miasto dla ludzi1 Mieszkañcy miast w 1900 r.: Mario Polese, Urbanization and Development, „Development

Express”, 1997, no. 4; World Urbanization Prospects: The 1999 Revision, op. cit.2 Molly O’Meara Sheehan, Reinventing Cities for People and the Planet, „Worldwatch Paper”,

Washington, Worldwatch Institute, June 1999, s. 14–15; World Urbanization Prospects..., op. cit.;World Population Prospects: The 2000 Revision, United Nations, New York 2001.

3 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 7.4 World Urbanization Prospects: The 1999 Revision, op. cit.5 Informacje o Los Angeles: Postel, Last Oasis, op. cit., s. 20; informacje o Mexico City: Joel

Simon, Endangered Mexico, Sierra Club Books, San Francisco 1997; informacje o Pekinie: State to

312 Przypisy

Minimize Adverse Effects of Water Diversion, „China Daily”, 8 March 2001; Water More Preciousthan Ever, „China Daily”, 14 March 2001.

6 Grain: World Markets..., op. cit.7 WskaŸnik 70%: Shiklomanov, World..., op. cit.8 Donald D.T. Chen, The Science of Smart Growth, „Scientific American”, December 2000,

s. 84–91.9 Tam¿e.

10 Przemówienie Richarda Moe, prezesa Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków (NationalTrust for Historic Preservation), 1999 Red Hills Spring Event Dinner, Tall Timbers Research Station,Tallahassee, 24 March 1999.

11 Chen, The Science..., op. cit.12 Tam¿e.13 Tam¿e.14 David Schrank, Tim Lomax, The 2001 Urban Mobility Report, Texas Transportation Institute,

The Texas A&M University System, May 2001.15 Tam¿e.16 Moe, zob. przypis 10.17 Œrednia szybkoœæ jazdy w miastach: Peter Newman, Jeffrey Kenworthy, Sustainability and

Cities: Overcoming Automobile Dependence, Island Press, Washington 1999, s. 82–83.18 Chen, The Science..., op. cit., s. 84.19 Moe, zob. przypis 10.20 Production..., op. cit.21 Barry M. Popkin, Urbanization and the Nutrition Transition, „Achieving Urban Food and

Nutrition Security in the Developing World, A 2020 Vision for Food, Agriculture, and the Environ-ment”, Focus 3, Brief 7, Washington, August 2000.

22 William H. Dietz, Battling Obesity: Notes from the Front, „Chronic Disease Notes & Reports”,National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Winter 2000, s. 2; Ali H.Mokdad i inni, The Continuing Epidemic of Obesity in the United States, „Journal of the AmericanMedical Association”, 4 October 2000, s. 1650.

23 J.M. Friedman, Obesity in the New Millennium, „Nature”, 6 April 2000, s. 632–634.24 Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults, National Center for Health Statistics,

Centers for Disease Control and Prevention (CDC), <www.cdc.gov/nchs/products/pubs/pubd/he-stats/obese/obse99.htm> (11 grudnia 2000 r.); Gardner, Halweil, Underfed..., op. cit., s. 11. PeterG. Kopelman, Obesity as a Medical Problem, „Nature”, 6 April 2000, s. 636; Barry M. Popkin,Colleen M. Doak, The Obesity Epidemic is a Worldwide Phenomenon, „Nutrition Reviews”, April1998, s. 106–114.

25 Kopelman, Obesity..., op. cit.; Obesity: Preventing and Managing the Global Epidemic, Re-port of a WHO Consultation on Obesity, WHO, Geneva 1997.

26 Preventing Obesity Among Children, National Center for Chronic Disease Prevention andHealth Promotion, „Chronic Disease Notes & Reports”, Winter 2000, s. 1.

27 Gardner, Halweil, Underfed..., op. cit., s. 11; Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635.28 Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635–643; Ron Winslow, Why Fitness Matters, „Wall Street

Journal”, 1 May 2000.29 Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 635.30 Zgony zwi¹zane z paleniem: Targeting Tobacco Use: The Nations’ Leading Cause of Death,

CDC, Washington; liczba wypalanych papierosów: World Cigarette Electronic Database, USDA, FAS,December 1999; Tobacco: Situation and Outlook Report, USDA, ERS, Washington, April 2001.

313Przypisy

31 Winslow, Why Fitness..., op. cit.; Judy Putnam, Shirley Gerrior, Trends in the U.S. Food Sup-ply, 1970–97, w: America’s Eating Habits: Changes and Consequences, red. Elizabet Frazao, ERS,USDA, Washington, May 1999, s. 152.

32 Winslow, Why Fitness..., op. cit.33 Kopelman, Obesity..., op. cit., s. 638.34 Tam¿e.35 Denise Grady, Doctor’s Review of Five Deaths Raises Concern About the Safety of Liposuc-

tion, „New York Times”, 13 May 1999.36 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 45.37 Tam¿e, s. 44.38 Produkcja rowerów w Chinach: The Growth of World Industry: 1969 Edition, vol. 1, United

Nations, New York 1970; Yearbook of Industrial Statistics, New York (ró¿ne lata); Industrial Com-modity Statistics Yearbook, New York (ró¿ne lata); World Market Report, „Interbike Directory”, Mil-ler-Freeman, Laguna Beach (ró¿ne lata); Edward A. Gragan, Booming China Has Fewer Bikes onRoad Ahead, „Seattle Times”, 4 October 2000.

39 Informacje o policjantach na rowerach: Matthew Hickman, Brian A. Reaves, Local PoliceDepartments 1999, U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics, Washington, May 2001;informacje o aresztowaniach: rozmowa z funkcjonariuszem policji w Waszyngtonie.

40 Glenn Collins, Old Form of Delivery Thrives in New World of E-Commerce, „New York Ti-mes”, 24 December 1999.

41 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 47–48.42 Tam¿e.43 Tam¿e; informacje o Japonii na podstawie w³asnych obserwacji.44 Jonathan Theobald, The Lanes in Spain Run Mainly on the Plain, „Environmental News Net-

work”, 6 November 2000.45 E.O. Wilson, Biophilia, Harvard University Press, Cambridge (Ma.) 1984; The Biophilia Hy-

pothesis, red. S.R. Kellert, E.O. Wilson, Island Press, Washington 1993.46 Restoring the Earth, Healing the Mind, red. Theodore Roszak, Mary Gomes, Allen Kanner,

Sierra Club Books, San Francisco 1995.47 Lyndsey Layton, Mass Transit Popularity Surges in U.S., „Washington Post”, 30 April 2000.48 Guangwei, Shishun, Analysis..., op. cit.49 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 47.50 World Urbanization Prospects: the 1999 Revision, op. cit.; Habitat, Global Urban Indicators

Database, <www.urbanobservatory.org/indicators/database>, uaktualnione 25 lutego 1999 r.; Dita Smith,Taming Urban Sprawl, „Washington Post”, July 2001; Shrank, Lomax, The 2001 Urban..., op. cit.

51 O komunikacji samochodowej: „Ward’s World Motor Vehicle Data 2000”, Southfield, Ward’sCommunications, 2000.

52 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 49.53 Tam¿e; Donald C. Shoup, Congress Okays Cash Out, „Access”, Fall 1998, s. 2–8.54 Molly O’Meara Sheehan, Making Better Transportation Choices, w: Brown i inni, State of the

World 2001, op. cit., s. 116.55 Mark Vernon, Road Pricing, „Financial Times”, 6 June 2001.56 J.H. Crawford, Existing Carfree Places, <www.carfree.com>; zob. te¿ ten¿e, Carfree Cities,

International Books, Utrecht, July 2000; Ban on Cars Along the Seine Proposed, „Chicago Tribune”,21 May 2001.

57 Gary Gardner, Why Share?, „World Watch”, July–August 1999, s. 12–15.58 Tam¿e.

314 Przypisy

59 Layton, Mass..., op. cit.; Bruce Younkin, kierownik do spraw transportu Uniwersytetu Pensyl-wanii w State College, w rozmowie z Janet Larsen z Instytutu Polityki na rzecz Ziemi, 4 grudnia2000 r.

60 O’Meara Sheehan, Reinventing..., op. cit., s. 51.61 Tam¿e, s. 63.62 Tam¿e, s. 47.

Rozdzia³ 10. Przez zmniejszenie dzietnoœci do stabilizacji demograficznej1 Wszystkie dane na temat ludnoœci przytoczone w tym rozdziale, ³¹cznie z przeliczeniami po-

szczególnych wielkoœci na g³owê mieszkañca i prognozami, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodz¹ z:World Population Prospects..., op. cit.

2 Long-range World Population Projections: Based on the 1998 Revision, United Nations, NewYork 1999.

3 Lester R. Brown, Gary Gardner, Brian Halweil, Beyond Malthus, W.W. Norton, New York1999, s. 112–113.

4 Wykres10.1: International Data Base, U.S. Bureau of the Census, elektroniczna baza danych,Suitland, uaktualnione 10 maja 2000 r.

5 Report on the Global..., op. cit.6 William H. McNeill, Plagues and Peoples, Anchor Press–Doubleday, New York 1976.7 Report on the Global..., op. cit.8 Postel, Pillar..., op. cit., s. 5.9 David Seckler, David Molden, Randolph Barker, Water Scarcity in the 21st Century, IWMI

Water Brief 1, IWMI, Sri Lanka, July 1998.10 Wyczerpywanie siê zasobów wody do nawadniania: Water..., op. cit.; Randolph Barker, Bar-

bara van Koppen, Water Scarcity and Poverty, IWMI Water Brief 3, IWMI, Sri Lanka, 1999, s. 3;oceny niedo¿ywienia i niedowagi dzieci: Fourth Report..., op. cit., s. 94–96; liczba zgonów spowo-dowanych g³odem w skali œwiatowej: Brown, Gardner, Halweil, Beyond..., op. cit.

11 Powierzchnia uprawna na 1 mieszkañca: Production..., op. cit.12 AIDS Epidemic Update, Geneva, December 2000, s. 3.13 Report on the Global..., op. cit.14 Tam¿e.15 Tam¿e.16 Tam¿e; AIDS, Diseases to Leave 44 Million Orphans by 2010, Reuters, 13 July 2000.17 Report on the Global..., op. cit., s. 29; o sytuacji na uniwersytecie: Prega Govender, Shock

AIDS Test Result at Varsity, „Sunday Times”, Johannesburg, 25 April 1999; South Africa: UniversityFinds 25 Percent of Students Infected, „Kaiser Daily HIV/AIDS Report”, 27 April 1999.

18 Report on the Global..., op. cit.19 Produkcja zbo¿a: Production..., op. cit.; informacje o niedo¿ywieniu: The State of Food Inse-

curity..., op. cit., s. 27–28.20 Report on the Global..., op. cit., s. 32–33.21 Tam¿e.22 John Bongaarts, Charles F. Westoff, The Potential Role of Contraception in Reducing Abor-

tion, „Working Paper”, New York, Population Council, 2000, no 134.23 Nada Chaya, Contraceptive Choice: Worldwide Access to Family Planning, Population Action

International, Washington 1997; Contraceptive Knowledge, Use and Sources: Comparative StudiesNumber 19, Macro International, Calverton 1996.

315Przypisy

24 John B. Casterline, Zeba A Sathar, Minhaj ul Haque, Obstacles to Contraceptive Use in Paki-stan: A Study in Punjab, „Working Paper”, New York, Population Council, 2001, no 145; John A.Ross, W. Parker Mauldin, Vincent C. Miller, Family Planning and Population: A Compendium ofInternational Statistics, Population Council, New York 1993.

25 Mark Kaufman, Abortion Pill Deliveries Begin Soon, „Washington Post”, 16 November 2000;Susan Okie, RU-486 Joining Methotrexate in Reshaping Abortion, „Washington Post”, 13 October2000; Craig S. Smith, Chinese Factory to Soon Begin Exporting Recently Approved Abortion Pills toU.S., „New York Times”, 13 October 2000; Susan Toner, U.S. Approves Abortion Pill; Drug OffersMore Privacy and Could Reshape Debate, „New York Times”, 29 September 2000.

26 G. Tyler Miller, Copps and Rubbers Day in Thailand, w: Living in the Environment, wyd. 8,Wadsworth Publishing Company, Belmont 1994.

27 Farzaneh Roudi, Iran’s Revolutionary Approach to Family Planning, „Population Today”,July–August 1999; Abubakar Dungus, Iran’s Other Revolution, „Populi”, September 2000; AkbarAghajanian, Amir H. Mehryar, Fertility Transition in the Islamic Republic of Iran: 1976–1996, „Asia-Pacific Population Journal”, 1999, vol. 14, no 1, s. 21–42; wspó³czynnik dzietnoœci: 2001 WorldPopulation Data Sheet, op. cit.

28 Wykres10.2: World Population..., op. cit.; wspó³czynnik dzietnoœci: 2001 World PopulationData Sheet, op. cit.

29 George D. Moffett, Critical Masses, Penguin Books, New York 1994, cyt. w: Laurent Belsie,How Many People Does it Take to Change the World?, „Christian Science Monitor”, 22 June 2000.

30 Gary Gardner, Microcredit Expanding Rapidly, w: Vital Signs 2001, op. cit., s. 110–111.31 Bruce Caldwell, Barkat-e-Khuda, The First Generation to Control Family Size: A Microstudy

of the Causes of Fertility Decline in a Rural Area of Bangladesh, „Studies in Family Planning”,September 2000, s. 239–251.

32 Family Planning Programs: Diverse Solutions for a Global Challenge, Population ReferenceBureau (PRB), Washington, February 1994.

33 Meeting the Goals of the ICPD: Consequences of Resource Shortfalls up to the Year 2000,U.N. Population Fund (UNFPA), New York, 12–23 May 1997; wydatki wojskowe obliczone na pod-stawie: World Military Expenditures and Arms Transfers 1998, U.S. Department of State, Bureau ofVerification and Compliance, Washington, April 2000, s. 61.

34 Meeting..., op. cit.; Population Issues Briefing Kit, UNFPA, Prographics, New York 2001, s. 23.35 Sharon L. Camp, Population: The Critical Decade, „Foreign Policy”, Spring 1993.36 Critical Perspectives on Schooling and Fertility in the Developing World, red. Caroline H.

Bledsoe i inni, National Academy Press, Washington 1999.37 Tam¿e, s. 3.38 Tam¿e.39 Caldwell, Barkat-e-Khuda, The First..., op. cit.40 Lawrence Summers, The Most Influential Investment, przedruk w: „People and the Planet”,

1993, vol. 2, no 1, s. 10.41 Tam¿e.42 Tam¿e.43 Pamela Polston, Lowering the Boom: Population Activist Bill Ryerson is Saving the World–

One „Soap” at a Time, „Seven Days”, <www.populationmedia.org/popnews/popnews.html> (6 grudnia2000 r.).

44 Tam¿e.45 Tam¿e; Kathy Henderson, Telling Stories, Saving Lives: Hope from Soaps, „Ford Foundation

Report”, Fall 2000.

316 Przypisy

46 Henderson, Telling..., op. cit.47 Joel E. Cohen, How Many People Can the Earth Support?, W.W. Norton, New York 1996.48 Tam¿e.49 World Population..., op. cit.50 Wykres10.3: World Population..., op. cit.

Rozdzia³ 11. Narzêdzia przebudowy gospodarki1 Porównanie wartoœci ekologicznej i ekonomicznej: rozmowa autora z ÿ ysteinem Dahle’em na

konferencji prasowej Worldwatch Institute w Aspen, 22 lipca 2001 r.; Eckholm, Chinese Leaders...,op. cit., China Admits..., op. cit.; ten¿e, Stunned..., op. cit.

2 List Edwina Clarka z 25 lipca 2001 r.3 Ernst U. von Weizsäcker, Jochen Jesinghaus, Ecological Tax Reform, Zed Books, London

1992.4 David Malin Roodman, Environmental Tax Shifts Multiplying, w: Vital Signs 2000, op. cit.,

s. 138–139; bud¿et Niemiec: World Fact Book, U.S. Central Intelligence Agency, <www.cia.gov/cia/publications/factbook>, (sierpieñ 2001 r.); w Danii podatek od sprzeda¿y nowych samochodów sta-nowi 180% wartoœci, zob. Marjorie Miller, British Car Buyers Taken for a Ride, „Los Angeles Ti-mes”, 23 July 1999.

5 David Malin Roodman, Getting the Signals Right: Tax Reform to Protect the Environment andthe Economy, „Worldwatch Paper”, Washington, Worldwatch Institute, May 1997, no 134, s. 11.

6 David Malin Roodman, The Natural Wealth of Nations, W. W. Norton, New York 1998, s. 189.7 Cigarette Price Increase Follows Tobacco Pact, „Agricultural Outlook”, USDA, ERS, Janu-

ary–February 1999.8 „Tobacco Situation and Outlook”, USDA, ERS, September 2000, s. 8; „Tobacco Situation and

Outlook”, USDA, ERS, April 2001, s. 5.9 Roodman, The Natural..., op. cit., s. 243.

10 N. Gregory Mankiw, Gas Tax Now!, „Fortune”, 24 May 1999, s. 60.11 André de Moor, Peter Calamai, Subsidizing Unsustainable Development, Earth Council, San

José 1997; cyt. w: Barbara Crossette, Subsidies Hurt Environment, Critics Say Before Talks, „NewYork Times”, 23 June 1997.

12 De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit.13 Tam¿e, s. 1.14 Roodman, The Natural..., op. cit., s. 31.15 David Malin Roodman, Reforming Subsidies, w: Lester R. Brown i inni, State of the World

1997, W.W. Norton, New York 1997, s. 132; Roodman, The Natural..., op. cit., s. 42, 81; DavidGardner, Farm Subsidies Under Attack „for Causing Hunger”, „Financial Times”, 28 February 2001;China to Reform Water Pricing System to Enhance Conservation—Vice Minister, Xinhua, 21 June2001.

16 Minister Says Iranian Bakery Must Be Revised to Improve its Nutrition Value, Islamic Repu-blic News Agency, 31 May 2001; przeliczenie wysokoœci subsydium na 1 mieszkañca na podstawie:World Population..., op. cit.

17 Anne Platt McGinn, Rocking the Boat: Conserving Fisheries and Protecting Jobs, „World-watch Paper”,Washington, Worldwatch Institute, June 1998, no 142, s. 7.

18 Seth Dunn, King Coal’s Weakening Grip on Power, „World Watch”, September–October 1999,s. 10–19.

19 Roodman, The Natural..., op. cit., s. 73.

317Przypisy

20 Ciêcia subsydiów: tam¿e, s. 109; China: Environmental..., op. cit.; wykres 11.1: BP StatisticalReview of World Energy 2001, op. cit.; e-mail z BP Amoco do Janet Larsen z Instytutu Polityki narzecz Ziemi, czerwiec 2001 r.

21 Wyr¹b lasów w stanie Wiktoria: Worldwatch Proposes $2000 Tax Cut Per Family to Save thePlanet, komunikat prasowy, Worldwatch Institute, Washington, 12 September 1998; Forest ServiceLimits New Road Construction in Most National Forests, USDA, Forest Service, komunikat praso-wy, Washington, 11 February 1999.

22 Studium cytowane w: Roodman, Paying..., op. cit., s. 9.23 De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit., s. 39.24 Douglas Helms, History of the Natural Resources Conservation Service, Natural Resources

Conservation Service, Washington, 31 May 2001.25 Historia energetyki wiatrowej w Kalifornii: Colin Woodard, Wind Power Pays Well for Den-

mark, „San Francisco Chronicle”, 23 April 2001.26 Tam¿e.27 Flavin, Wind..., op. cit., s. 44–45; prognoza 60-procentowego wzrostu: President’s Energy

Plan..., op. cit.28 World’s First Sustainable Seafood Products Launched, Marine Stewardship Council, komuni-

kat prasowy, London, 3 March 2000.29 Marine Stewardship Council Awards Sustainability Label to Alaska Salmon, komunikat pra-

sowy, London, 5 September 2000.30 Tam¿e.31 The Forest Industry..., op. cit.32 Tam¿e.33 Tam¿e.34 Certification: A Future for the World’s Forests, WWF, Forests for Life Campaign, Surrey,

May 2000, s. 4.35 Tam¿e; Forests Certified..., op. cit.36 The Forest Industry..., op. cit.37 Russia Set to Begin Certification of Forests, Russia Works Out System for Mandatory Wood

Certification, Interfax, 5 June 2001.38 Summary of Green Pricing Programs, National Renewable Energy Laboratory, Golden, uak-

tualnione 12 lipca 2001 r.39 Santa Monica Unanimously Approves RFP Process to Switch All City Facilities to Green

Power, Global Green USA, komunikat prasowy, Los Angeles, 14 October 1998; Oakland: Asmus,Reaping..., op. cit.

40 Toyota Motor Sales USA Becomes Firest Green-e Certified Company, Green Power Network,komunikat prasowy, San Francisco, 8 May 1998; University of Colorado Students Vote „Yes” forWind Power!, CU Environmental Center, komunikat prasowy, Boulder, 17 April 2000; EpiscopalChurch Puts Faith into Environmental Action With Switch to Green Power, Center for ResourceSolutions, komunikat prasowy, San Francisco, 11 June 1999.

41 In Time for Earth Day, Consumers Union Launches, <www.eco-labels.org>, komunikat praso-wy, Yonkers, 10 April 2001; Information Sheet for Submission of New Proposals for the „Blue An-gel” Environmental Label, Federal Environmental Agency, Berlin, March 2001, <www.blauer-en-gel.de>; Canada Environmental Choice: <www.environmentalchoice.com>; U.S. Energy Star:<www.energystar.gov>.

42 Roodman, The Natural..., op. cit., s. 15–27.43 Australia: John Tierney, A Tale of Two Fisheries, „New York Times Magazine”, 27 August 2000.

318 Przypisy

44 Richard Schmalensee i inni, An Interim Evaluation of Sulfur Dioxide Emissions Trading, w:Economics of the Environment, red. Robert N. Stavins, W. W. Norton, New York 2000, s. 455–471;faktyczna redukcja emisji: tam¿e, s. 460.

45 Bush Charts Global Warming Course, Associated Press, 6 June 2001.46 Wyniki badania opinii publicznej: Roodman, The Natural..., op. cit., s. 243.47 De Moor, Calamai, Subsidizing..., op. cit., s. 32.48 Tam¿e, s. 243; informacje o obu grupach: Taxpayers for Common Sense, <www.taxpayer.net>

(25 lipca 2001 r.); liczba cz³onków TCS: rozmowa z Shanem Rattermanem, 25 lipca 2001 r.49 2,500 Economists Agree That Combating Global Warming Need Not Necessarily Harm the

U.S. Economy Nor Living Standards, komunikat prasowy, Oakland, 29 March 2001.50 Paul Krugman, Nation in a Jam, „New York Times”, 13 May 2001.51 OECD Environmental Outlook, op. cit.52 A Brighter Future, „The Economist”, 10 February 2001, s. 6.

Rozdzia³ 12. Jak przyspieszyæ przebudowê?1 Robert Nef z Tiroler Wirtschaftsforum w Innsbrucku w rozmowie z autorem, 6 paŸdziernika

1999 r.2 Liczba Afrykanów zara¿onych HIV: Anne Hwang, AIDS Erodes Decades of Progress, w: Vital

Signs 2001, op. cit., s. 78–79; dane o poszczególnych krajach: 2001 World Population Data Sheet,op. cit.

3 Miêdzynarodowa Konwencja o Regulacji Po³owów Wielorybów podpisana 2 grudnia 1946 r.w Waszyngtonie wesz³a w ¿ycie 10 listopada 1948 r.: Harvard University, International Environmen-tal Policy Reference Guide, <environment.harvard.edu/esppa/home.html> (8 lipca 2001 r.); HilaryFrench, Environmental Treaties Gain Ground, w: Vital Signs 2000, op. cit., s. 134.

4 Pierwsza wiadomoœæ o odkryciu dziury ozonowej: J. C. Farman, B. G. Gardiner, J. D. Shan-klin, Large Losses of Total Ozone in Antarctica Reveal Seasonal ClOx/NOx Interaction, „Nature”, 16May 1985, s. 207–210; Protokó³ Montrealski podpisany 16 wrzeœnia 1987 r. wszed³ w ¿ycie 1 stycz-nia 1989 r.: Harvard University, zob. przypis 3; 90-procentowa redukcja: French, Environmental...,op. cit., s. 135.

5 Konwencja o Handlu Miêdzynarodowym Zagro¿onymi Gatunkami Dzikiej Fauny i Flory (CI-TES) podpisana 3 marca 1973 r. w Waszyngtonie wesz³a w ¿ycie 1 lipca 1975 r.; Harvard University,zob. przypis 3; Greg Frost, Caviar Clampdown Eyed to Help Sturgeon Burgeon, Reuters, 20 June2001; World Briefing–Russia: Saving the Caspian Sturgeon, „New York Times”, 17 July 2001.

6 Rola ONZ w powo³aniu Miêdzyrz¹dowego Zespo³u do Oceny Zmian Klimatycznych: VanessaHoulder, Keeping a Cool Head in the Global Warming Hothouse, „Financial Times”, 13 March2001; Randall Mikkelsen, US Abandons Kyoto Climate Pact–A Blow to Europe, Reuters, 29 March2001.

7 Rio +10: Time to Get Started, „CSD Update Special Issue”, U.N. Commission on SustainableDevelopment, August 2000, <www.johannesburgsummit.org>; Kofi Annan: Keynote Address, TuftsUniversity Fletcher School of Law and Diplomacy, 20 May 2001.

8 Dzietnoœæ kobiet w Chinach: 2001 World Population Data Sheet, op. cit.; Energy Policies..., op.cit.; o Izraelu: Postel, Last Oasis, op. cit., s. 58, 118–119, 128–130, 148, 189; o Korei Po³udniowej: napodstawie w³asnych obserwacji autora z listopada 2000 r.; o Kostaryce: Background Note: Costa Rica,U.S. Department of State, April 2001, <www.state.gov/www/background_notes/costa_rica_0600_bgn.html>;o Niemczech: Roodman, Environmental..., op. cit., s. 138–139; o Islandii: Dunn, The Hydrogen...,op. cit., s. 14–25; erozja gleby w USA: Agriculture Economic Report Number 794, Washington,

319Przypisy

January 2001, s. 3; o Holandii: White Bikes Return to Amsterdam, „Bicycle Retailer and IndustryNews”, 1 November 1999; o Finlandii: Platt, Seldman, Wasting..., op. cit.

9 Platt McGinn, Aquaculture..., op. cit., s. 36–37.10 Eugene Linden, Planet of the Year: Endangered Earth, „Time”, 2 January 1989.11 Our Precious Planet, „Time”, Special Issue, November 1997.12 „Time”, 9 April 2001.13 Rozmowa autora z Tadahir¹ Mitsuhashim z gazety „Nihon Kezai Shimbun”, 11 listopada 2000 r.14 Farman, Gardiner, Shanklin, Large..., op. cit., przypis 4.15 William Drozdiak, U.S. Firms Become „Green” Advocates, „Washington Post”, 24 November

2000.16 Przemówienie Johna Browne’a, dyrektora generalnego BP, wyg³oszone 19 maja 1997 r. na

Uniwersytecie Stanforda; przemówienie Michaela Bowlina na 18. dorocznym spotkaniu CambridgeEnergy Research Associates, 9 lutego 1999 r.

17 Browne, zob. przypis 16; Martha M. Hamilton, Shell Leaves Coalition That Opposes GlobalWarming Treaty, „Washington Post”, 22 April 1998.

18 Keith Bradsher, Ford Announces Its Withdrawal From Global Climate Coalition, „New YorkTimes”, 7 December 1999; David Goodman, GM Joins DaimlerChrysler, Ford, Quits Global War-ming Lobby Group, Associated Press, 14 March 2000; Texaco Leaving Anti-Global Warming TreatyGroup, Reuters, 29 February 2000; rzecznik Sierra Club cyt. w: Lester R. Brown, The Rise and Fallof the Global Climate Coalition, „Earth Policy Alert”, Washington, Earth Policy Institute, 25 July2000.

19 O konsorcjum wodorowym: Dunn, The Hydrogen..., op. cit.; ABB Puts Alternative Energy inthe Mainstream, „Environmental Data Services (ENDS) Report 305”, June 2000, s. 3–4.

20 ABB..., op. cit.21 Tam¿e.22 Plany strategiczne firmy Dupont: Global Climate Change, Wilmington, 5 June 2001.23 Eileen S. Gunn, The Green CEO, „Fortune”, 24 May 1999, s. 190–200.24 Tam¿e.25 Tam¿e.26 STMicroelectronics Ranked First By Innovest Strategic Value Advisors as World’s Only „AAA”

Eco-Efficient Semiconductor Company, komunikat prasowy, STMicroelectronics (STM), Geneva 31,October 2000.

27 Tam¿e; emisja wêgla (pierwiastkowego) oraz Ÿród³a zaopatrzenia w energiê: STMicroelectro-nics Corporate Environmental Report 1999, STM, Agrate Brianza 1999, s. 17; rozmowa autora zPasquale Pistorio przeprowadzona w Tokio, 9 listopada 2000 r.

28 Pistorio, zob. przypis 27.29 Interface oraz Amory Lovins: Gunn, The Green..., op. cit.30 Wzrost liczby cz³onków WWF: Curtis Runyan, Action on the Front Lines, „World Watch”,

November–December 1999, s. 14.31 World Resources 2000–2001, WRI, Washington 2001.32 Greenpeace oraz Brent Spar: S. J. Simmons, Learning to Live with NGOs, „Foreign Policy”,

Fall 1998, s. 90.33 Runyan, Action..., op. cit.34 A WTO Primer, „Time”, 5 December 2000.35 Richard Lacayo, Rage Against the Machine, „Time”, 13 December 1999.36 Rozmowa autora z Choi Yulem, dyrektorem generalnym po³udniowokoreañskiej Federacji

Ruchów Ekologicznych, 3 czerwca 1997 r.

320 Przypisy

37 O miêdzynarodowej kampanii na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych:<www.icbl.org>, uaktualnione 17 lipca 2001 r.

38 David Rhode, Ted Turner Plans a $1 Billion Gift for U.N. Agencies, „New York Times”, 19September 1997; John Donnelly, Bill Gates, Caregiver: The Microsoft Founder is Spending Billionsto Provide Health Services to the World’s Poor, „Boston Globe”, 24 December 2000.

39 Elissa Sonnenberg, Environmental Hero: Wangari Maathai, „Environmental News Network”,25 September 2000; Andrew Revkin, The Burning Season: The Murder of Chico Mendes and theFight for the Amazon Rain Forest, Plume, New York 1994.

40 Cigarette..., op. cit.41 World Cigarette..., op. cit.; Special Report: World Cigarette Situation, USDA, August 1999;

International Data..., op. cit.42 Jacqui Thornton, WHO Looks to Ban Tobacco Advertising Worldwide, Associated Press, 30

January 1999.43 Christopher Flavin, Reassessing Nuclear Power: The Fallout From Chernobyl, „Worldwatch

Paper”, Washington, Worldwatch Institute, March 1987, no 75.44 Forest Service..., op. cit.45 New Forest Service Chief Outlines Plan To Move Into 21st Century, USDA, Forest Service,

komunikat prasowy, Washington, 6 January 1997; stopy deskowe: 1998 Report of the Forest Service,USDA, Forest Service, Washington, April 1999.

46 Forestry Cuts..., op. cit.

321Przypisy

Wykaz tablic

2.1. Przyk³ady topnienia lodów na œwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.1. Liczba prze¿uwaczy hodowlanych w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

3.2. Straty w produkcji zwierzêcej spowodowane degradacj¹ ziemi na obszarach suchych . . . . . . 77

4.1. Przyk³ady nowych dziedzin przemys³u w gospodarce ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

4.2. Przyk³ady schy³kowych ga³êzi przemys³u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

4.3. Zawody przysz³oœciowe w gospodarce ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . 117

5.2. Stopa wzrostu zu¿ycia ró¿nych rodzajów energii w latach 1990–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

6.1. „WskaŸniki odpadowe” oraz iloœæ wyrzucanych wyrobów w Stanach Zjednoczonych

w 1997 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

6.2. Wydobycie minera³ów niemetalicznych na œwiecie w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

6.3. Produkcja metali oraz wydobycie rudy niezbêdnej do ich produkcji w 1991 r. . . . . . . . . . . . . . 142

7.1. Produkcja zbo¿a, wo³owiny i baraniny oraz produktów morza na œwiecie

w latach 1950–2000 per capita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

7.2. Zbiory zbo¿a z 1 hektara na œwiecie w latach 1950, 1990 i 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

7.3. Produkcja protein zwierzêcych na œwiecie w latach 1990–2000 wed³ug Ÿróde³

pozyskania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8.1. Zu¿ycie papieru w wybranych krajach w 1999 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

8.2. G³ówne funkcje lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

8.3. Obszar lasów dostêpnych i niedostêpnych dla pozyskania drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

8.4. Wtórny przerób makulatury 10 najwiêkszych producentów papieru w 1997 r. . . . . . . . . . . . . 191

8.5. Plantacje drzew w wybranych krajach w 2000 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

9.1. Liczba mieszkañców 10 najwiêkszych metropolii œwiata w latach 1000, 1900 i 2000 . . . . . . . 201

9.2. Roczne koszty przejazdów w niektórych miastach amerykañskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

9.3. Zmiany jakoœci ¿ycia w aglomeracjach Portland i Atlanty od po³owy lat osiemdziesi¹tych

do po³owy lat dziewiêædziesi¹tych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

322 Przypisy

9.4. Struktura dojazdów do pracy w wybranych miastach na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych

wed³ug œrodka transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

10.1. Wspó³czynnik dzietnoœci ca³kowitej w wybranych krajach w 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

11.1. Przebudowa systemów podatkowych polegaj¹ca na opodatkowaniu dzia³alnoœci szkodliwej

dla œrodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Wykaz tablic

323Przypisy

Wykaz wykresów

2.1. Wydzielanie zwi¹zków wêgla przy spalaniu paliw kopalnych na œwiecie w latach1900–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

2.2. Koncentracja dwutlenku wêgla w atmosferze w latach 1760–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2.3. Œrednia temperatura na Ziemi w latach 1866–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.1. Produkcja wo³owiny i baraniny na œwiecie na g³owê ludnoœci w latach 1950–2000 . . . . . . . 77

3.2. Powierzchnia uprawy zbo¿a w Kazachstanie w latach 1960–2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

5.1. Moc zainstalowana elektrowni wiatrowych na œwiecie w latach 1980–2000 . . . . . . . . . . . . 116

5.2. Œredni koszt wytworzenia 1 kWh energii w elektrowniach wiatrowych w StanachZjednoczonych w latach 1982, 1990 i 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

5.3. Sprzeda¿ ogniw fotoelektrycznych na œwiecie w latach 1971–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

5.4. Moc elektrowni geotermicznych na œwiecie w latach 1950–1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

5.5. Zu¿ycie paliw kopalnych na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

6.1. Produkcja stali na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

6.2. Zawartoœæ z³omu w stali produkowanej w Stanach Zjednoczonych w latach1984–1999 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

7.1. Zbiory pszenicy z 1 hektara w Meksyku w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

7.2. Powierzchnia gruntów nawadnianych per capita na œwiecie w latach 1950–1998 . . . . . . . . 167

7.3. Produkcja miêsa na œwiecie w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

7.4. Produkcja mleka w Stanach Zjednoczonych i Indiach w latach 1961–2000 . . . . . . . . . . . . . 174

10.1. Roczne tempo wzrostu liczby ludnoœci œwiata w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

10.2. Liczba ludnoœci Bangladeszu i Pakistanu w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostudo 2050 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

10.3. Liczba ludnoœci na œwiecie w latach 1950–2000 z prognoz¹ wzrostu w trzech wariantachdo 2050 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

11.1. Zu¿ycie wêgla w Chinach w latach 1950–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

1 Gospodarka ekologiczna - sopockainicjatywa.orgwww... · Gospodarka ekologiczna na miarê Ziemi Z...

Documents

Transcript of 1 Gospodarka ekologiczna - sopockainicjatywa.orgwww... · Gospodarka ekologiczna na miarê Ziemi Z...