,, Trzecia Rzesza i naziści na terenie Dolnego Śląska’’

Projekt naukowy 2014

uczniów SPOŁECZNEGO GIMNAZJUM NR 7

im. Juliusza Słowackiego

w Krakowie

Kacper Balawajder

Szymon Malina

Tomasz Zapiór

Promotor: Pani Monika Witalis-Malinowska

SPIS TREŚCI

Wstęp………………………………………………………………………………… 3

Wprowadzenie……………………………………………………………………….4

Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to dlaczego?”

…………………………………………………………………………………………6

Jaką rolę pełnił zamek Czocha podczas II wojny światowej? Tajne bronie III Rzeszy.

………………………………………………………………………………………. 15

Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’?

………………………………………………………………………………………..20

Zakończenie……………………………………………………………………….. 27

English Summary…………………………………………………………………. 28

Zdjęcia……………………………………………………………………………… 29

Bibliografia…………………………………………………………….……………30

2 | P a g e

WSTĘP

Temat pracy badawczej realizowanej w trakcie tegorocznego obozu

naukowego na Dolnym Śląsku wybraliśmy ze względu na nasze zainteresowania

i wielką chęć zdobywania wiedzy.

Naszą promotorką jest Pani Monika Witalis Malinowska.

Temat jest bardzo obszerny, więc aby go zrealizować postawiliśmy trzy

pytania badawcze:

1. ,, Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to dlaczego?”

2. ,, Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’’?

3. ,,Jaką rolę odegrał w czasie II wojny swiatowej zamek Czocha?

Każde pytanie jest przeznaczone dla danej osoby, czyli kolejno dla Tomasza, Kacpra

i Szymona.

Aby nasza praca była ciekawa i rzetelna będziemy korzystać z literatury

naukowej, popularno-naukowej, broszur informacyjnych, wiedzy przewodników,

źródeł internetowych oraz filmów dokumentalnych. Przeprowadzimy sondaż uliczny.

3 | P a g e

WPROWADZENIE

Ryc.1 Herb Wrocławia1

Trzecia Rzesza była państwem istniejącym w latach 1933 - 1945. Na jej czele

stał Adolf Hitler, który doszedł do władzy w demokratycznych wyborach

parlamentarnych w 1933 roku. Hitler od roku 1921 był przywódcą NSDAP, czyli

Narodowo -Socjalistycznej Niemieckiej Robotniczej Partii Pracy.

Oficjalną ideologią Trzeciej Rzeszy był nazizm. Zasady nazizmu zostały

sformułowane w książce ,,Mein Kampf’’ autorstwa Hitlera. Napisał ją kiedy przebywał

w więzieniu. Twierdził on, że Niemcy są rasą panów, której do dalszego rozwoju

potrzebna jest przestrzeń życiowa na wschodzie Europy , a naród niemiecki powinien

panować nad całym światem. Upowszechnił też hasła dotyczące np. walki z

bezrobociem, wzorowane na tych głoszonych przez socjalistów. Nadawał im jednak

charakter skrajnie nacjonalistyczny. Nazizm, podobnie jak faszyzm za główne

zagrożenie uznawał system komunistyczny i Żydów. Hitler obarczał ich za wszystkie

klęski państwa niemieckiego . Pod koniec stycznia 1933r. prezydent niemieckiej

1 Źródło: Herb Wrocławia, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Herb_wroclaw.svg/2000px-Herb_wroclaw.svg.png, 12.10.2104

4 | P a g e

Rzeszy Paul von Hindenburg, mianował Adolfa Hitlera kanclerzem rządu

koalicyjnego. Wykorzystując podpalenie Reichstagu, przywódca nazistów

doprowadził do ostatecznej delegalizacji innych partii politycznych. W sierpniu 1934

całą władzę nad Rzeszą objął Hitler na skutek śmierci prezydenta Hindenburga,

przejmując jego stanowisko. Führer (funkcja łącząca prezydenturę i premierostwo)

objął całkowitą kontrolę nad obywatelami III Rzeszy. Podporządkował sobie

wszystkie partie polityczne. Największą wagę poświęcano indokrynacji dzieci

i młodzieży. Uważano, że muszą one pojąć idee nazistowską. Tak powstało

Hitlerjugend, czyli młodzieżowa organizacja nazistowska. Z 9 na 10 listopada, miała

miejsce Noc Kryształowa, czyli pogrom ludności żydowskiej.2

2

5 | P a g e

CZY WROCŁAW BYŁ NAZYWANY MIASTEM ADOLFA HITLERA?

Ryc. 2 Ulica Świdnicka we Wrocławiu3

KRÓTKA HISTORIA WROCŁAWIA

Osada została założona po roku 900 przez słowiańskego księcia Wratislawa.

To właśnie od jego imienia pochodzi nazwa miasta. W latach 960-972 nad Śląskiem

panował pierwszy książę Polski - Mieszko I4. Dzięki staraniom Bolesława Chrobrego

w roku 1000 ustanowiono tu biskupstwo jako jedno z pierwszych w Polsce5. W

1335r., po śmierci ostatniego wrocławskiego Piasta księcia Henryka VI król Polski

3 Źródło: Ulica Świdnicka we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm, 12.10.20144 Zob. M. Łagiewski, Wrocław Przewodnik, Wrocław 1995, s. 35 Zob. Witamy we Wrocławiu, przewodnik, s.1

6 | P a g e

Kazimierz Wielki zawarł z królem Czech - Janem Luksemburskim traktat

wyszechradzki. Zawierał on rezygnację ze Śląska na rzecz monarchii czeskiej.

Dynastia Jagiellonów panowała do roku 1526, kiedy to miasto przeszło we władanie

austriackich Habsburgów. W 1741r. Wrocław został zdobyty przez Prusy i był w ich

władaniu przez 200 lat6. Panowanie Hohenzollernów skończyło się w 1918 roku7.

„W 1945 miasto zostało ogłoszone twierdzą i zniszczone w czasie walk między Armią

Czerwoną i Wehrmachtem. Po II wojnie światowej Wrocław decyzją konferencji

poczdamskiej został włączony do Polski.”8

WROCŁAW W 1933r.

Na początku lat 30-tych Wrocław (z niem. Breslau) liczył 625

tys. mieszkańców. Widoczny był kryzys ekonomiczny: wysokie bezrobocie we

Wrocławiu wynosiło ok. 25%. W związku z tym radykalne partie polityczne zyskiwały

coraz większe poparcie. Zwolennicy różnych partii spierały się między sobą, co

powodowało wybuchy przemocy. Jeszcze zanim naziści objęli władzę w styczniu

1933 r., mieszkańcy byli terroryzowani przez nazistowskie bojówki.9

NARODOWY SOCJALIZM WE WROCŁAWIU (1933-45) I PROPAGANDA

NAZISTOWSKA

Naziści chcieli mieć całkowity wpływ na społeczeństwo, dlatego przeciwników

politycznych aresztowano i zastraszano. Zlikwidowano konstytucję Niemiec

i wszystkie partie polityczne. Jedyną partią w Niemczech, która była dozwolona to

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP). Jako cel stawiała

sobie zlikwidowanie republiki i stworzenie państwa totalitarnego. Na czele stał wódz,

czyli Führer. Opierała się na nacjonalizmie, antysemityzmie i rasizmie. W 1945r.

liczyła 8,5 mln członków. Szerzyła propagandę, aby móc kontrolować społeczeństwo.

Utworzono Ministerstwo do Spraw Oświecenia Narodowego i Propagandy, którego

6 Zob. M. Łagiewski, Wrocław…, s.18-227 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Hohenzollernowie8 Źródło: http://slaskwroclaw.info/index2.php?id=wroclaw-historia9 Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

7 | P a g e

celem było rozpowszechnianie kultu Hitlera poprzez wiece oraz polityczne, sportowe

i kulturalne imprezy masowe. Wymienić tu można XII Ogólnoniemiecki Zjazd

Śpiewaczy i Niemieckie Święto Sportu i Gimnastyki. Również teatry wrocławskie

i uniwersytet podlegały nazistowskiej kontroli tak, by propagowały idee nazistowskie.

Nieodpowiednich ludzi zwalniano ze stanowisk, dobierano odpowiednie repertuary

i programy nauczania10.

Ryc. 3 Przemowa Hitlera11

DESLAWIZACJA

Wraz z przejęciem władzy prez nazistów rozpoczęto kampanię deslawizacji

Śląska. Polegała ona na  zmienianiu brzmiących z polska i słowiańska nazw

miejscowości. 10 maja 1933 na placu Wolności (wtedy Schloßplatz) odbyło się

palenie książek. Wydarzenie to zostało opisane w prasie jako „wielka akcja

10 Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm11 Źródło: Przemowa Hitlera http://www.banzaj.pl/pictures/aktualnosci/historia/Adolf_Hitler/THUMBS/THUMB_PAN_adolf_hitler_3.jpg

8 | P a g e

czyszczenia” i „wytrzebienie nie-niemieckiego ducha”.  Wrocław utracił też w 1938r.

swój nadany przez niemieckiego cesarza herb, zmieniony na bardziej niemiecki12.

NOC KRYSZTAŁOWA

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. doszło do antyżydowskich zamieszek,

splądrowano sklepy i domy należące do Żydów. Spalono większość synagog, w tym

największą Nową Synagogę13. Istnięją dwie teorie wyjaśniające nazwę pogromu.

Pierwsza odnosi się do odłamków szkła i kryształów pochodzacych ze zniszczonych

budynków. Druga mówi o "krystalizacji", czyli oczyszczeniu narodu niemieckiego

z innych narodów, głównie Żydów14.

OBOZY KONCENTRACYJE

We Wrocławiu na osiedlu Dürrgoy powstał jeden z pierwszych w Niemczech

obóz koncentracyjny. Funkcjonował od 28 kwietnia 1933 r. do 10 sierpnia tego

samego roku. W obozie przetrzymywano od ośmiuset do tysiąca więźniów. Pracowali

oni w zakładach chemicznych „Silesia”. Obóz ten należał do tzw.”dzikich”, czyli

tymczasowych obozów. Jego rolą było zastraszanie i izolowanie komunistów oraz

elit demokratycznych miasta. Pod wpływem opinii publicznej został zlikwidowany15.

W sierpniu 1940 roku około 60 kilometrów od Wrocławia powstał obóz

koncentracyjny Groß-Rosen (dziś Rogoźnica). Uzyskał on pozycję największego

obozu w regionie. Podlegało mu około 100 obozów, które znajdowały się często

w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów zbrojeniowych i lotniczych16.

KAPITULACJA WROCŁAWIA

25 lipca 1944 r. miasto ogłoszono twierdzą (z niem. Festung Breslau), a pół

roku pózniej z racji dużego niebezpieczeństwa zaczęto ewakuować ludność cywilną.

12 Tamże13 Tamże14 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Noc_kryszta%C5%82owa; Zob . też relację z pogromu Żydów: N. Davis, R. Moorhaus, Mikrokosmos, Kraków 2002, s.401-402

15 Zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy16 Zob. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

9 | P a g e

Od 15 lutego do 1 maja 1945 roku Luftwaffe utrzymywała most powietrzny z III

Rzeszą. Przez ten czas wykonano około 2 tysiące lotów i przewieziono do

oblężonego miasta 1638 ton zapasów. Te akcje wzmocniły Wrocław. Jednak w nocy

z 1 na 2 kwietnia 1945r. 750 samolotów radzieckich rozpoczęło masowe

bombardowania miasta. Skapitulowało 6 maja 1945 r. jako jedno z ostatnich miast

niemieckich, cztery dni po zdobyciu Berlina, dwa dni przed podpisaniem przez

Niemcy ogólnej kapitulacji.17

Ryc.4 Wrocław w 1945r.18

CZY WROCŁAW BYŁ MIASTEM HITLERA?

Wrocław był drugim najważniejszym miastem po Berlinie. Na uwagę zasługuje

jego położenie. Bliskość granic Polski i Czech oraz pozostałych państw Europy

południowo - wschodniej sprawiała, że Wrocław stanowił doskonałe miejsce do

okazania siły i jedności wszystkich Niemców.  Posiadał również znaczenie

17 Na podst. inf. od przewodnika oprowadzającego po Wrocławiu18 Źródło: Wrocław w 1945r., http://www.eioba.org/files/user22760/a207746/Katedra_01_widok-na-okolic_zniszczenia.jpg 12.10.2014

10 | P a g e

strategiczne: w przeddzień napadu na Polskę w 1939r. to właśnie we Wrocławiu

zebrały się oddziały Wehrmachtu i stąd wyruszyły na wschód.

Hitler wielokrotnie odwiedzał Wrocław: np.pierwszy raz w 1932r. podczas swojej

kampanii wyborczej do Reichstagu, w 1937r. podczas Ogólnoniemieckiego Zjazdu

Śpiewaczego, a także podczas innych uroczystości propagandowych. W 1938r.

nazistowska partia NSDAP była popierana przez większość mieszkańców. Trzeba

wyjaśnić, że w dużej mierze dlatego, że likwidowano ruch oporu, np. poprzez terror,

wywózkę do obozów koncentracyjnych. Organizowano wielkie manifestacje na cześć

przywódcy. Nie można go jednak nazwać miastem Adolfa Hitlera. Deslawizacja, Noc

Kryształowa, imprezy propagandowe miały go takim uczynić, ale się to nie udało.

Czasy nazistowskie i postać samego Hitlera przypomina we Wrocławiu szereg

miejsc:

- Stadion Olimpijski,

- Hala Stulecia (wpisana na listę dziedzictwa UNESCO),

- Plac Wolności,

- Komenda Wojewódzka Policji we Wrocławiu,

- Sąd Okręgowy we Wrocławiu,

- Rejonowy Zakład Karny przy ul. Klęczkowskiej.

Wrocław, jak żadne inne miasto w Polsce wypełniony jest podziemnymi

umocnieniami i tunelami, np. pod Placem Solnym znajduje się gigantyczny schron.

Jego ściany wyglądają, jakby dopiero co opuścili go Niemcy: napisy po niemiecku,

dobrze zachowane detale. Trudno się dziwić, że do chwili obecnej krąży wiele legend

o podziemnych tajemnicach Wrocławia związanych z czasami hitlerowskimi19.

Będąc we Wrocławiu przeprowadziliśmy ankietę :

19 Na podst. inf. od przewodnika oprowadzającego po Wrocławiu

11 | P a g e

25%

35%

40%

Czy wie Pan/Pani w którym roku Wrocław przestał być miastem

niemieckim?

Znam pełną datę

Nie wiem

Znam tylko rok

Poprawna odpowiedź: 6 maja 1945 roku

12 | P a g e

JAKĄ ROLĘ PEŁNIŁ ZAMEK CZOCHA DLA WOJSK NIEMIECKICH? UZBROJENIE, TAJNE MIEJSCA I PROJEKTY III RZESZY.ZAMEK CZOCHA

Zamek Czocha powstał pod koniec XIII wieku. W 1909 roku zamek został

zakupiony przez Ernesta Gütschowa za 1,5mln marek, który w 1912 nakazał

przebudować tą twierdzę berlińskiemu architektowi. Podczas remontu wiele

zabytkowych części zamku zostało zniszczonych, w fosie dawnego obiektu

powstał zwierzyniec. Gütschow był drezdeńskim przedsiębiorcą, który miał wiele

fabryk tytoniu . Podczas wojny przekazał wielką warownię w ręce III Rzeszy.

Podczas II wojny światowej na terenie warowni mieściła się szkoła szyfrantów

Abwehry. Były to osoby odbierające lub kodujące różne tajne wiadomości III

Rzeszy np. o położeniu wojsk Armii Czerwonej lub kiedy i jaką trasą Adolf Hitler

udaje się do Wrocławia. Na terenie twierdzy umieszczona

była maszyna do takich zadań pod kryptonimem „Ryba-

Młot”, dzięki której agenci Abwehry odszyfrowywali

radzieckie szyfrogramy. Najprawdopodobniej nocowali tam

też przechodzący żołnierze, których zguby można znaleźć

do dziś. 20212223

Ryc.5 Zamek Czocha 24

BROŃ WOJSK NIEMIECKICH NA DOLNYM ŚLĄSKU

20.Narodowy Instytut Dziedzictwa, Zamek Czocha, Internet, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha

21Jaką rolę pełnił zamek Czocha dla wojsk niemieckich? Źródło : Informacje Przewodnika Miasto : Wrocław22

Maszyna deszyfracji “Ryba-Piła”, Internet, http://druga-wojna.site.vot.pl/tag/ryba-miecz/

23 Zamek Czocha, Film Historyczny, https://www.youtube.com/watch?v=aKNx8XZK4qI

24 Ryc.4 Zamek Czochahttp://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha#mediaviewer/File:Zamek_Czocha_front_1.jpg

13 | P a g e

Hitler bardzo cenił sobie ziemie Dolnego Śląska, dlatego zbudowano tu sporo

bunkrów. Na Dolnym Śląsku operowało dużo jednostek bojowych. Powstało tam

wiele fabryk produkujących broń dla wojsk piechoty i lotnictwa. W wielu zamkach

zrobiono tajne laboratoria w których testowana była nowa broń chemiczna, jak

i materiały wybuchowe. 25

Armia niemiecka wyprodukowała, jak i zakupiła wiele produktów zbrojeniowych

takich jak broń artylerii: haubica leFH , moździerz, wyrzutnia BM 14, czy armaty

przeciwlotnicze, mieli także wojaka piechoty, ale warto wspomnieć o ich lotnictwie.

W skład wojsk lotniczych wchodziły samoloty takie jak: myśliwce Dornier-Do 17,

Focke-Wulf Ta 152, Messerschmitt Me 210 oraz 410 Messerschmitt 410 Hornisse,

odrzutowce typu Messerschmitt Me 262 Schwalbe, bombowce Arado Ar 234 oraz

śmigłowce . Najbardziej znanym szwadronem lotniczym była Luftwaffe. Była ona

stworzona z rozkazu Adolfa Hitlera. Warto dodać, że samoloty te były

zakwaterowane na

lotniskach na terenie

Dolnego Śląska. Działa

przeciwpancerne i

przeciwlotnicze umieszczane

były w starych warowniach.

Ryc.6 Flettner FI 282 Kolbir 26

Wyposażenie niemieckiego piechura składało się z wysokich butów, munduru

i hełmu z godłem niemieckim , broni na krótki i długi dystans, oraz noża bądź

sztyletu. Często nosili też broń przeciwpancerną lub miny.27 28

25

Bunkry i Fabryki III Rzeszy na Tereni Dolnego Śląska, Informacje Przewodnika, Wrocław26Ryc.6 Flettner FI 282 Kolbir https://www.google.pl/search?q=Flettner+FI+282+Kolibri&newwindow=1&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=6EA9VNjgIcjWau23geAG&ved=0CAgQ_AUoAQ&biw=1760&bih=84327

Samoloty wojsk Niemieckich, Internet, http://www.2wojna.pl/spis-de-sam.html

28 Ford Roger, Tajna Broń III Rzeszy, Wydawnictwo Gola, 2014,04,07.

14 | P a g e

MESSERSCHMITT ME 262

Ryc.7 Messerschmitt me 262 29

Projekt tego samolotu powstał w 1938 roku, był to pierwszy myśliwiec

odrzutowy. Zamówienie zostało złożone przez Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy

niemieckiej firmie Messerschmitt, samolot miał być napędzany turbinami gazowymi

marki BMW. Pierwszy projekt tej maszyny, opracowany przez Waldemara Voigtra

w 1939 roku został oznaczony POD nazwą P.1065. powodu braku funduszy projekt

ten był wielokrotnie opóźniany.

Messerschmitt początkowo miał być płatowcem, jednak z powodu

wzrastającej masy projektowanego jednocześnie silnika, samolot przebudowano na

maszynę o skośnych skrzydłach. Badania powietrzne kontynuowano przez cały rok,

lecz następnie nie została ona seryjnie wyprodukowany, bo Hitler nakazał

przebudować go na bombowiec. Przemian samolotu nastąpiła dopiero w 1942 roku,

jednak znów produkcje nie ruszyła, tym razem z powodu braku materiałów.

Początkowe Me 262 był tylko wyposażenie jednostek bombowych, chociaż był on

od początku projektowany jako myśliwiec, ponieważ zadanie bombowca spełniał

wspomniany już Arado Ar 234. Z powody jego odrzutowych silników , przy dużych

prędkościach unikano walk kołowych z wolniejszymi ale za to zwrotniejszymi

myśliwcami. Messerschmitt był wyposażony w cztery działka MK 108 kalibru 30mm,

co powodowało większe szanse na przedostanie prze osłonę wroga oraz w dość

krótkim czasie zestrzelić wrogie bombowce. Działka miały krótkie lufy co skutkowało

29 Ryc.7 Messerschmitt Me 262 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/Me_262_flight_show_at_ILA_2006_%28cropped%29.jpg

15 | P a g e

wolną prędkością wystrzelonego pocisku, dlatego atak Me 262 na wrogie jednostki

musiał być przeprowadzony z bliskiej odległości. Ostrzał utrudniała też ogromna

szybkość Messerschmitta w stosunku do małej prędkości bombowców.30

TAJNE MIEJSCA I PROJEKTY III RZESZY

BUNKRY

Na terenie Dolnego Śląska znajdowało się wiele bunkrów , niestety tylko nieliczne

przetrwały do dziś. Były one budowane ze względu na bezpieczeństwo. Bunkry

przydały się najbardziej pod koniec wojny, gdy na Wrocław i jego okolice były naloty

bombowe. Wiele ze schronów pełniło ważną rolę w Festung Breslau . W bunkrach

mieściło się kilka sal : szpitalna, więzienna, zbrojownia i sypialnie. Wiele bunkrów

miało dodatkowe pomieszczenia dla generałów.31

SONDERBAUVORHABEN NIEDERSCHLESIEN

Gdy Führer zorientował się że jednak jest duża szansa, że może przegrać tę

wojnę postanowił zabezpieczyć się budując swoją nową, lepszą kwaterę na terenie

Dolnego Śląska. Obok jego schronu miały też powstać podziemne fabryki broni.

Hitler wybrał teren Wałbrzycha, ponieważ był pewien swego planu i nawet nie

zakładał, że kiedyś utraci te ziemie. Faszyści z rozkazu Führera, w okolicach

tamtejszego Wustewalthersdorfa, postanowili wybudować kilka, połączonych ze sobą

tunelami, podziemnych fabryk. Następnie fabryki miały zostać podłączona do

ogromnego zakładu zbrojeniowego pod Górami Sowimi. Operacje tą nazwano

Sonderbauvorhaben Niederschlesien ( Specjalnym Planem Budowlanym Dolny

Śląsk). W 1943 roku zaczęto budowę „ Maschinebau Einz”, fabryki która miała za

zadanie produkować części do niemieckiego myśliwca Messerdchmitt Me-262.

Niemiecka wytwórnia powstała na zboczach góry Ostrej. Zaprojektował ją austriacki 30 Zob.Messerschmitt Me 262, Internet, http://pl.wikipedia.org/wiki/Messerschmitt_Me_26231 Zob.Bunkry, Informacje Przewodnika

16 | P a g e

inżynier Dolmus. W połowie 1943 roku budowa przyśpieszyła, skutkując tym, że

Śląska Wspólnota Przemysłowa zaczęła realizować wyznaczone zadanie, które był

oznaczone kryptonimem tajności. Z dokumentów wynika, że żadna z podziemnych

budowli nie została nigdy dokończona.3233

ARADO

Kamienna Góra znajduje się na Dolnym Śląsku, mniej więcej w połowie drogi między

Wałbrzychem a Jelenią Górą, to pełne tajemnic wojenne miasto. W czasie II wojny

światowej zostało przekopane podziemnymi kompleksami tuneli i sztolni. Dziś wiemy

o około dziesięciu  podziemnych  obiektach, położonych w różnych częściach

miasta. Wydrążyli je zmuszeni do tego niemieccy robotnicy, nie dostali za to zapłaty.

Zrobiona je między innymi po to, by następnie umieścić w nich biura projektowe

i wytwórnie produkujące nowe konstrukcje lotnicze i  broń palną.

W tym czasie Kamienna Góra była jednym z centrów technologicznych niemieckiego

przemysłu lotniczego, w byłych fabrykach włókienniczych umieszczono między

innymi biuro projektowe firmy ARADO, w którym zaprojektowana jak i zbudowano

najsłynniejszy samolot odrzutowy II wojny światowej: Arado  234 Błyskawica

i mityczny samolot skrzydłowy Arado 555. 34

32

Zob. Szymon Grzesiński, Podziemne Tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2012

33 Zob.Góry Sowie, Internet, http://panzerschreck.strefa.pl/gory_sowie.html

34 Zob.Kamienna Góra, Internet, http://www.arado.pl/dzial_historia_103.html

17 | P a g e

JAKĄ TAJEMNICĘ KRYJĄ HITLEROWSKIE

SZTOLNIE?

PROJEKT RIESE35

Sztolnie to wyrobiska korytarzowe o niewielkim przekroju poprzecznym, drążone

w górotworze ze zbocza góry, poziomo lub pod niewielkim kątem w głąb góry.36

,,Na początku 1943 roku widziałam przypadkowo jak dostarczono na dworzec wagon

bydlęcy i wyładowano z niego z setki dziwnych postaci. Pasiaste stroje i czapki.

Zostali oni natychmiast poprowadzeni za dworcem w góry, w kierunku Uhlen

i Wolfsberg. Trwało kilka tygodni zanim zrozumieliśmy kim byli ci ludzie i co u nas

robili.

Latem 1943 ludzie w pasiakach zjawili się po raz pierwszy we wsi. Zaczęli kopać

rowy przy ul. Głównej, aby położyć kable. To samo również na ul. Ogrodowej.

Przechodziliśmy przez kładkę na ulicę, a w rowach poniżej widzieliśmy mężczyzn,

między nimi bardzo młodych, prawie dzieci. Wychudzeni do kości, bez

wystarczającego ubrania. Jesienią i zimą owijali się w worki po cemencie.

Teraz dowiadujemy się, że chodziło o Żydów, Żydów ze wszystkich krajów. Widok

tych biednych, wyzyskiwanych i śmiertelnie zmęczonych ludzi wzbudzał w nas

współczucie. Mieszkańcy naszego domu wrzucali tak często jak to możliwe ( trzeba

było mieć zawsze na oku posterunki OT oraz kapo – wybranych wśród więźniów

strażników), ubrania, skarpety, bieliznę i przede wszystkim chleb. Kiedy Żydzi kopali

na ul. Wiejskiej, dłuższy czas zaopatrywałam młodego Żyda, który z pewnością nie

miał więcej niż 14 lat w chleb żytni, który przynosiłam codziennie przed południem

w wyznaczonym czasie od piekarza Johna. Nie wiedziałam wówczas jak

niebezpieczne to było – mieliśmy na miejscu również tajną policję, również w cywilu,

więc nigdy nie było wiadomo, czy nie jest się obserwowanym. Mogę również wyrazić

swoje zdanie na temat tego, co zarzucano nam wciąż po wojnie, czy wiedzieliśmy 35 Niem. olbrzym36 Źródło: www.wikipedia.pl

18 | P a g e

o Żydach i o obozie koncentracyjnym. Nie, nie wiedzieliśmy tego, słyszeliśmy tylko to

co rząd uznawał za ważne. Słuchaliśmy wszystkich wiadomości tak, że nie

wiedzieliśmy jak wygląda wojna w Rosji, na terenach okupowanych.

W poniedziałkowe wieczory mieliśmy zawsze próby chóru kościelnego, pan Kerner

nie był jeszcze żołnierzem. Pewnego dnia krótko przed 8 szłyśmy razem z panią

Christoph, z którą razem mieszkałam, na próbę. Most Stengelbrücke był rozświetlony

reflektorami niczym w dzień. W mroźnym górskim potoku naprzeciwko domu

Schremmera pracowali Żydzi. To byl listopad, a my mieszkańcy Walimia

wiedzieliśmy, że to już zima. Powiedziałam do pani Christoph: „Biada nam, jeśli ta

sytuacja się odwróci“. Nigdy nie zapomnę tego wieczoru i mojej reakcji.”37

Tak opowiadała po wojnie jedna z mieszkanek Walimia o początkach jednego

z najbardziej tajemniczych przedsięwzięć III Rzeszy na Dolnym Śląsku.

Soboń to wzniesienie w środkowej części Gór Sowich w Sudetach. Są one

zbudowane z gnejsów, bardzo twardych skał pochodzenia wulkanicznego. Teren ten

wzbudził zainteresowanie niemieckich specjalistów zajmujących się budowaniem

różnych obiektów militarnych. We wnętrzu gór wydrążyli sieć tuneli i hal o dotąd

nieznanym przeznaczeniu. Na powierzchni wybudowano sieć infrastruktury, która

pozwoliłaby na „obsłużenie” tego gigantycznego podziemnego miasta. Cała ta

inwestycja III Rzeszy była opatrzona kryptonimem „Riese”

Projekt Riese składa się z siedmiu kompleksów: "Rzeczka", "Jugowice Górne -

Jawornik", "Włodarz", "Osówka", "Soboń", "Sokolec - Gontowa" i "Książ”.

37 Wspomnienia mieszkanki Walimia zamieszczona na stronie www.riese.krzyzowa.org.pl

19 | P a g e

Ryc. 8 Obiekty kompleksu Riese wraz z odległościami w metrach.38

Budowę rozpoczęto w 1943 roku. Wiadomo jednak, że już w 1942 roku berlińscy

stratedzy z Centralnego Urzędu Planowania Rzeszy (Zentrale Planung) interesowali

się dolinami północno zachodniej części Gór Sowich. W tym czasie Samoloty RAF

bombardowały północne i zachodnie tereny Rzeszy, gdzie znajdowały się centra

przemysłu zbrojeniowego. Istniało niebezpieczeństwo, że amunicja i broń nie

zostaną dostarczone na front we właściwym czasie. W szczególnie trudnym

położeniu znajdowała się niemiecka Luftwaffe, zwłaszcza po przegranej bitwie

o Anglię. Podjęto więc decyzję o przeniesieniu fabryki samolotów z Essen do

Głuszycy niedaleko Walimia. Istnieją dokumenty mówiące o tym, że będą tam

produkowane części do supernowoczesnego Messerschmitta 262.39

Wykonawcą była specjalnie utworzona w tym celu Śląska Wspólnota Przemysłowa

we Wrocławiu, z generalną dyrekcją w Jedlinie Zdroju (12 km od Walimia ).

Wspólnota zrzeszała kilkanaście firm specjalistycznych, powołanych do budowy

podziemnych kompleksów. Kierownikiem budowy został niejaki Kramer, nadzorował

pracę setek specjalistów z dziedziny górnictwa i budownictwa. Brakowało tylko

pracowników. Departament ds. Siły Roboczej Rzeszy skierował do pracy przy

budowie podziemnych więźniów z obozu Gross-Rosen. Dla pracujących tam

więźniów zorganizowano cztery obozy w Walimiu, Kolcach, Głuszycy i Głuszycy

Górnej.

38 Żródło: www.wikipedia.pl

39 J.Kalarus, Milczące podziemia Walimia, Nowa Ruda. 2001

20 | P a g e

W większości byli to Żydzi, ale też obywatele byłego ZSRR, którzy pracowali

w nieludzkich warunkach. Ich zadaniem było drążenie w skałach korytarzy i tuneli.

Temperatura w sztolniach wahała się między 5 a 7 stopni Celsjusza, panowała tam

wysoka wilgotność powietrza. Dzienne posiłki więźniów były bardzo skromne miały

nie więcej niż 300 kcal. Pracowały tam również dzieci nawet dziesięcioletnie. Ich

zadaniem było wyhamowywanie wagoników z ukruszonymi odłamkami skalnymi.

Jeżeli nie mogły zahamować inaczej, podkładały pod koła kamienie. 40

Obraz ten dopełnia wspomnienie Norberta Szeinowicza – więźnia, który pracował

w kompleksie Rzeczka:

„...Często dochodziło do śmiertelnych wypadków podczas pracy, albo wysyłali nas do

obozu Dornhau, miejsca z którego prawie nikt nie wracał. Podczas mojej pracy dla

Organizacji Todt nabyłem chorobę płuc a oni wysłali mnie do Dornhau, dokąd

wysyłano wszystkich chorych z okolicy.

Pierwsze wrażenie z obozu: ludzie jak szkielety, nie mogą się poruszać, ponieważ

każdy ruch był dla nich udręką, w dużej części nie mogli się już samodzielnie ruszać

ze swojej pryczy. Otrzymywaliśmy 700 g chleba i zupę dziennie, przy czym zupa

przypominała bardziej wodę. Miliony wszy pełzało wokół pokrytych wrzodami ciał.

Takiej plagi wszy nie widziałem nigdy wcześniej w żadnym obozie. Więźniowie leżeli

bez bielizny i ubrań więziennych przykryci tylko kocem. W Dornhau umierało tysiące

więźniów, większość z głodu. Ofiary nie były rozstrzeliwane, choć o tym „marzyły“

i z rezygnacją czekały na śmierć. Ci, którzy mieli jeszcze siłę zwlec się z pryczy jedli

ziemię. Umarł tam mój przyjaciel Leon Berwald z Krakowa, atleta i znany sportowiec.

Kiedy widziałem go w Dornhau nie przypominał już człowieka, z wrzodów które

powstały po ugryzieniach wesz ropiał na całym ciele. Wiedziałem, że w tych

warunkach długo nie pożyję. Z leżących w pobliżu obozów przyprowadzani byli

więźniowie, aby pracować przy torach. Zakwaterowani byli w oddzielnych obozach.

Udało mi się podkraść do ich obozu. Mimo zapalenia płuc chodziłem z nimi do pracy.

Koledzy podpierali mnie, ponieważ nie miałem siły iść samodzielnie. Po miesiącu,

kiedy zbliżała się Armia Czerwona zostaliśmy wysłani znowu do Dornhau. Na

40 Informacje z opowieści przewodnika z Muzeum Sztolni Walimskich

21 | P a g e

szczęście było to dwa dni przed oswobodzeniem. Leżeli tam tylko chorzy na tyfus.

Z Krakowa nie było nikogo kto by przeżył, za wyjątkiem Schulmanna. Przed

barakami leżały setki niepogrzebanych ciał.41

Więźniowie mieszkali w wykopanych przez siebie dołach lub w szałasach

zbudowanych z gałęzi.42 Zły stan sanitarny obozów, niedożywienie i ciężka fizyczna

praca była przyczyną wybuchu epidemii tyfusu plamistego. Więźniowie cierpieli też

na odmę głodową spowodowaną skrajnym wyczerpaniem organizmu. Nie wiadomo

dokładnie, ile osób pracowało przy budowie sztolni, szacuje się na około 30 tysięcy.

„Albert Speer43, od roku 1942 hitlerowski minister uzbrojenia, wspomina m.in.

o bunkrach dla Hitlera w Górach Sowich. 20.06.1944 r. poinformował on Hitlera, że

przy rozbudowie kwater głównych pracuje około 28 tys. robotników. Natomiast

w piśmie do adiutanta Adolfa Hitlera ds. Wehrmachtu z 22.09.1944 stwierdza, że do

tego czasu na budowę programu "Olbrzym" koło Jedliny Zdroju wydano 150 mln

marek (5 razy więcej niż na schrony w Kętrzynie i 12 razy więcej niż na schrony

w Pullach koło Monachium)”.44 Ten opis pozwala wyobrazić sobie, jak gigantyczną

budową były kompleksy sztolni w ramach Riese.

Być może tak duże przestrzenie były potrzebne do tego, aby umiejscowić tam fabryki

produkujące sprzęt, uzbrojenie i amunicję potrzebną na wojnie.

Ryc. 945

41 Źródło: http://www.riese.krzyzowa.org.pl/?lang=pl&ref=sources&rt=szeinowicz42 Na podstawie opowieści przewodnika z muzeum Sztolni Walimskich43 W czasie wojny lutego 1942 minister odpowiedzialny za uzbrojenie i amunicję (Reichsminister für Bewaffnung und Munition) i szef Organizacji Todta . Jego staraniom przypisuje się fenomenalny rozwój niemieckiej produkcji wojennej w drugiej połowie wojny. Zwiększył produkcję broni, amunicji, czołgów, benzyny lotniczej, a także samolotów. Także rozwój produkcji paliw syntetycznych uważany jest za jego wielki sukces. Umożliwił on przedłużenie wojny o wiele miesięcy www.wikipedia.pl

44 Źródło: http://www.sztolnie.pl/index.php?strona=riese 45 Żródło: http://nowaatlantyda.com/2012/12/02/riese-cz-1/

22 | P a g e

W nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 roku 600 bombowców RAF zbombardowało wyspę

Uznam, gdzie znajdował się tajny niemiecki ośrodek badawczy, który prowadził

prace nad bronią V1 i V2. Po tym wydarzeniu zapadła decyzja o przeniesieniu

laboratorium do podziemnych zakładów. Istnieją relacje świadków mówiące o tym, że

jeden z nich znajdował się w Górach Sowich.46

Ryc. 10 Rakieta V247

Jeden z więźniów obozu Gross Rosen wspomina, że od marca 1943r. do listopada

1944r. pracował w Walimiu przy biciu sztolni nr 3. Roboty były prowadzone bardzo

intensywnie, sztolnie z Walimia prowadziły aż Kłodzka. W ogromnych halach

montowane były warsztaty, wieże obserwacyjne i stanowiska pod nowa broń,

mówiono, że chodziło o V1 i V2. Jego kierownik robót o nazwisku Tuch był

niespokojny i mówił, że są co najmniej roczne opóźnienia w pracach i nie zdążą

przed nadejściem Rosjan.48

W skład kompleksu Riese miał wchodzić także zamek Książ z jego rozległymi

podziemiami. Istnieją domniemania, że miały się tam znajdować tajne laboratoria do

badań i testów nad Wunderwaffe (cudowna broń). Użycie jej zapowiadał Hitler, miała

ona przynieść Rzeszy zwycięstwo w wojnie. 46 Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw 47 Żródło: www.warhistoryonline.com

48 Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw

23 | P a g e

Pod koniec 1944r. na tereny budowanego kompleksu Niemcy sprowadzili z różnych

krajów specjalistów z zakresu chemii, fizyki. Nieopodal Wałbrzycha zaczęto

wydobywać uran, niezbędny do produkcji broni atomowej.49

Być może podziemne budowle Riese miały zapewnić bezpieczne prowadzenie

badań nad bronią nuklearną.

Niektórzy historycy, jak np. Bogusław Wołoszański50 twierdzą , że udokumentowane

jest, iż Riese wraz z zamkiem Książ (pierwotnie znajdowały się tam archiwa

Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy ewakuowanych z Berlina) miał być

zespołem schronów na potrzeby kwatery głównej Adolfa Hitlera i miejscem

skoszarowania sztabu wojsk lądowych i powietrznych. Obiekty miały pomieścić ok.

20 tysięcy wojskowych.51

Budowy "Riese" nie ukończono do końca wojny.

Do dziś nie odnaleziono dokumentacji tego projektu. Mimo, że Niemcy to naród, który

zawsze skrupulatnie dokumentował swoja historię, nie udało się odnaleźć archiwów

związanych z budową hitlerowskich sztolni. Wydaje się to co najmniej dziwne,

zwłaszcza, że od kwietnia 1944 roku nadzór nad projektem przejęła Organizacja

Todt, która skupiała ok. 50 firmy wykonawczych. „Każda z tych firm musiała mieć

jakąś dokumentację, chociażby nawet po to, aby się potem rozliczyć, bo firmy

dostawały przecież za to wynagrodzenie.” 52 Zniszczenie kompleksów po 1945 roku

i brak dokumentacji, nie dają nam możliwości jednoznacznego określenia ich

przeznaczenia. Badania terenowe, archiwalne i zeznania niewielu świadków,

umożliwiają postawienie opisanych powyżej hipotez. Dopóki jednak nie odnajdą się

wiarygodne dokumenty potwierdzające jedną z nich, wszystkie noszą znamiona

49 Żródło: wypowiedź przewodnika w Kompleksie Osówka50 Bogusław Wołoszański - dziennikarz i popularyzator historii, autor wielu książek o tematyce historycznej. Pomysłodawca i autor programu telewizyjnego i radiowego "Sensacje XX wieku" - http://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw_Wo%C5%82osza%C5%84ski 51 Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=l_adYWsgk24 52 Źródło: Film – „ Tajemnice III Rzeszy – Kompleks Riese” https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw, wypowiedź Jerzego Cery

24 | P a g e

prawdopodobieństwa. Niestety na relacje naocznych świadków tych zdarzeń nie

możemy już liczyć.

KOMPLEKS RZECZKA

Ryc. 11

KOMPLEKS OSÓWKA

Ryc. 12

KOMPLEKS WŁODARZ

25 | P a g e

Ryc. 13

KOMPLEKS SOBOŃ

Ryc. 14

26 | P a g e

Zakończenie

Tematem naszej pracy projektowej była „III Rzesza i naziści na terenie Dolnego

Śląska”. Przed obozem zadaliśmy sobie trzy główne pytania badawcze:

• ,,Czy Wrocław był nazywany miastem Adolfa Hitlera? Jeżeli tak, to

dlaczego?”,

• ,,Jaką tajemnicę kryją hitlerowskie sztolnie na terenie Dolnego Śląska’’?,

• ,,Jaką rolę odegrał w czasie II wojny światowej Zamek Czocha?”.

Każdy z nas był odpowiedzialny za konkretną część naszego projektu i starał się

rzetelnie wywiązać ze swoich obowiązków odpowiadając na poszczególne pytania

badawcze. Podczas obozu odwiedziliśmy dużo ciekawych miejsc i uzyskaliśmy wiele

ważnych informacji dotyczących naszego projektu. Zwiedziliśmy prawie każde

z opisywanych przez nas miejsc, sporządzaliśmy notatki i nagrywaliśmy cenne

informacje na dyktafonach.

Dzięki temu projektowi dowiedzieliśmy się wiele ciekawych faktów dotyczących

historii Dolnego Śląska. Zdaliśmy sobie sprawę, jak ważny był to obszar dla Adolfa

Hitlera w czasie II wojny światowej.

Dziękujemy Pani Promotor Monice Witalis-Malinowskiej za wskazówki i pomoc przy

redagowaniu naszego projektu.

Autorzy Projektu:

- Tomasz Zapiór

- Szymon Malina

- Kacper Balawajder

27 | P a g e

English Summary

The subject of our project is “The Third Reich and Nazis on Lower Silesia”. Before

the school trip we asked ourselves 3 main questions:

• “Was Wroclaw called the city of Adolf Hitler ? If so, why?”,

• “What mystery lies behind the secret tunnels in Lower Silesia?”,

• “What role did Czocha castle play during the World War II?”.

Each of us was responsible for a part of our project and carried out his duty

effectively answering particular research questions. During our trip we visited a lot of

interesting places and found out some basic information concerning our project. We

were in nearly all the places described by us, we used guidebooks, took notes and

recorded valuable information on recorders.

Thanks to this project we learned a lot of interesting facts concerning the history of

Lower Silesia. We realized how important this area was for Adolf Hitler during the

World War II.

We would like to thank our teacher Mrs Monika Witlais-Malinowska for her advice

and help in doing our project.

Project’s Authors:

-Tomasz Zapiór

- Szymon Malina

- Kacper Balawajder

28 | P a g e

Zdjęcia1. Zdjęcie ze strony tytułowej : Wrocław, http://img.webme.com/pic/w/wycieczki-po-dolnym-

slasku/5w.jpg, 13.10.2014

2. Ryc. 1 Herb Wrocławia,

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Herb_wroclaw.svg/2000px-

Herb_wroclaw.svg.png, 12.10.2104

3. Ryc. 2 Ulica Świdnicka we Wrocławiu, http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-

Rzesza.htm, 12.10.2014

4. Ryc. 3 Przemowa Hitlera

http://www.banzaj.pl/pictures/aktualnosci/historia/Adolf_Hitler/THUMBS/

THUMB_PAN_adolf_hitler_3.jpg

5. Ryc. 4 Wrocław w 1945r., http://www.eioba.org/files/user22760/a207746/Katedra_01_widok-

na-okolic_zniszczenia.jpg 12.10.2014

6. Ryc. 5 Zamek Czocha

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Czocha#mediaviewer/File:Zamek_Czocha_front_1.jpg

7. Ryc. 6 Flettner FI 282 Kolbir https://www.google.pl/search?

q=Flettner+FI+282+Kolibri&newwindow=1&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=6EA9VNjgIcjW

au23geAG&ved=0CAgQ_AUoAQ&biw=1760&bih=843

8. Ryc.7 Messerschmitt me 262

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a2/Me_262_flight_show_at_ILA_2006_

%28cropped%29.jpg

9. Ryc. 8,11-14, źródło: www.wikipedia.pl

10. Ryc. 9 http://nowaatlantyda.com/2012/12/02/riese-cz-1/

11. Ryc. 10 Rakieta V2 Żródło: www.warhistoryonline.com

29 | P a g e

Bibliografia 1. Norman Davis, Roger Moorhaus, Mikrokosmos, przeł. Andrzej Pawelec,

Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2002, ISBN 83-240-0172-7

2. Ford Roger, Tajna Broń III Rzeszy, Wydawnictwo Gola, 2014

3. Kalarus Jacki, Milczące podziemia Walimia, Nowa Ruda, Wydawnictwo Maria,

2001

4. Łagiewski Maciej, Wrocław Przewodnik, Wrocław 1995

5. Wrzesiński Szymon, Podziemne tajemnice III Rzeszy na Dolnym Śląsku,

Warszawa, Agencja Wydawnicza CB, 2012

6. Wrzesiński Szymon, Tajne badania Luftwaffe na Dolnym Śląsku, Warszawa,

Agencja Wydawnicza CB, 2012

7. Witamy we Wrocławiu

8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Hohenzollernowie

9. http://slaskwroclaw.info/index2.php?id=wroclaw-historia

10.http://pl.wikipedia.org/wiki/Noc_kryszta%C5%82owa

11.http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy

12.http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

13.http://pl.wikipedia.org/wiki/KZ_D%C3%BCrrgoy

14.http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

15.http://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw_Wo%C5%82osza%C5%84ski

16.https://www.youtube.com/watch?v=l_adYWsgk24

17.www.wikipedia.pl

18.www.riese.krzyzowa.org.pl

19.http://www.sztolnie.pl/index.php?strona=riese

20.https://www.youtube.com/watch?v=nhAekAkqTbw

30 | P a g e