· Web viewi obejmuje głównie osoby z niższych warstw społecznych. Z całą...

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej

w BiałymstokuObserwatorium Integracji

Społecznej

Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim. Przemoc jako przyczyna

dysfunkcji rodzin

Białystok 2012

1

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE…………………………………………………………………… 3

ROZDZIAŁ I PRZEMOC W RODZINIE – PODSTAWY TEORETYCZNE1.1.

Definicje i charakterystyka przemocy………………….. 5

1.2.

Przemoc w rodzinie na poziomie ogólnopolskim …….. 12

1.3.

Przemoc w rodzinie w województwie podlaskim …….. 17

ROZDZIAŁ II ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADANIA2.1.

Opis badania………………………………………………. 22

2.2.

Cele badania……………………………………………….. 22

2.3.

Procedura badawcza i charakterystyka próby ……………... 25

2.4.

Narzędzia badawcze……………………………………… 37

ROZDZIAŁ III

SKALA ZJAWISKA PRZEMOCY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO - PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH3.1.

Analiza wywiadów indywidualnych (IDI)……………... 41

3.2.

Analiza wywiadów grupowych (FGI) .............................. 68

3.3.

Analiza badań ankietowych (CATI) …………………….. 95

ZAKOŃCZENIE………………………………………………………………………. 129BIBLIOGRAFIA ZWARTA I CZASOPIŚMIENNICTWO……...……………..... 132

SPIS WYKRESÓW…………..………………………………………………………... 134

SPIS TABEL…………..………………………………………………………............... 135

SPIS RYSUNKÓW………….. 135

2

………………………………………………………...

ANEKS ……………………………………………………………………………….... 136

WPROWADZENIE

Rodzina - ognisko domowe, postrzegana jest nie tylko jako komórka społeczeństwa, ale przede wszystkim środowisko miłości, opieki, bezinteresownego wparcia i wzajemnego szacunku. To rodzina daje człowiekowi poczucie bezpieczeństwa i bezgranicznego zaufania, a uczucia i relacje panujące w domu rodzinnym mają nieodzowny wpływ na funkcjonowanie każdego z nas w przyszłości.

Ciepło ogniska rodzinnego – sacrum każdego człowieka, winno kojarzyć się z radością, beztroską, nieodpartą chęcią powrotu do domu, bez względu na miejsce, w którym aktualnie się znajdujemy. Niestety nie zawsze jest tak, że dom rodzinny funkcjonuje zgodnie z wzorcowymi kanonami rodziny.

Z przykrością należy zauważyć, iż we wszystkich społeczeństwach i kręgach kulturowych obserwuje się problem przemocy w rodzinie, która jeszcze do niedawna, nie była utożsamiana ze zjawiskiem stricte patologicznym. Zaryzykować można stwierdzenie, iż uważano ją za nieodłączny element życia małżeńskiego i rodzinnego, ,,zło konieczne”, zjawisko w szeroko pojętej ocenie społecznej naganne, a jednak nienapiętnowane, niewymagające interwencji i pomocy z zewnątrz.

Przemoc w rodzinie może być zarówno skutkiem, jak i przyczyną dysfunkcji w rodzinie. Bez wątpliwości należy ją zakwalifikować do kategorii zachowań negatywnych, o dużej szkodliwości społecznej. Mimo, że w relacjach międzyludzkich istniała od zawsze, o przemocy w rodzinie mówiono niewiele, nie postrzegając jej jako poważnego zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny.

3

Do przemocy dochodzi zazwyczaj za szczelnie zamkniętymi drzwiami domów. Wiele ofiar doznaje przemocy, latami skrywając rozmiar doznawanej krzywdy. Przemoc w rodzinie nadal stanowi problem wstydliwy i nad wyraz często skrywany. Niewątpliwym jest fakt, iż bierność społeczeństwa na problem przemocy w rodzinie, jak i bezsilność służb publicznych sprzyjają wzrostowi skali tego procederu.

Pomimo tego, iż w Polsce coraz więcej mówi się o przemocy w rodzinie, wciąż dość powszechne jest przekonanie, że liczba osób jej doświadczających jest niewielka i obejmuje głównie osoby z niższych warstw społecznych. Z całą odpowiedzialnością można stwierdzić, że przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem marginalnym.

Dostrzeżenie problemu stało się argumentem do przygotowania przez Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej w Białymstoku raportu nt. ,, Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim. Przemoc jako przyczyna dysfunkcji rodzin”.

W pierwszej części raportu dokonano ogólnej charakterystyki zjawiska przemocy w rodzinie. Informacje zawarte w tej części opracowania zawierają definicje przedmiotowego problemu. Materiał został sporządzony na podstawie różnorodnych źródeł. Ponadto ukazana została skala zjawiska przemocy w rodzinie zarówno na poziomie ogólnopolskim, jak i w województwie podlaskim. Dane zawarte w rozdziale opracowano m.in. na podstawie informacji zastanych, w tym sprawozdań jednostek terenowych policji województwa podlaskiego.

W kolejnej części przedstawiono założenia metodologiczne badania własnego. Scharakteryzowano przedmiot badania oraz cele. Sformułowano problemy badawcze, jak również omówiono metodę, technikę i narzędzia, za pośrednictwem których gromadzono materiał badawczy.

W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badania własnego. Zebrany materiał badawczy opracowano na podstawie: analizy wywiadów indywidualnych (IDI), wywiadów grupowych (FGI) oraz badań ankietowych (CATI).

4

Prezentowany RAPORT jest źródłem wiedzy w zakresie przemocy w rodzinie i szczegółowo przedstawia skalę przedmiotowego zjawiska w województwie podlaskim.

ROZDZIAŁ I. PRZEMOC W RODZINIE – PODSTAWY TEORETYCZNE

1.1. DEFINICJE I CHARAKTERYSTYKA PRZEMOCY

Definicja zjawiska społecznego jakim jest przemoc, nie jest jednoznaczna. Wydaje nam się, że kiedy mówimy o przemocy w rodzinie, wszyscy wiemy, co kryje się pod tym pojęciem i podobnie je rozumiemy. Tymczasem badania oraz wieloletnie doświadczenie osób pracujących i współpracujących z osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie pokazują, że pojęcie to wcale nie jest jednolite i bywa bardzo różnie interpretowane oraz definiowane.

W literaturze psychologicznej i socjologicznej termin przemocy w rodzinie określany jest mianem domestic violence. Jest to pojęcie na tyle ogólne, że do bardziej szczegółowych analiz konieczne jest uwzględnienie wzajemnych relacji.

W celu dogłębnego zrozumienia pojęcia przemocy w rodzinie, niezbędnym jest odwołanie się do literatury specjalistycznej. Anna Lipowska–Teutsch interpretuje przemoc jako „wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić”1.

1A. Lipowska-Teutsch, Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Wyd.2, Warszawa 1998, s.128.

5

Irena Pospiszyl zaproponowała natomiast następujące określenie przemocy: ,,Przemoc to wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji2.

Według Wandy Badury-Madej ,,przemocą jest każde zachowanie, którego intencją jest wyrządzenie fizycznej krzywdy drugiemu człowiekowi lub też czyn, który jest postrzegany jako mający taką intencję”3.

W myśl definicji przyjętej przez międzyresortowy zespół „Bezpieczni w rodzinie” działający w Polsce przy Kancelarii Prezydenta RP, przemoc w rodzinie to: ,,działanie lub zaniechanie podjęte w obrębie rodziny przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym, z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi sił lub władzy, godzące w ich prawa i dobra osobiste, a w szczególności życie i zdrowie (fizyczne i psychiczne)”4.

W art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 5 przemoc w rodzinie to: jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt. 1 (członek rodziny – osoba najbliższa w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny6), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Zapis ustawy w czytelny sposób porządkuje wiedzę dotyczącą przemocy i obszaru jej występowania. Jest to bardzo ważny dokument szczególnie dla osób, które 2 I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s.14.3 W. Badura – Madej, Przemoc w rodzinie, Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wyd. Uniwersytetu

Jagiellonskiego, Kraków 2000 r., s.12.4http://www.pcpr.ostroda.pl/dokumenty/

program_przeciwdzialania_przemocy_2011_2015.pdf z dnia 30 listopada 2011r.

5 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.)

6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny, (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

6

http://www.pcpr.ostroda.pl/dokumenty/program_przeciwdzialania_przemocy_2011_2015.pdf


miały wątpliwości, czym jest przemoc. Najczęściej spotykane mity dotyczą przekonań, iż: „przemoc w rodzinie to sprawa prywatna, nikt nie powinien się wtrącać”, „nie ujawnia się tajemnic rodzinnych”, „ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc, bo nic nie robią”, „gdyby ofiara naprawdę cierpiała odeszłaby od sprawcy”, „przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol”. Mity funkcjonujące w społeczeństwie często uniemożliwiają szybką i skuteczną pomoc ofiarom, dlatego tak ważna jest wiedza na temat zjawiska przemocy.

W literaturze specjalistycznej mianem przemocy w rodzinie określa się każde zachowanie członka rodziny skierowane wobec osoby bliskiej, którego celem jest utrzymanie nad nią kontroli i władzy. Jest to działanie zamierzone wykorzystujące przewagę sił, naruszające godność oraz podstawowe prawa i wolności, powodujące cierpienie i szkody7.

Przemoc w rodzinie charakteryzuje się następującymi cechami: jest intencjonalna – jest zamierzonym, celowym działaniem

człowieka, prowadzi do naruszenia podstawowych praw i wolności ofiary, odbywa się w warunkach nierównowagi sił – sprawca ma i

wykorzystuje przewagę (fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną) nad ofiarą. Źródłem dysproporcji sił zazwyczaj są wiek, płeć, stan zdrowia, różne zależności,8

powoduje cierpienie oraz naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody,9

jest nakierowana na kontrolowanie i podporządkowanie ofiary.

Poniżej przedstawiamy formy przemocy w rodzinie:

7 M. Makara-Studzińska, A.Grzywa, R.Turek, Kobiece oblicza stosowania przemoc (w): Postępy Psychiatrii i Neurologii, Lublin 2005, nr 14.

8 Zespół Centrum Praw Kobiet, Przemoc wobec kobiet w rodzinie. Niezbędnik kuratora, Warszawa 2009, s. 27.9 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, Rekomendacja Generalna nr

19, Przemoc wobec kobiet Wyd. Temida, Warszawa 2005, s. 23.7

fizyczna - są to wszelkiego rodzaju działania bezpośrednie z użyciem przemocy, np. popychanie, przytrzymywanie, policzkowanie, bicie, kopanie, szarpanie, wykręcanie rąk itp.,

psychiczna – działania wykorzystujące mechanizmy psychologiczne, np. wyśmiewanie, wyzywanie, poniżanie, stosowanie gróźb, szantażowanie, krytykowanie, kontrolowanie, izolowanie, wmawianie choroby psychicznej, ciągłe niepokojenie itp. Termin obrażenia psychiczne - odnosi się do szkód powodujących obniżenie możliwości intelektualnych lub psychicznych jednostki, w wyniku czego następuje wyraźne pogorszenie się jej funkcjonowania w porównaniu z typowymi dla danej kultury standardami osiągnięć i zachowania 10,

seksualna – nakazywanie różnego rodzaju niechcianych zachowań w celu zaspokojenia potrzeb seksualnych, np. wymuszanie pożycia seksualnego, nieakceptowanych form współżycia seksualnego, gwałt, demonstrowanie zazdrości, wyśmiewanie ciała, krytyka zachowań seksualnych itp.,

ekonomiczna – ma na celu uzależnienie finansowe od sprawcy, np. ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych, niezaspokajanie podstawowych potrzeb materialnych rodziny, okradanie, odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, zaciąganie kredytów wbrew woli współmałżonka itp.,11

zaniedbanie - np. ,,żywieniowe, higieniczne, medyczne, jako stanu wynikającego z braku dbałości czy też opieki, stosowanego najczęściej wobec dzieci, osób starszych, niepełnosprawnych, chorych”12.

10 M. Halicka, J. Halicki, Przemoc wobec ludzi starych, Na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim, Wyd. Temida, Białystok 2010, s.19-23.11 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Wyd. PARPA, Warszawa 1999, s. 25.

12 H. D. Sasal, Przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie, Wyd. PARPA, Warszawa 2005, s. 28-29.

8

W celu lepszego zobrazowania przemocy domowej oraz trudności wynikających z podjęcia decyzji o przerwaniu tego zjawiska przez osoby jej doznające, niezbędne jest poznanie cyklu przemocy. Zdecydowana większość osób doświadcza omawianego problemu w sposób powtarzający się. Jednocześnie obecność cykli daje podstawę dla wyjaśnienia procesu wiktymizacji ofiar i pojawiającego się w zachowaniu syndromu wyuczonej bezradności. 13

W cyklu przemocy występują trzy niezależne fazy, zmienne pod względem swej intensywności i czasu trwania:I. Faza I - budowania napięcia. Istotą tej fazy cyklu jest stopniowy

wzrost napięcia i agresywności sprawcy, pojawiają się w niej doraźne i mało dotkliwe incydenty przemocy, dochodzi do usprawiedliwiania i minimalizowania zachowań przemocowych;

II. Faza II - eskalacji – gwałtownej przemocy, zagrażającej zdrowiu i życiu ofiary, tę fazę charakteryzuje wymykająca się spod kontroli agresja; akty przemocy w tej fazie mogą zagrażać życiu ofiary, często u osoby doznającej przemocy dochodzi do dysocjacji, co ułatwia przetrwanie bólu i grozy;

III. Faza III – tzw. miesiąca miodowego, nasycona wzmożoną uprzejmością i skruchą dominanta, w którym przeważa poczucie winy i żalu, zmiana w funkcjonowaniu sprawcy powoduje, że ofiara ma nadzieję na możliwość trwałej zmiany; zazwyczaj jest to złudne wrażenie. Proces wiktymizacji ukazuje, że ofiary często tkwią w krzywdzącym związku latami. Proces ponownej nadziei, rozczarowania i poczucia własnej bezradności wzmacnia patologiczną relację.

13 B. Hołyst, Wiktymologia, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2006, s.116.9

Na przemoc w rodzinie można spojrzeć z perspektywy prawnej14, moralnej oraz psychologicznej.

Z punktu widzenia prawa polskiego przemoc w rodzinie jest przestępstwem ściganym z urzędu, określonym w art. 207 Kodeksu Karnego15, zagrożonym karą do 5 lat pozbawienia wolności.16

W perspektywie moralnej ,,przemoc jest krzywdzeniem słabszego, rozumianym jako zło moralne. Sprawca takich czynów, winien bezwzględnie odczuwać pogardę ze strony społeczeństwa. Moralna ocena przemocy powinna powstrzymywać sprawców i motywować świadków do pomagania bezbronnym ofiarom”17.

Analizując psychologiczny aspekt przemocy domowej skupia się uwagę na cierpieniu i bezradności ofiary, odsłania mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne sterujące agresją oraz złożone procesy interakcji

14 Perspektywa prawna przemocy w rodzinie pozostaje w dyspozycji art. 207 KK -zamieszczony w rozdziale XXVI Kodeksu Karnego. Przedmiotem ochrony, z uwagi na umiejscowienie przepisu we wskazanymrozdziale jest rodzina, jej prawidłowe funkcjonowanie oraz opieka. Ponadto wskazuje się, że przepis ten chroni zdrowie oraz bezpieczeństwo osobiste osób wymienionych w dyspozycji art. 207 § 1; Należy zauważyć, że krąg tych osób jest szeroki. Obejmuje bowiem nie tylko osoby najbliższe, które zazwyczaj będą utożsamiane z członkami rodziny sprawcy, ale również osoby nienależące do rodziny sprawcy (osoby pozostające wobec sprawcy w stałym lub przemijającym stosunku zależności, małoletni oraz osoby nieporadne ze względu na swój stan psychiczny lub fizyczny). Pojęcie osoby najbliższej jest zdefiniowane w art. 115 § 11 (zob. uwagi do art. 115 § 11). Obejmuje ono współmałżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo i powinowatych, a także osoby pozostające w faktycznym wspólnym pożyciu. Osobą nieporadną jest ten, kto z uwagi na swój stan nie może samodzielnie decydować o swoim losie czy zmieniać miejsca położenia. Przyczynami tego stanu mogą być podeszły wiek, kalectwo, choroba umysłowa lub upośledzenie umysłowe. Małoletni to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia (art. 10 k.c.). Natomiast osobą pozostającą w stosunku zależności będzie ten, kogo położenie, los są zależne od sprawcy. Istnienie stosunku zależności może wynikać z przyczyn natury faktycznej, prawnej lub z umowy. W literaturze wskazuje się, że przez stosunek zależności należy rozumieć taki stan, który daje możliwość wywierania określonego wpływu bezpośredniego lub pośredniego na losy i położenie innej osoby.

15 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks Karny (Dz.U. z 1997 Nr 88 poz. 553 z późn. zm.).

16 A. Wąsek, Kodeks Karny. Część Szczegółowa. Komentarz do Artykułów 117-221, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2004, s.1034.

17 J. Mellibruda, Przemoc domowa, „Charaktery”, 1997, nr 9, s.15.10

między sprawcą i ofiarą. Psychologiczne zrozumienie przemocy odgrywa podstawową rolę przy pomaganiu ofiarom w wyzwalaniu się od przemocy i w naprawianiu szkód, jakie poczyniła w ich życiu.

Perspektywa społeczna obrazuje, iż obyczaje i niektóre postawy sprzyjają przemocy lub ją usprawiedliwiają. Postępowanie sprawców często bywa wspierane przez czynniki kulturowe. Przemoc w stosunku do kobiet i dzieci przez wieki była akceptowana nie tylko obyczajowo, ale i prawnie. Osoby, które doświadczają przemocy w rodzinie bardzo często nie szukają pomocy lub mają trudności z przyjęciem bezinteresownego wsparcia. Głównym powodem jest kontekst społeczny problemu oraz dyskomfort ofiar związany z ujawnianiem dysfunkcji w rodzinie. Psychologia sprawców przemocy nie jest jeszcze dziedziną bogatą w usystematyzowaną wiedzę. Badania nad przemocą w rodzinie pozwoliły wyodrębnić najbardziej typowe zachowania sprawców przemocy, stosujących technikę prania mózgu, do których zalicza się: izolację, monopolizację uwagi, doprowadzanie do wyczerpania, wywoływanie lęku i depresji, naprzemienność kary i nagrody, demonstrowanie wszechmocy i wszechwładzy, wymuszanie drobnych przysług. Naganność ich postępowania bardziej skłania do karania niż wnikliwego zastanowienia się, dlaczego tak postępują18. W wielu przypadkach przemoc jest związana z nietrzeźwością sprawców. Alkohol jednak nie powinien być uznawany za bezpośrednią i wyłączną przyczynę agresji. Niejednokrotnie sprawcy w ogóle nie chcą kontrolować swego gniewu, a nawet z premedytacją go potęgują. Coraz częściej rozpoczynane są ,,próby oddziaływania na

18 Z. Siwik, Komentarz do kodeksu karnego, Lexpolonica: Przepis art. 207 KK zawiera przestępstwo o zróżnicowanym przedmiocie ochrony. Obok głównego przedmiotu ochrony, jakim jest rodzina i instytucja opieki, ubocznym przedmiotem ochrony może być życie, zdrowie, nietykalność cielesna, wolność i cześć człowieka. Doktryna i orzecznictwo posługują się bardzo ogólnym określeniem bezpośredniego przedmiotu w art. 207. Przy analizie ustawowego pojęcia „przestępstwo podobne” szczególną rolę przy tym przestępstwie będzie odgrywać ustalenie charakteru prawnego stanowiącego uboczny przedmiot ochrony z art. 207 § 1-3, który zaatakował sprawca znęcania się (zob. postanowienie SN z 20 kwietnia 2001 r., V KKN 47/2001, LexPolonica nr 351471, OSP 2002, nr 3).

11

sprawców, które zmierzają do nauczenia ich samokontroli i wyzwolenia spod wpływu nałogowej agresywności”19.

Dzieci wzrastające wśród przemocy w domu, doznają jej nie tylko wtedy, gdy są bezpośrednio maltretowane lub zaniedbywane przez rodziców czy opiekunów. Cierpią i są krzywdzone także wówczas, gdy są świadkami przemocy dorosłych. Przemoc doznawana w dzieciństwie tworzy podwaliny pod wszelkiego rodzaju formy przemocy i przynosi najwięcej dotkliwych i długotrwałych szkód. 20

W Polsce obserwujemy systematyczny wzrost poziomu wiedzy o zjawisku przemocy, metodach pomagania, mamy coraz lepsze rozwiązania prawne w tej kwestii.21 Aby skutecznie przeciwdziałać przemocy w rodzinie, należy koniecznie pracować zespołowo, ułatwiać przepływ informacji w środowisku oraz udzielać sobie nawzajem wsparcia jednostkowego i instytucjonalnego. Dlatego tak ważne jest tworzenie lokalnych systemów.

Ze względu na złożoność oraz specyfikę problemu przemocy w rodzinie, oszacowanie skali i rozmiarów tego zjawiska jest bardzo trudne do zbadania.

Problem przemocy w rodzinie jest zazwyczaj tematem tabu w środowisku, w którym się pojawia. Trudności w dokonaniu pomiaru takiego zachowania, wynikają z faktu, iż dotyczą one prywatnej sfery człowieka. Ludzie często wstydzą się swojej bierności bądź czują lęk przed ujawnieniem danych personalnych swojego oprawcy. 22

Oficjalne statystyki nie obejmują niezgłaszanych przypadków przemocy, a problematyka przemocy jest nad wyraz drażliwa, stąd wszystkie problemy z jej właściwą eksploracją. Poszkodowani wielokrotnie decydują się na utrzymywanie sprawy w tajemnicy, bowiem często sprawca przemocy jest głównym a nawet jedynym żywicielem rodziny. Odizolowanie oprawcy przemocy przysporzyłoby jedynie osobie

19 J. Mellibruda, Przemoc domowa, „Charaktery”, 1997, nr 9, s.17.20 Ibidem, s. 19.21D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie, Diogenes: Grupa Wydawnicza

Bertelsmann Media, Warszawa 2001, s.206. 22 S. D. Herzberger, Przemoc domowa. Perspektywa psychologii

społecznej, PARPA, Warszawa 2002, s.69.12

doznającej przemocy wielu kłopotów natury materialnej. Niejednokrotnie lęk przed odwetem ze strony ,,kata” decyduje o zachowaniu przez osobę doznająca przemocy postawy pasywnej. Ponadto prawidłowo funkcjonująca rodzina ,,stanowi ważną część własnego wizerunku, dlatego podświadomie dąży się do zaprezentowania jej jak w najlepszym świetle”23.

1.2 PRZEMOC W RODZINIE NA POZIOMIE OGÓLNOPOLSKIM

W Polsce nie ma zbiorczego kompendium zawierającego dane dotyczące przemocy w rodzinie. Nad wyraz trudna do określenia skala zjawiska przemocy w rodzinie na poziomie ogólnopolskim, związana jest z mnogością instytucji pośrednio i bezpośrednio analizujących przypadki stosowania przemocy w rodzinie. Dodatkowo sama problematyka tego zjawiska jest kwestią niezwykle delikatną i niezmiernie drażliwą, często skrywaną przez osoby doświadczające przemocy. W związku z powyższym pojawiają się liczne bariery metodologiczne, na które napotykają badacze w procesie badawczym. Źródłem informacji na temat tego problemu są policyjne statystyki ukazujące liczby przeprowadzonych interwencji i prowadzonych postępowań przygotowawczych, dane instytucji wymiaru sprawiedliwości, placówek udzielających pomocy osobom krzywdzonym przez najbliższych oraz pracujących ze sprawcami, czy też badania opinii publicznej o charakterze ogólnopolskim i lokalnym.

We wrześniu 2007 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej TNS OBOP przeprowadził badanie dotyczące przemocy w rodzinie. Jego celem było ,,poznanie stosunku społeczeństwa polskiego

23 M. Halicka, J. Halicki (red.), Przemoc wobec ludzi starych na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim, Wyd. Temida 2, Białystok 2010, s. 19.

13

wobec problemu przemocy w rodzinie, pośrednich lub bezpośrednich kontaktów ze zjawiskami przemocy w rodzinie, okolicznościami towarzyszącymi temu zjawisku oraz identyfikacji ofiar i sprawców”24.

Z wykonanych badań wynika, że w polskim społeczeństwie pokutuje przekonanie, że ofiary przemocy akceptują swoją sytuację (49%), co może mieć wpływ na obojętność wobec przypadków przemocy w rodzinie obserwowanych w otoczeniu. Częstą sytuacją jest zrzucanie odpowiedzialności za doświadczaną przemoc na ofiarę – co czwarty respondent jest zdania, iż sprawca zaprzestanie stosowania przemocy, gdy nie będzie do tego prowokowany (24%). Tyle samo procent społeczeństwa sądzi, że strach przed poruszaniem ,,niewygodnych” tematów w rozmowie z mężem to wyłącznie problem żony.

Znaczna część społeczeństwa uważa za akceptowalne podczas kłótni w rodzinie takie zachowanie, jak: obrażanie i wyzwanie (24%) oraz szarpanie i popychanie (18%). Niepokojącym symptomem są obrażenia zauważalne organoleptycznie utożsamiane z przemocą fizyczną - typu siniaki, rany na ciele ofiary (16%). Świadomość obywatelska dotycząca przejawów przemocy ekonomicznej jest dość niska, bowiem co trzeci Polak (34%) wydzielanie pieniędzy i kontrolowanie wydatków współmałżonka uważa za przejaw gospodarności.

Poparcie dla wszelkiego rodzaju stereotypów dotyczących przemocy w rodzinie jest wyraźnie wyższe od przeciętnego wśród osób po pięćdziesiątym roku życia, ludzi z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym oraz w gronie mieszkańców wsi.

Mężczyźni częściej niż kobiety zgadzają się z obiegowymi opiniami dotyczącymi stosowania przemocy seksualnej głównie przez nich samych. Stereotypy takie odrzucają najczęściej mieszkańcy dużych miast i osoby młode oraz ludzie z wyższym wykształceniem.

24 Polacy wobec zjawiska przemocy w rodzinie oraz opinie ofiar, sprawców i świadków o występowaniu i okolicznościach występowania przemocy w rodzinie, Wyniki badań TNS OBOP dla MPiPS, Warszawa 2007, http://www.niebieskalinia.pl/spaw/docs/wyniki_badan_20071113_obop.pdf

14

Z uzyskanych badań wynika, że przemocą dotknięta jest blisko połowa rodzin. Postrzeganie zjawiska przemocy w rodzinie zmienia się względem miejsca zamieszkania respondenta. Za najczęstszą uważają oni przemoc w skali całego kraju, mniejszą – w skali województwa, za rzadszą – w zamieszkiwanej miejscowości, natomiast najrzadszą – w najbliższej okolicy. Przemoc uważana jest za zjawisko powszechne, jednak nie zdarzające się w najbliższym otoczeniu.

Większe rozpowszechnianie przemocy dostrzegają osoby, których ona bezpośrednio dotyczy – były jej ofiarami bądź sprawcami. Jednak również badani w tej grupie oceniają, że w najbliższym otoczeniu jest mniej przemocy w rodzinach niż w skali całego kraju. 25

Z powyższych badań wynika, iż przemocy od członka rodziny doświadczył więcej niż co trzeci Polak (36%). Większość z tych osób było ofiarami przemocy co najwyżej kilkukrotnie i wcześniej niż przed 12 miesiącami. Osób wielokrotnie krzywdzonych przez członków rodziny jest 11%.

Najbardziej rozpowszechnioną formą przemocy jest przemoc psychiczna (31%). Rzadziej badani doświadczali przemocy fizycznej (17%), ekonomicznej (8%) oraz seksualnej (3%). Co piąty Polak (20%) – wedle uzyskanych deklaracji był sprawcą przemocy wobec członków własnej rodziny. Sprawcy najczęściej przyznawali się do przemocy psychicznej (15%), znacznie rzadziej do fizycznej (9%), a bardzo rzadko do ekonomicznej (2%) i seksualnej (0,4%). Ogólnie ponad dwie piąte (42%) Polaków zamieszkuje lub zamieszkiwało w gospodarstwie domowym, w którym dochodziło do przemocy (byli ofiarą przemocy, jej sprawcą lub świadkiem stosowania przemocy wobec innego członka rodziny).

Do bycia ofiarą przemocy najczęściej przyznają się kobiety (39%) i mieszkańcy miast powyżej 500 tys. (42%). Doświadczanie przemocy co najmniej raz, częściej potwierdzały osoby z wykształceniem wyższym niż z podstawowym. Przemoc wobec dzieci jest zjawiskiem występującym stosunkowo często. Z badań wynika, że 14% respondentów żyje w gospodarstwie, w którym ofiarą przemocy było właśnie dziecko zarówno

25Ibidem15

psychicznej jak i fizycznej (7%), rzadziej ekonomicznej (3%) oraz seksualnej (mniej niż co setny). 26

Jak wcześniej wspomniano, najczęściej ofiarami przemocy domowej są kobiety i dzieci. Nie można zapomnieć o mało rozpoznawanym zjawisku przemocy domowej wśród osób starszych, niepełnosprawnych i chorych psychicznie. 27

Według informacji pozyskanych z Komendy Stołecznej Policji w Warszawie na podstawie tzw. ,,Niebieskiej Karty” 28 wyłania się obraz problemu przemocy domowej na terenie całego kraju.

Liczba interwencji domowych w latach 2002-2008 została przedstawiona w poniższej tabeli. W 2007 roku w stosunku do roku poprzedniego wzrosła ogólna liczba interwencji domowych, zaś zmniejszyła się liczba interwencji domowych związanych z przemocą domową. W 2008 roku liczba interwencji domowych spadła w stosunku do 2007 roku i zbliżyła się tym samym do liczby interwencji dotyczących przemocy w rodzinie w 2006 roku.

Liczba interwencji dotyczących przemocy w rodzinie w 2008 roku wzrosła w stosunku do roku 2007, jednakże nadal utrzymuje się tendencja spadkowa w stosunku do lat 2004-2006.

TABELA 1. LICZBA PRZEPROWADZONYCH INTERWENCJI POLICJI W LATACH 2002-2008

26 Ibidem 27 R.Durda, Przemoc wobec starszych kobiet jako przejaw

dyskryminacji Ogólnopolskie Pogotowie dla ofiar Przemocy w Rodzinie ,,Niebieska Linia”, grudzień 2007. Prezentacja przedstawiona na konferencji Departamentu ds. Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji w MPiPS na temat przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć.

28 Niebieska Karta to dla Policji procedura o charakterze interwencyjnym, mająca na celu zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom przemocy i monitorowanie przez dzielnicowego dalszych działań na rzecz bezpieczeństwa rodziny w oparciu współpracę ze służbami społecznymi; dla pomocy społecznej – obejmująca diagnozę sytuacji w rodzinie, ocenę stopnia bezpieczeństwa jej członków, planowanie i realizację pomocy na rzecz bezpieczeństwa i rozwiązywania problemu przemocy domowej w oparciu o współpracę z Policją, prokuraturą, sądem i innymi instytucjami i organizacjami.

16

Przemoc/rok

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Interwencje

domowe ogółem

559.387

593.727

610.941

608.751

620.662

718.819

658.651

w tym: dotyczące przemocy

w rodzinie

96.449 85.512 92.495 96.773 96.099 81.403 86.455

Źródło: Komenda Główna Policji – statystyki przemocy domowej na podstawie tzw. ,,Niebieskiej Karty”

W 2007 roku w stosunku do roku ubiegłego nastąpił spadek liczby ofiar przemocy w rodzinie ogółem o ponad 27 tysięcy, przełamując dotychczasowy trend wzrostowy notowany od 2002 roku. Spadek ten dotyczył wszystkich poszkodowanych: kobiet, mężczyzn, dzieci do lat 13 i nieletnich w wieku od 13-18 roku życia. Zmalała także liczba sprawców przemocy domowej, w tym dokonujących aktów przemocy pod wpływem alkoholu.

Od 2008 roku nastąpił ponowny wzrost ogólnej liczby ofiar przemocy domowej w stosunku do roku poprzedniego, co obrazują poniższe tabele.

TABELA 2. LICZBA OFIAR PRZEMOCY DOMOWEJ WEDŁUG

PROCEDURY ,,NIEBIESKA KARTA”

Ofiary/rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009Liczba ofiar przemocy

domowej ogółem150.26

6156.78

8157.85

4130.68

2139.74

7132.7

96

w tym kobiety 88.388 91.374 91.032 76.162 81.985 79.811

w tym mężczyźni 9.214 10.387 10.313 8.556 10.664 11.728

dzieci do lat 13 35.137 37.227 38.233 31.001 31.699 27.502

nieletni od 1317.527 17.800 14.963 14.963 15.399 13.75

517

do 18 latŹródło: Komenda Główna Policji – statystyki przemocy domowej na podstawie

tzw. ,,Niebieskiej Karty”

TABELA 3. LICZBA SPRAWCÓW PRZEMOCY DOMOWEJ

Sprawcy/rok 2004 2005 2006 2007 2008Liczba

sprawców przemocy domowej ogółem

91.920 97.142 96.775 81.743 86.568

w tym kobiety 3.501 4.153 4.074 3.632 3.942

w tym mężczyźni

88.180 92.776 92.26 77.937 82.425

18

nieletni 239 213 175 170 201Źródło: Komenda Główna Policji – statystyki przemocy domowej na podstawie

tzw. ,,Niebieskiej Karty”

Istotnym źródłem informacji na temat zjawiska przemocy w rodzinie są także statystyki sądowe ukazujące liczbę orzeczeń sądowych wydanych w sprawach o znęcanie się.

W 2009 roku w I instancji osądzono 17 541 osób oskarżonych z art. 207 KK29, z czego 17 413 zostało oskarżonych z art. 207§1 KK. 30 Łącznie w I instancji skazano 17 634 osoby (83% osądzonych), a w ponad 93% przypadków orzeczono karę pozbawienia wolności (13 756 osób).31 Ze statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że 965 osób oskarżonych (niespełna 6% osądzonych) było tymczasowo aresztowanych przed

29 art.207 Kodeksu Karnego określany jest potocznie przemocą w rodzinie czy przemocą domową. Treść artykułu brzmi następująco Art. 207§1 Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5; Art. 207§2 Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa , sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 Art.207§3 Jeżeli następstwem czynu określonego w§1 lub jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2006 r. IV KK 395/2006, pojęcie "znęcanie się" na gruncie art. 207 kk zawiera w sobie istnienie przewagi sprawcy nad osobą pokrzywdzoną, której nie może się ona przeciwstawić lub może to uczynić w niewielkim stopniu. Nie jest zatem możliwe wzajemne znęcanie się małżonków w tym samym czasie. Nie można także mówić o znęcaniu się, jeżeli ustalono, że aktywność i przedsiębiorczość pokrzywdzonej oraz jej zaradność życiowa poddają w wątpliwość fakt, że stanowi ona ofiarę przestępstwa. Przestępstwo znęcania się zostało w kodeksie skonstruowane jako zachowanie z reguły wielodziałaniowe. Pojęcie znęcania się, w podstawowej postaci, ze swej istoty zakłada powtarzanie przez sprawcę w pewnym przedziale czasu zachowań skierowanych wobec pokrzywdzonego. Zatem, poza szczególnymi przypadkami, dopiero pewna suma tych zachowań decyduje o wyczerpaniu znamion przestępstwa z art. 207§1 kk.

30 Sprawozdanie w sprawie osądzonych w pierwszej instancji – według właściwości rzeczowej za rok 2009, Sądy Rejonowe, Departament Organizacyjny–Wydział Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości.

31 Inne kary to kara ograniczenia wolności – 702 osoby i grzywna samoistna -212 osób oraz środki poprawczo-wychowawcze – 1 osoba.

19

wydaniem wyroku w I instancji. Podobne proporcje można odnotować w poprzednich latach. 32

1.3. PRZEMOC W RODZINIE W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM

Przedstawiając obraz zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim można posłużyć się informacjami uzyskanymi z Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku, w oparciu o dane sporządzone na podstawie procedury ,,Niebieska Karta”. Informacje te dotyczą liczby stwierdzonych interwencji domowych, podczas których dochodziło do aktów przemocy lub jej wielokrotnych przejawów. 33

Statystki prowadzone przez policję obejmują wyłącznie zgłoszone przypadki stosowania przemocy, czyli takie, których konsekwencją była interwencja policji. Dane zawarte poniżej przedstawiają zaledwie pewien odsetek tego zjawiska, bowiem obrazują wyłącznie liczb zgłoszonych aktów przemocy w rodzinie. Prezentowane niżej materiały nie uwzględniają sytuacji niezgłoszonych, stąd brak prawdziwego rozmiaru tego zjawiska.

Z danych uzyskanych z Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku wynika, iż liczba interwencji przemocy w rodzinie systematycznie spada od 2007 roku.

Poziom sporządzonych notatek urzędowych o przemocy w rodzinie wzrósł w 2010 roku. W/w tendencje przekładają się na wzrost procentowy wskaźnika udziału interwencji dotyczących przemocy w liczbie interwencji domowych ogółem. 34

W 2010 roku według danych Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku liczba interwencji domowych (w tym dotyczących przemocy

32 M. Lewoc, Instrumenty rzadko używane. Analiza działań wymiaru sprawiedliwości w 2009 roku, NL 2010, nr 4, s.21.

33 J. Różyńska, Przemoc wobec kobiet w rodzinie Niezbędnik pracownika socjalnego, Wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2007, s. 47.

34 Sprawozdanie z zakresu rozpoznania i profilaktycznej pracy policji na rzecz zapobiegania demoralizacji nieletnich i patologiom społecznym, Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku, Białystok, 31 stycznia 2011r., s.14.

20

w rodzinie) wyniosła 19.111, natomiast liczba sporządzonych ,,NK”- 3 476.35 Liczba interwencji Policji dotycząca przemocy w rodzinie przekroczyła w 2006 roku ponad 32.416 zgłoszeń. W 2007 liczba ta uległa zmniejszeniu do poziomu 30.243. Analiza danych Policji dotyczących przemocy w rodzinie wskazuje, iż skala tego zjawiska w 2010 roku jest wyraźnie niższa w stosunku do ubiegłych lat. Zauważalna zatem jest tendencja spadkowa , co obrazuje tabela poniżej.

TABELA 4. INTERWENCJE DOMOWE OGÓŁEM I LICZBA SPORZĄDZONYCH NOTATEK URZĘDOWYCH O PRZEMOCY W RODZINIE

ROK Liczba interwencji domowych

Liczba sporządzonych ,,NK” – Niebieskich Kart

Udział % sporządzonych ,,NK” – Niebieskich

kart w liczbie interwencji domowych

2006 32.416 3.790 11,692007 30.243 3.701 12,232008 28.544 3.333 11,672009 21.313 2.924 13,712010 19.111 3.467 18,19

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdania jednostek terenowych policji woj. podlaskiego z realizacji procedury ,,NK” w:„Sprawozdanie z zakresu rozpoznania i

profilaktycznej pracy policji na rzecz zapobiegania demoralizacji nieletnich oraz patologiom społecznym”, Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku; Temida II i III dla

województwa podlaskiego s.15.

Od 2006 roku spada liczba postępowań wszczętych, stwierdzonych i zakończonych z art. 207 KK. Przestępstwa stwierdzone z art. 207 KK stanowią 1,84% liczby wszystkich przestępstw na terenie województwa podlaskiego (24.670 przestępstw stwierdzonych ogółem). W 2010 roku w ponad 90% przestępstw stwierdzonych , prowadzona była procedura NK (Niebieska Karta).

TABELA 5. LICZBA POSTĘPOWAŃ PRZYGOTOWAWCZYCH Z ART. 207 KK, W KTÓRYCH BYŁA PROWADZONA PROCEDURA ,,NK”

35 Ibidem, s.15.

21

ROK

Przestępstwa z art. 207 KK

Stwierdzone ogółem

Udział % przestępstw stwierdzonych z art. 207 KK, w

których była prowadzona procedura ,,NK”

2006 678 34,072007 620 41,132008 561 43,142009 527 41,742010 455 90,32

Źródło: Sprawozdania jednostek terenowych policji woj. podlaskiego

Przeciwko sprawcom przemocy wszczynane są postępowania karne przez jednostki policji. Na terenie województwa podlaskiego w 2010 roku rozpoczęte zostały 552 postępowania przygotowawcze w sprawach związanych z procedurą „Niebieska Karta”.

Spośród nich 92,2%, czyli 509 zgłoszonych przypadków, zakończyło się stwierdzeniem popełnienia przestępstwa z art. 207 Kodeksu Karnego. Warto przyjrzeć się wartościom określającym wielkość wszczętych postępowań w stosunku do stwierdzonych przestępstw z art. 207 KK, bowiem liczba ich jest zróżnicowana. Powstała różnica może wynikać z niewystarczających materiałów dowodowych.

TABELA 6. POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZE – WSZCZĘTE, STWIERDZONE, ZAKOŃCZONE NA MOCY ART. 207 KK

ROKPrzestępstwa z art. 207 KK

wszczęte stwierdzone zakończone2006 474 231 3272007 438 255 3732008 621 242 3652009 656 220 5422010 552 411 509

Źródło: Sprawozdania jednostek terenowych policji województwa podlaskiego

22

Dane statystyczne KWP w Białymstoku dotyczące realizacji procedury ,,NK” zawierają informacje dotyczące liczby dorosłych pokrzywdzonych z podziałem na płeć.

Analiza danych związanych z realizacją procedury ,,NK” wskazuje, iż wraz ze wzrostem liczby ,,NK” nastąpiły analogicznie zwyżki w liczbie osób doznających i stosujących przemoc w rodzinie.

Poniższe dane statystyczne potwierdzają wyniki przeprowadzonych badań ogólnopolskich w zakresie wzrostu zgłaszalności przypadków stosowania przemocy w rodzinie. Najliczniejszą grupę osób doznających przemocy stanowią kobiety (około 50%) i dzieci (blisko 36%). Najliczniejszą grupą stosująca przemoc są mężczyźni (96%).

TABELA 7. OSOBY DOZNAJĄCE PRZEMOCY W RODZINIE – DANE Z ,,NK”

ROK w tym kobiety % udział

w tym mężczyźn

i% udział

Ogólna liczba osób

doznających przemocy domowej

2006 3.610 49,66 396 5,45 7.270

2007 3.358 52,87 410 6,45 6.352

2008 3.138 52,39 361 6,02 5.989

2009 2.978 53,79 417 7,53 5.536

2010 3482 54,85 588 9,26 6.348

Źródło: Sprawozdania jednostek terenowych policji województwa podlaskiego z realizacji

23

procedury ,,NK”

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej gromadzi dane dotyczące skali zjawiska przemocy w rodzinie. Z pozyskanych materiałów wynika, że w województwie podlaskim w roku 2009 przyznano pomoc 268 rodzinom, w tym 100 pochodzącym ze wsi.36

Nadmienić należy, iż w województwie podlaskim w ramach instytucji pomagających ofiarom przemocy w rodzinie, prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego, funkcjonują punkty konsultacyjne, ośrodki interwencji kryzysowej oraz specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie.

ROZDZIAŁ II. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADANIA

2.1. OPIS BADANIA

Jak pokazują badania z zakresu potrzeb informacyjnych obszaru polityki społecznej w województwie podlaskim, przeprowadzonego w roku 2009 przez Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej (OIS) Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Białymstoku, problem przemocy w rodzinie okazał się jednym z głównych problemów społecznych wymagających najpilniejszego zdiagnozowania. Istota przemocy w rodzinie, trudności w określeniu skali zjawiska oraz brak

36 MPiPS-03-R Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za 2009 r.

24

badań dotyczących diagnozy procederu na poziomie lokalnym, skłoniły Zespół OIS do dokonania jego rozpoznania i pogłębionej analizy.

Badanie miało dostarczyć danych i być pomocne przy opracowaniu diagnozy Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, którego koordynatorem jest Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku.

Uwzględniając zapotrzebowanie informacyjne, w 2011 roku Obserwatorium Integracji Społecznej przeprowadziło badanie na temat „Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie. Przemoc jako przyczyna dysfunkcji rodzin w województwie podlaskim”.

Efektem badań jest raport końcowy zawierający materiał empiryczny wynikający z analizy: danych zastanych, indywidualnych wywiadów pogłębionych, wywiadów grupowych oraz badań ankietowych. W raporcie przedstawione zostały rekomendacje do praktycznych działań, adresowane w szczególności do służb funkcjonujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także organów samorządowych mających wpływ na ich kształtowanie i wdrażanie.

2.2. CELE BADANIA

Podstawowym elementem procedury badawczej jest określenie celów do badania. Według Janusza Sztumskiego problem badawczy to „wszystko, co składa się na tak zwaną rzeczywistość społeczną, a więc zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne, procesy i zjawiska społeczne”37. Tadeusz Pilch z kolei określił przedmiot badań mianem „zadania, które staje się przed nami w momencie uświadomienia sobie konieczności przeprowadzenia badań empirycznych”38.

Głównym celem badania było rozpoznanie skali i przyczyn zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim oraz określenie postaw zarówno ofiar, jak i sprawców wobec problemu przemocy. Przeprowadzone

37 J. Sztumski, Wstęp do badan metodologii i technik badań społecznych, Dom Wydawniczy REBIS, Katowice 1995, , s. 7.

38 T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2001, s. 35-36.

25

badanie miało również na celu podniesienie efektywności przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Dla właściwej i pełnej realizacji tak postawionego celu głównego sformułowano następujące cele szczegółowe: Identyfikacja przyczyn przemocy w rodzinie. Określenie skali przemocy w rodzinie (przemoc jawna i ukryta). Wskazanie beneficjentów udzielanej pomocy (komu najczęściej

udzielana jest pomoc). Określenie poziomu znajomości przez beneficjentów procedur

postępowania w przypadku występowania przemocy w rodzinie.

Identyfikacja postaw świadków przemocy w rodzinie.

Stefan Nowak definiuje, problem badawczy jako „pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”39. Józef Pieter natomiast problem badawczy traktuje jako „swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granicę pracy naukowej”40. W przedmiotowym badaniu określono następujące problemy badawcze:

1. Jakie są przyczyny przemocy w rodzinie?2. Jaka jest skala przemocy w rodzinie?3. Komu i w jakiej formie najczęściej udzielana jest pomoc w związku z

przemocą w rodzinie?4. Jaka jest skala ukrytej przemocy w rodzinie?5. Jaka jest świadomość społeczeństwa w zakresie istnienia przemocy w

rodzinie?6. Jakie są postawy społeczeństwa wobec przemocy w rodzinie?7. Jakie są zasoby możliwe do wykorzystania w skutecznym ujawnianiu i

ograniczaniu przemocy domowej?

39 S. Nowak, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 214.40J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Wrocław-Warszawa 1967 , s.67.

26

8. Jakie jest miejsce przemocy w rodzinie w strukturze innych problemów społecznych?

9. Jaki jest poziom wiedzy beneficjentów na temat procedur postepowania w przypadku występowania przemocy w rodzinie?

Za celowością i użytecznością badania przemawiało kilka bardzo ważnych elementów, tj.: badanie o charakterze regionalnym. Przy jego pomocy przeprowadzono rzetelną diagnozę zjawiska. Miała ona pozwolić na skuteczne i efektywne planowanie świadczonej pomocy osobom w zakresie przeciwdziałania przemocy. badanie posłuży do tworzenia spójnej polityki społecznej nakierowanej na realne ograniczenie zjawiska. Posiadając rzetelną i aktualną diagnozę problemu można w sposób trafny zaplanować pomoc skierowaną do osób borykających się z problemem tj. ofiar i sprawców. Badania te mogą być podstawą do budowania systemu profilaktyki i prewencji oraz pełnić funkcję terapeutyczną dla osób biorących udział w badaniach. W socjologicznej literaturze poświęconej zagadnieniom metodologicznym realizowanych badań społecznych bardzo często autorzy wskazują na fakt, iż niejednokrotnie samo wzięcie udziału w badaniu przyczynia się do wzrostu refleksji nad samym sobą, do zatrzymania się nad problemem i spojrzenia na niego z innej, dotychczas nieznanej bądź nieuświadamianej strony.41 badanie poprzez odpowiednią prezentację i dystrybucję wyników, może przyczynić się do wzrostu świadomości zjawiska przemocy począwszy od osób kluczowych (polityków, urzędników państwowych), poprzez ludzi związanych z edukacją i oświatą, jak również wśród wszystkich przedstawicieli służb, którzy mają na co dzień kontakt z problemem. W podjętym badaniu wykazano, że istnieje grupa specjalistów, która w swojej codziennej pracy spotyka się z problemem przemocy, jednak nie posiada wystarczającej wiedzy w tej materii.

41 A. Wyka, Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1993, s.188.

27

2.3. PROCEDURA BADAWCZA I CHARAKTERYSTYKA PRÓBY

Możliwość uzyskania odpowiedzi na sformułowane pytania zapewnić miało zastosowanie różnorodnych metod badawczych zarówno jakościowych, jak i ilościowych. W badaniu wykorzystano:

analizę desk research (analiza danych zastanych) - podstawę analizy desk research stanowią dokumenty statystyki publicznej, sprawozdania, analizy i publikacje, roczniki statystyczne etc. Wskazana metoda gwarantuje wysoki poziom otrzymanych informacji42.

indywidualne wywiady pogłębione (z ang. Individual In-Depth Interviews - IDI) – Należy on do grupy badań jakościowych, którego celem nie jest określenie rozmiarów czy proporcji zjawisk rynkowych, lecz dostarczenie odpowiedzi na pytanie „dlaczego”, a więc pytanie o motywy postępowania, opinie, sugestie, przeważnie konsumentów. Wywiad pogłębiony jest badaniem indywidualnym, w którym bierze udział jedynie ankieter i osoba badana43.

zogniskowane wywiady grupowe (z ang. Focus Group Interview - FGI) – jest jednym z badań jakościowych, które cieszy się największą popularnością i efektywnością. FGI polega na wspólnym omawianiu danego problemu przez respondentów. FGI jest prowadzony przez moderatora i uczestniczy w nim około 8-12 osób. Podczas FGI podejmuje się przede wszystkim próby wyjaśniania zjawisk i zachowań w sposób opisowy 44.

badania ankietowe techniką CATI (z ang. Computer Assisted Telephone Interviews) - to wspomagany komputerowo wywiad telefoniczny polegający na zbieraniu informacji w ilościowych

42 M. Betlejewska, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2008, s. 135.

43 P. Hague, N. Hague, C.-A. Morgan, Market Research in Practice, Wyd. Helion, Gliwice 2005, s.38

44 D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s.25.

28

badaniach rynku i opinii publicznej. W badaniach realizowanych metodą CATI wywiad z respondentem jest prowadzony przez telefon, a ankieter odczytuje pytania i notuje uzyskiwane odpowiedzi korzystając ze specjalnego skryptu komputerowego. Skrypt pozwala na pewne zautomatyzowanie kwestionariusza – np. poprzez zarządzanie filtrowaniem zadawanych pytań. 45

Wykorzystanie zróżnicowanych metod badawczych pozwoliło na pokazanie szerszej perspektywy problemu przemocy. Badanie realizowane z wykorzystaniem metody jakościowej zostały wzbogacone o opinię ekspertów. Wyników badań jakościowych nie można generalizować na populację.

Badania ilościowe stanowią opis rzeczywistości w kategoriach ilościowych. Na ich podstawie sformułowano wnioski dotyczące częstości występowania zjawisk, ich natężenia oraz zależności pomiędzy nimi. Stosowane metody doboru próby pozwoliły opracować wyniki badań odnoszące się do całej populacji.

Walorem prowadzonych badań była niewątpliwie komplementarność badań jakościowych i ilościowych, ponieważ każda z wykorzystanych metod posiada swoje zalety oraz ograniczenia.

Wykorzystana metoda analizy danych zastanych polegała na zebraniu z różnorodnych źródeł jak największej ilości danych związanych z przemocą w rodzinie. Wykorzystano następujące źródła informacji:

policyjne dane dotyczące liczby stwierdzonych faktów przemocy domowej zbierane przez policję w oparciu o procedurę „Niebieskie Karty”,

dane wymiaru sprawiedliwości tj. sądu, prokuratury, zakładu karnego, aresztu śledczego,

dane gromadzone przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych z poziomu gminy tj. z placówek udzielających pomocy osobom krzywdzonym: ośrodków wsparcia,

45 Ibidem, s. 32.29

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ankieter

http://pl.wikipedia.org/wiki/Respondent

ośrodków interwencji kryzysowej, punktów konsultacyjnych, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, ośrodków pomocy społecznej,

badania opinii publicznej z badań ogólnopolskich, dane gromadzone przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

dotyczące przyznania pomocy rodzinom z powodu występowania przemocy domowej,

gminne programy przeciwdziałania przemocy w rodzinie, programy ochrony ofiar przemocy w rodzinie, programy korekcyjno – edukacyjne dla osób stosujących przemoc w rodzinie, szkolenia dla osób realizujących zadania z przeciwdziałania przemocy, programy służące działaniom profilaktycznym.

Na potrzeby badania przeprowadzono również 15 indywidualnych wywiadów pogłębionych z wybranymi przedstawicielami instytucji działających w obszarze przemocy w rodzinie. Dobór próby badawczej był celowy i obejmował przedstawicieli służb, instytucji i organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie na terenie województwa podlaskiego. Wśród nich znalazły się następujące osoby: 1. przedstawiciel ośrodka pomocy społecznej zajmujący się pracą

socjalną – 1 osoba, 2. przedstawiciel ośrodka interwencji kryzysowej – 1 osoba, 3. przedstawiciel organizacji pozarządowej - 2 osoby, 4. przedstawiciel Policji - 2 osoby,5. opiekun procesu LZI - 1 osoba, 6. pedagog – 1 osoba,7. przedstawiciel poradni psychologiczno – pedagogicznej - 1 osoba,8. przedstawiciel ochrony zdrowia (lekarz i pielęgniarka środowiskowa)

- 2 osoby,9. kurator sądowy - 1 osoba,10. terapeuta - 2 osoby, 11. przedstawiciel komisji rozwiązywania problemów alkoholowych - 1

osoba.

30

Respondenci odpowiadali na pytania dotyczące: przyczyn, rodzajów, skali i społecznej wagi przemocy w rodzinie, potrzeb osób doświadczających przemocy w rodzinie, oceny skuteczności podjętych działań i interwencji.

Respondenci dysponowali szeroką wiedzą praktyczną i teoretyczną dotyczącą analizowanych zagadnień. Chętnie dzielili się własnymi spostrzeżeniami oraz uwagami, nie pomijali kwestii drażliwych.

Wywiady pogłębione prowadzone były osobiście przez członków Zespołu badawczego OIS. Intencją ich było, aby eksperci z zespołu badawczego, w drodze osobistego zaangażowania w badanie, zdobyli dogłębną wiedzę źródłową. Tylko taki przebieg procesu badawczego pozwolił na efektywne wykorzystanie w całości potencjału ekspertów zaangażowanych w projekt. Wywiady pogłębione zarejestrowane zostały przy pomocy dyktafonu, a następnie spisane osobiście przez osobę przeprowadzającą wywiad. Czas trwania jednego wywiadu wynosił około godziny. Badania były przeprowadzone głównie w miejscu pracy respondenta. Na podstawie uzyskanych danych sporządzony został raport końcowy uwzględniający szczegółowe wnioski.

Kolejną techniką wykorzystaną w badaniu były zogniskowane wywiady grupowe. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku zlecił ich wykonanie Korporacji Badawczej Pretendent z Wrocławia.

Przeprowadzono 8 wywiadów fokusowych na terenie województwa podlaskiego. Poniżej zamieszczona ilustracja przedstawia obszar terytorialny objęty przez poszczególne grupy fokusowe:

31

RYSUNEK 1. PODZIAŁ GRUP FOKUSOWYCH ZE WZGLĘDU NA LOKALIZACJĘ

Źródło: opracowano przez Korporację Badawczą Pretendent na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Białymstoku

W wywiadach grupowych udział wzięły osoby, które na co dzień zajmują się problemem przemocy. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele niżej przedstawionych instytucji (tabela 8) . Należy zaznaczyć, iż wśród respondentów były osoby, które pełnią podwójne, czasem również potrójne, funkcje zawodowe np. jeden z respondentów to zarówno terapeuta, przedstawiciel Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz pracownik Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Dlatego też w poniższej tabeli całkowita liczba przedstawicieli będzie wyższa niż ogólna liczba wszystkich uczestników badania.

32

TABELA 8. REPREZENTACJA INSTYTUCJI BIORĄCYCH UDZIAŁ W GRUPACH FOKUSOWYYCH

INSTYTUCJA LICZBA PRZEDSTAWICIELI

Miejskie/gminne ośrodki pomocy społecznej

33

Policja 12Zawodowi/społeczni kuratorzy

sądowi1

Psychologowie/wychowawcy szkolni

8

Przewodniczący miejsko-gminnych komisji rozwiązywania problemów

alkoholowych

12

Psychologowie z poradni psychologiczno-pedagogicznej, przedstawiciel poradni zdrowia

psychicznego / poradnie rodzinne

8

Terapeuci ds. uzależnień i przemocy,

przedstawiciele lokalnych organizacji pozarządowych oraz

inne podmioty działające na rzecz przeciwdziałania przemocy w

rodzinie

14


Od 19 września do 22 września 2011 roku odbyło się 8 wywiadów fokusowych. W spotkaniach uczestniczyło ogółem 71 osób. Każda grupa fokusowa składała się od 8 do 12 osób reprezentujących w/w instytucje. Spotkania prowadzone były przy pomocy ustrukturyzowanego narzędzia badawczego, jakim był scenariusz wywiadu grupowego. Osobą, która prowadziła FGI, ze względu na stanowiska jakie piastowały osoby uczestniczące w dyskusjach, był dyrektor zarządzający KB Pretendent, doświadczony badacz, odpowiadający za stronę formalną, jak również

33

metodologiczną całego projektu. Każdy wywiad fokusowy nagrywany był na dyktafon. Średni czas trwania dyskusji wyniósł 1,5 godziny. Poniższa tabela przedstawia harmonogram spotkań grup fokusowych oraz miejsca, w których się one odbyły.

TABELA 9. HARMONOGRAM GRUP FOKUSOWYCH

DZIEŃ POWIATY MIEJSCE GR. FOKUSOWEJ

19.10.2011

grajewski, kolneński, Urząd Miasta Grajewo

m. Łomża, łomżyński,

zambrowski,Urząd Miasta Łomża

20.10.2011

siemiatycki, wysokomazowiecki Siemiatycki Ośrodek Kultury

bielski,hajnowski Urząd Miasta Bielsk Podlaski

21.10.2011 białostocki, Białystok Urząd Miasta Białystok

sokólski,moniecki

Ośrodek Pomocy Społecznej w Sokółce

22.10.2011

augustowski, sejneński

Wydział gospodarki komunalnej, rolnictwa

i ochrony środowiska Urzędu Miejskiego w Augustowie

Suwałki,suwalski

Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Suwałki


Uczestnicy badań fokusowych odpowiadali na pytania dotyczące analogicznych zagadnień, co respondenci wywiadów indywidualnych.

Badanie przemocy w rodzinie wśród mieszkańców województwa podlaskiego miało charakter ilościowy. Zrealizowano je techniką wywiadów

34

telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI) na reprezentatywnej próbie 850 dorosłych mieszkańców województwa. Wykonanie wywiadów telefonicznych, zakodowanie wyników oraz opracowanie wyników graficznie i tabelarycznie zlecono Korporacji Badawczej Pretendent Sp. z o.o. we Wrocławiu.

Wybór techniki CATI nie był przypadkowy. Wykorzystując wywiad telefoniczny respondent jest bardziej anonimowy niż w sytuacji wywiadów „twarzą w twarz”. Miało to istotne znaczenie w przypadku badanego zjawiska, do którego zarówno ofiary, jak i sprawcy przyznają się niechętnie. Podczas telefonicznej rozmowy respondent może mieć większe poczucie anonimowości (w przypadku spotkania ankietera – nie rozpozna go, ankieter nie wie jak respondent się nazywa, ani gdzie mieszka). Próba kontaktu w niedogodnym dla respondenta momencie – na przykład podczas obecności w domu sprawcy przemocy – nie musi się w takiej sytuacji kończyć odmową udziału w badaniu lub udzielaniem nieszczerych odpowiedzi, ale umówieniem na inny, bardziej odpowiadający respondentowi termin, niezakłócający normalnego rytmu życia domowego. Większemu poczuciu bezpieczeństwa sprzyja też fakt, że pytania odczytywane przez ankietera nie są słyszane przez osoby inne niż rozmówca. Ponadto, odpowiadając respondent może odpowiadać tylko „tak” lub „nie” albo podawać numer odczytywanej odpowiedzi. Dzięki zastosowanej technice prostsze było też – przy wysokim poziomie telefonizacji w Polsce – dotarcie do środowisk trudniej dostępnych np. mieszkańców zamkniętych osiedli, grup dotkniętych dysfunkcjami oraz osób często przemieszczających się. Realizacja wywiadu telefonicznego jest łatwiejsza ze względu na możliwość kilkukrotnego kontaktu w określonych terminach i wąskich ramach czasowych.

Techniką CATI zbadano po 50 mieszkańców z każdego powiatu województwa podlaskiego. Kryterium różnicującym były również wiek, płeć, wykształcenie. Struktura próby pod względem wieku oraz płci odpowiadała strukturze populacji.

W badaniu wzięło udział 850 respondentów, z czego 51,2% stanowiły kobiety, natomiast niewiele mniej mężczyźni (48,8%).

35

WYKRES 1. PŁEĆ RESPONDENTÓW (N=850)

kobieta51,2%

mężczyzna48,8%

Źródło: badania własne

Wiek ankietowanych podzielony został na następujące przedziały wiekowe: 18–24, 25-29, 30–34, 35-39, 40–44, 45-49, 50-54, 55-59, 60-64 oraz 65 lat i więcej. Jedynie pierwszy i ostatni przedział charakteryzował się inną długością. Największą część respondentów stanowiły osoby w wieku 65 lat i więcej (17,9%) a najmniej liczną grupą były osoby w wieku 60-64 (6%).

WYKRES 2. WIEK OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

18-2413.9%

25-2910.0%

30-3410.0%

35-398.0%

40-448.0%

45-498.1%

50-5410.0%

55-598.0%

60-646.0%

65 i więcej17.9%

Źródło: badanie własne

W badaniu uwzględniony został również podział ze względu na miejsce zamieszkania, wyróżniono dwa warianty: wieś i miasto.

36

Zdecydowana większość badanych (90%) zamieszkuje obszary miejskie województwa podlaskiego (wykres 3).

WYKRES 3. MIEJSCE ZAMIESZKANIA OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

miasto90%

wieś10%


Największa grupę uczestnicząca w badaniu stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym - 36%, średnim - 34%, natomiast najmniejszą z zasadniczym zawodowym 14%.

WYKRES 4. WYKSZTAŁCENIE OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

podstawowe36%

zasad-nicze za-

wodowe

14%

średnie34%

wyższe16%


Respondentom zadano również kilka pytań uzupełniających dotyczących m.in. sytuacji rodzinnej i finansowej. Miały one dostarczyć informacji o profilu demograficzno-ekonomicznym badanych. Informacje te poszerzają kontekst badania, wzbogacając tym samym dane o osobach wylosowanych do badania.

37

W badanej próbie przeważają osoby znajdujące się w związkach małżeńskich (64%), 15% to osoby wolne - kawalerowie i panny (wykres 5).

WYKRES 5. SYTUACJA RODZINNA OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

kawaler/panna15%

żonaty/mężatka64%

rozwiedziony/a, w sep-

aracji5%

wdowiec/wdowa

16%

związek nieformalny1%


Wykres 6 obrazuje grupę respondentów posiadających potomstwo. Zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu posiada dzieci, jedynie 23% osób zadeklarowało bezdzietność.

WYKRES 6. POSIADANIE DZIECI PRZEZ OSOBY UCZESTNICZĄCE W BADANIU (N=850)

dziecko - 115%

dziecko- 240%dziecko- 3

17%

dziecko - 4 i więcej6%

nie23%


38

W kwestii sytuacji zawodowej, w badanej próbie przeważały osoby bezrobotne (69%), natomiast zatrudnione w pełnym wymiarze czasu stanowiły (26%) jedną piątą ogółu (wykres 7).

WYKRES 7. SYTUACJA ZAWODOWA OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

praca w

pełnym wymi-arze czasu26%

praca w

niepełnym

wymi-arze czasu2%

praca do-ry-

wcza3%

nie pracuje70%


Respondenci poproszeni zostali również o subiektywną ocenę sytuacji materialnej, w jakiej znajdują się ich rodziny. Większość respondentów deklaruje, że żyją przeciętnie (68%), 18% badanych swoją sytuację określa poniżej przeciętnej. Jedynie 7% badanych stwierdza, że funkcjonuje na poziomie powyżej średniego.

WYKRES 8. SYTUACJA MATERIALNA OSÓB UCZESTNICZĄCYCH W BADANIU (N=850)

39

zdecydowanie poniżej przeciętnej6%

poniżej prze-ciętnej

18%

przeciętnie68%

powyżej przeciętnej7%

zdecydowanie powyżej przeciętnej1%


2.4 NARZĘDZIE BADAWCZE

Badanie zostało przeprowadzone przy zastosowaniu dwóch narzędzi badawczych :

1. scenariusz wywiadów IDI i FGI,2. kwestionariusz ankiety do wywiadów CATI.

Scenariusz wywiadu indywidualnego (IDI) i grupowego (FGI) był taki sam. Tematykę wywiadów zogniskowano wokół następujących zagadnień – dyspozycji do wywiadów:

40

1. Ocena przyczyn, rodzajów, skali i społecznej wagi przemocy w rodzinie

Tę część badania wyznaczały pytania dotyczące: zjawiska przemocy w rodzinie na terenie województwa podlaskiego,

częstości jego występowania i skali, typów przemocy, z którymi spotykają się respondenci w swojej pracy

zawodowej, opinii na temat przyczyn przemocy w rodzinie.

2. Ocena skuteczności podjętych działań i interwencji Ten segment stanowiły pytania o:

sposoby powzięcia informacji o występowaniu przemocy z uwzględnieniem typologii ofiar zwracających się o pomoc,

formę udzielanej pomocy, współpracę z innymi instytucjami, służbami, organizacjami

społecznymi w zakresie przeciwdziałania przemocy,

ocenę i sposoby podwyższania efektywności działań zapobiegających przemocy w rodzinie

3. Ocena potrzeb osób doświadczających przemocy w rodzinieW tej części wywiadu poruszone zostały następujące tematy:

potrzeby osób doświadczających przemocy w rodzinie, potrzeby dzieci z rodzin dotkniętych przemocą, potrzeby sprawców przemocy w rodzinie, formy i realizacja oddziaływań na sprawców przemocy na terenie

województwa podlaskiego.

Kwestionariusz badań ankietowych CATI składał się z trzech bloków tematycznych:

1. Określenie skali zjawiska i przyczyn przemocy w rodzinie

41

Pytania dotyczyły: rozumienia i interpretowania zjawiska przemocy, dostrzegania przemocy w rodzinie, skali zjawiska w najbliższej okolicy, opinii na temat ofiar i sprawców przemocy w rodzinie ze względu na

ich stopień pokrewieństwa, znajomości przyczyn przemocy w rodzinie, częstości występowania poszczególnych przypadków przemocy tj.:

fizycznej, psychicznej, ekonomicznej, seksualnej i zaniedbania, sytuacji, w których stosowanie przemocy mogłoby być społecznie

usprawiedliwione, osobistych doświadczeń z przemocą w rodzinie: sytuacji bycia ofiarą

oraz sprawcą przemocy, faktu zamieszkiwania w gospodarstwie domowym, w którym

występuje przemoc w rodzinie, reakcji w sytuacji wystąpienia zjawiska przemocy, oceny instytucji i otrzymanej pomocy od nich.

2. Określenie znajomości procedur postępowania w przypadku występowania przemocy w rodzinie

Pytano o następujące kwestie: znajomość instytucji udzielających wsparcia osobom doznającym

przemocy, zaufanie do instytucji i osób zajmujących się przeciwdziałaniem

przemocy oraz pomaganiem rodzinom z problemem przemocy, możliwości korzystania z pomocy poszczególnych

służb/instytucji/osób, przyczyny niezgłaszania przez ofiary faktu stosowania wobec nich

przemocy, skuteczność oferowanej/udzielanej pomocy przez poszczególne

służby/instytucje/osoby, znajomość i ocena procedury „Niebieska Karta”,

42

znajomość i ocena skuteczności oddziaływań programów realizowanych na rzecz przeciwdziałania przemocy oraz programów dla osób z problemem przemocy,

środki podnoszące skuteczność zapobiegania przemocy w rodzinie, wychowywanie dzieci bez bicia, wpływ doznawania przemocy przez dzieci na późniejsze jej

stosowanie, czynniki sprzyjające występowaniu przemocy w rodzinie.

3. Określenie postaw świadków przemocy w rodzinieOstatni moduł tematyczny ankiety składał się z pytań odnoszących się do:

faktu bycia świadkiem przemocy domowej, znajomości osób z najbliższego otoczenia będących ofiarami

przemocy w rodzinie, udzielanej pomoc osobie doznającej przemocy.

Analizując sytuację ofiar i sprawców, w kwestionariuszu wywiadu uwzględniono kwestie dotyczące sytuacji społeczno-demograficznej i ekonomicznej ludzi (ich płeć, wiek, wykształcenie, sytuację zawodową, miejsce zamieszkania, dochody gospodarstwa domowego, sytuację materialną, stan cywilny oraz obecność dzieci do 18 roku życia w gospodarstwie domowym).

Zebrane dane każdorazowo analizowano pod kątem odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Takie podejście pozwoliło na realizację głównego celu badania oraz wyznaczających go celów szczegółowych.

43

ROZDZIAŁ III. SKALA ZJAWISKA PRZEMOCY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO - PREZENTACJA WYNIKÓW BADAŃ

WŁASNYCH

3.1. ANALIZA WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH (IDI)

Rozdział trzeci przedstawia wyniki z przeprowadzonych wywiadów indywidualnych z osobami zawodowo zajmującymi się rodzinami z województwa podlaskiego, w których występuje problem przemocy. Treść rozdziału podzielono na trzy bloki tematyczne:

44

1. ocena przyczyn, rodzajów, skali i społecznej wagi przemocy w rodzinie,

2. ocena potrzeb osób doświadczających przemocy w rodzinie,3. ocena skuteczności podjętych działań i interwencji.

OCENA PRZYCZYN, RODZAJÓW, SKALI I SPOŁECZNEJ WAGI PRZEMOCY W RODZINIE

Badanie dotyczące przemocy w rodzinie zrealizowane za pomocą wywiadów indywidualnych zainicjowane zostało pytaniem o opinię na temat częstotliwości występowania zjawiska przemocy w rodzinie. Zdecydowana większość badanych uznaje problem za zjawisko często spotykane. Świadczą o tym poniższe wypowiedzi:

Cyt.: „(…) jest to zjawisko często spotykane (…)”

Cyt.: „Moim zdaniem to zjawisko często występuje (…)”

Cyt.: „Jest to duży problem ujawniony.”

Badani jednocześnie podkreślali, że w zależności od wykonywanego zawodu różna może być częstotliwość bezpośredniego kontaktu z problemem przemocy. W związku z tym, każdy z uczestników wywiadu posiada subiektywną ocenę występowania zjawiska:

Cyt.: „Ja mam spaczone zdanie ze względów zawodowych (…) mogę zawyżać w górę, bo to (oceniam) z zawodowego punktu widzenia.”Cyt.: „Trudno mi się wypowiedzieć pracując akurat w tym obszarze z uwagi na to, że pracuję z grupą „nadreprezentatywną” czyli częściej spotykam się ze zjawiskiem przemocy aniżeli powiedzmy osoba pracująca (…) w innym zakładzie pracy.”

Ocena częstotliwości występowania zjawiska zależeć może również

od rozumienia pojęcia: „W zależności od stosowanych kryteriów przemocy, czy

jest to bardziej węższa definicja czy bardziej szeroka” oraz rodzaju przemocy „(… ) skala zjawiska zależy od tego, co rozumiemy pod tym pojęciem, czy tylko:

45

siniaki, rany i okaleczenia ciała (…), czy też chodzi o przemoc psychiczną,

która jest to zjawiskiem na szeroką skalę”.Respondenci podkreślają, że jest to powszechny, ale nie zawsze

uświadomiony problem:Cyt.: „(…) zależy to od poziomu świadomości,”

Cyt.: „(…) często jest to bardzo nieświadome,”

Cyt.: „(często) jest to problem, który jeszcze nie został ujawniony bądź nigdy się nie ujawni (…) mówi się, że liczbę ujawnioną przestępstw czy zdarzeń należałoby pomnożyć przez 20, żeby mieć taki prawdziwy obraz zjawiska na danym terenie,”

Cyt.: „(…) jest dużo ukrywanej przemocy.”

Podkreślano również fakt pozytywnych zmian w świadomości społeczeństwa. Związane jest to głównie z rozpowszechnieniem wiedzy, podnoszeniem świadomości społecznej i zrozumieniem, że pewne zachowania wcale nie są normą, a przestępstwem. To z kolei wpływa na większą otwartość osób dotkniętych przemocą w rodzinie, a przez to także na stopień ujawniania problemu.

Cyt.: „Coraz częściej pojawia się te hasło, ludzie coraz częściej mają odwagę o tym mówić. Do tej pory było tak, że ludzie starali się ukrywać to w przysłowiowych czterech ścianach. Teraz już więcej ludzi zaczęło wychodzić do ośrodków, do instytucji i mówić o tym. Może to, że jest to nagłośnione i ci ludzie wiedzą, że jest to przemoc, a nie jakieś codzienne normalne zachowanie.”

Osoby zawodowo zajmujące się problemem przemocy w rodzinie poproszono o wskazanie odsetka rodzin, których dotyka omawiane zjawisko. Większość z nich miała problem z odpowiedzią na to pytanie, bądź były one bardzo zróżnicowane:

Cyt.: „Szacunkowo jest mi naprawdę trudno powiedzieć, (…) wydaje mi się, że gdzieś tak w granicach 70-75%,”

Cyt.: „(…) nie wiem tak 8 - 10%(…), ale mogę zawyżać w górę,”

Cyt.: „(…) nie wiem – 50%, to może byłaby przesada,”

Cyt.: „(…) trudno mi powiedzieć, ale wydaje mi się, że na pewno 1/3 podlaskich dzieci spotkało się z problemem.”

46

Za główne utrudnienie wskazania skali zjawiska przemocy respondenci podali brak jakichkolwiek danych statystycznych. Świadczą o tym poniższe cytaty:Cyt.: „(…) myślę, że nikt na to pytanie nie jest w stanie odpowiedzieć ani u nas w kraju, ani nawet na zachodzie, gdzie te statystyki są (…).”

Tego rodzaju odpowiedzi świadczą o tym, że omawiane zjawisko nie jest poznane i nadal istnieje potrzeba dokonania jego diagnozy. To zatem przesłanki potwierdzające słuszność podjęcia decyzji odnośnie tematu badania.

Respondenci oceniając skalę zjawiska przemocy w rodzinie na terenie województwa podlaskiego ukazali jego obraz przez pryzmat własnych doświadczeń zawodowych.

Biorąc pod uwagę analizę odpowiedzi na pytanie: „Jaka jest skala zjawiska przemocy w stosunku do innych problemów społecznych w woj. podlaskim?” można wyodrębnić trzy stanowiska wśród badanych:

1. Przemoc w rodzinie jest problem porównywalnym do innych, występujących w naszym regionie, takich jak: ubóstwo, bezrobocie i alkoholizm.

2. Problem przemocy połączony jest z innym problemem. W wielu przypadkach przemocy domowej towarzyszy problem uzależnienia od alkoholu, środków odurzających. Ponadto może wykazywać związek z takimi problemami, jak bezrobocie czy bezdomność.

3. Jest to problem najwyższej wagi, rzutujący negatywnie na kształt i funkcjonowanie całego społeczeństwa. Egzemplifikacją tezy są następujące wypowiedzi:

Cyt.: „To jest bardzo istotny problem (…) dotyczy każdego z nas, każdy z nas przynajmniej raz w życiu był ofiarą bądź sprawcą przemocy w swojej rodzinie.”

Respondentami instytucji i organizacji, z którymi przeprowadzane zostały wywiady, opowiadali o najczęściej powtarzających się przypadkach w swojej pracy zawodowej. Celem pytania było pozyskanie informacji, czy badani w ogóle kiedykolwiek mieli kontakt z przemocą. W rezultacie

47

uzyskano odpowiedzi na pytania: jakie grupy zawodowe spotkały się z przemocą w rodzinie, jakie były to rodzaje przemocy i kto był ich ofiarą.

Najczęściej respondenci w swojej pracy zawodowej spotykali się z przemocą psychiczną oraz z zaniedbaniem. Mniej powszechne były doświadczenia z przypadkami przemocy ekonomicznej w rodzinie, a najrzadziej z przemocą na tle seksualnym. Wyjątek stanowili przedstawiciele policji i przedstawiciel służby zdrowia, którzy w pierwszej kolejności podawali przykłady przemocy fizycznej.

Badani podkreślali, że w rodzinach z którymi pracują, występują różne typy przemocy. Najczęściej są one ze sobą połączone. Występowaniu przemocy fizycznej towarzyszy zazwyczaj przemoc psychiczna:

Cyt.: „Najczęściej ujawniona jest przemoc fizyczna i psychiczna, bo przemocy fizycznej często współtowarzyszy przemoc psychiczna, zawsze w zasadzie.”

Cyt.: „(…) krzywdzenie psychiczne występuję w każdym innym rodzaju przemocy.”

Do grupy respondentów na co dzień spotykających się z różnymi formami przemocy należą: pracownicy socjalni, kuratorzy sądowi oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych: „spotykam się praktycznie ze wszystkimi formami przemocy, o jakich mówi płaszczyzna teoretyczna, jest też

przemoc seksualna.”. Najczęściej jest to jednak zaniedbanie i dotyczy dzieci: „Do nas docierają najczęściej osoby, które mają już albo objawy, albo

stwierdzone zaniedbania wobec dzieci (…).” Przemoc psychiczna zdaniem respondentów sprawia wiele trudności

na etapie identyfikacji, zrozumienia i zgłoszenia. Osoba doznająca takiej przemocy w rodzinie może przez bardzo długi czas nie rozumieć tej sytuacji. Efektywność udzielanej pomocy ofierze przemocy uzależniona jest od właściwej postawy i odpowiedniej reakcji pracowników instytucji. Przemoc psychiczna jest bardzo trudna do udowodnienia przed sądem, dlatego ofiary wymagają należytego wsparcia.

48

Cyt.: „Kobieta chciała uzyskać informację (…) była przekonana paręnaście ładnych lat, że może to ona coś źle robi, (…) jej mąż twierdził, że „jak ciebie nie biję, więc nie znęcam się nad tobą”. Niektórzy ludzie żyją nawet w takim przekonaniu, że jak nie bije, jak nie uderzy, jak nie ma siniaków, no to nie dochodzi do przemocy.”

W opinii respondentów najczęściej występującym mechanizmem jest wykorzystywanie nierównowagi sił i próba zdominowania drugiej osoby. Respondenci poproszeni zostali o podanie przypadków przemocy psychicznej, fizycznej, ekonomicznej, seksualnej oraz zaniedbania, z jakimi spotkali się w swojej pracy. Przykłady zostały przedstawione poniżej.

Przykłady przemocy psychicznej

Cyt.: ‘(…) to są bardzo wymyślne metody, to jest traktowanie w domu człowieka jak takiego podludzia. Autentycznie podludzia. Na przykład spotkałam się z tym, że dziecko nie mogło jeść przy stole z rodziną, tylko musiało gdzieś na jakimś taborecie, albo w ogóle z podłogi miało jeść. Są takie metody stosowane jak na przykład niszczenie rzeczy, zapakowanie wszystkich ubrań do wanny, polanie tego ace, domestosem (…).”

Cyt.: „(…) jak żona ugotuje zupę to wsypanie tam kilograma soli, jak żona się kąpie to gaszenie jej światła w łazience, żona idzie wieszać pranie zimą to zamknięcie jej drzwi żeby sobie pomarzła.”

Cyt.: „(…) najprostszy przykład kiedy jedna ze stron w małżeństwie uważa, że wie co dla tej drugiej osoby jest dobre i słuszne i w ogóle nie liczy się z uczuciami czy emocjami tej drugiej strony i nie jest zainteresowana czy zrozumieniem czy nawet dopytaniem się, co ta druga osoba na to.”

Cyt.: „Miałam ostatnio, taki przypadek przemocy domowej wobec 16 – letniej dziewczyny (…) był tata, który był agresorem. Ona bardzo dobrze się uczyła, natomiast on nie pozwalał jej zapalać lampki już po godzinie 21. Ona lubiła się uczyć nie przy biurku natomiast na swoim łóżku. On jej tego zabraniał, nie pozwalał , wyrzucał jej książki, nie pozwalał na spotkania z przyjaciółmi. Lubiła uczyć się z koleżanką, pomagała jej, natomiast on nie pozwalał na takie spotkania.”

Cyt.: „Wyzwiska, wulgaryzmy, (…) miałam takich pacjentów, przy dzieciach mówili słowa typu „suko” i w taki sposób się do dziecka zwracali, do 5 – 6 latka.

49

Takich sytuacji jest bardzo dużo (…) Albo szantaż emocjonalny dziecka „jeżeli nie zrobisz tego, to ja zrobię tak.”

Badani zwracali uwagę, że przemoc psychiczna w rodzinie często wiąże się z izolowaniem ofiary oraz przybiera różne formy. Pierwszym niepokojącym sygnałem może być odmowa spotkań, coraz rzadszy, zanikający kontakt z rodziną. Ofiara pozostawiona bez pomocy osoby „z zewnątrz” obwinia się za zaistniałą sytuację, czuje się bezradna i szybko nabiera przekonania, że skazana jest na swojego oprawcę.

Cyt.: „(…) izolowanie w jakiś pomieszczeniach, w jakiś pudłach czy skrzyniach.”

Cyt.: „Bezwzględna posłuszność, odbieranie możliwości podjęcia jakiejkolwiek decyzji jeśli chodzi o swoje życie, o rodzinę, o dzieci, wyzwiska, upokarzanie, wyśmiewanie się w towarzystwie, (…) „ty taka owaka, ty nic nie potrafisz, ty nigdy nic nie potrafiłaś, ty zobacz co ty narobiłaś, do czego ty w ogóle zdolna jesteś” (…).”

Cyt.: „Małżonek, który uparcie z ogromną determinacją opierał kontakt z żoną na tym, że ją dyskredytował, obśmiewał jej zaopatrywania, poglądy, rodzin.”Cyt.: „(...) zaniża bardzo wartość człowieka i ubezwłasnowolnia go. Człowiek po prostu nie wierzy w siebie, nie wierzy w swoje możliwości. Kobiety dręczone psychicznie nigdy nie uważają siebie za ładne, za potrzebne, wartościowe, nigdy.”

Przykłady przemocy fizycznej

W opinii respondentów najczęściej sprawcami przemocy fizycznej w rodzinie są mężowie i konkubenci, ofiarami natomiast kobiety i dzieci.

Cyt.: „Siostra z bratem, którzy zostali zrzuceni ze schodów przez matkę (…).”

Cyt.: „(…) bicie, kopanie, szarpanie, popychanie. W stosunku do dzieci mówi się o „dziecku potrząsanym”.(…) są też bardzo okrutne formy przemocy fizycznej: przypalanie papierosami, dźganie nożem, atak z nożem, atak siekierą, spotkałam się z odgryzaniem sobie części ciała: obgryzaniem uszu, próbą odgryzania nosa, są to drastyczne formy.”

Cyt.: „(…) wykręcenie ręki, uderzenie przy szarpaninie, w rękę, w twarz (…).”

50

Cyt.: „Bardzo trudny przypadek, gdzie konkubent wrócił do domu i tak poturbował swoją konkubinę, że miała bardzo rozległe obrażenia ciała (…). Przemoc zależy od pomysłowości ludzi: bicie pasem, bicie jakimiś narzędziami, pejczem zakończonym kulkami.(…) dziecko, które było wsadzane do gorącej wody i ma poparzoną pupę.”

Cyt.: „(…) po prostu lanie dzieci. Dzieci są karcone w taki sposób, że jak dostaną jedynkę są bite pasem, ręką, kijem – różne są formy. Zdarzają się też sytuacje, w których dochodzi do bardzo wyrafinowanej przemocy czyli (…) przypalanie, przyduszanie.”

Przykłady przemocy seksualnej

Badani przywołując przykłady przemocy seksualnej najczęściej wskazywali wymuszanie zachowań seksualnych, jak też zbliżeń w związkach partnerskich, których nie akceptowała druga strona. Podkreślali również, że każda osoba niezależnie od tego, czy żyje w związku formalnym, czy nieformalnym ma prawo decydować o swoim życiu intymnym. Często niestety funkcjonuje w naszym społeczeństwie stereotyp, że gwałt w małżeństwie nie istnieje.46

Cyt.: „Miałam kiedyś takie młode małżeństwo, w którym mąż wymuszał seks od niej - młodej dziewczyny. I dopiero teściowa powiedziała, że co noc syn wrzeszczy na żonę, że on chce, a ona nie chcę.”

Respondenci przytaczali również przypadki gwałtów nastolatek przez konkubentów matek oraz molestowania dzieci przez ojców.

Z podanych przykładów wynika, że w przypadku przemocy fizycznej i seksualnej w rodzinie ofiarami są prawie wyłącznie kobiety i dzieci.

Przykłady przemocy ekonomicznej

Osoby, z którymi przeprowadzane były wywiady twierdziły, że przemoc ekonomiczna w rodzinie często bywa połączona z psychiczną. Jako powody przemocy ekonomicznej ofiary wymieniały: wypominanie, że niespełniane są obowiązki i oczekiwania partnera, małe zarobki,

46 Polacy wobec zjawiska przemocy ..., s. 12.51

nieumiejętne gospodarowanie, brak porozumienia w kwestii wszelkich wydatków, wydzielanie pieniędzy oraz posiłków, zmuszanie do żebrania.

Cyt.: „(…) kiedy na przykład mąż wydaje 90% swoich zarobków na swoje przyjemności typu: telefony komórkowe, laptopy i inne, i uzasadnia to, że po prostu pracuje i potrzebuje. Nie uzgadnia tego z żoną, która później ma problemy z opłaceniem rachunków albo kupieniem książek czy podręczników dzieciom.”

Cyt.: „(Ojciec) ograniczał dostęp do lodówki, w określonych godzinach był dostęp do lodówki.”

Cyt.: „Mąż pracujący w jakiś tam sposób określa sumę, którą daje żonie - szantażuje ją w ten sposób.’

Cyt.: „(…) odmawianie jedzenia dziecku czy zmuszanie do pracy.”

Przykłady zaniedbania

Respondenci wspominali o specyficznym rodzaju przemocy w rodzinie, który związany jest z różnymi zachowaniami względem dzieci.

Cyt.: „Na przykład rodzice nie opiekują się dziećmi, jest chłód emocjonalny, te dzieci są zostawiane same sobie.”

Cyt.: „Kiedy rodzic nie zabezpiecza podstawowych potrzeb, nie dbając o to, żeby było pożywienie, to jest to zaniedbanie. Nie zabezpiecza potrzeb edukacyjnych, nie kupuje podręczników czy też nie dba o to, żeby dzieci codziennie wychodziły do szkoły.”

Na podstawie wyżej wskazanych przykładów można wnioskować, że przedstawiciele organizacji pozarządowych wraz z funkcjonariuszami policji najczęściej spotykają się w swojej pracy z przemocą fizyczną . Często są to brutalne formy. Niezwykle rzadko z przemocą styczność mają pracownicy służby zdrowia (pielęgniarka środowiskowa), a także pracownicy socjalni ośrodków pomocy społecznej.

Respondenci zgodnie przyznawali, że przypadki przemocy stosowanej wobec dzieci należą do najbardziej drastycznych.

Cyt.: „Przypadki przemocy w stosunku do dzieci - dla mnie każdy jest w zasadzie drastyczny.”

52

Cyt.: „Zwykle to najbardziej bolesne i drażliwe jest krzywdzenie małych dzieci, a zdarza się, że dotyczy to okresu noworodkowego, albo wczesno- niemowlęcego (…).”

Za najbardziej traumatyczną formę przemocy uznano seksualną. Jest ona na tyle okrutna, że dużo bardziej niż inne rodzaje agresji zawstydza i upokarza, uderza w najbardziej intymne sfery życia człowieka. Przemoc seksualna nie oznacza wyłącznie oddziaływania za pomocą siły na ofiarę celem wymuszenia jej uległości. Sprawca może oddziaływać nie tylko na jej ciało, ale również na jej psychikę. W konsekwencji oprawca zwycięży. Niewątpliwe taka forma przemocy pozbawia poczucie bezpieczeństwa, godności, integralności, pozostawia trwałe ślady w psychice poszkodowanej.

Cyt.: „Równie drastyczne (…) jest wykorzystywanie seksualne, które jest bardzo trudne do rozpoznania, bo to już jest takie wdeptanie człowieka w ziemię, to już jest sponiewieranie. Moim zdaniem przemoc seksualna jest jedną z najgorszych, jaka może być.”

Respondenci niechętnie ujawniali przyczyny występowania przemocy w rodzinie: „Z przyczynami jest trudno, my nie zajmujemy się tutaj określaniem

przyczyn, pracujemy z tym co mamy i ze skutkami.”. Większość badanych miała trudność, by jednoznacznie wskazać okoliczności pojawienia się przemocy. Ich zdaniem jest to zazwyczaj zbieg różnych zdarzeń i oddziaływanie wielu przyczyn. „Tych czynników jest cała masa i uważam, że nie ma jednego czynnika, który powoduje przemoc (…)”.

Mimo różnic pomiędzy poszczególnymi rodzajami występującej przemocy badani wytypowali kilka czynników, które z dużym prawdopodobieństwem mogą wpłynąć na jej wystąpienie. Należą do nich przede wszystkim: uzależnienia (głównie alkohol), trudna sytuacja finansowa, bezrobocie, kłopoty w pracy, kłopoty z mieszkaniem, choroba czy niepełnosprawność członka rodziny.

Badani w swoich wypowiedziach podkreślali, że można mówić o czynnikach sprzyjających pojawieniu się przemocy w rodzinie, a nie o jej przyczynach. Pod wpływem ich występowania i współistnienia ludzie często tracą kontrolę nad tym, co robią. „Czynnikiem ryzyka, nie powodem

53

przemocy. (…) jest alkohol, jakieś środki zmieniające świadomość. Wtedy tracimy kontrolę nad tym, co robimy.”

Nierzadko też elementem, który odgrywa pewne znaczenie w zachowaniach przemocowych są problemy uczuciowe między kobietą a mężczyzną, przy tym szczególnie antagonizująca jest zdrada lub chociażby podejrzenie partnera o zdradę.

Cyt.: „Przyszła kobieta z takim problemem, że mąż ją wyzywa, że wygania ją z domu. (…) On cały czas podejrzewał ją, że kogoś ma, że zdradza, że przychodzą do niej pod okno.”

Środowisko, najbliższe otoczenie także jest czynnikiem, który w istotny sposób może wpływać, nie tylko na pojawienie się problemu, ale i na czas, jaki on trwa. Traktowanie przemocy w rodzinie jako normy, ogranicza wolę ofiary, by ta zmieniła własną sytuację.

Cyt.: „(…) nie mają innego wzorca funkcjonowania ze środowiska (…) Dziewczyny, których ojciec się znęcał nad matką, też wchodzą w takie związki, bo one znają te mechanizmy. (…) Wolą to, co jest złe, ale znane.”

W opinii większości badanych najbardziej istotny wpływ na pojawienie się zjawiska przemocy w rodzinie ma socjalizacja. Respondenci wskazali na poważną tendencję do transmisji wzorców. Ludzie wynoszą z domu rodzinnego negatywne przykłady, które będą świadomie i nieświadomie powielać we własnej rodzinie, małżeństwie, czy życiu. Jeśli dla kogoś codziennością było to, że ojciec bił matkę, wracał z pracy pijany i agresywny, to trudno mu przyjdzie być czułym i kochającym dla swojej własnej żony i dobrym ojcem. Niełatwo w takiej sytuacji będzie zbudować rodzinę. Jako dowód może posłużyć wypowiedź jednej z respondentek:

Cyt.: „Słyszałam, że często dziewczyny z rodzin, w których ojciec znęcał się nad matką - same też wchodzą w takie związki, (…) bo znają te mechanizmy i są w stanie przewidzieć działanie partnera. (…) wybierają takich samych partnerów, wchodzą w związki przemocowe, to jest smutne.”

54

Cyt.: „To są rodziny, które typowo dziedziczą takie wzorce rodzinne i nie mają wzorców.’

Cyt.: „Mechanizm powielania, jakby przeniesienia dzieciństwa w dorosłe życie, dziecko nie zostało nauczone innego rozwiązywania problemów.”

Należy zauważyć, że występują przypadki przemocy domowej, które nie są spowodowane nadużywaniem alkoholu przez sprawcę, ani nie są związane z wyżej wymienionymi czynnikami.

Cyt.: „(problem przemocy) występuje niezależnie od środowisk, czy to jest patologia społeczna czy nie.”

Kobiety, doznające przemocy w rodzinie, najczęściej nie mogą liczyć na wsparcie najbliższych. Powrót do rodzinnego domu nie zawsze jest możliwy. Kobiety te mogą nawet spotkać się z argumentacją, że nie należy problemu wyolbrzymiać, bo wiele osób jest w jeszcze gorszej sytuacji.

Zdaniem niektórych respondentów na pojawienie się przemocy w rodzinie może również mieć wpływ model rodziny, podział ról płciowych i obowiązków. Choć nie jest to ścisła zależność, to dominacja jednego z małżonków często stanowi przyczynę przemocy domowej.

Cyt.: „Kiedy osobą dominującą jest mężczyzna i on jest żywicielem rodziny, to często jest tak, że on daje pieniądze i on wymaga.”

Zmiana modelu funkcjonowania rodziny, sytuacja zawodowa na rynku pracy warunkują aktywność ludzi w różnych przestrzeniach życiowych. Degradacja pozycji mężczyzny jest w opinii respondentów jednym z czynników powodujących pojawienie się ryzyka przemocy w rodzinie.

Cyt.: „(…) bardzo często jest tak, że mężczyźni tracą pracę, natomiast kobiety tę prace mają i spotykamy się z tym, że właśnie mężczyzna w takiej sytuacji staje się ofiarą przemocy, bo jemu się wytyka, że jest niezaradny, że powinien utrzymywać rodzinę, że się do niczego nie nadaje. Potem jest degradacja i przekazywanie dzieciom wizerunku nieudolnego męża, nieudolnego mężczyzny.”

55

Niektóre okoliczności i trudności w postaci choroby, niepełnosprawności czy bezrobocia dodatkowo potęgują ryzyko pojawienia się negatywnych zachowań. Badani, lekarz i psychoterapeuci, zwracali uwagę na niedojrzałość emocjonalną rodziców i zaburzenia osobowości.

Badane ofiary za powód pozostawania w związkach przemocowych podały trudną sytuację bytową, strach, bezsilność i poczucie osamotnienia. Często też wynika to z wyznawania przekonań takich, jak: trwałość małżeństwa, mylne przeświadczenie, że sprawca jest dobry dla dzieci, przekonanie o zależności ekonomicznej od sprawcy i niemożności samodzielnego funkcjonowania oraz wiary w obietnice, że się zmieni. Ofiary często nieracjonalnie obwiniają się za obecna w ich rodzinach przemoc. Wielokrotnie osoby poszkodowane nie wiedzą, gdzie mogą znaleźć bezpieczne schronienie i specjalistyczną pomoc.

OCENA SKUTECZNOŚCI PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ I INTERWENCJI

Respondenci deklarują, że otrzymują informacje i sygnały dotyczące przemocy od służb i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy oraz pomocą rodzinom, w której ona występuje. Takie informacje najrzadziej docierają ze szkoły i służby zdrowia. Potwierdzeniem tego jest poniżej cytowana wypowiedź:

Cyt.: „Wszystkie służby, instytucje (…) albo rodzina przychodzi sama. Cała plejada tutaj jest albo sąsiedzi mówią, że tu przyprowadzą kogoś, albo pracownik socjalny, albo ośrodek do nas dzwoni, albo policja przywozi, albo kurator społeczny (…). Jakbym tak hierarchizowała to najrzadziej ze szkoły, ale jeszcze rzadziej informacje przychodzą z opieki zdrowotnej, czyli od pielęgniarek, lekarzy.”

Respondenci, w zależności od wykonywanego zawodu, podejmują różne działania, by pomóc ludziom dotkniętym przemocą w rodzinie. W

56

zależności od reprezentowanych instytucji, dysponują różnymi środkami i metodami przeciwdziałania zjawisku przemocy.

Funkcjonariusze policji w momencie kontaktu ze zjawiskiem przemocy w rodzinie, najczęściej podejmowali działania polegające na rozmowie z ofiarą i sprawcą. Podczas takiej rozmowy udzielali informacji o istnieniu instytucji pomocowych oraz dostępnych ośrodkach terapii uzależnień.

Cyt.: „Dużo ludzi jest zadowolonych z tego, że ja przychodzę, rozmawiam z nimi – różnie 15-20 minut, pół godziny, godzinę – zależy od rodziny, od sytuacji.”

Kolejnym często podejmowanym przez policjantów działaniem, jest przekazywanie informacji instytucjom pomocy społecznej. W sytuacji, gdy przemocy domowej towarzyszy nadużywanie alkoholu bądź środków psychoaktywnych, informacja taka zostaje udostępniana do gminnej/miejskiej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Od strony prewencyjnej wdrażana jest procedura „Niebieskiej Karty”, której podstawowym celem jest objęcie rodziny monitoringiem bieżącym oraz zaangażowanie innych służb w pomoc jej. Działaniem podejmowanym przez policjantów w sytuacjach przemocy w rodzinie jest też informowanie ofiary o przysługujących jej prawach.

W sytuacji gdy istnieje potrzeba i zasadność izolacji sprawcy lub podejrzanego o stosowanie przemocy w rodzinie, policja doprowadza oprawcę do izby wytrzeźwień, zakładu opieki zdrowotnej lub najbliższej jednostki policji celem zatrzymania podejrzanego. Kiedy jest podejrzenie popełnienia przestępstwa policjanci przekazują zebrane materiały dowodowe do prokuratury. W dalszym etapie zostaje przeprowadzone postępowania wyjaśniające lub postępowanie wszczynające zmierzające do ukarania oprawcy.

Z wywiadu z kuratorem sądowym, który w swojej pracy miał kontakt z przypadkami przemocy w rodzinie dowiadujemy się, że podejmowane działania polegają na pomocy doradczej i socjalnej. Opierają się one m.in. na wsparciu i opiece osób nieletnich. Podstawowym zadaniem kuratora jest wykonywanie wobec tych osób dozoru i nadzoru, które orzeka sąd

57

rodzinny. W sytuacji podejrzenia występowania przemocy w rodzinie podczas wywiadu środowiskowego, kurator sądowy przekazuje taką informację do prokuratury.

Z chwilą zetknięcia się z przypadkami przemocy w rodzinie przez pracowników służby zdrowia, najczęściej oferowaną pomocą są rozmowy z pacjentami:

Cyt.: „W pierwszym momencie musimy porozmawiać, dowiedzieć się o co chodzi, poznać sytuację w tej rodzinie, pytamy jak możemy pomóc i czego potrzebują.”

Pracownicy służby zdrowia podczas wywiadu z ofiarą przemocy podejmują próbę ustalenia, co jest powodem powstałych obrażeń: czy są one spowodowane doznanym atakami fizycznymi, czy mają inne podłoże.

Cyt.: „Musimy (…) wykonać pełną diagnostykę. Zwykle dzieci są zatrzymywane nawet kiedy objawy są bardzo subtelne i dziecko nie ma medycznych, bezwzględnych wskazań do hospitalizacji. Zasada przy podejrzeniu dziecka maltretowanego jest taka, żeby dziecko zatrzymać i nawet je „przediagnozować”(…) podjąć wszystkie czynności medyczne, włącznie z badaniami psychologa, psychiatry.”

W sytuacji podejrzenia, że obrażenia są wynikiem przemocy w rodzinie informuje się policję oraz ośrodek pomocy społecznej.

Pracownicy socjalni mówią, że w pierwszej kolejności rozmawiają z ofiarą. Rozmowy interwencyjne przeprowadzane są w celu uświadomienia poszkodowanym co do możliwości uzyskania wsparcia zarówno w ramach instytucji pomocy społecznej, jak i w innych służbach społecznych. W razie potrzeby pracownicy socjalni organizują bezpłatną pomoc prawną umawiając poszkodowane osoby na spotkanie z prawnikiem. Część ofiar otrzymuje od pracowników socjalnych w ośrodku interwencji kryzysowej wsparcie psychologiczne w formie spotkań terapeutycznych. W wielu sytuacjach pracownicy socjalni w ośrodku pomocy społecznej uruchamiają procedurę „Niebieskiej Karty”, współpracując przede

58

wszystkim z policją, ośrodkiem interwencji kryzysowej, kuratorem oraz organizacjami, które pomagają rodzinom.

Członek komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, w momencie gdy występuje przemocy w rodzinie, przekazuje komplet niezbędnych, pomocnych informacji ofierze, która najczęściej jest osobą współuzależnioną. Podejmuje współpracę w zakresie przeciwdziałania przemocy, przede wszystkim z policją (głównie z dzielnicowym) oraz z jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej. Od niedawna obligatoryjnie obowiązują działania w ramach zespołów interdyscyplinarnych. Polegają one na diagnozie problemu, a następnie skierowaniu sprawy tym członkom zespołu interdyscyplinarnego, którzy są w stanie zapewnić pomoc w danej sytuacji.

Przedstawiciele organizacji pozarządowych działających na rzecz pomocy rodzinie, z którymi przeprowadzane były wywiady, deklarowali, że pomagają ofiarom przemocy i ich rodzinom poprzez:

pomoc socjalno – bytową; diagnozę dzieci i młodzieży; wszechstronne wsparcie psychologiczne i pedagogiczne; przygotowanie dzieci i rodziny do uczestnictwa w procedurach

sądowych, pomoc prawną poprzez: pisanie pozwów, wniosków, osobistą reprezentację, prowadzenie rzecznictwa interesów rodziców i dzieci, pełnienia roli i funkcji kuratora;

pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i innych; podnoszenie kwalifikacji kadry pracującej z ofiarami przemocy; rozwijanie umiejętności wychowawczych rodziców.

Organizacje pozarządowe mogą wspierać ofiary znęcania się w toku całego postępowania karnego i wstępować do niego na etapie sądowym obok prokuratora, będąc tym samym partnerem dla ofiary przestępstwa.47

Koordynator cyklu dla Lokalnych Zespołów Interdyscyplinarnych (LZI) w swojej wypowiedzi podkreślał kluczowe znaczenie w

47 www.codziennikprawny.pl/pytanie/78/900/do_kogo_mozna_sie_zwrocic, z dnia 30 września 2011r.

59

http://www.codziennikprawny.pl/pytanie/78/900/do_kogo_mozna_sie_zwrocic

przeciwdziałaniu przemocy domowej pracy zespołowej, koordynacji działań i współpracy. Według koordynatora interwencja wobec problemu przemocy w rodzinie nie mogłaby opierać się na działaniu jednej instytucji, ponieważ żaden specjalista, działający w pojedynkę, ani instytucja nie byłaby w stanie zabezpieczyć wszystkich podstawowych potrzeb rodziny uwikłanej w przemoc.

Cyt.: „Formy pomocy są różne w zależności od tego, jaka instytucja zmierza się z tym problemem, dlatego występuje łączenie instytucji, łączenie kompetencji i form, czyli tworzenie zespołów interdyscyplinarnych. Pomoc społeczna zaoferuje inne wsparcie, kuratorium inne, policjant inne, terapeuta, psycholog inne, lekarz jeszcze inne. Także tutaj jest wiele aspektów, jeśli chodzi o rodzaj pomocy.”

Dla podjęcia skutecznych działań pomocowych niezbędne jest całościowe podejście do sytuacji, w której znajduje się rodzina dotknięta przemocą. Odbywa się to w drodze tworzenia sieci współpracy opartej na działaniu lokalnych zespołów interdyscyplinarnych.

Badani różnie określali poziom trudności związany z identyfikacją przemocy w rodzinie. W ich ocenie trudno jest dotrzeć do ofiar przemocy pochodzących z tzw. ,,dobrych domów”. Osoby wykształcone i dobrze sytuowane zazwyczaj dysponują większą wiedzą, przemoc w rodzinie przez nich stosowana jest zatem bardziej zakamuflowana i trudniej wykrywalna. Zawstydzona i niepewna ofiara dłużej zwleka ze zwróceniem się o pomoc.

Cyt.: „Często jest tak, że sprawca też nie jest idiotą, to są zwykle ustawieni ludzie, a ofiara to piękna, zadbana kobieta, a tu w środku takie bagno.”

Dość znaczna grupa respondentów dostrzegła poprawę współdziałania z innymi służbami zajmującymi się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie. Badani są na ogół optymistami, jeśli chodzi o układanie się współpracy pomiędzy poszczególnymi służbami. Optymizm wynika m.in. z wejścia w życie nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2010 roku.48 Ustawa wprowadziła m.in. zmiany w

48 Ustawa z dnia 10 czerwca 2010r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842).

60

zapisach ustawy z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy w postaci dodania art. 96¹ w brzmieniu: „osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad małoletnimi zakazuje się stosowania kar cielesnych”. Nakłada ona obecnie obowiązek tworzenia w każdej gminie zespołów interdyscyplinarnych składających się ze współpracujących ze sobą przedstawicieli służb zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.

Część badanych była zdania, że w regulacjach ustawowych dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie są luki prawne, które należałoby poprawić w taki sposób, by usprawnić pracę służb, a tym samym lepiej przeciwdziałać przemocy i bardziej pomagać ofiarom.

Poruszane kwestie dotyczyły m.in. systemu wymiany informacji, od którego jak wynika z deklaracji respondentów, nie można wiele oczekiwać. Wskazywane propozycje poprawy odwoływały się na przykład do stworzenia ujednoliconego systemy wymiany informacji. Ważną rolę mogłaby odgrywać baza danych instytucji, ułatwiająca osobom odnalezienie właściwej pomocy:

Cyt.: ‘(…) żeby osoby w gminie wiedziały jak, do kogo się zwrócić, a kiedy tam trafią, to jaką pomoc otrzymają, (…) jeśli wyślę tam osobę to chcę mieć pewność, że ona zostanie prawidłowo obsłużona.”

Innym mankamentem w pracy służb niosących pomoc jest niewystarczająca ilość odpowiednich aktów prawnych regulujących zjawisko przemocy. Problem ten podawany był głównie przez badanych pracowników socjalnych i psychoterapeutów. Kwestia egzekucji istniejącego prawa, podobnie jak zastrzeżenia dotyczące zapisów prawnych, bardzo często pojawiały się w odniesieniu do konkretnych spraw:

Nieegzekwowanie nakazu opuszczenia mieszkania przez sprawcę. Według badanych brak jest sankcji w przypadku niewykonywania orzeczonej wobec oskarżonego kary. Cyt.: „(…) czasami sprawcy wiedzą, że nie ma konsekwencji i robią co chcą. Często słyszę od kobiet, które opowiadają, że słyszą w domu „bo ty i tak nic mi

61

nie możesz zrobić.”

Kierowanie na przymusowe leczenie sprawcy przemocy i zbyt uboga oferta leczenia. Cyt.: „(…) wciąż ogromne kolejki, wciąż oczekiwanie półroczne z tendencją do roku.”

Wśród innych kwestii, które zdaniem badanych należałoby poprawić, to dostęp ofiar przemocy do instytucji pomocowych. Mówiono nie tylko o ośrodkach, domach, które byłyby przeznaczone dla ofiar/sprawców, mieszkaniach dla ofiar przemocy, ale także większej dostępności do terapeutów, osób, które mogłyby wspomagać rodziny dotknięte problemem przemocy w rodzinie, w szczególności poza miastem wojewódzkim.

Cyt.: „(…) jeżeli chodzi o województwo to jest kłopot, bo brakuje instytucji.”

Cyt.: „Brakuje mi miejsc w naszym mieście, gdzie po akcie przemocy w domu kobieta mogłaby pójść, pewne rzeczy poukładać, wypracować - one tego nie mają - jeżeli chodzi o pomoc i też nieodpłatne porady prawne. Chciałabym żeby były stworzone takie centra, tak jak są dla osób uzależnionych, żeby one wiedziały, że mogą mieć tam zapewnione bezpieczeństwo, że jak są problemy mieszkaniowe to mają gdzie pójść.”

Kolejna rzecz poruszana przez respondentów to sprawa związana z koordynacją pracy zespołów interdyscyplinarnych. Tworzenie zespołów leży w gestii ośrodków pomocy społecznej. Zadaniem respondentów jednak powinna być tu pewna dowolność. Tego typu wypowiedzi pojawiały się przy okazji poruszania kwestii związanych z nadmiarem obowiązków nakładanych na pracowników.

Cyt.: „Ops - y są niewydolne, bo też mają szereg spraw socjalnych. Dzielnicowi oprócz tego, że mają procedurę Niebieskiej Karty, to mają szereg innych spraw do wykonania.”

Cyt.: „(…) to, że nałoży się kolejne zadania dla instytucji to będzie (…) pobieżnie robione.”

62

Powtarzającym się tematem w wypowiedziach badanych jest brak kompetentnej kadry:

Cyt.: „(…) może taka mobilna pomoc byłaby rozwiązaniem. Myślę, że lepiej mieć wykształconego specjalistę w gminie, który będzie się tym zajmował. Niech to będzie jedna osoba, która będzie wiedziała co robić i gdzie pokierować.”

Poruszanym problemem był również brak warunków rozwoju dla organizacji pozarządowych w województwie, które mogłyby się zajmować problemem przemocy w rodzinie oraz niska efektywność działań istniejących już organizacji:

Cyt.: „(…) żeby konkursy, które są ogłaszane dla organizacji pozarządowych były z nimi konsultowane, bo sytuacja w tym roku jest przekomiczna. Był ogłoszony konkurs pod kątem tylko i wyłącznie działań wobec sprawców przemocy – to tak jakby ktoś zapomniał, że w województwie są też ofiary (…). Mieliśmy problem tego typu, że mogliśmy przyjąć dzieci, które były zgwałcone - a jesteśmy jedyną placówką, która realizuje te zadania w województwie. Nie mogliśmy przyjąć nikogo spoza terenu miasta.”

Ważnym elementem, który pojawił się w wypowiedziach, była potrzeba edukacji dwutorowej. Pierwsza powinna być skierowana do osób zawodowo zajmujących się problemem przemocy w rodzinie. Druga forma edukacji zaproponowana przez badanych polega na organizacji kampanii informacyjnych dla społeczeństwa.

Potrzebę szkoleń zgłaszali niemalże wszyscy pracownicy instytucji zajmujących się zjawiskiem przemocy w rodzinie. W opinii respondentów akcja edukacyjna powinna być prowadzona w szkołach tak, by już od najmłodszych lat pokazywać prawidłowe zachowania. Należałoby rozszerzyć zakres informacyjny akcji o ofiary przemocy i ich bliskich, jak też wszystkich, którzy mieli już styczność z tym problemem.

Zdaniem respondentów często występuje brak umiejętności rozpoznawania zachowań o charakterze przemocowym wśród osób zawodowo zajmujących się pomocą ofiarom:

Cyt.: „My nie rozpoznajemy zachowań czy dane zachowania są przemocą, czy

63

nie, a jeżeli my jako profesjonaliści tego nie rozpoznajemy, to rozpozna je społeczeństwo? Szczerze, wątpię.”

Zastrzeżenia dotyczyły również sposobu pracy służb powołanych do przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Badani mówili o braku dobrej woli, niewystarczających kompetencjach oraz umiejętnościach:

Cyt.: „Brakuje mi kompetencji osób, ja jestem jedyna po szkole (…) i czasami wydaje mi się, że kiedy tłumaczę np. jakie mechanizmy powodują ofiarą to wszyscy mówią „ona sama się prosiła.”

Cyt.: „Mamy już pewne akty prawne, mamy już pewne pomysły i założenie tworzenia systemu, natomiast nie bardzo jest pomysł na to jak to zrobić. Wiemy, że mamy realizować procedurę, ale nie wiemy jak rozmawiać efektywnie z ofiarą przemocy, jak efektywnie rozmawiać ze sprawcą przemocy.”

Cyt.: „(…) w pewnym momencie gdzieś ktoś z hukiem może zamknąć drzwi przed osobą poszukującą pomocy i może to spowodować zaprzepaszczenie dotychczasowych działań podjętych przez ofiarę przemocy.”

Inne wymieniane przez rozmówców przeszkody w ich codziennej pracy dotyczącej pomocy osobom dotkniętym przemocą to:

brak sformalizowanej współpracy, brak obowiązku sprawozdawczości jednostek medycznych, brak wsparcia osób pomagającym ofiarom.

Cyt.: „Należy zadbać też o osoby, które udzielają wsparcia, żeby one miały chęć, żeby miały motywację (…) tu czasami nie chodzi o pieniądze, na pewno też jest ważne jakieś wyróżnienie.” Cyt.: „Jako człowiek potrzebuję wsparcia i takiej pomocy w rozwiązywaniu tych problemów, z którymi się sama borykam, bo czasami, mamy to do siebie, że nie widzimy tej sytuacji pod innym kątem, że znamy możliwości instytucjonalne, dzięki wsparciu zespołu interdyscyplinarnego czy też pojedynczych instytucji w ramach własnej pracy, ale pod kątem takim ludzkim często pewne rzeczy mogą być dla nas nie do przejścia i w związku z tym ja czuję taki niedosyt i brak w naszej pracy czegoś takiego jak superwizja.”

64

Dobre i skuteczne formy pomocy osobom dotkniętym problemem przemocy powinny iść w parze z wrażliwością, indywidualnym podejściem, zaufaniem i otwarciem na innych.

Cyt.: „Potraktowanie człowieka nie tak instytucjonalnie, ale przyjaźnie i ciepło. Wydaje mi się, że tego najbardziej brakuje i ofiary tego najbardziej się obawiają – tak wynika z mojego doświadczenia z pracy z rodzicami.”

OCENA POTRZEB OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH PRZEMOCY W RODZINIE

Respondenci w trakcie swoich wypowiedzi opisywali świat osób doznających przemocy w rodzinie i pewne ogólne cechy, które ich zdaniem zazwyczaj charakteryzują ofiary przemocy. Najczęściej wskazywano na bezradność, strach, zatracenie poczucia godności, bezpieczeństwa i własnej wartości, a także niezdecydowanie, brak siły, mocy i wiary we własne działanie oraz bardzo niską samoocenę. W kontekście pytania o potrzeby ofiar przemocy w rodzinie badani zgodni byli, że ofiary potrzebują przede wszystkim odizolowania od sprawcy, zapewnienia bezpieczeństwa i zabezpieczenia podstawowych potrzeb bytowych. W następnej kolejności wskazywano na: wsparcie, spokój, pomoc psychologiczna, zrozumienie. Istotnym elementem dla ofiar przemocy są grupy wsparcia, w których czują się one akceptowane i tolerowane oraz zmotywowane do działania. Bardzo ważne dla ofiar przemocy są również informacje i porady prawne.

Badani podkreślali potrzebę wysłuchania ofiary przez osobę, która pomoże jej w uporządkowaniu chronologii wydarzeń, uświadomieniu znaczenia w kategoriach dobra i zła oraz odzyskaniu kontroli nad swoim życiem. Ofiary przemocy potrzebują od pomagających jasnych, kompetentnych komunikatów, które wskazywałyby drogę wyjścia z przemocy.

Część respondentów wskazała problem braku odpowiedniego przeszkolenia, wrażliwości i życzliwego podejścia osób, które udzielają pomocy poszkodowanym z racji wykonywanego zawodu.

Cyt.: „Zresztą też te działania policji często ograniczają się do wywiadu albo

65

jakiegoś pouczenia, które może zrobić więcej krzywdy niż pożytku.”

Ofiara przemocy oczekuje od pracowników służb i instytucji zajmujących się pomocą, aby przestrzegli procedur i kompetentnego podchodzenia do problemu: „(…) dla kogoś to jest jego życie, dla nas jest to realizacja zadania służbowego, więc musi być to świadome i kompetentne podejście do swojej pracy”.

Większość respondentów przyznaje, że bezcenna w pracy z osobami doświadczającymi przemocy jest rozmowa. Ofiarom należy pozostawić odpowiednią przestrzeń i czas, by samodzielnie dojrzały do pewnych decyzji, bowiem świadome działanie jest najlepszym gwarantem sukcesu.

Cyt.: „Należy dać pełne zrozumienie, a jednocześnie, kiedy jest to potrzebne, przejąć odpowiedzialność za sytuację, być bardziej dyrektywnym. Potrzebne jest wyczucie kiedy bardziej docisnąć tą osobę, a kiedy jej pozwolić na dokonanie własnego wyboru. Niezbędna jest ostrożność, delikatność, ale przede wszystkim zapewnienie o tym, że zasługuje na pomoc, zasługuję na normalne życie.”

Cyt.: „Zanim ta osoba będzie w ogóle w stanie pracować nad sobą i nad swoją sytuacją to musi się pozbierać w sobie. Najpierw należy dać jej wolną rękę jeżeli chodzi o jej decyzje, nie narzucać, nie wymuszać. Chodzi o to żeby ta osoba naprawdę zrozumiała czego chcę i czego potrzebuje.”

Cyt.: „Nie wchodzenia na siłę z ofertami pomocy, bo czasami jest tak, że widzimy, że ona nie jest jeszcze na to gotowa. Potrzebne jest przekazanie informacji, że w każdej chwili może przyjść do nas, może skorzystać z pomocy. Czasami przychodzą po roku, po dwóch. Czasami od razu się decyduje, a czasami muszą same przemyśleć, być gotowe.”

Badani oceniali sytuacje na podstawie swojego doświadczenia. Wielokrotnie były to zdarzenia traumatyczne, o wiele gorsze od tych, które zdarzały się dotychczas:. „można mówić o takim momencie, gdzie miało miejsce przekroczenie pewnych granic”.

Pewne sytuacje sprawiają, iż ofiara podejmuje odpowiednie działania, by zakończyć przeżywaną traumę:Cyt.: „Może być tak, że w zauroczeniu, w miłości ofiary nie podejmują działań. Na pewno są momenty, że jesteśmy tolerancyjni i przesuwamy te granice. Jednak w

66

którymś momencie granica zostanie postawiona.”

Badani sygnalizowali, że najbardziej poszkodowanymi i bezbronnymi ofiarami przemocy stają się dzieci. Według opinii respondentów często pierwszym sygnałem, że pojawia się problem jest zmiana ich zachowania. Najmłodsi członkowie rodziny, niekoniecznie mówiąc o kłopotach wprost, mogą dawać werbalne sygnały, np. poprzez zachowanie, postawę, a także zabawę. Dziecko, które zamyka się w sobie, opuszcza w nauce, często właściwie w ten sposób reaguje na sytuacje przemocowe w domu.

Respondenci podkreślali, że dzieci - ofiary w pierwszej kolejności potrzebują miłości i bezpieczeństwa, jak również spokoju, ciepła, opieki, czułości i uwagi. Bardzo ważna jest też akceptacja tych dzieci ze strony środowiska. Istotne jest również zapewnienie takich form spędzania wolnego czasu, które pozwoliłyby im choć na chwilę zapomnieć o trudnej sytuacji rodzinnej.

Kolejną ważną kwestią poruszaną przez badanych była pomoc rodzicom tych dzieci:

Cyt.: „Dzieci potrzebują, żeby pracować z ich rodzicami.”

Cyt.: „Dzieci potrzebują silnej matki, silnego ojca, rodziny, poczucia, że ktoś pomaga ich rodzicom, (…) to wtedy ochroni te dzieci.”

Dzieci często nie mają wielkich potrzeb. One: „chcą być dziećmi i tak naprawdę chcą mieć dzieciństwo, chcą, żeby ktoś im przywrócił porządek”.

Często są nieświadome swojej sytuacji: „dzieci same nam to mówią, że one wcale nie chcą, żeby ktoś zabrał tatę do więzienia czy mamę, one chcą, żeby

rodzice tego nie robili.” Niewątpliwie niezbędnym do prawidłowego rozwoju i kształtowania osobowości dziecka z rodzin dotkniętych problemem przemocy jest dostarczanie im „wzorców innych dorosłych, które pokazują im inne życie, żeby potrafili budować jakieś normalne, zdrowe relacje.”

Badani podkreślali, że dzieciom doświadczającym przemocy często brakuje podstawowych środków do życia. Proces pomocy winien być rozpoczęty od ich zapewnienia:

Cyt.: „Pełen brzuch to zupełna baza i podstawa. Potem można myśleć o

67

bezpieczeństwie oraz bardziej wysublimowanych potrzebach takich jak: dobry kontakt, wsparcie, zrozumienie dzielenia się tym co się dzieje.”

Według jednego z respondentów starsze dzieci pragnęłyby lepszej sytuacji bytowej nie tylko swojej, ale i rodziców, bezpieczeństwa ekonomicznego oraz finansowego: „one by chciały mieć fajny ciuszek, (…) to co jest na topie. Te dzieci, które żyją w takich rodzinach, one pewnych mechanizmów zachodzących w tym świecie, w którym się znalazły, po prostu nie rozumieją. Dziewczynki nie rozumieją dlaczego nie mogą mieć jakiejś ładnej bluzeczki, czy też dlaczego nie mogą wyjść z koleżankami na pizzę, czy do parku na lody i te lody sobie po prostu kupić. Czyli te potrzeby wydawałoby się nie są takie duże, (…) a niestety tutaj sytuacja finansowa te potrzeby bardzo mocno ogranicza.”

Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie koncentruje się głównie na działaniach adresowanych do osób doznających przemocy. Większość tych działań ma charakter następczy i polega na pracy z ofiarami przemocy. Jednak, aby skutecznie zapobiegać przemocy i zwalczać jej negatywne skutki, konieczne jest podjęcie szerokich działań także wobec jej sprawców. Uwzględnić w nich należy prowadzenie działań korekcyjno-edukacyjnych i wdrożenie procedur interwencyjno-prawnych. Akcja skierowana na pracę ze sprawcą jest jednocześnie odpowiedzią na zapotrzebowanie ofiar, które oczekują zmiany postawy agresora.

Respondenci wskazali następujące działania w stosunku do sprawców przemocy w rodzinie: konsekwencja w egzekwowaniu kary (współpraca z mediami w zakresie

publikacji wyroków); uświadomienie agresora, że jest sprawcą przemocy; izolacja lub odseparowanie sprawcy; pomoc oraz motywacja do tego, aby sprawcy chcieli korzystać z

pomocy; informacja, „że jeżeli jesteś sprawcą, jeżeli dochodzi do przemocy, jeżeli

bijesz czy znęcasz się psychicznie, to nie znaczy, że jesteś złym człowiekiem, nie znaczy, że jesteś gorszy i od razu ciebie skreślamy. Też takiej informacji, że jesteś takim samym człowiekiem jak inni i też możesz sobie z tym

68

poradzić.”;

akceptacja, zrozumienie i tolerancja, „(…) że to jest normalne, że czasami człowiek jest bezradny. Nienormalne jest to, że stosuje przemoc w tej sytuacji, ale normalne jest to, że jesteśmy bezradni, źli. Trzeba akceptować emocje, bo to jest normalne, że czujemy złość, to jest normalne, że wkurzamy się na nasze dzieci”.

terapia i leczenie.Ostatnie pytanie scenariusza wywiadu dotyczyło realizacji

oddziaływań korekcyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie. Badani podkreślali, że praca ze sprawcą przemocy możliwa jest tylko w sytuacji, gdy on sam przyzna się przed do faktu stosowania przemocy. To podstawowy warunek kwalifikujący do udziału w programie korekcyjno-edukacyjnym. Nisko zmotywowani i słabo uświadomieni sprawcy wymagają w pierwszej kolejności położenia nacisku na psychoedukację, a dopiero w drugiej przystępują do korekcji zachowań.

Respondenci wymieniali następujące przeszkody w realizacji oferty pomocy sprawcom przemocy: zbyt uboga oferta oraz liczba placówek realizujących pomoc dla

sprawców „jakieś tam pojedyncze są, tak, bo sąd kieruje gdzieś te osoby”, „dostępność na kasę chorych jest nijaka lub bardzo znikoma, to trzeba prywatnie załatwić”;

brak woli i motywacji sprawców do podjęcia leczenia „jeżeli zdam sobie sprawę, że jestem sprawcą i będę chciał znaleźć gdzie się leczyć to znajdę. Ta oferta jest, możemy narzekać, że ona jest mała, możemy narzekać, że są jakieś terminy, możemy narzekać, że ktoś o niej nie wie, ale jeżeli ktoś chce to znajdzie”;

pomoc sprawcom realizowana w bardzo małym zakresie „Mamy skąpe warunki lokalowe i to na przykład nas ogranicza w możliwości przyjmowanych klientów, mimo że potrzeby są ogromne. To jest takie zamknięte koło, bo my nie mamy możliwości zatrudnić więcej osób, więc nie możemy więcej osób przyjąć”;

zbyt mała liczba placówek, które świadczą bezpłatne usługi; brak dostatecznego przepływu informacji „nie jest to informacja

powszechna”.

69

WNIOSKI

Przeprowadzone badanie ujawniło występowanie różnorodnych opinii na temat zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim. Wszyscy badani zgodzili się jednak, że przemoc w rodzinie stanowi poważny problem i przyczynę dysfunkcji rodzin.

Wyniki badania przeprowadzonego w grupie profesjonalistów – osób zawodowo zajmujących się pomocą osobom doznającym przemocy w rodzinie, pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: większość badanych uważa przemoc w rodzinie za zjawisko często

spotykane w województwie podlaskim, przy czym jest to sytuacja powszechna, w wielu przypadkach nieuświadomione. Badani uściślili swoją ocenę za pomocą szacunku procentowego. Okazało się, że od 8% do 75% rodzin dotkniętych jest przemocą domową. Zaskakująca rozbieżność w ocenie wynika z braku dotychczasowej diagnozy zjawiska,

respondenci przyznali, że problem przemocy w rodzinie upowszechnił się, jest sprawą mniej wstydliwą. Wpływa to z kolei na wykrywalność zjawiska i mniejsze przyzwolenie społeczne,

respondenci uznali, że w rodzinach podlaskich najczęściej występuje przemoc psychiczna oraz zaniedbanie, a ofiarami tego rodzaju przemocy są dzieci i kobiety,

rozpatrując wagę problemu pod kątem społecznym został on oceniony przez respondentów jako: problem mniej więcej równie istotny jak inne występujące w

regionie tj. ubóstwo, bezrobocie i alkoholizm, problem, którego występowanie ściśle wiąże się z obecnością innych

patologii tj. nadużywaniem alkoholu, narkomanią. Jego

70

występowanie może wykazywać związek z takimi problemami społecznymi jak wyżej opisane,

problem społeczny najbardziej istotny w społeczeństwie. wśród postrzeganych przez respondentów przyczyn stosowania

przemocy w rodzinie dominują wyniesione z domu wzory, uzależnienia, trudna sytuacja finansowa, choroby czy niepełnosprawność oraz kwestie dotyczące: agresywnych wzorców zachowań (sprawcy), wzorów kulturowych (podległości słabszego wobec silniejszego), autorytarnego sposobu wychowania, umiejętności nawiązywania partnerskich, otwartych relacji z ludźmi, umiejętności okazywania uczuć czy poczucia własnej wartości.

występują problemy w efektywnym działaniu służb, które wynikają z: przedłużających się procedur, oporu ze strony ofiar, które cierpią, ale trudno im się zdobyć na

zmianę, braku skuteczności w istniejących regulacjach prawnych.

respondenci są zdania, że współpraca międzyinstytucjonalna jest na dobrym poziomie. Mają nadzieję, że nowelizacja ustawy, wspólne szkolenia i konferencje pozwolą usprawnić kanały komunikacyjne, lepiej zrozumieć możliwości kooperacji, a przez to działać skuteczniej,

badani podkreślają, że praca zespołowa odgrywa kluczową rolę. Skuteczna pomoc w zwalczaniu przemocy w rodzinie nigdy nie może opierać się na działaniu jednej instytucji – żaden pojedynczy specjalista ani instytucja nie jest w stanie zabezpieczyć wszystkich podstawowych potrzeb rodziny uwikłanej w przemoc,

dla podjęcia skutecznych działań pomocowych niezbędne jest kompleksowe podejście do sytuacji, w jakiej znajduje się rodzina dotknięta przemocą. Możliwe jest to w drodze tworzenia sieci współpracy opartej o działanie lokalnych zespołów interdyscyplinarnych,

problem przemocy w rodzinie to temat niezwykle trudny. Proponowane rozwiązania, jak separacja i uwięzienie sprawcy, często nie są żadnym

71

rozwiązaniem, ponieważ ofiara po prostu tego nie chce i nigdy nie będzie do tego dążyła.

REKOMENDACJE

Przeprowadzone badanie ukazuje główne problemy związane z realizacją zadań przez osoby zawodowo zajmujące się zapobieganiem i zwalczaniem przemocy domowej. Pozwoliło jednocześnie sformułować pewne kierunki działań w tym obszarze: • systematyczne monitorowanie problemu przemocy w rodzinie,

gromadzenie informacji i danych związanych z problemem przemocy. bardzo ważnym elementem jest edukacja. Szkolenia i warsztaty

powinny być skierowane do osób zawodowo zajmujących się zjawiskiem przemocy w rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem pracowników ochrony zdrowia, prokuratorów, sędziów, jak i nauczycieli oraz pracowników oświaty.

zwiększenie wiedzy mieszkańców województwa i służb działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie w zakresie kompetencji instytucji pomocowych, m.in. poprzez zamieszczanie informacji w lokalnych mediach, dystrybucję ulotek informacyjnych o placówkach udzielających pomocy.

rozwój profesjonalnej bazy instytucjonalnej oferującej pomoc i wsparcie osobom uwikłanym w przemoc domową.

wsparcie psychologiczne i instytucjonalne dla kuratorów i pracowników socjalnych ze względu na trudne, codzienne doświadczenia zawodowe.

zacieśnianie i koordynacja współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami zobligowanymi do podejmowania działań w obszarze zapobiegania i zwalczania przemocy w rodzinie celem wymiany informacji i doświadczeń,

organizacja szkoleń, konferencji, kampanii społecznych mających na celu podnoszenie świadomości społeczeństwa.

rozwijanie form wsparcia dla osób uwikłanych w przemoc poprzez:

72

podnoszenie poziomu jakości pomocy świadczonej osobom doznającym przemocy jak i sprawcom przemocy,

profilaktyka i terapia sprawcy.

3.2. ANALIZA WYWIADÓW GRUPOWYCH (FGI)

Rozdział przedstawia wyniki badań z przeprowadzonych zogniskowanych wywiadów grupowych. W 8 wywiadach fokusowych, które odbyły się na terenie województwa podlaskiego, wzięły udział osoby reprezentujące instytucje, które w sposób bezpośredni oraz pośredni zajmują się problemem przemocy. Na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Białymstoku badanie zostało przeprowadzone przez Korporację Badawczą Pretendent z Wrocławia. Poniższy rozdział podzielony jest na trzy podrozdziały: 1. ocena przyczyn, rodzajów, skali i społecznej wagi przemocy w

rodzinie,2. ocena potrzeb osób doświadczających przemocy w rodzinie,3. ocena skuteczności podjętych działań i interwencji.

OCENA PRZYCZYN, RODZAJÓW, SKALI I SPOŁECZNEJ WAGI PRZEMOCY W RODZINIE

W pierwszej części spotkań fokusowych uczestnicy formułowali definicję przemocy. Zgodnie z ich interpretacją przemoc, to głównie wykorzystywanie przewagi fizycznej lub psychicznej jednej osoby nad drugą. Jest ona również postrzegana jako działania, a w zasadzie ich brak, dotyczące opieki nad dziećmi, osobami starszymi czy niedołężnymi - określony mianem zaniedbania. Jest to przekraczanie granic agresora, niezaspokajanie podstawowych potrzeb: bezpieczeństwa, przynależności i uznania. Jest to, jak deklarują badani, postępowanie niezgodne z prawami człowieka.

73

Cyt.: „Przemoc jest intencjonalna i zawsze wykorzystuje dysproporcje sił i nie tylko możemy tu mówić o przemocy fizycznej, psychicznej ale emocjonalnej, finansowej, seksualnej, także w wielu sferach ta przemoc może się przejawiać.”

Cyt.: „Stosowanie agresji wobec innej osoby: psychicznej, fizycznej, ekonomicznej, emocjonalnej (to jest psychicznej), seksualnej”.

Cyt.: „Dla mnie przemoc jest to naruszenie wszelkich dóbr drugiego człowieka i tych osobistych w sensie fizycznym, psychicznym i też ekonomicznym przy czym przy przemocy musi towarzyszyć nierównowaga sił, gdzie sprawca jest ewidentnie silniejszą osobą a ofiara jest tą słabszą. Wynikają przy tym poważne konsekwencje dla ofiary.”

Cyt.: „ograniczenie wolności, myślenia działania.”

Cyt.: „Przemoc takie działania, które sprawiają ból przykrość, ja robię to co mi się podoba, co jest złe dla innych.”

Cyt.: „No wszelkiego rodzaju, tak mówiąc nieprawidłowości, patologie związane właśnie z takimi działaniami zmuszającymi, wymuszającymi jakieś nieprawidłowości, i odstępstwa od jakiś standardów, obowiązujących norm i zasad. To są właśnie elementy przemocy. I w zależności od indywidualnego przypadku są i będą różne w związku z tym formy i typy.”

Cyt.: „Działanie niezgodne z prawami człowieka. Skutkiem przemocy jest niezaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka - bezpieczeństwa, przynależności, uznania”.

Część spośród ankietowanych zwróciła uwagę na nieformalny podział występowania przemocy – sprawcy pod wpływem alkoholu versus sprawcy trzeźwi. Badani uważają, iż przemoc dokonywana pod wpływem alkoholu znika, gdy wyeliminuje się napój wysokoprocentowy. Opinie takie najprawdopodobniej odzwierciedlają przykłady sprawców cierpiących na zaburzenia psychiczne jakim jest „patologiczne upojenie”.

Cyt.: „Jeżeli w grę wchodzi przemoc i alkohol to szybciej wyeliminuje się przemoc w rodzinie, w której jest alkohol aniżeli w tej, w której alkoholu nie ma.

74

Wystarczy wyeliminować problem alkoholowy i automatycznie (znika przemoc).”

Cyt.: „Jednak w naszym rozumieniu przemoc to jest działanie nie zaniedbanie, że ta świadoma i nieświadoma. Tu się zgodzę, że po alkoholu jest nieświadome, zawsze nie wiedzą wtedy co oni zrobili, świadome, czy nie świadome ale to zawsze jest działanie, czy fizyczne czy nie fizyczne.”

Część z badanych uznała, iż definiowanie zjawiska przemocy nie ma sensu – jest to w ich ocenie bardzo dobrze znany temat, szczególnie w ich środowisku zawodowym.

Cyt.: „Są sformułowania generalnie, takie oczywiste, książkowe, więc nie rozumiem po co to definiować własnymi słowami, bo jest to już dobrze definiowane.”

Cyt.: „Są przepisy ustawowe i tam jest to zapisane jak my ją definiujemy.”

Respondenci nie potrafią określić skali występowania przemocy na terenie województwa. Deklarują, iż nie posiadają takich danych statystycznych, a ponadto nie można ocenić ile osób nie zgłasza, że jest ofiarą przemocy:

Cyt.: „Ja myślę, że to nie jest proste do oszacowania bo to co ujawniane jest, to jest jeden aspekt i to można zliczyć i statystycznie pokazać gdzieś tam, ale jest jeszcze ta szara strefa, mam jeszcze na myśli przemoc psychiczną.”

Cyt.: „Nie wiem jak jest w województwie, niewątpliwie skala jest duża, szybciej w gminie, ale tak ogólnie to możemy tylko stwierdzić że jest przemoc i koniec.”

Cyt.: „Ja myślę że przemocy jest bardzo dużo ale tej ukrytej, bo są rodziny jak na przykład rodzina alkoholika, i ty o niczym nie wiesz. Możesz się spotykać z taką rodziną wiele lat i ty o niczym nie wiesz, wiesz że jest alkohol, ale czy przemoc?- nie zawsze…”

Cyt.: „Jest ogromna, my sami tego nie wiemy.”

75

Część osób uważa, iż można zauważyć wzrost występowania przemocy, ponieważ przyjmowana jest coraz większa ilość zgłoszeń dotycząca tego zjawiska:

Cyt.: „W ostatnim czasie ilość zgłoszeń na policji wzrosła i to nawet o 100% jeśli chodzi o procedury o i interwencje.”

Cyt.: „Co roku jak zbieramy informacje do programu przeciwdziałania przemocy i do programu profilaktyki alkoholowej, procedura niebieskiej karty to wzrasta nam o 50%.”

Cyt.: „Trudno przyjąć w jakich ramach się poruszamy bo duża - mała skala jest to pojęcie względne np. na 100 w 2 przypadkach można ją spotkać.”

Cyt.: „Czy rośnie skala przemocy to trudno powiedzieć. Na pewno rośnie skala ujawnianych przypadków przemocy. Przemoc od zawsze była tylko, nie wiem, 50 lat temu to, to było…. Czy teraz jest więcej czy mniej to trudno powiedzieć, ale na pewno zwiększa się liczba przypadków ujawnianych, zgłaszanych przez rodzinę czy przez inne osoby.”

Jednakże pozostałe osoby twierdzą, iż wzrost przyjmowanych zgłoszeń wynika z coraz większej świadomości społeczeństwa, które rzadziej wstydzi się mówić o swoich problemach. Podsumowując, skala problemu przemocy według połowy badanych pozostaje niezmienna. Osoby uczestniczące w badaniu stwierdziły wzrost występowania przemocy wśród młodzieży:

Cyt.: „To jest duży problem, wzrasta też świadomość społeczna bo wzrasta też liczba zgłoszeń.”

Cyt.: „Ja myślę, że to nie jest proste do oszacowania bo to, co ujawniane jest, to jest jeden aspekt i to można zliczyć, i statystycznie pokazać gdzieś tam, ale jest jeszcze ta szara strefa, mam jeszcze na myśli przemoc psychiczną.”

Cyt.: „W większości tam gdzie występuje alkohol, to w 70 procentach występuje również przemoc.”

76

Cyt.: „Wzrasta ilość zachowań przemocowych wśród młodzieży gimnazjalistów. Jest to uwarunkowane otoczeniem zewnętrznym młodych ludzi.”

Cyt.: „Mówiąc o przemocy warto wspomnieć o przemocy, która dotyczy również dzieci w szkole ponieważ to już dzisiaj jest zauważalne i to się dzieje w szkołach. Ze swojego punktu widzenia od jakiegoś czasu zaczęło się o tym mówić. Przemoc nie bierze się z nikąd-z przemocą jest tak że człowiek uczy się tej przemocy, dziedziczymy jakieś naturalne predyspozycje. Często historia lubi się powtarzać.”

Warto podkreślić, iż wśród problemów społecznych przemoc zajmuje miejsce tuż za bezrobociem, zubożeniem rodzin, alkoholizmem. Badani wskazują, iż problem przemocy odnotowuje się również wśród rodzin dobrze usytuowanych w tak zwanych „dobrych domach”. W takich środowiskach o wiele częściej występuje przemoc psychiczna:

Cyt.: „U nas bardzo podobnie. Ubóstwo najważniejszą rzeczą jest a później bezrobocie alkoholizm i ta przemoc jest obok, to znaczy towarzyszy zawsze.”

Cyt.: „Ubóstwo jest podstawą, podłożem. Z ubóstwa wynikają różne kłopoty i wynika też bezradność prowadzenia gospodarstwa domowego czy problemy opiekuńczo wychowawcze. Te problemy przeplatają się. I to dopiero na tych zjawiskach opiera się zjawisko przemocy.”

Cyt.: „To też taka nieporadność życiowa, powielająca się w rodzinach z pokolenia na pokolenie. Dziedziczenie zachowań i problemów.”

Cyt.: „Może ja powiem. To w świetle analizy naszych powiedzmy statystyk ośrodka pomocy społecznej no akurat pamiętam sprzed dwóch lat: bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwałe choroby i wydaje mi się, że około 5% osób korzystających z pomocy społecznej, mówię tu o przesłankach, uzasadniających przemoc w jakiejkolwiek formie, to było ex aequo uzależnienie, jak i przemoc.”

Cyt.: „Na tle całej naszej pracy przemoc nie jest zjawiskiem dominującym. Zjawiskiem dominującym jest bezrobocie, które może powodować jakieś napięcia i doprowadzać do jakiejś formy przemocy. Ludzie coraz bardziej są świadomi swoich praw, tego jak powinni zachowywać się dorośli ludzie i często wychodzą informacje

77

odnośnie przemocy.”Cyt.: „Zjawisko przemocy jest tak duże, jak zjawisko alkoholizmu na naszym terenie. W tych rodzinach, gdzie jest alkoholizm, to nawet jeśli tam nie ma przemocy fizyczne lub innej formy przemocy to rośnie napięcie i dzieci mają poczucie inności, krzywdy, ubóstwa. Jeżeli pojawia się alkohol to i bieda, frustracja.”

Cyt.: „Myślę, że duża to jest skala ponieważ ma to też związek z tym, że są niskie dochody w rodzinach. Ponieważ dopóki w rodzinie nie ma problemów finansowych, to ta przemoc nie jest tak uwidaczniana.”

Cyt.: „Skala jest taka sama, jak była, ale wzrasta świadomość, jest to ujawniane.”

Cyt.: „Trudno powiedzieć czy wzrosła ilość zachowań przemocowych, co można na pewno powiedzieć, to wzrosła ilość ujawnianych, zgłaszanych. W związku z tym wzrosła ilość podejmowanych działań.”

Kolejny poruszony temat dotyczył występowania poszczególnych rodzajów przemocy. Najczęściej stosowaną formą agresji według większości uczestników badania jest przemoc psychiczna i fizyczna, w dalszej kolejności ekonomiczna seksualna. Ta ostatnia forma, podobnie jak ekonomiczna jest najrzadziej zgłaszaną przez ofiary. Ponadto badani zauważyli, iż przemoc ekonomiczna częściej występuje na wsi niż w miastach. W sytuacji, gdy w rodzinie dochodzi do przemocy fizycznej, seksualnej lub ekonomicznej nieodłącznie towarzyszy im także przemoc psychiczna. Respondenci opowiadali o swoich podopiecznych, z którymi się spotkali podczas pracy zawodowej. Mówili m.in. o: zgwałconych żonach (często przez pijanych mężów), przemocy, której bardzo często towarzyszył alkohol, molestowaniu dzieci, uprawianiu seksu przez rodziców lub konkubentów przy dzieciach, zaniedbaniach dorosłych dzieci wobec niedołężnych rodziców, zaniedbanych dzieciach, które dopuszczają się kradzieży z powodu

głodu lub niedostatku, płodzeniu kolejnych dzieci bez zgody zniewolonej kobiety, aby

78

zatrzymać ją w domu i nie pozwolić na pracę zawodową, wydzielaniu pieniędzy niepracującemu małżonkowi lub ich zabieraniu

(dotyczy to również rodzin zamożnych i osób wykształconych), uchylaniu się od odpowiedzialności poprzez niepodejmowanie pracy

zawodowej, będąc jednocześnie na utrzymaniu starzejących się rodziców lub małżonka. Podczas dyskusji na temat rodzajów przemocy jeden z respondentów

zwrócił uwagę, iż przemoc zarówno psychiczna, jak i fizyczna, nie jest jedynie „stereotypowo” domeną mężczyzn. Odpowiadający podał przykład kobiet będących sprawcami przemocy wobec dzieci:

Cyt.: „Spotykam się z takimi przypadkami, że kobiety zostają same w domu z problemami podczas gdy mąż długo pracuje. Kobiety przestają sobie radzić z problemami, z którymi zostały, z dziećmi. Przez to tracą kontrolę nad emocjami i z samotności, bezradności zaczynają bić dzieci o czym nie wie mąż. Często takie problemy wychodzą przy okazji, nie są bezpośrednio zgłaszane.”

Badani wskazali na działania wchodzące w skład czterech rodzajów przemocy. Zostały one zamieszczone w poniższej tabeli.

TABELA 10. DZIAŁANIA WCHODZĄCE W SKŁAD CZTERECH RODZAJÓW PRZEMOCY

RODZAJ PRZEMOCY DZIAŁANIA

Psychiczna

różne epitety: „ty taka, nie taka, ty nieudacznico”, zastraszanie, wyzwiska, poniżanie, izolowanie, ograniczanie kontaktów, ośmieszanie, dręczenie, zamykanie w domu,

Fizyczna szarpanie, bicie, kopanie, plucie, wszelkie akty przemocy fizycznej polegające na użyciu

siły fizycznej, wyrywanie włosów,

79

popychanie,

Ekonomiczna

ubóstwo zawinione, zaniechanie pracy,Cyt.: „picia wtedy, kiedy pieniądze idą na alkohol i dochodzi do zaniedbania dziecka - dziecko nie ma na ubrania, na kanapkę” wydzielanie określonej kwoty pieniędzy i awanturowanie

się o niewłaściwe jej wydanie, kontrola finansowa,Cyt.: „Kobieta całe życie nie pracowała ponieważ wychowywała dzieci i prowadziła dom. Po pewnym czasie jest na utrzymaniu męża ponieważ nie wypracowała sobie emerytury i dalej jest na utrzymaniu męża. Wtedy są bardzo duże konflikty gdy mąż wypomina żonie że przez całe życie nic nie robiła i nie ma na swoje własne potrzeby.”Cyt.: „Bywają takie przypadki, że rodzic pobiera świadczenia rodzinne na bilety, wyjazdy i nie przekazuje tych środków na potrzeby dzieci.” zabranianie partnerowi podjęcia pracy zarobkowej, zabieranie pieniędzy,Cyt.: „Rodziny wielopokoleniowe, (…) że synkowie wykorzystują swoje mamusie i tatusiów czy dziadków których biją jeśli nie chcą im dać emerytur” brak wpłacania alimentów,Cyt.: „Zmuszanie do podejmowania nowych kredytów albo jak już jest wspólne konto bankowe, do którego dostęp ma tylko pan albo tylko pani bo takie przykłady, panowie też się zgłaszają jako ofiary przemocy, te kredyty w Providence, to jest już taka zmora (…) rodziny nasze z rodzin korzystające z Ośrodka Pomocy Społecznej biorą kredyt w Providence, już się wpędzili w machinę taką samonapędzająca, że jeden kredyt spłacają drugim, to jest paraliż”

Seksualna

gwałty, wymuszanie współżycia seksualnego, molestowanie kobiet i dzieci, zmuszanie partnera do nieakceptowanych form

współżyciaCyt.: „Dzieci, wykorzystywanie, molestowanie, dorośli w obecności dzieci, jak ktoś przychodzi do mamy a dzieci w pokoju obok.”


Rodzaje przemocy z punktu widzenia pracowników różnych instytucji:

funkcjonariusze policji – przemoc fizyczna najczęściej, czasem seksualna;

pracownicy socjalni – przemoc fizyczna i psychiczna; kierownicy ośrodków – przemoc ekonomiczna szczególnie na wsi.

Jak deklarują przedstawiciele instytucji i organizacji pozarządowych, determinantów przemocy jest wielu. Spośród wielu z nich kluczowe wydają

80

się problemy społeczne, które były wymieniane przez badanych w początkowej części dyskusji. Ubóstwo, brak pieniędzy, pracy, zaplecza socjalnego, wyuczona bezradność - to powody wymieniane przez każdą z badanych grup. Obok społecznych uwarunkowań pojawiają się problemy natury psychicznej, takie jak: wpływ wychowania „dziedziczenie problemów”, wpływ środowiska, stereotypy (grupa rówieśnicza grupa kolegów/znajomych), czasem niewiedza, że się krzywdzi (w przypadku przemocy psychicznej), choroba psychiczna.

PRZYCZYNY PRZEMOCY PSYCHICZNEJ, FIZYCZNEJ, EKONOMICZNEJ

Badani jako przyczyny przemocy psychicznej, fizycznej i ekonomicznej wskazują najczęściej na: alkohol, kompleksy, niskie poczucie własnej wartości, niedojrzałość emocjonalna, własne frustracje.

Cyt.: „Ekonomiczna bierze się z nierównego rozłożenia finansowania rodziny.”

Cyt.: „Bez względu na rodzaj przemocy to te przyczyny zazębiają się, w jakim obszarze, który czynnik i w jakim przypadku, to one zawsze będą zbieżne.”

Cyt.: „Nieumiejętność znalezienia się w roli społecznej po utracie pracy, albo gdy jeden z nich nie pracuje”

Cyt.: „Zaburzenia emocjonalne, nadaktywność, zaburzania osobowości.”

Cyt.: „Bierze się z ubóstwa niezadowolenia, konfliktów w rodzinie, problemów w pracy.”

Cyt.: „Problemy finansowe skutkują również narastającymi konfliktami i frustracją.”

Cyt.: „Są pewne osobowości, które znajdują się w pewnych warunkach i są gotowe zareagować agresją znęcaniem się nad kimś i tak jest, czyli osoba w połączeniu z sytuacją.”

Cyt.: „Ja bym powiedziała, że to nieumiejętność nawiązywania relacji w ogóle, i to ma moim zdaniem znaczenie, przekazywanie złych wzorców w rodzinie.”

Cyt.: „Też środowisko, to znaczy otoczenie patologiczne.”

Cyt.: „Z własnej frustracji. Przeniesienie winy za swoje niepowodzenie zawodowe, z dzieciństwa.”

Cyt.: „Osoba słaba widzi w rodzinie słabszą od siebie osobę w rodzinie np. żonę.”

81

Cyt.: „Poczucie niskiej wartości.”

Cyt.: „Zaburzenie osobowości, psychopatycznych pobudek.”

Cyt.: „Własne problemy emocjonalne.”

Cyt.: „Złe mechanizmy obronne gdzie forma obrony przechodzi na atak innej osoby.”

Cyt.: „Nie radzenie sobie z własną złością.”

Cyt.: „Złe doświadczenia z dzieciństwa, złe wzorce, stereotypy utrwalane przez lata.”

Ponadto według badanych głównym podłożem przemocy seksualnej są zaburzenia psychiczne.

PRZYCZYNY BEZRADNOŚCI OFIAR WOBEC PRZEMOCY SEKSUALNEJ

Cyt.: „Żona jest z mężem, mają czwórkę dzieci na karku a rodzice jej nie chcą z powrotem przyjąć, ona musi tkwić w tym środowisku, a on jej dorabia po jednym dziecku a ona załóżmy, rozmawiamy i mówimy a może by się pani zabezpieczyła, my pani pomożemy a ona jest pod wpływem pewnego środowiska i mówi że nie może bo ksiądz jej tak każe.”

Cyt.: „Jeszcze dodam przykład: jedna z koleżanek prowadziła nauczanie w tym kierunku i rozmawia z lekarzem, a lekarz jej mówi. Wie pani, no w tym momencie, jeżeli partner, jej mąż przyjdzie to mnie i mnie zaskarży. I lekarz się wycofuje z tego, on nie podejmie tego tematu jako problemu, bo jeżeli żona, on oceni, że jego żona nie jest pełnowartościową kobietą bo nie może mu począć kolejnego dziecka i w ślad za tym pójdą jakieś oskarżenia? W takim kierunku poszła ta rozmowa.”

Cyt.: „Ja jako pracownik rozmawiałam z księdzem na ten temat. A co jest gorsze? Czwórka takich dzieciaków upośledzonych jeszcze, czy antykoncepcja? Ksiądz powiedział: nie ingerujcie w rodzinę, to jest ich prywatna sprawa.”

Cyt.: „Stereotypy, które panują na terenach wiejskich. Mamy diagnozę przeprowadzaną pod kątem (…) mamy objęte wsparciem kobiety. Z

82

badań wynika, że stereotypy po pierwsze kobieta to powinna być w domu, jest jakby zawsze druga za tym mężem gospodarzem, nigdzie nie pójdzie nie poskarży się bo nie ma tak naprawdę do kogo, (…) Dalej daleko ma powiedzmy do środka, nie zawsze ma pieniądze, lepiej przemilczeć niż powiedzieć, bo jeżeli dojdzie do przemoc, to wtedy kto mi pomoże? Jeżeli ja zgłoszę męża, to kto będzie pracował na gospodarstwie.”

Respondenci podczas dyskusji wymienili osoby lub instytucje, od których dowiadują się o przyczynach oraz skali występowania przemocy. Źródła wiedzy w tym zakresie przedstawiono poniżej: „ze zgłoszeń osoby pokrzywdzonej”, „sąsiedzi”, „ze sposobu zachowania osoby, jak się wypowiada”, „od innych instytucji”, „my wiemy bo jest telefon „uprzejmie donoszę”, „ze środowiska, sąsiedzi, znajomi, sołtysi, od rodziny”, „ze szkoły”, „z danych statystycznych OPS”, „z opracowań literatury”, „z Internetu”, „dzieci niejednokrotnie, gdzie jest dociekliwy pedagog, który potrafi

zauważyć, dostrzec co się dzieje”, „z zakładów opieki zdrowotnej jak już ofiara trafi”, „ze szpitali”, „zgłaszają się osoby które kierowane są przez policje. Osoby pokrzywdzone

tam dowiadują się o nas o takiej instytucji która może pomoc”, „rodzina, bliska osoba”, „sąsiedzi, te sytuacje są częstsze w miastach aniżeli na wsi, gdzie sąsiedzi

nie akceptują takich sytuacji za ścianą. Dzielnicowi często uzyskują informacje podczas realizacji procedury „Niebieska Karta” jakie sytuacje są u sąsiadów”,

„z rozmów bezpośrednio, z rodzicami, dziećmi”.

Według odpowiadających środowisko może, ale nie musi, wpływać na występowanie przemocy. Odpowiadający relacjonują, że w rodzinach

83

patologicznych ze względu na długotrwałe bezrobocie i ubóstwo bardzo często występuje przemoc. Ponadto badani deklarują, iż problem przemocy najczęściej występuję w rodzinach, w których nadużywany jest alkohol:

Cyt.: „W środowisku gdzie jest alkohol to przemoc też będzie. Tam gdzie pojawia się bezrobocie, problemy z pieniędzmi to przemoc często też się pojawia.”

Cyt.: „Tak, może być ale nie musi. (każdy obszar) jak inne miasta ma swoje dzielnice lepsze i gorsze, spokojne i mniej spokojne. Zamieszkanie w gorszej dzielnicy nie musi powodować, że zacznę stosować przemoc.”

Cyt.: „Ja bym podzielił na tereny PGR-owskie i nie PGR-owskie, gdzie jest bezradność, duże bezrobocie. Środowisko to się razem integruje. Razem piją, spędzają czas, rad sobie udzielają. Mówię o mężczyznach, bo nie słyszałem o kobietach. W nie PGR-owskiech w mniejszym stopniu.”

Cyt.: „Są pewne środowiska w których ta przemoc jest nasilona, ale nie wolna generalizować.”

Cyt.: „Nie ma znaczenia środowisko, jednak w rodzinach dysfunkcyjnych jest to wyraźniejsze.”

Respondenci podkreślają jednak, iż w zamożnych, wykształconych rodzinach problem przemocy również się zdarza, z tą różnicą jednak, że jest on rzadziej ujawniany przez ofiary lub łatwiej go przeoczyć. Ponadto, odpowiadający uważają, iż w sytuacji, gdzie do przemocy dochodzi w grupie ludzie o wysokim statusie społecznym, trudniej jest o pomoc dla ofiary:

Cyt.: „Przemoc jest bardzo podstępna. Nie mogę się posiłkować przykładami. Polega na tym, że w imię różnych dobrych wartości w środowiskach o naprawdę dobrym statusie jest na przykład przemoc seksualna ojca wobec dziecka. I bardzo trudno jest pomagać takim osobom. Bo wiemy, że sprawcami przemocy, tak jak z alkoholikami, może być i lekarz, i naukowiec, i policjant, i sędzia, i każdy. Tak

84

samo, mam takie przykłady, gdzie przemoc dotyczy wyższych sfer i jest trudno rozwiązywać je. I dlatego myślę że nie tylko myślmy o przykładach gdzie jest ekonomiczne ubóstwo. Miejmy też oko na taką wrażliwość co mówią osoby dobrze sytuowane.”

Cyt.: „Nie ma reguły. Właśnie w patologicznych rodzinach to nie zawsze jest ta przemoc a właśnie w tych rodzinach, gdzie wydawałoby się, że są ,,normalne” ta przemoc występuje, jest ukryta.”

Badani zwracają uwagę głównie na trzy miejsca, w których dzieci i młodzież mogą być narażone na kontakt z przemocą: dom, szkoła, podwórko. Główny czynnik według nich, to rodzina, część jednak wskazała także na szkołę. Dom rodzinny to nie tylko miejsce, w którym dzieci i młodzież są najbardziej narażone na przemoc. Jeżeli w rodzinie występuje przemoc, to zawsze w efekcie przekłada się ona na dziecko. Istnieje także bardzo duże prawdopodobieństwo, że takie dziecko stosowało będzie przemocy wobec swoich rówieśników czy bliskich. Szkoła z kolei to miejsce, w którym kumulują się różne problemy – głównie w szkołach gimnazjalnych. Okres edukacji młodego człowieka jest czasem trudnym z uwagi na: burzę hormonów, nowych znajomych, nauczycieli, nowe środowisko i wymagania. Dlatego też szkoła może być miejscem, w którym uczniowie są narażeni na przemoc ze strony rówieśników. Będzie to najczęściej agresja słowna – wyzwiska oraz przemoc psychiczna – znęcanie się, wyśmiewanie, upokarzanie, wykluczenie z grupy rówieśniczej. Często zdarza się tak, że ofiara takiej przemocy w przyszłości staje się jej sprawcą. Warto zwrócić uwagę, iż w filmach często główny bohater mimo stosowania przemocy jest postacią pozytywną. Jednak tylko w sporadycznych sytuacjach rodzice zdają sobie sprawę z faktu, iż oglądanie tego typu filmów może mieć negatywne konsekwencje i zły wpływ szczególnie na młodsze dzieci. Zwrócono również uwagę na fakt, że niektóre dzieci mogą prezentować agresywne wzorce zachowania wobec innych w celu wzbudzenia zainteresowania rodziców, opiekunów:

Cyt.: „W środowisku młodzieżowym jest dużo przemocy i po pierwsze wynoszą to

85

z domu, po drugie klasa rówieśnicza, gdzie każdy chce się popisać przed rówieśnikami, że każdy jest taki silny i taki nikogo się nie boi, bo inaczej to będą jechać po mnie i grupy nieformalne.”

Cyt.: „To się bierze głównie z rodziny. Okres gimnazjum jest rzeczywiście trudny bo dzieci dorastają ale też każda grupa, klasa to są dzieci z konkretnych rodzin. Bo nie można powiedzieć że klasa c jest gorsza, bo każdy rok przynosi nową sumę osób, i te dzieci, te zachowania, które mają promowane w domu, będą wnosiły jako ważne. Ale mówię te mechanizmy również się nakładają.”

Cyt.: „Przemoc w szkole generuje głównie gimnazjum.”

Cyt.: „Agresja powoduje agresje i zachowania z domu przenosi się do szkoły, gdzie źle traktują rówieśników. Wyłudzanie pieniędzy.”

Cyt.: „Media, komputery, gry komputerowe jako element przekazu, coś jest na topie, promowanie przemocy.”

Cyt.: „Dom, gdzie kształtowane są pewne wzorce.”

Cyt.: „Często dzieci chcą pokazać się z gorszej strony aby rodzice ich zauważyli.”

Cyt.: „Grupa rówieśnicza. Jednak rodzina jest najważniejszym elementem kształtowania człowieka gdzie rodzi się i dorasta.”

Cyt.: „Przede wszystkim szkoła i to częściej niż w rodzinie. Jednym z zachowań rówieśniczych w ogóle nie utożsamiane jako przemoc gdzie kogoś określa się jakimiś epitetami, czy wyklucza ze środowiska czy z uwagi na jego zasobność materialną, że chodzi ubrany tak a nie inaczej, jakieś popychanie, uderzanie, robienie kawałów.”

Cyt.: „Szkoła, ponieważ jest to duża grupa z różnymi doświadczeniami domowymi, uczące się jedne od drugich, jakimi sposobami można osiągnąć różne cele. Dzieci obserwują siebie nawzajem i widzą, kto wygrywa. Świadomość o bezkarności prowadzi do powstawania przemocy – brak szybkiej reakcji.”

Cyt.: „Ja myślę, że przede wszystkim w domu a później dopiero w szkole pojawia się ta agresja.”Cyt.: „Częstym zjawiskiem jest taka ,,cyberprzemoc’’, gdzie młodzież umieszcza w Internecie filmy ośmieszające innych kolegów i koleżanki, czy też wulgarne komentarze na portalach społecznościowych. Młodzież ma poczucie bezkarności ze względu na to, że

86

w Internecie jest to anonimowe.”

Cyt.: „W telewizją widza, różne filmy są. Gry komputerowe, strzelanie, dzieci się uniewrażliwiają.”

Cyt.: „Ja mam dwoje dzieci i czasami mam problem ze znalezieniem w telewizji jakiś takich bajek dostosowanych dla dzieci w wieku 5- 7 lat. Wszędzie jakieś wojowniczki wojownicy, nawet w Bolku i Lolku jest przemoc. I była bajka Reksio, chciałam, żeby dzieci obejrzały, nie chciały. Bo teraz jest na topie Ben 10, który walczy. No i teraz są bajki dla dzieci, w których się walczy jest przemoc, taka kultura masowa.”

Cyt.: „W mieście bardziej niż na wsi, ponieważ jest większa anonimowość. Na wsiach w szkołach jest mniej młodzieży i łatwiej jest je kontrolować.”

Cyt.: „W szkołach wiejskich mniej jest przemocy, bo jest mniej anonimowości. Nauczyciele znają wszystkie dzieci i nie ma takiej możliwości. Nauczyciele w miastach nie znają dzieci , które mijają na korytarzach.”

OCENA SKUTECZNOŚCI PODJĘTYCH DZIAŁAŃ I INTERWENCJI

W drugiej części dyskusji zapytaliśmy badanych, w jaki sposób i od kogo dowiadują się o występowaniu przemocy w rodzinie. Wskazali oni trzy źródła. Po pierwsze, to ofiary przemocy w osobie: kobiet, mężczyzn i dzieci. Drugie to bliscy z rodziny oraz znajomi, sąsiedzi czy przyjaciele ofiar przemocy. Trzecie źródło stanowią instytucje/przedstawiciele instytucji. Poniżej znajdują się wszystkie odpowiedzi udzielone przez badanych: ofiara – w tym dzieci, dzielnicowy, policja, sąsiedzi, sołtys, radni, nauczyciele, pielęgniarki w szkole,

87

pracownik OPS, lekarz pierwszego kontaktu, kurator, osoba reprezentująca komisję alkoholową, organizacje pozarządowe – infolinia, dziadkowie (rodzina), anonimowe zgłoszenia.

Proces świadczenia pomocy ofiarom przemocy zaczyna się zazwyczaj od udzielenia informacji o przysługującym im prawach. Podczas pierwszego kontaktu ofiara otrzymuje wsparcie psychologiczne, a następnie ma również możliwość rozmowy z psychologiem lub podjęcia procesu terapii. Kolejne działania to pomoc ekonomiczna udzielana ofierze oraz oddzielenie sprawcy przemocy od jego ofiary – czyli zapewnienie bezpieczeństwa. W przedmiotowym zakresie współpracują ze sobą miedzy innymi – OPS, policja, psychologowie i prawnicy. Jeżeli na danym terenie jest taka możliwość, ofiary i sprawcy przemocy mogą być również kierowani do ośrodków interwencji kryzysowej:

Cyt.: „Trzeba pokazać co osoba poszkodowana może zrobić, jakie ma prawa. Ocenić sytuacje, ponieważ mogę ją wysłać do sądu, a ona tego samego dnia może zostać pobita - aby nie narażać ją na jeszcze większą przemoc. Najczęściej jest to kontakt z rodziną, jeżeli ta kobieta musi opuścić mieszkanie. Potem oceniamy sytuacje pod kątem finansowym a następnie pod kątem zgłoszenia się do innych instytucji, które mogą udzielić pomoc prawną, terapeutyczną, psychologiczną tyle, że ta osoba musi wyrazić zgodę.”

Cyt.: „Przez dwa lata uzyskaliśmy pieniądze z ministerstwa z programów konkursowych i przez sześć miesięcy byli zatrudniani psycholodzy, prawnicy. W tym momencie, te zawiadomienia, które spływają z policji, wszystkie te osoby były powiadamiane i 20% zgłaszało się na te powiadomienia. Częściej szli do pedagogów. W tym roku nie mamy pieniędzy z konkursów na ten cel, na zatrudnienie

88

psychologa.”

Cyt.: „Jeśli chodzi o OPS to jeśli w grę wchodzi przemoc i alkohol to kierujemy sprawcę na komisję a ofiarę do psychologa, aby ofiara mogła wyrzucić z siebie (wszystko), która to fachowo odbierze wszystko. My mamy w ogóle za mało narzędzi pracy. Pracownik socjalny jest tak zawalony robotą, że nie ma czasu z ofiarą pracować.”

Cyt.: „Wszystko zależy od sytuacji, jeśli chodzi o stowarzyszenie, w jakim stanie ofiara do nas trafi. Bo jeśli chodzi o okaleczenie, mieliśmy taką sytuację, że przyszła osoba z okaleczoną ręką to musieliśmy udzielić przede wszystkim pomocy medycznej. W zależności w jakiej sytuacji psychicznej do nas osoba taka trafia, to stosujemy albo interwencję kryzysową albo jeśli przychodzi osoba, która była już w różnego rodzaju instytucjach i przychodzi, aby uporządkować sobie te fakty. (…) Początkowo rozpoznajemy tą sytuację, diagnozę tej osoby. W różnych miejscach, w różnych procedurach prawnych, bo na przykład złożyła pozew o rozwód i ta przemoc się nasilił, albo próbuje uregulować sytuację z dziećmi męża, który się wyprowadził i nie wiem co ma począć bo się pewne akty przemocy nasiliły. W zależności od sytuacji udzielamy pomocy psychologicznej, prawnej, od czasu do czasu korzystamy z pomocy koleżanki, która udziela porad socjalnych a jak trzeba porady specjalistycznej to prosimy wtedy pracownika pomocy socjalnej o pomoc o wsparcie.”

Cyt.: „Interwencja jest taką pewną pomocą ze strony policji, uświadamia osobie poszkodowanej, że jest to przemoc, że tak nie można, że sprawca krzywdzi również dzieci, gdzie są świadkiem przemocy. Są i osoby niepełnosprawne, które są krzywdzone i to jeszcze gorszy problem bo one nie powiedzą, osoby starsze. Tutaj problem jest dużo, dużo bardziej skomplikowany, także myślę, że ta pomoc tej rodzinnie, to pomoc w postaci wsparcia psychologiczne, pomoc prawnicza, pomoc terapeutyczna. Jeżeli jest to mocna przemoc na pewno skierowanie sprawy do sądu i nie ma co czekać bo będzie tylko gorzej.”

Odpowiadającym trudno było określić instytucje budzące zaufanie wśród ofiar przemocy. Czynnikami, dla których dana osoba zgłasza się do

89

konkretnej instytucji, to według odpowiedzi badanych: „poczta pantoflowa”– polecenie, ulotki, anonimowość (w przypadku policji).

Cyt.: „Pracownik socjalny pracuje na okrągło w terenie. Pięćdziesiąt procent swego czasu pracy spędza w terenie, więc generalnie naszych pracowników socjalnych ludzie znają.”

Cyt.: „Wydaje mi się że wszystkie instytucje cieszą się zaufaniem gdzie ofiara zdecyduje się wyjść gdzie może porozmawiać i zostać wysłuchana.”

Cyt.: „Jest to kwestia wiedzy o danej instytucji, że dana instytucja istnieje i może w takim zakresie pomóc.”

Cyt.: „Jeżeli nie maja takiej świadomości to musi być ktoś kto wskaże daną instytucje. Często mówią o tym pedagodzy w szkole. Jeżeli dzieci mają jakieś trudności i są skierowane przez pedagoga do danej instytucji i wtedy przy okazji wychodzi to że w danej rodzinie jest przemoc.”

Cyt.: „Tutaj podstawą jest zaufanie do danej osoby która pokieruje do danej instytucji.”

Cyt.: „Często dzielnicowi kierują do danych instytucji gdy spotykają się z takimi rodzina poprzez program „Niebieskich Kart”.”

Cyt.: „Pracownicy socjalni wiedzą, jaką pomoc mogą sami udzielić i do jakich instytucji wysyłać po dalszą pomoc.”

Poniżej znajduje się lista aktów prawnych, które zostały wymienione jako wykorzystywane przez ofiary w związku ze zjawiskiem przemocy, cyt.:

„akt prawny gdzie można izolować sprawce i osoba poszkodowana nie musi się tułać z dziećmi a zwłaszcza gdy dzieci są w trakcie nauki”,

Kodeks Karny, Kodeks Postępowania Karnego, artykuł 207, „Niebieska Karta”, Kodeks Rodzinny, ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, ustawa o pomocy społecznej.

90

Przedstawiciele instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy oraz pomocą ofiarom wskazywali na absurdy np. „zabezpieczenia interesów sprawcy - a rodzina idzie np. w środku zimy do ośrodka interwencji kryzysowej, brak przymusowego leczenie od uzależnienia, brak resocjalizacji po powrocie z więzienia.”

Przedstawiciel OPS zwraca uwagę też na współpracę między instytucjami: „Moje (…) zdanie jest takie, że nie potrzebuję żadnych instytucji do wsparcia - mamy narzędzia. My proszę Pana tyle narzędzi w OPS, że nam nie trzeba żadnych instytucji, nie potrzebuję, żadnych pozarządowych organizacji absolutnie, bo my jako pracownicy pomocy społecznej mamy teraz taki ogromny zakres, mamy taki wielki katalog, tego …”.

Jednakże większość spośród badanych wskazywała wiele osób i instytucji, z którymi współpracują: sąd, policja, szpital, pomoc społeczna, szkoła, pedagodzy, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Caritas, Klub Abstynenta, dzielnicowi, Punkt Pomocy Domowej, prokuratura, lekarze, pielęgniarki, poradnia zdrowia psychicznego. W większości przypadków ta współpraca oceniana jest pozytywnie:

Cyt.: „W ramach zespołów interdyscyplinarnych nasz ośrodek ze wszystkimi instytucjami współpracuje. Są powoływane zespoły na rzecz rodziny i jeżeli w rodzinie jest problem przemocy, to przedstawiciele służb są zainteresowane, to spotykają się z tymi rodzinami np. policja, kuratorzy sądowi, lekarze rodzinni, szkoły, pracownicy socjalni.”

Cyt.: „Nie spotkaliśmy się z takim przypadkiem, że gdy chcieliśmy nawiązać z kimś współpracę, to ktoś odmówił.”

Cyt.: „To zależy jakie organizacje działają na terenie gminy czy powiatu, bo jeżeli takich organizacji nie ma to trudno żeby coś się działo. Współpraca z NGO, jest wskazana, ponieważ mogą wiele spraw ułatwiać. Mogą pozyskiwać środki na określone cele.”

Jedyna negatywna ocena w zakresie współpracy dotyczyła lekarzy, prokuratorów i organizacji pozarządowych. Do współpracy z organizacjami dochodzi rzadko, badani wyjaśniają, iż jest ich po prostu niewiele. Z kolei lekarze są specyficzną grupą, która niechętnie podejmuje działania ze

91

względu na brak dodatkowej z tego tytułu gratyfikacji. Najczęściej delegują oni do „załatwiania tych spraw” pielęgniarki. Cyt.: „Nie współpracujemy ze służbą zdrowia, bo ciężko. Lekarze twierdzą, że za każdy gest mają mieć zapłacone, natomiast wykonywanie jakiś obowiązków bez gratyfikacji finansowej nie wchodzi w grę.”

Z relacji badanych wynika, że prokuratorzy wiele spraw z zakresu przemocy umarzają. Przedstawiciele instytucji zajmujący się przeciwdziałaniem przemocy nie rozumieją, dlaczego takie sprawy są tak często bagatelizowane. Badani jednomyślnie podkreślali, iż wykonywana przez nich praca jest trudna. Wymaga pełnego zaangażowania, indywidualnego podejścia i umiejętności współpracy z ofiarą w taki sposób, by nie wycofała oskarżenia w stosunku do sprawcy przemocy.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w toku dyskusji podjętej na temat współpracy między poszczególnymi instytucjami, wskazano wielokrotnie na problem dotyczący braku Ośrodków Interwencji Kryzysowej, Domów Dziecka czy Domów Pomocy Społecznej w rejonach, które reprezentowali przedstawiciele poszczególnych instytucji.

Cyt.: „Brakuje Ośrodków Interwencji Kryzysowej z mieszkaniami. Brakuje Domu Pomocy Społecznej, też by się przydał, można by je połączyć dwa w jednym.”

Badani uważają, iż efektywność działań przeciwdziałających przemocy w rodzinie podejmowanych na Podlasiu stale wzrasta. Respondenci deklarują, iż dzięki takim przedsięwzięciom podnoszona jest też świadomość społeczeństwa w zakresie przemocy: „rośnie świadomość ponieważ jest więcej zgłoszeń. Przemoc była, tylko się o niej tyle nie mówiło a jak teraz zwiększa się świadomość to ktoś zadzwoni, doniesie uprzejmie.”

Cyt.: „Ja myślę, że jest coraz większa świadomość niewątpliwie, coraz więcej się mówi, nie tylko na Podlasiu ale w ogóle w Polsce.”

Cyt.: „Świadomość ofiar podnosi się, to może świadczyć o efektywności. Programy wdrażane są w przedszkolu gdzie są książeczki, które pokazują co jest dobre co jest złe.”

92

Cyt.: „Kampania społeczna sprawiła, że tych zgłoszeń przemocy w rodzinie jest więcej bardzo dobrze, bardzo wysoko.”

Cyt.: „Dzięki zespołom te informacje są wymieniane, różne służby działały ale teraz dopiero teraz jest ta wymiana dzięki zespołom.”

Odpowiadający wskazali, iż ciężko jest im ocenić efektywność działań, które mają na celu przeciwdziałanie przemocy – głównie z względu na znajomość własnych działań.

W opinii badanych, do elementów które mogą mieć wpływ na wzrost skuteczności przeciwdziałania przemocy należą:

kampanie medialne, edukacja nauczycieli i pedagogów, dodatkowe fundusze, dostępność do Domów Pomocy Dziennej, dostępność Ośrodków Interwencji Kryzysowej, uświadomienie władz, zmiany w przepisach, większa współpraca różnych podmiotów.

Cyt.: „Myślę że jeżeli współpraca byłaby większa to efektywność też była by większa.”

Cyt.: „No na pewno mieszkania, bo jeżeli osoba chce odejść z miejsca gdzie jest przemoc to nie odejdzie.”Cyt.: „Mieszkań nie ma pracy nie ma a to jest podstawa.”

Cyt.: „Jeśli kobieta ma dwójkę dzieci i staje przed faktem a to jest tak, że przez dłuższy okres nie podejmowała pracy bo wychowywała dzieci a w pewnym czasie nasiliła się przemoc, to gdzie ona ma iść?”

Cyt.: „Pieniądze są kluczem do sprawy, ale my nie mamy pieniędzy na to żeby zaistniał, zafunkcjonował w środowisku naszym dzienny dom pomocy.”

Cyt.: „Wystarczy żeby była świadomość władz i pieniądze żeby za tym szły i tyle.”

Cyt.: „Większa współpraca różnych podmiotów, zmiana w przepisach.”

93

Duża część uczestników dyskusji dotyczącej występowania przemocy uważa, iż przedmiotowe programy mają głęboki sens. Uświadamianie społeczeństwa w tej kwestii jest bardzo ważne. Badani oceniają realizację tych programów pozytywnie:

Cyt.: „Ma sens, za tym idzie prawo i jakieś realne środki co to zabezpieczają.”

Cyt.: „Program przeciwdziałania przemocy ma tutaj skutki on nie będzie karał sprawcy.

Cyt.: „On ma pomóc ofierze czyli pomoc w uzyskaniu pomocy prawnej, psychologicznej terapeutycznej w stosunku do ofiary, do dzieci do matki. Dzieci będą współ-ofiarami tej przemocy czyli tutaj ten program ma cele tak samo, jak każdy z innych programów, które mamy, gdyż jest skierowany do ofiar przemocy.”

Cyt.: „Zwiększa się świadomość i to najważniejsze.”

Cyt.: „Programy przyśpieszają troszkę cały proces, ale nie wnoszą nic nowego w postaci nowych punktów dla sprawców, dodatkowe pieniądze, aby stworzyć grupę terapeutyczną, brakuje nowych rozwiązań.”

Cyt.: „Poprzez programy zostało sformalizowane coś co wcześniej już funkcjonowało.”

Cyt.: „Mają, bardzo mi się to podoba. W każdym miejscu czy to na przystanku, powinna być informacja, co to jest przemoc. Wystarczy trochę tekstu, czerwone litery. Gdzieś tam w głowie zostaje to. Buduje świadomość.”

Cyt.: „Jak jest dziecko na kolonii gdzieś tam, to wyrywa się je ze środowiska, gdzie jest przemoc.”

Wśród badanych zdarzały się jednak odmienne opinie: Cyt.: „Nie ma sensu, sam program i idea programu - jest to sam program dla programu, natomiast ja uważam … ja jestem pragmatykiem, natomiast sam program i ta cała otoczka biurokratyczna jest utrapieniem. Ja wolę zająć się rodziną, zdiagnozować, wyznaczyć cele i sukcesywnie krok po kroku dążyć do tego, żeby ta rodzina się wyprostowała i zaczęła normalnie funkcjonować. Natomiast w obliczu tej ustawy, że teraz ja to muszę

94

wszystko formalnie (….)”

We wszystkich gminach i miastach działa lub w najbliższym czasie zostanie zainicjowany program przeciwdziałania przemocy – tak deklarują badani reprezentujący poszczególne rejony województwa podlaskiego. Cześć respondentów uważa, iż program daje możliwość większej integracji między instytucjami. Inni zaś znajdują w nim jedynie element biurokracji. Niektórzy respondenci twierdzą, iż jest on niepotrzebny, do tej pory bowiem wszystkie te działania były realizowane, a program nie wniósł nic nowego. Inne osoby wskazywały, że była to słuszna decyzja, gdyż precyzuje ona konkretne przedsięwzięcia:

Cyt.: „Programy są zatwierdzone, bo musza być.”

Cyt.: „Program jest uchwalony, realizowany.”

Jedynie w dwóch przypadkach respondenci umieli sprecyzować dokładne cele programu. W większości sytuacji respondenci odpowiadali schematycznie stwierdzając, że „program przeciwdziałania przemocy ma przeciwdziałać przemocy”. Podsumowując - odpowiadający negatywnie oceniali program z dwóch powodów:

1) według nich tworzy on zupełnie niepotrzebną biurokrację,2) uważają również, iż te same działania były już realizowane i wówczas

wdrażanie programu nie miało sensu.

Cele programu przeciwdziałania przemocy wymienione przez odpowiadających:

Cyt.: „Minimalizowanie zjawiska przemocowego, przeciwdziałanie.”

Cyt.: „Koordynowanie pracy kilku zespołów. Akurat ja sobie nie narzekam. My sobie dobrze to przygotowaliśmy.”

Cyt.: „Przede wszystkim pomoc ofiarom przemocy, przeciwdziałanie czyli skierowanie na oświatę, na dzieci, przeciwdziałanie tej przemocy w szkołach poprzez uświadamianie, pomoc ofiarą: psychologiczna, prawna.”

95

Cyt.: „Podniesienie świadomości społecznej i ograniczenie zjawiska przemocy, bo tutaj raz że niwelowanie skutków tej przemocy, ale przede wszystkim ograniczenie zjawiska przemocy w rodzinie i podniesienie świadomości mieszkańców naszego miasta, powiatu.”

Jak deklarują badani reprezentujący poszczególne instytucje, program przeciwdziałania występowania przemocy stanowi integralną część strategii rozwiązywania problemów wynikających z zachowań agresorów. Programy te były tworzone głównie przez Ośrodki Pomocy Społecznej. Ze względu na osoby biorące udział w tworzeniu programów przeciwdziałania występowania przemocy, przedstawiciele instytucji pomocowych wskazują na reguluje ustawowe:

Cyt.: „Został on stworzony przez szkoły, ośrodki pomocy, policje jednostki zainteresowane.”

Cyt.: „Zespół interdyscyplinarny.”

Cyt.: „MOPS.”

Cyt.: „Tak jak ustawa mówi, policja, przedstawiciele oświaty, kuratorzy.”

Cyt.: „W programach powinni wszyscy uczestniczyć którzy mają znaczenie: policja, pedagodzy, kuratorzy, służba zdrowia powiatowe centrum pomocy rodzinie, organizacje pozarządowe, komisja.”

Cyt.: „Strategia przewidywała opracowanie programu przeciwdziałania przemocy, powinno to być spójne.”

OCENA POTRZEB OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH PRZEMOCY W RODZINIE

W trzeciej części dyskusji poruszone zostały kwestie dotyczące między innymi potrzeby ofiar przemocy. Wśród wymienianych najczęściej znalazły się: poczucie bezpieczeństwa, spokoju, oddzielenie od sprawcy, objęcie pomocą psychologiczną, udział w grupach wsparcia, możliwość powrotu do bezpiecznego domu, uzyskanie wsparcia ekonomicznego, porady prawnej. Takie same potrzeby ma każda ofiara przemocy bez

96

względu na to, czy jest to dziecko, osoba dorosła, kobieta, mężczyzna czy osoba w podeszłym wieku:

Cyt.: „Kompleksowej pomocy dlaczego mówimy o tym ośrodku. Dlatego, że elementem pracy z ofiarą jest ten element bezpieczeństwa w tym domu. Żeby ona mogła gdzieś wrócić. Bo przychodzi do nas kobieta przestraszona przychodzi z dzieckiem, bądź z dziećmi i ona nie wróci do swojego domu, w związku z czym musimy ułożyć plan bezpieczeństwa. Gdyby był ośrodek, o którym mówimy to mogła by na 3 miesiące, ale masz możliwość pracy z tą osobą. Robimy edukację, terapię.”

Cyt.: „Spokoju. Niech sprawca się tuła a nie ofiara z dziećmi.”Cyt.: „Rozmowy, wysłuchania.”

Cyt.: „Grupy wsparcia dla ofiar, poczucia bezpieczeństwa ponieważ żyją w nieustannym lęku.”

Cyt.: „Poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji, grupy wsparcia, jakiejś terapii, świetlicy, pomoc psychologa, często dożywiania.”

Cyt.: „Najlepsza pomocą jest usuwanie przyczyn gdyż pedagog, psycholog pomaga a dziecko wraca do domu i problemy wracają.”

Cyt.: „Proszę Pana cały czas mówimy o OIK, to jest pierwszy i zasadniczy (…).”

Cyt.: „Odizolować i umieścić w domu.”

Sprawcy przemocy według ankietowanych powinni być objęci programem terapii między innymi: uzależnień np. od alkoholu (gdy zachodzi taka potrzeba), skierowanej na zmianę nawyków, zachowania, pracę nad emocjami i radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Badani relacjonują, iż spotkali się z programami koedukacyjnymi dla sprawców przemocy, które realizowane były za pośrednictwem PCPR. Odpowiadający wskazują słuszność programów adresowanych do sprawców przemocy. Podkreślają jednak, iż jest ich zbyt mało podobnie jak sprawców, którzy dobrowolnie chcą w nich uczestniczyć. Jest to kluczowa kwestia mająca wpływ na skuteczność i sukces wskazanych działań:

97

Cyt.: „Tak samo edukacji, korekcji, uświadomienia. Są dwa rodzaje sprawców. Z nakazu, bo mi kazali tam pójść i to jest od razu technika na skończenie programu. Prowadzący dostanie określone pieniądze za przeprowadzenie dlatego też trzyma tych wszystkich. Ale czy przestanie być sprawcą? Nie. Dlatego też potrzebujemy mieć takie warunki dla dobrej edukacji, że niech będzie 6 tych sprawców, ale też przebijanie się to tej świadomości, że mogą dobrowolnie się zgłosić i niech wiedzą, że nie będą w tych kartotekach zapisani. Bo zgłaszają się do nas panowie którzy mówią że mają problem, że szukają pomocy i im też trzeba pomóc. Bo zatrzymanie to nie polega tylko na pomocy ofierze, bo to jest ważne, ale trzeba również pomóc sprawcom.”___________________________________________________________________________Cyt.: „Terapii, edukacji, jasno sprecyzowanych wymagań i granic i pokazania co jest dobre a co złe i co im za to grozi.”

Cyt.: „Zrozumienia, uświadomienia im ich złego zachowania aniżeli straszenia ich przepisanymi, uświadomienie im innego sposobu postępowania-zmiana nawyków, zapanowanie nad emocjami.”

Cyt.: „Ja realizuje programy przeciwdziałania przemocy i widzę, że jest bezkarność sprawcy. Raz, że sędziowie nie stwarzają warunków, aby taka osoba uczestniczyła, ale nawet jak zgłoszą to nie ma konsekwencji. (…) Prosty przykład. (…) Podejmuje pan takie a także kroki i powinno to być jasno określone i na przykład, jeśli przerwie (terapie) to kara będzie odwieszona i ponosi pełne konsekwencje. U nas takiego czegoś w Polsce nie ma. Przynajmniej ja nie widzę tego w mieście (…). Miałem takie przypadki, była osoba zgłaszana przez sąd, ale konsekwencji nie było. To samo kuratorzy, nie mogą wywrzeć nacisku, że sprawca podjął leczenie.”

Cyt.: „To samo w zakładach zamkniętych jeśli podejmie leczenie i tam się napije to zostaje dyscyplinarnie wyrzucony z zakazem powrotu na terapię.”

Badani wymieniali również sposoby oddziaływań na sprawców przemocy, głównie wymieniane były formy psychologiczne, w tym najczęściej:

98

Cyt.: „Mogą być indywidualne spotkania, ale i tak, aby zmienić swoje zachowanie trzeba współpracować w grupie, aby wdrożyć te nowe zachowania trzeba to w grupie.”

Cyt.: “Grupy terapeutyczne, więzienie.”

Cyt.: „Jeżeli problemem jest alkohol to pomoc w leczeniu, motywowanie go do tego leczenia. (…) Sprawcy potrzebują świadomości, że mają problem, w naszym mieście był taki program adresowany to sprawców przemocy w rodzinie. Nazwiska osób, które uczestniczyły w tym programie nie pojawiają się w zgłoszeniach interwencji.”Cyt.: „Zapanowanie nad agresją które jest efektywne jeżeli osoby same się zgłaszają jest to kwestia czasu i monitorowanie sytuacji. Osoby uświadamiają sobie, że podstawą wejścia do danego programu jest przyznanie się, że jest się sprawcą przemocy. Wiele osób uświadamia sobie ich postępowanie i zaczyna pracować nad sobą.”

Cyt.: „Programy korekcyjne.”

Cyt.: „Coś prowadzi ośrodek interwencji kryzysowej to jest taki jeden jedyny program, ale on nie działa. Sprawcy nie przestają być sprawcami.”

Dla odpowiadających sama idea programów kierowanych do sprawców przemocy ma sens. Można jednak poddać w wątpliwość same programy, gdy sprawca uczestniczy we wszystkich zajęciach realizowanych w ramach programu i po jego zakończeniu nadal stosuje przemoc. Być może działania terapeuty nie zostały skierowane na zmianę postaw lub też zastosowany program był zbyt krótki:

Cyt.: „Myśmy mieli taki program 3 lata temu, ale nie mogliśmy zebrać grupy, chciał pomóc (…) z 10 osób w całym województwie były 2 odpowiedzi.”

Cyt.: „Jest sens organizowania tych programów, ale to zależy kto to organizuje, musi to być specjalista.”

Cyt.: „Sprawcy przemocy wracają do grup terapeutycznych i leczą się po 3-4 razy. Doskonale po jakimś czasie się w tych grupach odnajdują, wiedzą co to jest przemoc, jakie są jej formy, ale inaczej wychodzi to w ich życiu.”

Cyt.: „Uważamy, że mają sens. Będą tańsze dla budżetu Państwa aniżeli skazanie ich na karę ograniczenia wolności.”

Cyt.: „Z punktu widzenia sprawcy, przemoc fizyczna to wiadomo Niebieska Karta, Policja, ale przemoc psychiczna, która jest tak trudna do uchwycenia sprawca nie ma naprawdę motywacji, żeby coś z tym zrobić, on to widzi i ma tak silną satysfakcję z tego co zrobił, że on nie ma żadnej motywacji, aby coś z tym zrobić. Ma sens, ale to osoba musi bez nacisku sama chcieć coś zrobić.”

Cyt.: „Ktoś kto jest zadowolony z siebie będzie dzielił się radością, zakompleksiony

99

będzie dzielił się złością. Będąc w grupach przemocowych, będzie osoba, która nadal stosować będzie przemoc i to już kwestia rodziny co dalej tym zrobi czyli pomoc była pokazana, ale są też osoby, które radzą sobie i uświadamiają sobie, że były kiedyś ofiarą.”

Cyt.: „Powiem z doświadczenia, że mam mężczyznę po takim szkoleniu to trwało 6 tygodni, ale on nadal stosuje przemoc.”

W ostatnim pytaniu poprosiliśmy przedstawicieli instytucji działających w zakresie pomocy ofiarom i sprawcom przemocy o zrelacjonowanie sposobów informowania mieszkańców o prawach dotyczących przeciwdziałania przemocy. Respondenci wymienili następujące formy:

ustna, poradnik, Karta Praw, ulotka, Cyt.: „przy grupie wsparcia ja mam prezentację w Power Poincie, ale to już

w konkretnych pomocowych przypadkach”, Cyt.: „dosyć systematycznie staramy zamieszczać informacje w naszym

tygodniku o zmianach w prawie i o efektach działań policji.”

Cyt.: „Ofiara przemocy w rodzinie jak i sprawca w ramach pierwszej wizyty dzielnicowego otrzymuje pouczenie o sowich prawach w formie ulotki, gdzie są zawarte podstawowe elementy zarówno dla sprawcy jak i ofiary. Wcześniej zajmowaliśmy się tylko ofiarą, a w tej chwili nasze działania rozszerzyliśmy o profilaktyczno korekcyjne w stosunku do sprawcy przemocy w rodzinie i też otrzymuje taka ulotkę. Zawiadamiamy również te instytucje, z którymi współpracujemy: ośrodek pomocy społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie, często sąd rodziny, szkoły.

Cyt.: „W tej chwili zostały powołane lokalne zespoły interdyscyplinarne, działanie interdyscyplinarne ma wpływ na zachowanie całej rodziny. Dopóki problem przemocy był ukrywany, jakoś to trwało, natomiast teraz, jeżeli w takiej rodzinie pojawi się policjant, za jakiś czas

100

pracownik socjalny lub pedagog szkolny to zmienia się też świadomość.”

Cyt.: „Dosyć systematycznie staramy zamieszczać informacje w naszym tygodniku o zmianach w prawie i o efektach działań policji. Ofiara przemocy w rodzinie jak i sprawca w ramach pierwszej wizyty dzielnicowego otrzymuje pouczenie o sowich prawach w formie ulotki, gdzie są zawarte podstawowe elementy zarówno dla sprawcy jak i ofiary. Wcześniej zajmowaliśmy się tylko ofiarą, a w tej chwili nasze działania rozszerzyliśmy o profilaktyczno korekcyjne w stosunku do sprawcy przemocy w rodzinie i tez otrzymuje taka ulotkę. Zawiadamiamy również te instytucje, z którymi współpracujemy: ośrodek pomocy społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie, często sąd rodziny, szkoły.”

Cyt.: „W tej chwili zostały powołane lokalne zespoły interdyscyplinarne, działanie interdyscyplinarne mają wpływ na zachowanie całej rodziny. Dopóki problem przemocy był ukrywany, jakoś to trwało natomiast teraz, jeżeli w takiej rodzinie pojawi się policjant za jakiś czas pracownik socjalny lub pedagog szkolny, to zmienia się też świadomość.”

Cyt.: „W ramach programów mamy spotkania w szkołach dotyczące przemocy w rodzinie, agresji rówieśniczej.”

Cyt.: „Mamy takie cykle, mamy 8 szkół i w ramach spotkań z rodzicami przekazujemy ustnie informujemy. Informacja przekazana na spotkaniu, pewne informacje, uświadamiające.”

Cyt.: „Ja informuję ustnie bądź odsyłamy do innych instytucji w zależności od potrzeb osoby, która się do nas zgłosi.”

PODSUMOWANIE

Na podstawie przeprowadzonych 8 zogniskowanych wywiadów grupowych z przedstawicielami instytucji państwowych oraz organizacji

101

pozarządowych można przedstawić pewien obraz występowania zjawiska przemocy w województwie podlaskim: rośnie świadomość mieszkańców dotycząca zjawiska przemocy, duży

udział w tym zakresie mają ogólnopolskie kampanie, nie występują różnice w skali występowania zjawiska przemocy ze względu na rejonizację, według uczestników grup fokusowych najważniejszym problemem

w województwie podlaskim jest bezrobocie, najczęściej występuje przemoc psychiczna i fizyczna, potem

ekonomiczna a następnie seksualna, warte do realizacji są działania podnoszące świadomość dotyczącą

występowania przemocy, należy informować mieszkańców, czym jest przemoc psychiczna

i ekonomiczna, bo jest to obszar nadal im nieznany, pomoc udzielana ofiarom przemocy jest oceniana dobrze;

zauważalny jest brak finansów na organizację i funkcjonowanie między innymi: OIK, Domów Dziennej Pomocy czy domów dziecka,

instytucje dobrze się nawzajem znają, mają do siebie zaufanie, współpracują ze sobą, aby jak najlepiej nieść pomoc osobom, które się do nich zgłaszają,

niepokojąca jest przemoc ekonomiczna na terenach wiejskich oraz w rodzinach wielopokoleniowych, jak również zaniedbania, szczególnie na wsi, wobec starzejących się rodziców,

wśród liderów można zauważy niską znajomość zastosowania programu przeciwdziałania przemocy.

REKOMENDACJE

Na podstawie przeprowadzonych badań jakościowych można uszczegółowić następujące rekomendacje dotyczące działań w zakresie przeciwdziałania występowaniu zjawiska przemocy:

102

przeprowadzenie kampanii informacyjnej skierowanej do mieszkańców województwa podlaskiego, głównie w aspekcie przemocy ekonomicznej i psychicznej, ulepszenie przepływu informacji pomiędzy instytucjami poprzez organizowanie wspólnych spotkań na poziomie liderów społecznych z różnych powiatów. Dodatkowo stworzenie platformy internetowej w celu wymiany informacji, czy też wprowadzenie newslettera lub innej formy komunikacji dla liderów społecznych, by umożliwić przepływ wiadomości między poszczególnymi władzami (samorząd – województwo), organizowanie spotkań z liderami/osobami, którzy na co dzień zajmują się problemami przemocy, w celu analizy pozytywnych działań oraz przekazania dobrych praktyk, tworzenie indywidualnego programu świadomościowego w szczególności dla lekarzy pierwszego kontaktu, który uwrażliwiałby tę grupę zawodową i pokazywałby ścieżkę prawną do podjęcia stosownych kroków w obliczu kontaktu z osobą pokrzywdzoną, zaangażowanie społeczności lokalnej, a szczególne liderów społecznych, w kampanię medialną, inicjowanie działań edukacyjnych dla pracowników instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w zakresie uzyskiwania funduszy z konkursów czy programów współfinansowanych przez UE, wprowadzanie w szkołach większej liczby programów profilaktycznych z zakresu zwiększania tolerancji, uczenia akceptacji do „inności”, zwiększenie liczby programów skierowanych do ofiar i sprawców przemocy.

3. 3. ANALIZA BADAŃ ANKIETOWYCH CATI

W poniższym rozdziale omówione zostały szczegółowo wyniki badań przeprowadzonych wśród mieszkańców województwa podlaskiego na

103

temat przemocy w rodzinie. Badanie zostało zrealizowane techniką wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI) na reprezentatywnej próbie 850 dorosłych mieszkańców województwa. Rozdział zawiera trzy bloki tematyczne, dotyczące:

1. Określania skali zjawiska i przyczyn przemocy w rodzinie.2. Poznawania znajomości procedur postępowania w przypadku

występowania przemocy w rodzinie. 3. Określania postaw świadków przemocy w rodzinie.

Pierwsza część rozdziału zawiera informacje na temat wagi problemu, jakim jest przemoc w rodzinie, a także zasięgu jego występowania w województwie podlaskim. Następnie charakterystyce poddano przyczyny występowania przemocy w rodzinie. Zawarto również przykłady sytuacji, w których stosowanie przemocy mogłoby być społecznie usprawiedliwione. Opisano też osobiste doświadczenia respondentów z punktu widzenia ofiary lub sprawcy przemocy na podstawie gospodarstwa domowego, w którym występuje przemoc.

W części drugiej, są zawarte informację wskazujące instytucje działające w obszarze przeciwdziałania przemocy rozszerzone o skuteczność udzielanej lub oferowanej przez nich pomocy. W trzecim rozdziale znalazły się również wyniki dotyczące opinii na temat stosowania kar fizycznych wobec dzieci oraz wpływu tego zjawiska na ich rozwój.

Kolejna część zawiera analizę wyników badań (N = 850) odzwierciedlających postawy respondentów wobec zjawiska przemocy w rodzinie. Badanie pogłębiono o obraz przemocy widziany z perspektywy świadków.

OKREŚLENIE SKALI ZJAWISKA I PRZYCZYN PRZEMOCY W RODZINIE

Pierwsze zagadnienie przeprowadzonego badania wśród mieszkańców województwa podlaskiego, dotyczyło rozumienia i definiowania pojęcia przemocy.

104

WYKRES 9. ROZUMIENIE I DEFINIOWANIE PRZEMOCY (N=850)

działaniem z użyciem siły

krzywdzeniem ofiary przy pomocy oddziaływań psychologicznych np. poniżanie, wyśmiewanie, zawstydzanie

nieakceptowane działania w obszarze zachowań seksualnych

ograniczanie dostępu do pieniędzy, odbieranie zarobionych pieniędzy, zmuszanie do pożyczania

niezaspokajanie potrzeb fizycznych i emocjonalnych

zaniedbywanie (potrzeb dziecka)

inne

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

94,0%

65,3%

26,7%

18,5%

12,1%

23,4%

1,8%

Procent przekracza 100 ze względu na wielokrotność wyboru odpowiedzi


Zdecydowana większość badanych (94%) uważa, że przemoc jest działaniem z użyciem siły. Kolejną pod względem liczebności grupą (65,3%) są osoby, które za przemoc uważają krzywdzenie ofiary przy pomocy oddziaływań psychologicznych np. poniżania, wyśmiewania, zawstydzania. Jedynie 26,7% badanych twierdzi, że nieakceptowane działania w obszarze zachowań seksualnych to forma przemocy, a 23,4% respondentów za przemoc, wskazuje na zaniedbywanie potrzeb dziecka. Najmniej, bo 12,1% badanych osób jako przemoc traktuje niezaspokajanie potrzeb fizycznych i emocjonalnych.

105

WYKRES 10. ROZUMIENIE I DEFINIOWANIE PRZEMOCY Z UWZGLĘDNIENIEM PŁCI RESPONDENTÓW (N=850)

działaniem z użyciem siły

krzywdzeniem ofiary przy pomocy oddziaływań psychologicznych np. poniżanie, wyśmiewanie, zawstydzanie

nieakceptowane działania w obszarze zachowań seksualnych

ograniczanie dostępu do pieniędzy, odbieranie zarobionych pieniędzy, zmuszanie do pożyczania

niezaspokajanie potrzeb fizycznych i emocjonalnych

zaniedbywanie (potrzeb dziecka)

inne

% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

49.1%

33.8%

12.5%

8.9%

6.5%

13.9%

0,6%

44.9%

31.5%

14.2%

9.5%

5.6%

9.5%

1.2%

MężczyznaKobieta



Postrzeganie zjawiska przemocy jest różne w opinii kobiet i mężczyzn. Największe rozbieżności w jego definiowaniu można zauważyć w kwestii zaniedbywania potrzeb dziecka. O 4,4% kobiet więcej uważa, że jest to przemoc a nie zaniedbanie – w przeciwieństwie do mężczyzn. Ci (o 1,7%) traktują nieakceptowane przez partnera działania w sferze zachowań seksualnych jako przemoc.

Kolejnym tematem poruszanym w wywiadach z respondentami była społeczna waga, którą przypisują problemowi przemocy domowej mieszkańcy województwa.

Zapytano respondentów, jak często spotykają się ze zjawiskiem przemocy w rodzinie, w swoim otoczeniu oraz czy stanowi ona, ich zdaniem, problem społeczny.

106

WYKRES 11. CZĘSTOTLIWOŚĆ DOSTRZEGANIA ZJAWISKA PRZEMOCY W RODZINIE W SWOIM OTOCZENIU (N=850)

bardzo rzadko35.5%

rzadko38.5%

często13.9%

bardzo często4.0%

nie mam zdania8.1%


Okazuje się, że 74% ankietowanych bardzo rzadko lub rzadko styka się z przemocą w najbliższym otoczeniu. Niepokojący wydaje się fakt, że aż 17,9% badanych często spotyka się z przemocą, w tym 4% – bardzo często (wykres 11). Niemal co dziesiąty z respondentów twierdzi, że nie ma zdania na ten temat, czyli można przypuszczać, iż nie zna problemu przemocy w rodzinie.

W przypadku opinii na temat częstotliwości występowania zjawiska przemocy jako problemu społecznego prawie dwie trzecie osób biorących udział w badaniu uważa, że ten problem jest często spotykany w województwie podlaskim. Zdaniem 14,7% ankietowanych przemoc w rodzinie to problem rzadko spotykany, a 2,9% z nich widzi ten problem jako występujący incydentalnie (wykres 12).

WYKRES 12. POSTRZEGANIE ZJAWISKA PRZEMOCY W RODZINIE JAKO PROBLEMU SPOŁECZNEGO (N=850)

107

tak, bardzo często17.6%

tak, często46.8%

tak, rzadko14.7%

tak, bardzo rzadko2.9%

nie spotykam się z tym

problemem9.1%

nie mam zdania8.8%


Największa część respondentów (46,2%) nie wyraziła swojej opinii na temat wzrostu stosowania przemocy w najbliższym otoczeniu (społeczności lokalnej/ mieście/osiedlu) stwierdzając, że nie ma zdania na ten temat. Prawie jedna trzecia badanych zauważyła wzrost występowania przemocy w swoim środowisku. Natomiast jedna czwarta ankietowanych nie dostrzegła jej eskalacji (wykres 13).

WYKRES 13. SKALA STOSOWANIA PRZEMOCY W NAJBLIŻSZYM OTOCZENIU W OPINII BADANYCH (N=850)

zdecydowanie nie5,9%

raczej nie18,9%

nie mam zadania 46,2%

raczej tak22,5%

zdecydowanie tak6,5%


Zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu (67,9%) wyraża opinię, iż sygnałem mówiącym, o tym że w danej rodzinie może być stosowana przemoc są krzyki i skargi. W następnej kolejności

108

wskazują sytuację zaniedbywania dziecka przez rodzinę. Jedna piąta odpowiadających na pytania widzi zależność między problemami z uzależnieniami a istnieniem aktów przemocy w rodzinie.

WYKRES 14. SPOSOBY ROZPOZNAWANIA STOSOWANIA PRZEMOCY W RODZINIE (N=850)

Inne

Problemy z uzależnieniami

Problemy dziecka w szkole

Ślady uszkodzeń ciała

Zaniedbane dzieci

Słychać krzyki, skargi

11.4%

20.1%

31.4%

33.6%

48.8%

67.9%



Z informacji uzyskanych w drodze badania wynika, że zdecydowana większość respondentów (77,1%) nigdy nie spotkała się z określeniem przemocy ekonomicznej. Wśród osób deklarujących, znajomość omawianego pojęcia, największa część rozumie je jako zabieranie pieniędzy (60,5%) oraz ograniczenie dostępu do nich (44,1%). Według 15,9% badanych przemoc ekonomiczna polega na zmuszaniu do żebrania, 18,5% uważa, że jest to nie dopuszczenie do podjęcia pracy zarobkowej oraz odbieranie pieniędzy uzyskanych z prezentów np. urodzin, komunii (wykres 15).

109

WYKRES 15. ROZUMIENIE POJĘCIA PRZEMOCY EKONOMICZNEJ (N=850)

Nie spotkałem się z tym pojęciem

Zabieranie pieniędzy

Uzależnienie finansowe od partnera

Ograniczenie dostępu do pieniędzy

Odbieranie zarobionych pieniędzy

Zmuszanie do pożyczania pieniędzy

Nie dopuszczanie do podjęcia pracy zarobkowej

Odbieranie pieniędzy uzyskanych z prezentów np. urodziny, komunia

Zmuszanie do żebrania

Inne

0% 20% 40% 60% 80% 100%

77.1%

60.5%

35.4%

44.1%

36.9%

22.6%

18.5%

18.5%

15.9%

17.4%



Kolejnym obszarem analizy było zdefiniowanie ofiary oraz wskazanie, kto jest sprawcą przemocy w rodzinie. Analizując uzyskane wyniki można zauważyć, iż grupą najczęściej doświadczającą przemocy są kobiety – 80,4% a następnie dzieci – 76%. Kolejno jako doświadczających przemocy wskazywano osoby starsze i mężczyzn (po 10,2%) oraz osoby niepełnosprawne (4%).

WYKRES 16. OSOBY DOZNAJĄCE PRZEMOCY W RODZINIE W OPINII BADANYCH (N=850)

110

osoby niepełnosprawne

mężczyźni

osoby starsze

dzieci

kobiety

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

4.0%

10.2%

10.2%

76.0%

80.4%



Najwięcej respondentów uważa, że osoby stosujące przemoc w rodzinie to mężowie (83,2%). W następnej kolejności, jako sprawców przemocy w rodzinie, wskazano ojców (67,3%) i konkubentów (34,7%). Najmniej osób (2,4%) wymieniło osoby starsze jako te, które najczęściej stosują przemoc w rodzinie.

WYKRES 17. OSOBY NAJCZĘŚCIEJ STOSUJĄCE PRZEMOC W RODZINIE (N=850)

osoby starsze

córka

konkubina

syn

żona

matka

konkubent

ojciec

mąż

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

2.4%

4.7%

4.8%

11.5%

12.8%

15.8%

34.7%

67.3%

83.2%



111

Główną przyczyną występowania przemocy jest alkohol (86,9%), a w następnej kolejności zła sytuacja materialna (62,9%). Najmniej osób wyraża opinie, że czynnikami skłaniającymi do stosowania przemocy są: potrzeba zaznaczenia dominującej pozycji w rodzinie (3,3%) oraz stereotypy (2,5%).

WYKRES 18. GŁÓWNE PRZYCZYNY PRZEMOCY W RODZINIE (N=850)

inne uzależnienia

stereotypy

potrzeba zaznaczenia dominującej pozycji w rodzinie

nieumiejętność porozumienia się

inne

nieumiejętność rozwiązywania sytuacji konfliktowych

przykłady agresywnych zachowań w rodzinie

niezaradność życiowa

bezradność

zaburzenia psychiczne

narkotyki

zła sytuacja materialna

alkohol

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

0.2%

2.5%

3.3%

9.2%

9.3%

10.1%

11.9%

12.0%

12.8%

12.8%

20.2%

62.9%

86.9%



Kolejną kwestią poruszaną w ankiecie były zagadnienia dotyczące opinii mieszkańców województwa podlaskiego na temat rodzajów przemocy najczęściej występujących w rodzinach. Badani głównie

112

wskazywali na przemoc fizyczną (61,2%). Ponad jedna trzecia respondentów uznała, że najczęściej w rodzinach dochodzi do przemocy psychicznej. Najmniejszy odsetek badanych stanowili ci, którzy wskazali przemoc ekonomiczną - 1,6%, zaniedbanie – 1,2% i przemoc seksualną – 0,4% jako rodzaj przemocy zdarzający się najczęściej (wykres 19).

WYKRES 19. RODZAJ STOSOWANEJ PRZEMOCY (N=850)

fizyczna61.2%

psychiczna35.6%

ekonomiczna1.6%

seksualna0.4%

zaniedbanie1.2%


Kolejnym zagadnieniem poruszanym w wywiadach były sytuacje, w których stosowanie przemocy mogłoby zostać społecznie usprawiedliwione. Jak wynika z badania, według 95% respondentów nie ma uzasadnienia dla takich czynów. Stosowanie agresji i przemocy wobec dzieci jest zwyczajowo i społecznie usprawiedliwione w opinii 2% badanych. Na pozostałe pytania zawarte w kafeterii odpowiedział 1% respondentów:

Cyt.: „w domu wobec współmałżonka”, Cyt.: „w szkole w celu ukształtowania własnej pozycji”, Cyt.: „wobec zwierząt”, Cyt.: „w pracy wobec podwładnych”, Cyt.: „w pracy wobec współpracowników”, Cyt.: „w różnych układach i relacjach społecznych by

zamanifestować swą władzę i siłę”.

Badanie miało również na celu określenie z jakiego rodzaju przemocą i jak często spotykają się osobiście mieszkańcy naszego regionu. W

113

pierwszej kolejności zapytano ankietowanym, czy kiedykolwiek zdarzyło im się doświadczyć którejkolwiek z form przemocy w rodzinie (psychicznej, ekonomicznej, fizycznej, seksualnej), a jeśli tak, to z jaką częstotliwością. Następnie pytano, czy zdarzyło się respondentom kiedykolwiek stosować jakąś formę przemocy w rodzinie. Uzyskane deklaracje wymagały od badanych przyznania się do bycia ofiarą lub sprawcą przemocy w rodzinie. Mimo postępujących zmian w nastawieniu ludzi do tego problemu wciąż jednak jest to temat delikatny, drażliwy i wstydliwy. Potwierdzają to wyniki odpowiedzi, których szczegółowe zestawienie zaprezentowano w tabeli 11.

TABELA 11. FORMY PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ CZĘSTOTLIWOŚĆ ICH WYSTĘPOWANIA (N=850)

Rodzaj przemocy

Nie zdarzyło

się

Zdarzyło sięogółe

m:

W tym:

Zdarza się to kilka

razy w tygodni

u

Zdarza się to kilka razy w

miesiącu


razy w roku

Zdarzyło się to kilka razy

Zdarzyło się to tylko

raz

Przemoc seksualna

99,6% 0,4% 0,3% 0,0% 0,1% 0,0% 0,0%

Przemoc ekonomicz

na

97,8% 2,2% 0,8% 0,2% 0,5% 0,6% 0,1%

Przemoc fizyczna

90,8% 9,2% 1,8% 0,7% 1,3% 4,0% 1,4%

Przemoc psychiczn

a

87,4% 12,6% 1,6% 1,6% 2,5% 5,6% 1,3%


Do bycia ofiarą przemocy w rodzinie przyznaje się 16,1% badanych mieszkańców województwa podlaskiego (ofiara przemocy miała możliwość wskazania od jednej do czterech form przemocy spośród wskazanych w tabeli 11). Wyniki badania pokazują, że respondenci najczęściej doświadczają przemocy psychicznej, a najmniej przemocy seksualnej.

Największa grupa osób określiła, że zdarzyło się kilka razy w życiu być obiektem przemocy w rodzinie (przemoc: psychiczna - 5,6%, fizyczna - 4,0%, ekonomiczna (0,6%). Przy przemocy seksualnej najwięcej

114

respondentów mówiło, że zdarza się to kilka razy w tygodniu (0,3% odpowiedzi).

Biorąc pod uwagę tylko respondentów przyznających się do bycia ofiarą przemocy zauważamy, że najwięcej z nich (9,7%) zamieszkuje powiat suwalski oraz miasto grodzkie Białystok (9,2%). Kolejnymi miejscami, w których ofiary przemocy występują dość często na tle innych powiatów województwa podlaskiego są: hajnowski (8,7%) i augustowski (7,2%). Natomiast w powiatach grajewskim, łomżyńskim i mieście grodzkim Łomża najmniej osób doświadcza przemocy, po 3,4% wskazań w każdym z nich.

RYSUNEK 2. OSOBY DOZNAJĄCE PRZEMOCY W RODZINIE NA PODSTAWIE POWIATÓW W WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO


115

Kobiety nieco częściej niż mężczyźni padają ofiarą przemocy. Warto przyjrzeć się bliżej uzyskanym wynikom. Największe rozbieżności, o 2,2% zauważamy w przypadku stosowania przemocy psychicznej w stosunku do kobiet. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje wykres 20.

WYKRES 20. DOŚWIADCZANIE FORMY PRZEMOCY W RODZINIE Z UWZGLĘDNIENIEM PŁCI RESPONDENTA (Nk=435; Nm=415)

Przemoc psychiczna Przemoc fizyczna Przemoc ekonomiczna Przemoc seksualna0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8% 7.4%

4.9%

1.5%

0.4%

5.2%

4,3%

0.7%0.0%

Kobieta

Mężczyzna


Analizując uzyskane wyniki można stwierdzić, iż doświadczanie przemocy jest ściśle związane z wiekiem respondenta. Najliczniejszą grupę poszkodowanych stanowią osoby w wieku od 65 i więcej lat (2,1%). Najmniej poszkodowanych jest zaś w grupie wiekowej od 60 do 64 lat (0,2%).

WYKRES 21. DOŚWIADCZANIE PRZEMOCY W RODZINIE Z UWZGLĘDNIENIEM WIEKU RESPONDENTÓW (N=107)

116

18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65 i więcej

0.0%

0.5%

1.0%

1.5%

2.0%

2.5%

1.1%

1.4%1.3%

1.9%

1.1%

0.6%

1.4% 1.5%

0.2%

2.1%


W tabeli 12 zaprezentowano zestawienie odpowiedzi respondentów doświadczających poszczególnych form przemocy w rodzinie z podziałem na grupy wiekowe.

TABELA 12. DOŚWIDCZANIE FORMY PRZEMOCY W RODZINIE Z UWZGLĘDNIENIEM WIEKU RESPONDENTÓW (N=137)

Wiek respondent

ówPrzemoc

psychicznaPrzemoc

ekonomicznaPrzemocfizyczna

Przemocseksualna

18-24 1,1% 0,1% 0,6% 0%25-29 1,4% 0% 1,1% 0%30-34 1,3% 0,2% 1,2% 0,3%

35-39 1,9% 0% 0,9% 0%40-44 1,1% 0% 0,8% 0%45-49 0,6% 0,2% 0,4% 0%50-54 1,4% 0,8% 1,4% 0,1%

55-59 1,5% 0,1% 0,9% 0%60-64 0,2% 0% 0,6% 0%

65 i więcej 2,1% 0,7% 1,3% 0%

Ogółem 12,6% 2,2% 9,2% 0,4%


Z danych zawartych w tabeli wynika, że w największym stopniu przemocy psychicznej doświadczają osoby znajdujące się w wieku powyżej 65 lat. Przemoc fizyczna głównie dotyka osoby mające od 50 do 54 lata (1,4%), natomiast przemoc seksualna najczęściej spotyka respondentów w

117

przedziale wiekowym od 30 do 34 lata – 0,3% oraz od 50 do 54 lata – 0,1%.

Z analizy otrzymanych danych wynika, że przemocy w rodzinie w jakiejkolwiek formie najczęściej doświadczają osoby z wykształceniem średnim – 8,3% oraz podstawowym – 6,9%, a najrzadziej z zasadniczym zawodowym - 4,2%.

TABELA 13. DANE ZWIĄZANE Z DOŚWIADCZANIEM PRZEMOCY PSYCHICZNEJ Z UWZGLĘDNIENIEM PŁCI RESPONDENTA (Nk=63; Nm=44)

Płeć ogółemZdarza się

to kilka razy w

tygodniu


razy w miesiąc

u


razy w roku


Zdarzyło się to tylko raz

Kobieta 7,4% 1,1%

1,1%

1,4%

3,4%

0,4%

Mężczyzna

5,2% 0,5% 0,5% 1,1% 2,2% 0,9%


W przypadku najczęściej występującej formy przemocy w rodzinie czyli psychicznej, ofiarą było 7,4% kobiet i 5,2% mężczyzn (tabela 13). Dla 3,3% kobiet i 2,2% mężczyzn zdarzyło się kilka razy być jej ofiarami. O tym, że przemoc ta miała charakter incydentalny mówiło jedynie 0,4% kobiet i 0,9% mężczyzn. Doświadczanie przemocy psychicznej, więcej niż raz, deklaruje 7% kobiet i 4,3% mężczyzn.

Ludziom z reguły trudno jest przyznać się do bycia ofiarą przemocy w rodzinie, ale jeszcze trudniej do bycia sprawcą. Spośród osób objętych badaniem część nie identyfikowała swojego zachowania jako przemocy. Mimo zapewnień o poufności badania respondenci obawiali się ewentualnych konsekwencji w związku z przyznaniem się do bycia oprawcą lub bagatelizowali problem. Szczegółowe zestawienie deklaracji badanych prezentuje tabela 14.

118

TABELA 14. DANE DOTYCZĄCE STOSOWANIA FORMY PRZEMOCY W RODZINIE (N=850)

Rodzaj przemoc

y

Nie zdarzyło się

Ogółem:

W tym:Zdarza się to kilka

razy w tygodni

u


razy w miesią

cu


razy w roku


Zdarzyło się to

tylko raz

Przemoc seksualna 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0%Przemoc ekonomic

zna99,8% 0,2% 0% 0,1% 0% 0,1% 0%

Przemoc psychiczn

a97,5% 2,5% 0,2% 0,4% 0,4% 1,1% 0,4%

Przemoc fizyczna 96,8% 3,2% 0,1% 0,2% 0,5% 2% 0,4%


Odsetek osób, które przyznały się do bycia sprawcą przemocy w rodzinie wyniósł – 5,1%. Wynika to z faktu, że sprawca przemocy miał możliwość wskazania więcej niż jednej formy jej stosowania spośród wskazanych powyżej.

Najwięcej osób mówiło o zachowaniach spełniających kryteria przemocy fizycznej (3,2%). Nieco mniej ankietowanych przyznało się do używania przemocy psychicznej wobec członków rodziny (2,5%). Żadna z osób biorących udział w badaniu nie przyznała się do sprawstwa przemocy seksualnej.

Biorąc pod uwagę tylko respondentów, którzy przyznali się do bycia sprawcą przemocy okazuje się, że najwięcej z nich (16,3%) zamieszkuje

119

powiat siemiatycki. Kolejne powiaty, w których występowali sprawcy przemocy to: bielski (14,3%) oraz sokólski (12,2%). Na uwagę zasługuje fakt, że żadna z osób z powiatu grajewskiego i łomżyńskiego nie przyznała się do bycia sprawcą przemocy (rysunek 3).

RYSUNEK 3. OSOBY STOSUJĄCE PRZEMOC W RODZINIE NA PODSTAWIE POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO

120


Rozmiar stosowanej przemocy w rodzinie w odniesieniu do poszczególnych grup wiekowych sprawców jest różny . Wyniki badań pokazują, że największą grupę sprawców stanowią osoby będące w przedziale wiekowych 50 – 54 lata (0,7%) oraz 40 – 44 lata (0,5%). Szczegółowe zestawienie odpowiedzi przedstawia wykres 22. Żadna z badanych osób znajdujących się w przedziale wiekowym 45 – 49 lat nie przyznała się do stosowania przemocy w rodzinie.

WYKRES 22. OSOBY STOSUJĄCE PRZEMOC W RODZINIE NA TERENIE WOJ. PODLASKIEGO Z UWZGLĘDNIENIEM GRUP WIEKOWYCH (N=43)

18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65 i więcej

0.0%

0.1%

0.2%

0.3%

0.4%

0.5%

0.6%

0.7%

0.8%

0.4%

0.2% 0.2%

0.4%

0.5%

0.0%

0.7%

0.2% 0.2%

0.4%


Wśród ogółu osób, które przyznały się do sprawstwa przemocy w rodzinie widoczny jest istotnie wyższy odsetek osób legitymujących się wykształceniem średnim i wyższym (po 1,8%). Najmniejszy procent stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (0,7%).

WYKRES 23. OSOBY STOSUJĄCE PRZEMOC W RODZINIE NA TERENIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Z UWZGLĘDNIENIEM WYKSZTAŁCENIA

(N=43)

121

podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe0.0%

0.2%

0.4%

0.6%

0.8%

1.0%

1.2%

1.4%

1.6%

1.8%

2.0%

1.6%

0.7%

1.8% 1.8%


Biorąc pod uwagę doświadczenia profesjonalistów, jak również deklaracje pośrednich kontaktów z tego typu przypadkami, można śmiało mówić o niepełnych wynikach.

Poniżej przedstawiamy główne, przypuszczalne przyczyny niedoszacowania: niski poziom świadomości społeczeństwa dotyczący definiowania

zjawiska przemocy, brak umiejętności identyfikowania zachowań nagannych i właściwej

ich oceny, skłonność do bagatelizowania zjawiska przy choćby jednorazowych

zachowaniach, bądź „mniej radykalnych formach” przejawiania się przemocy,

wstyd/obawa przed ujawnieniem/konsekwencjami, relatywizowanie sytuacji, wypieranie zdarzeń z przeszłości.

Okazuje się, że jedynie 37% respondentów, doświadczających zjawiska przemocy w rodzinie, wzywa pomoc. Korzystanie z niej częściej deklarują kobiety niż mężczyźni (40,6% wobec 31,4%). Prawie połowa badanych źle ocenia instytucje, do których zwracali się o pomoc w sytuacji

122

zagrożenia. Jedna trzecia badanych ma na ten temat odmienne zdanie, a 16,2% wybrało odpowiedź „ani dobrze ani źle”.

WYKRES 24. OCENA SPOSOBU POMOCY ŚWIADCZONEJ PRZEZ INSTYTUCJE (N=850)

Bardzo źle21.6%

Raczej źle24.3%

Ani dobrze ani źle16.2%

Raczej dobrze29.7%

Bardzo dobrze8.1%


OKREŚLENIE ZNAJOMOŚCI PROCEDUR POSTĘPOWANIA W PRZYPADKU WYSTĘPOWANIA PRZEMOCY W RODZINIE

Ważną kwestią, jaką należy poruszyć przy omawianiu zjawiska przemocy domowej jest znajomość przez respondentów instytucji udzielających wsparcia osobom doświadczającym przemocy. Z uzyskanych danych wynika, że prawie 72% badanych nie posiada wiedzy na temat takich placówek.

Osoby biorące udział w ankiecie poproszone zostały o określenie źródła, skąd czerpią informacje na temat instytucji, których działania związane są z zapobieganiem i zwalczaniem przemocy w rodzinie. Uzyskane dane przedstawia poniższy wykres.

WYKRES 25. ŹRÓDŁA INFORMACJI NA TEMAT INSTYTUCJI ŚWIADCZĄCYCH POMOC W SYTUACJI WYSTĄPIENIA PRZEMOCY (N=850)

123

Instytucje pomocowe

Bezpłatnych infolinii

Radio

Poprzez ogłoszenia gabloty/plakaty

Rodzina

Internet

TV Lokalna

Znajomi

Inne

Prasa lokalna

Telewizja publiczna

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%

3.7%

4.6%

5.4%

5.8%

8.3%

15.8%

19.9%

21.6%

21.6%

30.7%

34.4%



Najwięcej, bo około jedna trzecia badanych zadeklarowała, iż informacje o funkcjonujących instytucjach świadczących pomoc w sytuacji wystąpienia przemocy uzyskała z telewizji publicznej i prasy lokalnej. Nieco mniejszą grupę, bo około 20% stanowili ci, którzy dowiedzieli się o istnieniu takich placówek od znajomych i z telewizji lokalnej. W świetle zestawionych wyników, respondenci najrzadziej tego typu informacji szukali w radiu (5,4%), dzwoniąc na bezpłatne infolinie (4,6%) oraz bezpośrednio w instytucjach pomocowych (3,7%).

Zapytaliśmy ankietowanych, do których instytucji/osób zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy oraz pomaganiem rodzinom z przemocą mają zaufanie. Ponad połowa badanych obdarza wiarą swoją rodzinę. Nieco mniej (44%) powierza swoje problemy policji. Najmniejszym zaufaniem respondenci darzą: kuratorów sądowych lub społecznych (4,1%), lekarzy rodzinnych (3,3%) oraz przedstawicieli miejskich lub gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (2,5%).

124

WYKRES 26. INSTYTUCJE I OSOBY CIESZĄCE SIĘ NAJWIĘKSZYM ZAUFANIEM RODZIN DOTKNIĘTYCH PRZEMOCĄ (N=850)

Przedstawiciel miejskiej lub gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych

Lekarz rodzinny

Kurator sądowy lub społeczny

Przedstawiciel poradni odwykowej

Przedstawiciel sądu np. sędzia

Straż Miejska

Pracownicy miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznej

Inne

Przedstawiciel organizacji pozarządowej PCK, Caritas

Terapeuta/psycholog

Pracownik socjalny

Znajomi/sąsiedzi

Policja

Rodzina

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%2.5%3.3%4.1%4.6%5.4%

6.6%7.1%7.9%

9.5%16.2%16.6%

20.3%44.0%

52.3%



Opinie mieszkańców województwa podlaskiego dotyczące służb/instytucji udzielających pomocy osobom doznającym przemocy są dość zróżnicowane. Najczęściej wskazywana była policja (39,4%), a następnie rodzina (23,2%). Najrzadziej pomocy według respondentów udzielali: członkowie komisji rozwiązywania problemów alkoholowych i poradni odwykowej (po 0,4%), lekarz rodzinny (0,8%), kurator sądowy lub społeczny oraz reprezentant sądu np. sędzia (po 1,2%).

WYKRES 27. INSTYTUCJE NAJCZĘŚCIEJ UDZIELAJĄCE POMOCY OSOBOM DOŚWIADCZAJĄCYM PRZEMOCY (N=850)

125

Znajomi/s

ąsied

zi

Rodzina

Pracownicy

miejsk

iego lu

b gminnego

ośrodka

pomocy ...

Kurator są

dowy lub sp

ołeczny

Policja

Lekarz

rodzin

ny

Terapeuta/

psycholog

Przedsta

wiciel miej

sko lu

b gminnej k

omisji ro

związ

ywan

ia...

Pracownik s

ocjalny

Przedsta

wiciel s

ądu np. sędzia

Przedsta

wiciel p

oradni o

dwykowej

Przedsta

wiciel o

rganiza

cji pozar

ządowej P

CK, Cari

tasInne

05

1015202530354045

5.8

23.2

4.61.2

39.4

0,86.6

0,45.4

1.2 0,43.3

7.5


W przedmiotowym badaniu dokonano oceny instytucji/służb/osób na pomoc których może liczyć ofiara przemocy w rodzinie. Wyniki badania pokazały, że najczęściej poszkodowana osoba zwraca się o wsparcie do rodziny (72,9%) oraz terapeuty/psychologa (68,8%). Natomiast ponad dwie trzecie respondentów uważa, że skutecznej pomocy może udzielić ofiarom głównie policja. Wysoki procent wskazań odnotowujemy również w przypadku: pracownika socjalnego powiatowego centrum pomocy rodzinie (62,6%), członka miejskiej lub gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (63,3%) oraz pracownika miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznej (60,4%). Fakt ten świadczyć może, że w naszym województwie są to zawody o wysokim stopniu zaufania społecznego. Najmniejszym zaś zaufaniem respondenci obdarzają radnych lub sołtysów. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje tabela 15.

TABELA 15. INSTYTUCJE NA KTÓRE MOŻE LICZYĆ OFIARA PRZEMOCY W RODZINIE (N=850)

Zdecydowanie i raczej

tak

W umiarkowanym stopniu


nie

126

Radny / Sołtys 35,2% 15,5% 49,3%

Lekarz rodzinny 46,0% 15,4% 38,6%Straż Miejska 47,6% 16,0% 36,4%Kurator sądowy lub społeczny 48,0% 14,4% 37,6%Przedstawiciel sądu np. sędzia 48,6% 16,0% 35,4%Znajomi/sąsiedzi 51,3% 20,2% 28,5%Pracownicy miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznej 60,4% 13,6% 26,0%Przedstawiciel poradni odwykowej

62,2% 14,7% 23,1%Pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie 62,6% 15,2% 22,2%Przedstawiciel miejsko lub gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych

63,3% 13,8% 22,9%

Przedstawiciel organizacji pozarządowej PCK, Caritas 64,7% 13,8% 78,5%

Policja64,8% 15,1% 20,1%

Terapeuta/psycholog68,8% 12,1% 19,1%

Rodzina72,9% 14,0% 13,1%


Analiza wyników badania dowodzi, iż najczęstszymi przyczynami nie zgłoszenia doznanej przemocy właściwym służbom lub instytucjom jest strach lub lęk (70,8%) oraz wstyd (65,4%). Prawie co piąty badany stwierdził, że ofiary kierują się przeświadczeniem o nieskuteczności działań służb/instytucji, stąd wynikający ich brak reakcji. Warto zauważyć, że co ósma osoba biorąca udział w badaniu (13,3%) jest zdania, że ofiary przemocy przed szukaniem pomocy powstrzymuje brak zaufania do policji, systemu sądownictwa oraz służb socjalnych.

WYKRES 28. PRZYCZYNY POWSTRZYMANIA SIĘ OFIARY PRZEMOCY OD ZGŁOSZENIA FAKTU STOSOWANIA WOBEC NIEJ PRZEMOCY (N=850)

127

poczucie odpowiedzialności za stosowaną wobec nich przemoc

nieznajomość procedur

zależność ekonomiczna ofiar

brak zaufania do policji, systemu sądownictwa oraz służb socjalnych

przeświadczenie o nieskuteczności działań służb/instytucji

wstyd

strach/lęk

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

6.8%

7.6%

8.1%

13.3%

21.3%

65.4%

70.8%



Większość osób, biorących udział w badaniu, źle ocenia skuteczność oferowanej i udzielanej pomocy przez poszczególne instytucje działające na rzecz osób doświadczających przemocy w rodzinie. Działanie tych służb jest efektywne jedynie według opinii jednej trzeciej ankietowanych.

Porównując odpowiedzi respondentów i respondentek, nie zauważamy większych różnic. Wśród osób o negatywnym nastawieniu do skuteczności pomocy większość stanowią mieszkańcy wsi - 51%, miast zaś - 40%.

WYKRES 29. OCENA SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ SŁUŻB/INSTYTUCJI PODEJMOWANYCH W RAMACH ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY

W RODZINIE (N=850)

128

bardzo dobrze1.8%

dobrze18.8%

źle34.7%

bardzo źle6.4%

nie mam zdania38.4%


By skutecznie przeciwdziałać przemocy w rodzinie istotna jest znajomość i świadomość mieszkańców województwa w zakresie dostępnych rozwiązań prawnych z tego obszaru, tj.:

procedur „Niebieskiej Karty” – jedynie 29% badanych słyszało o tej procedurze,

programów realizowanych na rzecz przeciwdziałania przemocy – znajomość tych programów deklaruje tylko 25% ankietowanych,

programów korygujących dla sprawców przemocy – słyszał o nich co piętnasty respondent.

Według opinii większości mieszkańców województwa podlaskiego (wykres 30) sposobem na podniesienie skuteczności zapobiegania przemocy w rodzinie jest izolacja sprawcy (66,2%). Do najskuteczniejszych metod w walce z tym problemem ankietowani zaliczają: psychologiczne wsparcie osoby doznającej przemocy (41,1%), zapewnienie schronienia osobie doznającej przemocy (26,6%) oraz działania profilaktyczne i edukacyjne (24,6%).

WYKRES 30. SPOSOBY PODNOSZENIA SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ ZAPOBIEGAJĄCYCH PRZEMOCY W RODZINIE (N=850)

129

inne

Praca zespołów interdyscyplinarnych (praca specjalistów w zespole)

praca zespołów interdyscyplinarnych

programy korekcyjno - edukacyjne dla sprawców przemocy

działania profilaktyczne i edukacyjne

zapewnienie schronienia osobie doznającej przemocy

psychologiczne wsparcie osoby doznającej przemocy

izolacja sprawcy

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

10.5%

10.6%

16.2%

20.8%

24.6%

26.6%

41.1%

66.2%



Kolejny blok pytań dotyczył zagadnień związanych z opiniami na temat stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Celem określenia stopnia tolerancji dla tego typu zachowań postawiono pytanie: czy można wychować dziecko bez bicia? Twierdząco odpowiedziała na nie zdecydowana większość badanych (87,8%).

Podobnie jak w innych kwestiach odpowiedzi znacząco różnicuje wiek badanych. Najwięcej respondentów optujących za niestosowaniem kar cielesnych wobec dzieci to najmłodsi (25%) oraz najstarsi mieszkańcy województwa podlaskiego (22%). Różnice te wynikają z innych doświadczeń na poszczególnych etapach życia badanych. Osoby w wieku od 18 do 29 lat mają większą styczność z rodzicami wychowującymi małoletnie dzieci, bądź też sami są młodymi rodzicami.

WYKRES 31. MOŻLIWOŚĆ WYCHOWANIA DZIECKA BEZ BICIA W OPINII RESPONDENTÓW (N=850)

130

18-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65 i więcej

% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

93%

91%

87%

96%

91%

94%

82%

87%

84%

79%

6%

8%

9%

3%

7%

4%

15%

10%

12%

12%

1%

1%

4%

1%

1%

1%

2%

3%

4%

9%


Kolejne stwierdzenie, do którego mieli odnieść się respondenci, dotyczyło wpływu doświadczania przemocy przez dzieci w późniejszym etapie ich życia. Prawie trzy czwarte ankietowanych (73,9%) uważa, że istnieje taki związek. Według nich dziecko, które doznaje przemocy w rodzinie bywa w szkole częściej agresywne od innych dzieci. Natomiast 6,6% uważa, że nie istnieje taki związek, a 7,1% nie ma na ten temat zdania (wykres 32).

WYKRES 32. AGRESJA DZIECI W SZKOLE Z UWZGLĘDNIENIEM DOŚWIADCZANEJ PRZEMOCY W RODZINIE

tak73.9%

nie6.6%

nie wiem7.1%

tak i nie12.5%


131

Większość badanych mieszkańców województwa podlaskiego (77,5%) cechuje przekonanie, że przemoc może powtarzać się w następnych pokoleniach, a 79,7% badanych zgodziło się ze stwierdzeniem, że najbliższe środowisko może być czynnikiem, który wpływa w znacznym stopniu na występowanie przemocy.

WYKRES 33. OPINIA NA TEMAT WPŁYWU NAJBLIŻSZEGO ŚRODOWISKA/OTOCZENIA JAKO CZYNNIKA WPŁYWAJĄCEGO W ZNACZNYM

STOPNIU NA WYSTĘPOWANIE PRZEMOCY (N=850)

Zdecydowanie nie3.5% Raczej nie

4.5%Nie mam zadania

12.2%

Raczej tak38.2%

Zdecydowanie tak41.5%


OKREŚLENIE POSTAW ŚWIADKÓW PRZEMOCY W RODZINIE

Celem badania było również pokazanie kategorii społecznych zarówno szczególnie dystansujących się, jak i potencjalnie zaangażowanych w przeciwdziałanie przemocy. Co więcej pomiar stopnia zaangażowania w minimalizację zjawiska przemocy był także próbą oszacowania społecznej odpowiedzialności mieszkańców województwa podlaskiego. Podłoże postaw wobec faktu przemocy - pasywnych bądź aktywnych, zdecydowano się wyjaśnić przy

132

pomocy trzech podstawowych zmiennych: wieku, płci oraz miejsca zamieszkania respondentów.

W przedmiotowym badaniu chcieliśmy zobrazować zjawisko przemocy domowej widzianej również z pozycji obserwatora czy świadka. Interesowało nas zagadnienie, jak problem przemocy w swoim otoczeniu postrzegają mieszkańcy województwa podlaskiego.

Jedna czwarta spośród badanych była świadkiem przemocy domowej. Można z tego wnioskować, że respondenci nie mieli wątpliwości, czym jest przemoc w rodzinie z uwzględnieniem różnic występujących między nimi w jej określaniu i opisywaniu. Do bycia świadkiem przemocy domowej przyznają się w zbliżonym stopniu mężczyźni jak i kobiety, natomiast więcej respondentów pochodzi z miasta niż ze wsi.

W grupie badanych świadków przemocy 74,9% deklaruję, że próbowali udzielić pomocy, 20,9% nigdy jej nie oferowało, a 4,2% odmówiło udzielenia odpowiedzi.

Wśród zaangażowanych w pomaganie ofiarom było minimalnie więcej kobiet niż mężczyzn oraz osób pochodzących ze wsi. Najczęściej angażowały się w pomoc osoby w wieku od 45 do 49 lat oraz od 30 do 34 lat. W grupie udzielającej wsparcia poszkodowanym największy odsetek stanowiły osoby z wykształceniem wyższym.

Spośród badanych mieszkańców województwa podlaskiego, 25,3% zna w swoim otoczeniu osoby będące ofiarami przemocy w rodzinie. Warto podkreślić, że 215 osób spośród 850 wybranych losowo mieszkańców, styka się z ofiarami przemocy w rodzinie. Świadczyć to może o znaczącym problemie zjawiska zarówno przemocy jak i agresji.

W sytuacji bycia świadkiem przemocy, respondenci najczęściej deklarowali pomoc w formie rozmowy z osobą, która jej doświadczyła. W ten sposób odpowiedziała połowa badanych. Ponad jedna trzecia respondentów twierdzi, że stanęła w obronie ofiar przemocy, konfrontując się bezpośrednio z agresorem. Nieco mniej badanych powiadamiało policję o akcie przemocy (27,9%), zaś 7,4% zapewniło opiekę dzieciom. Tylko 3,3% ankietowanych zdecydowało się na składanie zeznań w charakterze

133

świadka, tyle samo powiadomiło prokuraturę. Pojedyncze osoby zgłaszały, że udzielały pomocy medycznej ofiarom lub informowały szkołę.

WYKRES 34. RODZAJ UDZIELANEJ POMOCY PRZEZ ŚWIADKA PRZEMOCY (N=850)

powiadomienie szkoły

udzielenie pomocy medycznej

powiadomienie prokuratury

złożenie zeznań w charakterze świadka

powiadomienie pomocy społecznej

zapewnienie opieki dzieciom

powiadomienie policji

Inne

rozmowa ze sprawcą przemocy

rozmowa z osobą doznającą przemocy

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

1.4%

1.4%

2.8%

3.3%

3.7%

7.4%

27.9%

28.4%

33.5%

50.2%



WNIOSKI

134

Badanie ankietowe zrealizowane wśród mieszkańców województwa podlaskiego pozwoliło na przygotowanie niżej opisanych wniosków:

Określenia skali zjawiska i przyczyn przemocy w rodzinie

1. Najwięcej, bo 94% badanych uważa, że przemoc to działanie z użyciem siły. Wynik ten świadczyć może o wysokim stopniu nieświadomości społecznej odnośnie zachowań przemocowych.

2. Co szósty respondent (17,9%) często i bardzo często spotyka się ze zjawiskiem przemocy w rodzinie w swoim otoczeniu. Przemoc wokół siebie dostrzegają w większości ludzie znajdujący się w grupie wiekowej między 35 a 39 rokiem życia.

3. Zdaniem 64,4% badanych, zjawisko przemocy w rodzinie jest problemem społecznym często spotykanym w województwie podlaskim.

4. Zdecydowana większość ankietowanych (67,9%) jest zdania, że sygnałem świadczącym o tym, że w danej rodzinie może być stosowana przemoc, są krzyki i skargi.

5. Spośród biorących udział w badaniu, 77% osób nie zna pojęcia przemocy ekonomicznej.

6. Ponad połowie osób, która spotkała się z pojęciem przemocy ekonomicznej, kojarzy się ona z zabieraniem pieniędzy. Wskazuje to na fakt, że inne zachowania noszące cechy przemocy ekonomicznej np. niedopuszczanie do podjęcia pracy zarobkowej czy zmuszanie do żebrania rzadko zostają rozpoznawane jako przemoc.

7. W opinii respondentów osobami najczęściej doświadczającymi przemocy w rodzinie są kobiety (80%) i dzieci (76%), zaś stosującymi przemoc mężowie (83%) i ojcowie (63%).

8. Wśród postrzeganych przez respondentów przyczyn stosowania

przemocy w rodzinach dominuje alkohol. Na drugim miejscu wymieniana jest zła sytuacja materialna. Ten powód stosowania

135

przemocy spostrzegają głównie ludzie młodzi, bez zobowiązań rodzinnych, z wykształceniem zasadniczym zawodowym.

9. Za przemoc zdarzającą się w rodzinach najczęściej uznano przemoc fizyczną i psychiczną.

10. Według 95% badanych mieszkańców województwa podlaskiego żadna sytuacja nie usprawiedliwia stosowania przemocy.

11. Do bycia ofiarą przemocy w rodzinie przyznaje się 16,1% badanych mieszkańców województwa podlaskiego. Respondenci, najczęściej doświadczają przemocy psychicznej (12,6%), a najrzadziej przemocy seksualnej (0,4%).

12. Kobiety nieco częściej niż mężczyźni padają ofiarą przemocy. 13. Odsetek osób, które przyznały się do bycia sprawcą przemocy w

rodzinie wynosi 5,1%. 14. Mężczyźni częściej są sprawcami przemocy niż kobiety (53,4%

mężczyzn do 46% kobiet) z ogółu sprawców.15. W przypadku przemocy seksualnej odnotowano znikomy odsetek

osób, które przyznały się do bycia ofiarą (0,4%), a w przypadku sprawców żadna z badanych osób nie przyznała się do jej stosowania.

16. Niespełna 40% ankietowanych w momencie wystąpienia zjawiska przemocy w rodzinie wezwała pomoc.

Określenie znajomości procedur postępowania w przypadku występowania przemocy w rodzinie

1. Znajomość instytucji udzielających wsparcia osobom doznającym przemocy deklaruje jedynie 22% respondentów.

2. Badani uznali, że najczęściej czerpią informacje na temat instytucji, które mogą pomóc w sytuacji wystąpienia przemocy z telewizji (34,4%) oraz z prasy lokalnej (30,7%).

3. Osoba doznająca przemocy najczęściej może liczyć na pomoc ze strony rodziny, policji, znajomych i sąsiadów.

4. Jedna trzecia respondentów słyszało o formularzu interwencji policyjnej w przypadku przemocy domowej „Niebieska Karta”.

136

Określenie postaw świadków przemocy w rodzinie1. Jedna czwarta badanych była świadkiem przemocy domowej. 2. Prawie połowa z poszukujących pomocy źle oceniła instytucję, do

której się zwrócili. 3. Spośród badanych świadków przemocy, 74,9% deklaruję, że

próbowali udzielić pomocy.4. Wraz z wiekiem rośnie tendencja do podejmowania interwencji.

REKOMENDACJE

1. Upowszechnienie wyników badań wśród pracowników służb działających na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz wszystkich mieszkańców regionu.

2. Prowadzenie szerokiej i powszechnej edukacji o zjawisku przemocy w rodzinie w województwie podlaskim.

3. Zintensyfikowanie działań w kierunku rozpoznawania i ujawniania przemocy w rodzinie.

4. Podniesienie świadomości społecznej na temat przemocy w rodzinie m.in. poprzez: kampanie informacyjne, ulotki, broszury, spoty telewizyjne.

5. Podejmowanie działań informacyjnych na temat instytucji i służb przeciwdziałających przemocy, w tym:

przekazywanie informacji w prasie i innych mediach o zakresach kompetencji służb i instytucji, które uczestniczą w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie;

przygotowywanie i dystrybucję ulotek informujących o placówkach udzielających pomocy ofiarom i sprawcom przemocy;

rozpowszechnienie wiedzy na temat organizacji pozarządowych działających w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie;

przygotowywanie i upowszechnienie informatora nt. przemocy.

137

6. Zwiększenie skuteczności w powstrzymaniu przemocy poprzez szybkie karanie sprawców.

ZAKOŃCZENIE

Opracowany raport przedstawia wyniki badania na temat: „Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim. Przemoc jako przyczyna dysfunkcji rodzin” zrealizowanego przez Zespół Obserwatorium

138

Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Białymstoku przy współpracy z firmą: Korporacja Badawcza Pretendent z Wrocławia. Istota przemocy w rodzinie, trudności w określeniu skali zjawiska oraz dotychczasowy brak badań dotyczących diagnozy zjawiska w województwie podlaskim skłoniły Zespół OIS do głębszej refleksji i dokonania analizy problemu.

Rezultatem badań jest raport końcowy zawierający wyniki badania: danych zastanych (z ang. desk research) - Zespół OIS indywidualnych wywiadów pogłębionych (Individual In-Depth

Interviews - IDI) - Zespół OIS zogniskowanych wywiadów grupowych (z ang. Focus Group

Interview - FGI) - Korporacja Badawcza Pretendent z Wrocławia

badań ankietowych przeprowadzonych techniką wywiadów telefonicznych CATI – Korporacja Badawcza Pretendent Sp. z o. o. (wykonanie wywiadów telefonicznych, zakodowanie wyników oraz ich opracowanie graficznie i tabelarycznie) oraz Zespół OIS (opis badania, wnioski i rekomendację z przeprowadzonej analizy).

W raporcie zawarte są również rekomendacje do praktycznych działań, adresowane w szczególności do służb funkcjonujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także organów samorządowych mających wpływ na kształtowanie i wdrażanie przedmiotowych działań.

Wykorzystanie zróżnicowanych metod i technik badawczych pozwoliło na pokazanie szerszej perspektywy problemu przemocy w rodzinie w województwie podlaskim.

Walorem prowadzonych badań była niewątpliwie ich komplementarność (triangulacje badań jakościowych i ilościowych) ponieważ każda z wykorzystanych metod posiada swoje zalety.

Badania zrealizowane metodą jakościową (wywiady indywidualne i wywiady grupowe) poszerzyły wiedzę na temat zjawiska przemocy w

139

województwie podlaskim o opinię ekspertów. Badania przeprowadzane metodą jakościową odpowiadają na pytania: co? jak? dlaczego? Nie jest to metoda mówiąca o natężeniu danej cechy, ale o powodach przedmiotowej oceny. Wyników badań jakościowych nie można generalizować na populację. Natomiast badania ilościowe stanowią opis rzeczywistości w kategoriach ilościowych. Na ich podstawie można formułować wnioski dotyczące częstości występowania zjawisk, ich natężenia oraz zależności pomiędzy nimi. Zastosowane metody doboru próby pozwoliły generalizować uzupełnione wyniki badań na całą populację.

Informacje otrzymane w drodze badania wskazują, że przemoc w rodzinie w województwie podlaskim jest zjawiskiem często spotykanym. Taką opinie wyraża co szósty badany mieszkaniec województwa. Pogląd ten podziela większość badanych. Podkreślają oni przy tym powszechność problemu, jednak w wielu przypadkach nieuświadomionego.

Do głównych przyczyn występowania tego problemu można zaliczyć: wyniesione z domu wzorce, uzależnienia (głównie alkoholizm), trudną sytuację finansową, choroby czy niepełnosprawność.

Jednocześnie uwadze nie mogą umknąć niżej wymienione kwestie: Przemoc dotyka wszystkie rodziny, nie tylko dysfunkcyjne. Przemoc wobec członków rodziny częściej stosują osoby same

będące ofiarami przemocy. Niezbędne jest kompleksowe podejście do sytuacji przemocy w

rodzinie, aby podejmowane działania pomocowe były skuteczne i efektywne.

Najczęściej występuje przemoc psychiczna i fizyczna, potem ekonomiczna a następnie seksualna. Podsumowując, we wszystkich społeczeństwach i kręgach

kulturowych występuje problem przemocy w rodzinie. Zaryzykować można stwierdzenie, iż do niedawna uważano ją za nieodłączny element życia małżeńskiego i rodzinnego, niewymagający interwencji i pomocy z zewnątrz. Okazuję się, że przemoc w rodzinie może być zarówno skutkiem,

140

jak i przyczyną dysfunkcji w rodzinie. Bez żadnych wątpliwości należy ją utożsamiać z postępowaniem negatywnym o dużej szkodliwości społecznej.

Do przemocy dochodzi zazwyczaj za szczelnie zamkniętymi drzwiami, bowiem ofiary skrzętnie ukrywają fakt doznawanej krzywdy. Przemoc w rodzinie jest problemem wstydliwym i dlatego trudnym do zdiagnozowania.

Bierna postawa osób trzecich wobec krzywdzonych w środowisku domowym sprzyja do wzrostu liczby tego typu zachowań.

BIBLIOGRAFIA

141

LITERATURA ZWARTA I CZASOPIŚMIENNICTWO

1. Badura-Madej W., Przemoc w rodzinie, Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000;

2. Betlejewska M., Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2008;

3. Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, Wyd. PARPA, Warszawa 1999;

4. Dutton D. G., Przemoc w rodzinie, Diogenes: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001;

5. Hague P., Hague N., Morgan C. – A., Market Research in Practice, Wyd. Helion, Gliwice 2005;

6. Halicka M., Halicki J. (red.), Przemoc wobec ludzi starych na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim, Temida 2, Białystok 2010;

7. Herzberger S. D., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, PERPA, Warszawa 2002;

8. Hołyst B., Wiktymologia, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2006;9. Lewoc M., Instrumenty rzadko używane. Analiza działań wymiaru sprawiedliwości

w 2009 roku, NL 2010, nr 4;10. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych, Wyd.2, Warszawa 1998;11. Maison D., Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań

marketingowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001;12. Makara-Studzińska M., A. Grzywa, R. Turek, Kobiece oblicza stosowania przemoc,

„Postępy Psychiatrii i Neurologii”, Lublin 2005, nr 14;13. Mellibruda J., Przemoc domowa, „Charaktery”, 1997, nr 9;14. Nowak S, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1970;15. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii

PAN; Wrocław-Warszawa 1967;16. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie ŻAK,

Warszawa 2001;17. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994;18. Różyńska J., Przemoc wobec kobiet w rodzinie Niezbędnik pracownika socjalnego,

Wyd. PARPA, Warszawa 2007;19. Sasal H. D., Przewodnik do procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie,

Wyd. PARPA, Warszawa 2005;20. Siwik Z., Komentarz do kodeksu karnego, Lexpolonica;21. Sztumski J., Wstęp do badan metodologii i technik badań społecznych, Katowice

1995, Dom Wydawniczy REBIS;22. Wąsek A., Kodeks Karny. Część Szczegółowa. Komentarz do Artykułów 117-221,

Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2004;23. Wyka A., Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wydawnictwo Instytutu Filozofii

i Socjologii PAN, Warszawa 1993;24. Zespół Centrum Praw Kobiet, Przemoc wobec kobiet w rodzinie. Niezbędnik

kuratora, Warszawa 2009.

AKTY PRAWNE

142

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks Karny (Dz. U. z 1997 Nr 88 poz. 553 z późn. zm.);

2. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.);

3. Ustawa z dnia 10 czerwca 2010r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 125, poz. 842).

STRONA INTERNETOWA

1. www.codziennikprawny.pl/pytanie/78/900/do_kogo_mozna_sie_zwrocic, z dnia 30 września 2012 r.

2. http://www.pcpr.ostroda.pl/dokumenty/program_przeciwdzialania_przemocy_2011_2015.pdf z dnia 30 listopada 2011 r.

POZOSTAŁE ŹRÓDŁA

1. MPiPS-03-R Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za 2009 r.;

2. Polacy wobec zjawiska przemocy w rodzinie oraz opinie ofiar, sprawców i świadków o występowaniu i okolicznościach występowania przemocy w rodzinie. Wyniki badań TNS OBOP dla MPiPS, Warszawa 2007;

3. Durda R., Przemoc wobec starszych kobiet jako przejaw dyskryminacji Ogólnopolskie Pogotowie dla ofiar Przemocy w Rodzinie ,,Niebieska Linia”, Grudzień 2007. Prezentacja przedstawiona na konferencji Departamentu ds. Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji w MPiPS na temat przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć;

4. Sprawozdanie z zakresu rozpoznania i profilaktycznej pracy policji na rzecz zapobiegania demoralizacji nieletnich i patologiom społecznym, Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku, Białystok 2011.

143



http://www.codziennikprawny.pl/pytanie/78/900/do_kogo_mozna_sie_zwrocic

SPIS WYKRESÓWWykres 1. Płeć respondentów (N=850)..........................................................32Wykres 2. Wiek osób uczestniczących w badaniu (N=850)..............................33Wykres 3. Miejsce zamieszkania osób uczestniczących w badaniu (N=850).....33Wykres 4. Wykształcenie osób uczestniczących w badaniu (N=850)................34Wykres 5. Sytuacja rodzinna osób uczestniczących w badaniu (N=850)...........34Wykres 6. Posiadanie dzieci przez osoby uczestniczące w badaniu (N=850)....35Wykres 7. Sytuacja zawodowa osób uczestniczących w badaniu (N=850)........35Wykres 8. Sytuacja materialna osób uczestniczących w badaniu (N=850).......36Wykres 9. Rozumienie i definiowanie przemocy (N=850)................................96Wykres 10. Rozumienie i definiowanie przemocy z uwzględnieniem płci respondentów (N=850).................................................................................97Wykres 11. Częstotliwość dostrzegania zjawiska przemocy w rodzinie w swoim otoczeniu (N=850).......................................................................................98Wykres 12. Postrzeganie zjawiska przemocy w rodzinie jako problemu społecznego (N=850)...................................................................................99Wykres 13. Skala stosowania przemocy w najbliższym otoczeniu w opinii badanych (N=850)........................................................................................99Wykres 14. Sposoby rozpoznawania stosowania przemocy w rodzinie (N=850).................................................................................................................100Wykres 15. Rozumienie pojęcia przemocy ekonomicznej (N=850).................101Wykres 16. Osoby doznające przemocy w rodzinie w opinii badanych (N=850).................................................................................................................102Wykres 17. Osoby najczęściej stosujące przemoc w rodzinie (N=850)...........102Wykres 18. Główne przyczyny przemocy w rodzinie (N=850)........................103Wykres 19. Rodzaj stosowanej przemocy (N=850)........................................104Wykres 20. Doświadczanie formy przemocy w rodzinie z uwzględnieniem płci respondenta (Nk=435; Nm=415) ..................................................................107Wykres 21. Doświadczanie przemocy w rodzinie z uwzględnieniem wieku respondentów (N=107)...............................................................................107Wykres 22. Osoby stosujące przemoc w rodzinie na terenie woj. Podlaskiego z uwzględnieniem grup wiekowych (N=43)....................................................112Wykres 23. Osoby stosujące przemoc w rodzinie na terenie województwa podlaskiego z uwzględnieniem wykształcenia (N=43)...................................112Wykres 24. Ocena sposobu pomocy świadczonej przez instytucje (N=850)....113Wykres 25. Źródła informacji na temat instytucji świadczących pomoc w sytuacji wystąpienia przemocy (N=850)......................................................114Wykres 26. Instytucje i osoby cieszące się największym zaufaniem rodzin dotkniętych przemocą (n=850) ..................................................................115Wykres 27. Instytucje najczęściej udzielające pomocy osobom doświadczającym przemocy (n=850)......................................................................................116Wykres 28. Przyczyny powstrzymania się ofiary przemocy od zgłoszenia faktu stosowania wobec niej przemocy (N=850)...................................................118Wykres 29. Ocena skuteczności działań służb/instytucji podejmowanych w ramach zapobiegania przemocy w rodzinie (N=850).....................................119

144

Wykres 30. Sposoby podnoszenia skuteczności działań zapobiegających przemocy w rodzinie (N=850).....................................................................120Wykres 31. Możliwość wychowania dziecka bez bicia w opinii respondentów (N=850).....................................................................................................121Wykres 32. Agresja dzieci w szkole z uwzględnieniem doświadczanej przemocy w rodzinie..................................................................................................121Wykres 33. Opinia na temat wpływu najbliższego środowiska/otoczenia jako czynnika wpływającego w znacznym stopniu na występowanie przemocy (n=850).....................................................................................................122Wykres 34. Rodzaj udzielanej pomocy przez świadka przemocy (n=850).......124

SPIS TABELTabela 1. Liczba przeprowadzonych interwencji Policji w latach 2002-2008....................................15Tabela 2. Liczba ofiar przemocy domowej według procedury ,,niebieska karta”...............................16Tabela 3. Liczba sprawców przemocy domowej....................................................................................16Tabela 4. Interwencje domowe ogółem i liczba sporządzonych notatek urzędowych o przemocy w rodzinie..................................................................................................................................................... 18Tabela 5. Liczba postępowań przygotowawczych z art. 207 KK, w których była prowadzona procedura ,,NK”......................................................................................................................................... 19Tabela 6. Postępowania przygotowawcze – wszczęte, stwierdzone, zakończone na mocy art. 207 KK.................................................................................................................................................................... 20Tabela 7. Osoby doznające przemocy w rodzinie – Dane z ,,NK”..........................................................21Tabela 8. reprezentacja instytucji biorących udział w grupach fokusowyych....................................30Tabela 9. Harmonogram grup fokusowych............................................................................................31Tabela 10. Działania wchodzące w skład czterech rodzajów przemocy..............................................73Tabela 11. Formy przemocy w rodzinie oraz częstotliwość ich występowania (N=850).................105Tabela 12. Doświdczanie formy przemocy w rodzinie........................................................................108Tabela 13. Dane związane z doświadczaniem przemocy psychicznej z uwzględnieniem płci respondenta (Nk=32; Nm=22)................................................................................................................. 109Tabela 14. Dane dotyczące stosowania formy przemocy....................................................................110Tabela 15. Instytucje na które może liczyć...........................................................................................117

SPIS RYSUNKÓWRysunek 1. Podział grup fokusowych ze względu na lokalizację..........................................................29Rysunek 2. Osoby doznające przemocy w rodzinie na podstawie powiatów w województwa podlaskiego............................................................................................................................................. 106Rysunek 3. Osoby stosujące przemoc w rodzinie na podstawie.........................................................111

145

ANEKS

Załącznik nr 1

Scenariusz wywiadu grupowego zogniskowanego (FGI) oraz wywiadu indywidualnego (IDI) z przedstawicielami służb, instytucji i organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie na terenie województwa podlaskiego

Cel badania FGI: Rozpoznanie skali zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim oraz określenie postaw wobec problemu przemocy.

Wstęp – 10 minut Przedstawienie się prowadzącego wywiad, krótkie wyjaśnienie celu spotkania i

jego roli w ramach całego przedsięwzięcia badawczego. Omówienie głównych założeń projektu, w ramach którego realizowane są badania.

Prezentacja zasad uczestnictwa w spotkaniu, informacja o nagrywaniu, zapewnienie o poufności przekazywanych informacji. Informacja o sposobie wykorzystania wyników oraz o możliwości wglądu w raport. Prośba o krótkie przedstawienie się uczestników badania.

Ocena przyczyn, rodzajów, skali i społecznej wagi przemocy w rodzinie

Porozmawiajmy na początek ogólnie o zjawisku przemocy w rodzinie na terenie województwa podlaskiego.

Czym jest dla Państwa przemoc? Co Państwo rozumieją przez słowo przemoc? Czy Państwa zdaniem przemoc w rodzinie to zjawisko często spotykane? Ile

szacunkowo procent rodzin dotyka to zjawisko na Podlasiu? Jaka jest skala tego zjawiska w stosunku do innych problemów społecznych na

Podlasiu? Czy według Państw rośnie ilość osób dotkniętych przemocą w woj. podlaskim oraz

w Państw powiatach? Na skali problemów społecznych na jakim miejscu wg Państwa znajduje się

przemoc? Z jakimi typami przemocy spotykają się państwo najczęściej w swojej pracy:

psychiczna, fizyczna, seksualna, ekonomiczna? Proszę podać przykłady przemocy psychicznej, fizycznej, ekonomicznej z jakimi się

państwo spotkaliście? Jakie są najczęstsze przyczyny przemocy w rodzinie, jakie są państwa obserwacje

w tym obszarze? Skąd Państwo dowiadują się o przyczynach przemocy, skali występowania jej?

146

Czy według Państwa środowisko może być czynnikiem determinującym występowanie przemocy?

Gdzie wg Państwa dzieci i młodzież są najbardziej narażone na kontakt z przemocą? Dlaczego wybrali Państwo te miejsca?

Skąd wg Państwa biorą się zachowania agresywne, związane z przemocą wśród dzieci?

Ocena skuteczności podjętych działań i interwencji (30 min)A teraz spróbujmy ocenić skuteczność podejmowanych działań i interwencji w

zakresie pomocy i przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W jaki sposób dowiadujecie się państwo o przemocy w rodzinie, kto zwraca się do

was? Jaka pomoc udzielana jest najczęściej? Jak Państwo sądzicie, do których instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem

przemocy oraz pomaganiem rodzinom z przemocy mają zaufanie mieszkańcy? Dlaczego właśnie do tych? Dlaczego do innych nie?

Jakie akty prawne są państwu pomocne w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie? W jakim zakresie są one wykorzystywane?

Czy współpracujecie państwo z innymi instytucjami, służbami, organizacjami społecznymi w zakresie przeciwdziałania? Z jakimi instytucjami współpracujecie najczęściej?

Dlaczego nie współpracujecie Państwu z instytucjami, służbami, organizacjami społecznymi w zakresie przeciwdziałania przemocy? Co by Państwu pomogło w nawiązaniu takie współpracy?

Jak oceniacie państwo efektywność działań przeciwdziałających przemocy w rodzinie podejmowanych na Podlasiu?

Co mogło by pomóc w efektywności działań? Czy uważają Państwo, iż realizacja programów przeciwdziałających występowania

przemocy ma sens, czy jest ważnym elementem mającym wpływ na zmniejszenie się tego zjawiska?

Czy w państw gminie/mieście uchwalony jest program przeciwdziałania występowania przemocy?

Czy znają Państwo program w zakresie przeciwdziałania przemocy. Czy uczestniczyli w jego realizacji i budowie?

Jakie cele wyznacza program przeciwdziałania przemocy? Czy program ten w zakresie przemocy został wdrożony w strategie rozwiązywania

problemów społecznych w gminie/mieście czy stanowi jego integralną część?

Ocena potrzeb osób doświadczających przemocy w rodzinie (20 min)W tej części naszej rozmowy chciałbym/chciałabym poruszyć temat potrzeb osób

doświadczających przemocy w rodzinie. Proszę powiedzieć z zawodowego punktu widzenia czego potrzebują ofiary

przemocy w rodzinie? Czego potrzebują dzieci z rodzin dotkniętych przemocą? Czego potrzebują sprawcy przemocy w rodzinie? Czy znane są Państwu formy oddziaływań na sprawców przemocy na terenie

województwa podlaskiego? Czy są one realizowane? Jak oceniają Państwo programy dla osób z przemocy lub/i dla sprawców przemocy? W jaki sposób najczęściej informujecie Państwo mieszkańców / osoby które się

zgłosiły z problemem o prawach wynikających z praw dotyczących przeciwdziałania przemocy?

Dziękuję za cenne uwagi, które zostaną wykorzystane w opracowaniu raportu

Załącznik nr 2 Kwestionariusz ankiety skierowanej do mieszkańców województwa podlaskiego

147

Zapraszamy Państwa do wzięcia udziału w krótkim badaniu, którego wyniki posłużą do przeprowadzenia diagnozy zjawiska przemocy w rodzinie. Zapewniamy państwu pełną anonimowość. Udzielone przez Państwa odpowiedzi zostaną wykorzystane w analizach dotyczących zbiorczych zestawień odnoszących się do zjawiska przemocy w rodzinie i nie będą rozpatrywane indywidualnie. Jesteśmy przekonani, że wyniki badań stanowić będą cenne źródło informacji dla działań ROPS w Białymstoku.

Cel główny badania:Rozpoznanie skali i przyczyn zjawiska przemocy w rodzinie w województwie podlaskim oraz określenie postaw wobec problemu przemocy.

CZĘŚĆ I: OKREŚLENIE SKALI ZJAWISKA I PRZYCZYN PRZEMOCY W RODZINIE

1. Czym jest dla Pana/Pani przemoc? (wielokrotnego wyboru)a) działaniem z użyciem siłyb) krzywdzeniem ofiary przy pomocy oddziaływań psychologicznych np.

poniżanie, wyśmiewanie, zawstydzaniec) nieakceptowane działania w obszarze zachowań

seksualnychd) ograniczanie dostępu do pieniędzy, odbieranie zarobionych pieniędzy,

zmuszanie do pożyczania e) niezaspokajanie potrzeb fizycznych i emocjonalnychf) zaniedbywanie (potrzeb dziecka)g) inne jakie ………………………

2. Jak często Pan/Pani spotyka się ze zjawiskiem przemocy w rodzinie w swoim otoczeniu?

a) bardzo rzadkob) rzadkoc) częstod) bardzo częstoe) nie mam zdania

3. Czy Pana/Pani zdaniem przemoc w rodzinie to często spotykany problem społeczny w województwie podlaskim?

a) tak, bardzo częstob) tak, częstoc) tak, rzadkod) tak, bardzo rzadkoe) nie spotykam się z tym problememf) nie mam zdania

4. W jaki sposób można poznać, wg Pana/Pani opinii, że w danej rodzinie może być stosowana przemoc? (pytanie wielokrotnego wyboru)

a) Słychać krzyki, skargib) Zaniedbane dziecic) Problemy dziecka w szkoled) Ślady uszkodzeń ciałae) Problemy z uzależnieniamif) Inne jakie………

5. Czy według Pana/Pani zauważa się wzrost stosowania przemocy w najbliższym otoczeniu (społeczność lokalna/ miast/osiedle)?

a) Zdecydowanie nieb) Raczej niec) Nie mam zadania (ankieter nie czyta tej odpowiedzi)d) Raczej tak

148

e) Zdecydowanie tak

6. Dlaczego tak Pan/Pani uważa?

……………………………………………………………………………………………………………………………………….…………………….……………………………………………………………….

7. Czy spotkał/a się Pan/Pani kiedyś z określeniem przemoc ekonomiczna?

a) Takb) Nie (przejście do pytania 9)

8. Co rozumie Pan/Pani przez to pojęcie? /Czym jest ona dla Pana/Pani (przemoc ekonomiczna)? (pytanie wielokrotnego wyboru)

a) Zabieranie pieniędzy b) Uzależnienie finansowe od partnera c) Ograniczenie dostępu do pieniędzyd) Odbieranie zarobionych pieniędzy e) Zmuszanie do pożyczania pieniędzy f) Nie dopuszczanie do podjęcia pracy zarobkowejg) Odbieranie pieniędzy uzyskanych z prezentów np. urodziny, komunia h) Zmuszanie do żebraniai) Inne jakie…………….

9. Kto najczęściej Pana/Pani zdaniem jest osobą doznającą przemocy w rodzinie? (można zaznaczyć max 3 odpowiedzi)

a) mężczyźnib) kobietyc) dziecid) osoby niepełnosprawnee) osoby starsze

10.Kto najczęściej Pana/Pani zdaniem jest osobą stosującą przemoc w rodzinie? (można zaznaczyć max 3 odpowiedzi)

a) mążb) żonac) konkubentd) konkubinae) ojciecf) matkag) córka h) syn i) osoby starsze

11. Jakie wg Pana/Pani są główne przyczyny przemocy w rodzinie? (można zaznaczyć max 5 odpowiedzi)

a) alkoholb) narkotykic) inne uzależnienia, jakie…………………………………………………….?d) przykłady agresywnych zachowań w rodziniee) nieumiejętność porozumienia sięf) potrzeba zaznaczenia dominującej pozycji w rodzinieg) bezradnośćh) zła sytuacja materialnai) zaburzenia psychiczne

149

j) stereotypyk) niezaradność życiowal) nieumiejętność rozwiązywania sytuacji konfliktowychm) inne, jakie…………...?

12. Jaki rodzaj przemocy Pana/Pani zdaniem zdarza się w rodzinach najczęściej?a) fizycznab) psychicznac) ekonomicznad) seksualnae) zaniedbanie

13.Czy w którejś z wymienionych okoliczności uważa Pan/Pani stosowanie agresji i przemocy za zwyczajowe i społecznie usprawiedliwione? (wielokrotnego wyboru)

a) nie ma uzasadnienia dla takich czynów b) W pracy wobec podwładnychc) W pracy wobec współpracownikówd) W domu wobec współmałżonkae) W domu wobec dziecif) W domu wobec starszych (np. rodziców)g) W szkole w celu wywalczenia własnej pozycjih) W różnych układach i relacjach społecznych by zamanifestować swą władzę

i siłęi) Wobec zwierzątj) Inne jakie……………………

14. Czy kiedykolwiek Pan/Pani doświadczył/a którejkolwiek formy przemocy w rodzinie?

Forma przemocy


razy w tygodni


miesiącu


razy w roku

Zdarzyło się to

kilka razy


Nie zdarzył

o się

Przemoc psychicznaPrzemoc ekonomicznaPrzemoc fizycznaPrzemoc seksualna

15. Czy kiedykolwiek Pan/Pani zastosował/a którąkolwiek formę przemocy w rodzinie?

Forma przemocy


razy w tygodni


miesiącu


razy w roku

Zdarzyło się to

kilka razy


Nie zdarzył

o się

Przemoc psychicznaPrzemoc ekonomiczn

150

aPrzemoc fizycznaPrzemoc seksualna

16. Czy zamieszkuje Pan/Pani w gospodarstwie domowym, w którym ma miejsce którakolwiek forma przemocy?

Forma przemocy Tak Nie Odmowa

odpowiedziPrzemoc psychicznaPrzemoc ekonomicznaPrzemoc fizycznaPrzemoc seksualna

GDY WYSTĄPIŁO ZJAWISKO PRZEMOCY:

17.Czy wezwał/a Pan/Pani pomoc? a) Takb) Nie (przejście do pytanie nr 20)

18.Jak ocenia Pan/Pani instytucję, pod względem otrzymanej pomocy do której się Pan/Pani zwrócił/a?

a) Bardzo źleb) Raczej źlec) Ani dobrze ani źled) Raczej dobrzee) Bardzo dobrze

19.Jakiej pomocy udzielono Panu/Pani /rodzinie? (pytanie otwarte)

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

CZĘŚĆ II: OKREŚLENIE ZNAJOMOŚCI PROCEDUR POSTĘPOWANIA W PRZYPADKU WYSTĘPOWANIA PRZEMOCY W RODZINIE

20.Czy zna Pan/Pani instytucje udzielające wsparcia osobom doznającym przemocy?

a) Tak, b) Nie, (proszę przejść do pytania nr 26)

21.Skąd czerpie Pan/Pani informacje na temat instytucji, które mogą pomóc w sytuacji wystąpienia przemocy? (wielokrotnego wyboru)

a) Prasa lokalna b) Prasa ogólnopolska – proszę podać gazety …………………..c) Radio (jakie stacje) …………………………..d) Telewizja publiczna

151

e) TV Lokalnaf) Internetg) Znajomih) Rodzinai) Poprzez ogłoszenia gabloty/plakatyj) Bezpłatnych infolinii,k) Instytucje pomocowe l) Inne jakie ……………………………

22.Skąd chciałby/aby Pan/Pani takie informacje czerpać? (proszę wskazać 3 odpowiedzi)

a) Prasa lokalna b) Prasa ogólnopolska – proszę podać gazetyc) Radio (jakie stacje)d) Telewizja publicznae) TV Lokalnaf) Internetg) Znajomih) Rodzinai) Poprzez ogłoszenia gabloty/plakatyj) Bezpłatnych infolinii,k) Instytucje pomocowe l) Inne jakie

23.Do których instytucji/osób zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy oraz pomaganiem rodzinom z przemocy ma Pan/Pani zaufanie? (proszę wybrać 3)

a) Znajomi/sąsiedzi b) Rodzinac) Radny / Sołtys d) Pracownicy miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznej e) Kurator sądowy lub społecznyf) Policjag) Straż Miejskah) Lekarz rodzinnyi) Terapeuta/psychologj) Przedstawiciel miejsko lub gminnej komisji rozwiązywania problemów

alkoholowych k) Pracownik socjalny l) Przedstawiciel sądu np. sędzia m) Przedstawiciel poradni odwykowej n) Przedstawiciel organizacji pozarządowej PCK, Caritas o) Inne jakie ………………

24.Dlaczego właśnie do tych? (pytanie otwarte)

a) 1 wybrana osoba/instytucja ………………….b) 2 wybrana osoba/instytucja …………………..c) 3 wybrana osoba/instytucja ………………….

25.Jakie służby/instytucje/osoby wg Pana/Pani najczęściej udzielają pomocy osobom doznającym przemocy?

a) Znajomi/sąsiedzi b) Rodzinac) Radny / Sołtys d) Pracownicy miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznej e) Kurator sądowy lub społecznyf) Policja

152

g) Straż Miejskah) Lekarz rodzinnyi) Terapeuta/psychologj) Przedstawiciel miejsko lub gminnej komisji rozwiązywania problemów

alkoholowych k) Pracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodzinie l) Przedstawiciel sądu np. sędzia m) Przedstawiciel poradni odwykowej n) Przedstawiciel organizacji pozarządowej np. PCK, Caritas o) Inne jakie

26.Na pomoc której z instytucji w Pana/Pani otoczeniu i w jakim stopniu może liczyć ofiara przemocy w rodzinie?

Służba/Instytucja/osobaZdecydow

anie i raczej tak

W umiarkowanym stopniu


nieZnajomi/sąsiedziRodzinaRadny / SołtysPracownicy miejskiego lub gminnego ośrodka pomocy społecznejKurator sądowy lub społecznyPolicjaStraż MiejskaLekarz rodzinnyTerapeuta/psychologPrzedstawiciel miejsko lub gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowychPracownik socjalny powiatowego centrum pomocy rodziniePrzedstawiciel sądu np. sędziaPrzedstawiciel poradni odwykowejPrzedstawiciel organizacji pozarządowej PCK, CaritasInne jakie?……………………………………………………………………………………...

27.Co według Pana/Pani powstrzymuje ofiary przemocy od zgłoszenia faktu stosowania wobec nich przemocy służbom/instytucjom? (wielokrotnego wyboru)

a) wstydb) strach/lękc) przeświadczenie o nieskuteczności działań służb/instytucjid) brak zaufania do policji, systemu sądownictwa oraz służb socjalnyche) nieznajomość procedurf) zależność ekonomiczna ofiarg) poczucie odpowiedzialności za stosowaną wobec nich przemoc

28.Jak Pan/Pani ocenia skuteczność działań służb/instytucji podejmowanych w obszarze zapobiegania przemocy w rodzinie?

a) bardzo dobrzeb) dobrzec) źle d) bardzo źlee) nie mam zdania

153

29.Czy słyszał/a Pan/Pani o procedurze „Niebieskiej Karty” stosowanej w przypadku przemocy domowej?

a) takb) nie (przejście do pytania 31)

30.Co Pani/Pana zdaniem daje „Niebieska Karta”? (otwarte pytanie) …………………………………………………………………………………………….

31.Czy słyszał/a Pan/Pani o programach realizowanych na rzecz przeciwdziałania przemocy?


32.Czy pamięta Pan/Pani jaki to był program, albo kto go organizował?

(otwarte) ………………………………………………………………….

33.Czy słyszał/a Pan/Pani programy korygujące dla sprawców przemocy?


34.Czy pamięta Pan/Pani jaki to był program, albo kto go organizował? (otwarte)

……………………………………………………………….

35.Jak ocenia Pan/Pani programy dla osób z problemem przemocy lub/i dla sprawców przemocy?

a) Nie są w ogóle potrzebneb) Są raczej potrzebnec) Nie wiem nigdy nie zetknęłam się z takim programemd) Są raczej potrzebnee) Są bardzo potrzebne

36.Czy uważa Pan/Pani, iż realizacja programów przeciwdziałającym występowania przemocy może ograniczyć skalę zjawiska?

a) Zdecydowanie nieb) Raczej niec) Nie mam zadania (ankieter nie czyta tej odpowiedzi) d) Raczej take) Zdecydowanie tak

37.Jakie środki według Pana/Pani podnoszą skuteczność zapobiegania przemocy w rodzinie? (wielokrotnego wyboru)

a) izolacja sprawcyb) praca zespołów interdyscyplinarnychc) psychologiczne wsparcie osoby doznającej przemocyd) zapewnienie schronienia osobie doznającej przemocye) programy korekcyjno – edukacyjne dla sprawców przemocyf) działania profilaktyczne i edukacyjneg) Praca zespołów interdyscyplinarnych (praca specjalistów w zespole)h) inne, jakie……………………………………………………………….…?

38.Czy można wychować dziecko bez bicia?

154

a) takb) nie, jeśli nie to dlaczego……………………………………………….……?c) nie wiem/nie mam zdania

39.Czy Pana/Pani zdaniem dziecko, które doznaje przemocy w rodzinie bywa w szkole częściej agresywne niż inne dzieci?

a) takb) niec) nie wiem

40.Czy Pana/Pani zdaniem przemoc powtarza się w następnych pokoleniach?

a) takb) niec) nie wiem

41.Czy według Pana/Pani najbliższe środowisko/otoczenie może być czynnikiem, który wpływa w znacznym stopniu na występowanie przemocy?

a) Zdecydowanie nieb) Raczej niec) Nie mam zadania (ankieter nie czyta tej odpowiedzi)d) Raczej take) Zdecydowanie tak

CZĘŚĆ III: OKREŚLENIE POSTAW ŚWIADKÓW PRZEMOCY W RODZINIE

42.Czy był/była Pan/Pani świadkiem przemocy domowej?

a) takb) nie

43. Czy zna Pan/Pani w swoim otoczeniu osoby będące ofiarami przemocy w rodzinie?

a) takb) nie (zakończenie ankiety)c) odmowa odpowiedzi (zakończenie ankiety)

44.Czy próbował/próbowała Pan/Pani udzielić pomocy osobie doznającej przemocy?

a) takb) nie, dlaczego……………………………?c) odmowa odpowiedzi

45.Jeśli udzielił/udzieliła Pan/Pani pomocy, to w jaki sposób? (wielokrotnego wyboru)

a) powiadomienie policjib) powiadomienie prokuraturyc) powiadomienie sądud) złożenie zeznań w charakterze świadkae) powiadomienie pomocy społecznejf) powiadomienie szkołyg) rozmowa z osobą doznającą przemocyh) rozmowa ze sprawcą przemocyi) zapewnienie opieki dzieciom

155

j) udzielenie pomocy medycznejk) Inne, jakie……………………………….?

METRYCZKA1. Płeć

a) kobietab) mężczyzna

2. Wiek a) 18-24b) 25-29c) 30-34d) 35-39e) 40-44f) 45-49g) 50-54h) 55-59i) 60-64j) 65 i powyżej

2. Wykształceniea) podstawowe/niepełne b) zasadnicze zawodowec) średnied) wyższe

3. Sytuacja zawodowaa) praca w pełnym wymiarze czasub) praca w niepełnym wymiarze czasuc) praca dorywczad) nie pracuje

4. Do jakiej grupy zawodowej Pan/Pani należy?

a) Uczeń, studentb) Robotnik, pracownik fizycznyc) Urzędnik, pracownik administracjid) Menadżer, specjalista, nauczyciele) Wolny zawód (prawnik, lekarz) )artysta)f) Emeryt, rencistag) Przedsiębiorca, kupiec, rzemieślnikh) Menadżer wyższego szczebla (dyrektor)i) Rolnikj) Gospodyni domowak) Obecnie bezrobotnyl) Inna /jaka?/ …………………………..

5. Sytuacja rodzinnaa) kawaler/pannab) żonaty/mężatkac) rozwiedziony/a, w separacji d) wdowiec/wdowae) związek nieformalny

156

6. Jaki jest Pana/Pani łączny dochód w gospodarstwie domowym (netto)

7. Jak ocenia Pan/ Pani swoją sytuację społeczno-ekonomiczną?

a) Zdecydowanie poniżej przeciętnejb) Poniżej przeciętnejc) Przeciętnied) Powyżej przeciętneje) Zdecydowanie powyżej przeciętnej

8. Czy posiada Pan/Pani dzieci?a) Tak - 1b) Tak - 2c) Tak - 3d) Tak - 4 więcej e) Nie (przejście do pytania 10)

9. W jakim wieku ma Pan/Pani dzieci? (wielokrotnego wyboru)a) W wieku szkoły podstawowejb) Gimnazjalnejc) Ponadgimnazjalnejd) Studenci e) 18-25 nie studiujący f) Powyżej 25 roku życia

10. Miejsce zamieszkaniaa) miastob) wieś

11. Powiata) augustowskib) białostockic) bielskid) grajewskie) hajnowskif) kolneńskig) łomżyńskih) monieckii) sejneńskij) siemiatyckik) sokólskil) suwalskim) wysokomazowieckin) zambrowskio) miasto Białystokp) miasto Łomża q) miasto Suwałki

157

· Web viewi obejmuje głównie osoby z niższych warstw społecznych. Z całą...

Documents

Transcript of · Web viewi obejmuje głównie osoby z niższych warstw społecznych. Z całą...