КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИel.tfi.uz › images ›...

200
С.Норкобилов, Х-Ортиков КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ Услубий цулланма “ФАРЕОНА” нашриёти, 2012 йил

Transcript of КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИel.tfi.uz › images ›...

С.Норкобилов, Х-Ортиков

КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ

У с л у б и й ц у л л а н м а

“ФАРЕОНА” нашриёти, 2012 йил

УДК: 336.77 ББК: 65.262.1

Н79

Тацризчилар:И.Куллиев,

иктисод фан лари номзоди.Т.^оралиев,

иктисод фанлари номзоди, профессор.

С.Норкобилов, .ОртицовКРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ /Услубий кУлланма/Фаргона: «ФАРГОНА» нашриёти, 2011 й. - 200 б.

ISBN: 978-99-43-349-17-9

Ушбу услубий цулланмада кредит механизмининг ривожланиш боскичлари, таркибий элементлари таблиц ццлинган. Шунингдек, хори­жий мамлакатларнинг кредитлаш тажрибасини мсцаплий шароитга тадбщ этиш имкониятлари %ацида суп юритилган. Муаллифнинг асосан кичик бизнес субъектлари, де$цон ва фермер хужаликларини кредитлаш механизмини тщлил щпишга кенг ёндошгани алохида эътиборга молик- дир. Мавзуга оид пицлилий жадваллар, диаграммалар, чизмалар ва ило- валар эса урганилаётган масала мщиятини тула очишга хизмат цилади.

Кулланма ик^писодий йуналишдаги таълим муассасалари тала- баларига, банк, молия ва солиц тизимлари ходимларига мулжалланган.

УДК: 336.77 ББК: 65.262.1

Н79

Тошкент молия института илмий услубий кенгашининг 2011 йил 26 октябрь кунги 2-сонли йигилишида к^риб чикилиб, нашрга тавсия килинган.

КИРИШ

Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида кредит механизми такомил- лашиб, бозор муносабатларига мослашиб, унга мувофик келадиган янги элементлар билан бойиб бормокда.

Кредит механизми тушунчаси утган асрнинг 70-йилларида иктисодий адабиётларда хужалик механизмининг бир булаги сифатида амалиётга ки- риб келди. Кредит механизми оркали кредит муносабатларининг юзага чикиши ва намоён булиши руй беради. Кредит объектив иктисодий кате­гория сифатида узининг намоён булиш механизмига эгадир. Аммо кредит муносабатларининг мохиятини мулкий муносабатлар белгилайди. Кредит муносабатлари давлат мулкини марказдан режали бошкариш шароитида фондлар куринишидаги таксимланган товар-моддий кийматликлар ва хиз- матларнинг режали харакатини таъминлайди. Кредит механизми шундай элементларга эга буладики, улар таркибида кредит объектлари, кредитлаш усуллари асосий Уринни эгаллайди.

Хусусий мулкка асосланган бозор муносабатлари шароитида товар- моддий кийматликлар, хизматлар, пул маблагларининг эркин харакат килиши кузда тутилади. Хужалик субъектлари товар-моддий кийматликлар ва хизматларни эркин сотиб олиш учун пул маблагларига эга булиши ёки тижорат банклари, бошка кредит ташкилотларидан кредит олиш хукукига эга булишлари лозим.

Бозор иктисодиёти шароитида кредит субьектларнинг кредитга лаё- катлилигига караб берилади. Аммо субъектларга кредит ажратилиши би­лан кредит риски сакланиб колади. Кредит механизмининг элементлари мана шу кредит рискини камайтиришга йуналтирилган булади. Буларга: кредит таъминотлари, кредитларни таснифлаш, захиралар ташкил этиш ва захиралар хисобидан балансдан ташкарига чикариш тартибини киритиш мумкин.

Мустакилликнинг илк кунларидан бозор иктисодиётига мос келадиган кредит механизмини вужудга келтиришга, уни замон талабларига мослаб такомиллаштиришга алохида эътибор берилди. Мамлакатимизда режали иктисодиётга мос келадиган кредитлаш механизмидан 1996 йил 1 июлгача фойдаланиб келинди. Бу даврда эски кредитлаш механизми ва хусусийлаш- тирилган савдо корхоналарини молиялаштиришда карама-каршиликлар ва зиддиятлар вужудга келди. 1996 йил 1 июлдан амалиётга киритилган «Хужалик субъектларини киска муддатли кредитлаш тартиби» бу зиддият- ларни кисман ечишга ёрдам берди.

Иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг кейинги боскичида ти­жорат банкларининг кредит сиёсатини мустакил белгилайдиган янги кре­дит механизми киритилди.

Янги кредит механизмига асосан хар бир тижорат банки узининг депо­зит ва кредит сиёсатини мустакил белгилаши курсатилган.

Шу билан бирга, мамлакатимизда кичик бизнес субъектларини хамда кишлок хужалигидаги дехкон ва фермер хужаликларини давлат томони­дан молиявий куллаб-кувватлаш кузда тутилган. Мухтарам Президентимиз таклифи билан 2011 йил «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» деб эълон килинганлиги бежиз эмас. Президентимиз айтганларидек, «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сохасининг мамлакатимизни модерниза­ция килиш ва янгилашнинг ишончли таянчи булган мулкдорлар синфини, яъни урта синфни шакллантиришдаги улкан ахамиятини хеч нарса билан киёслаб булмайди».1

Кейинги йилларда кичик бизнес субъектларини хамда дехкон ва фер­мер хужаликларини кредитлаш механизми такомиллашиб бормокда. Ушбу Укув кУлланмада юкоридаги сохаларни кредитлаш механизмини тахлил килишга алохида эътибор каратилган.

1 Узбекистон Республикаси Президента И. Каримовнинг 2011 йил 21 январдагн «Барча режа ва дастурларимиз Ваггаиимиз тараккийтини юксалтириш, халкимиэ фаровонлигини оширишга хизмат килади» мавзусидаги 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йил га м^лжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза­си. «Халк с^зи» рузномаси. 2011 йил 22 январь. 16 (5183)-сон.

I боб. КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ.

1.1. Кредит механизми тушунчаси ва унинг ривожланиш боскичлари.

Утган асрнинг 70-йилларида кредит механизми тушунчаси иктисодий адабиётларга ва банк амалиётига кириб келган. Унгача кредит механизми иктисодий адабиётларда кредит тизими сифатида ёритилган. Кредит меха­низми тушунчаси техник жараёнлардан олинган булиб, у элементларнинг бир-бирига мос келиши ва бир харакатдан иккинчи харакатга айланишини англатади. Иктисодий адабиётларда кредит механизми билан бирга пул ме­ханизми, молия механизми, пул-кредит механизми ва кредит-молия меха­низми тушунчалари мавжуд. Алохида таъкидлаш жоизки, юкоридаги барча тушунчаларнинг иктисодий асосини мулкий муносабатлар ташкил этади.

Кредит механизми хужалик механизмининг таркибий кисми булиб, Уз ичига кредитлаш шартларини, усулларини ва кредитни бошкаришни олади. Кредит механизми ёрдамида банкларнинг кредит сиёсати амалга оширилади.2

Кредит механизми ва унга алокадор тушунчалар купчилик хориж ва узбек иктисодчи олимлари томонидан илмий асосланиб, иктисодий тер- минлар сифатида иктисодий адабиётларга киритилган. Жумладан, Аллах- вердиян Д.А., Атлас М.С., Батиров Д.М., Валенцева Н.И., Пассель М.А., Рыбин В.И., Ольхова Р.Г., Земсков В.В., Молчанова О.А., Таранков В.И., Пашковский B.C., Штейншлейгер С.Б., Крол И.М. ва бошкалар. Бундан ташкари, Республикамиз иктисодчи олимларидан А.К. Кодиров, Т.М. Коралиев, М.Б. Нурмуродов ва O.K. Иминовлар бу тушунча хакида уз фикрларини билдиришган.

Олимларнинг кредит механизми хакидаги карашлари ушбу тушунчани тадкик килиб, унинг ривожланишига каратилган харакатлар хисобланади. Куйидаги жадвалда кредит механизмига берилган таърифларнинг ривож­ланиш хусусиятлари куриб чикилган.

2 «Кредит: 100 саволга 100 жавоб». Ё. Абдуллаев, Т. Бобокулов. Т:. Мехнат - 1996 й.OOWOOOOCOOOOOOOOOOOOOOeoeOWOeOOOeOOQOOOOOOCCCOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOCOOCOOOOOOOOOOQOOOOOOOOOQOOOOOOOOOOOOOOOCiOOOOQOOCiCiO

Кред

ит

меха

низм

ига

бери

лган

та

ъриф

лар

ва ул

арни

нг

асос

ий

хусу

сият

лари

so"ОS3

■т*г

а.И

а *

. & - сгШ ..‘РУ

rf р

&

ш а» 0 В v =? ев

СО Я К

IихsVO2а.=оэ

ООООСЮ МОООООООООООООООМОООООМ ООООООООбООООООООООООООООООООООООООССОООООООООООООООООООСОООООООМ ОООООООООООООООООООООО

000000°0в00в00сю000600006000000000.а000600000ф0000000а0600й0000060<х>боагму*уххв00а<айф0<<)<кхч><4>0<>0<<*х<к>0»эсчх><>&0<>»><><><>с*>

Бир катор олимлар ишида иктисодий категорияларнинг узвий боглик- ликда куриб чикилиши учрайди. Жумладан, профессор А.Д. Аллахвер- диян уз тадкикотларида молия ва кредит категорияларини узвий богликлик- да тахдил килиб, бу икки категорияларнинг асоси бирлиги, хар иккаласининг асосида пул муносабатлари ётишини исбот килиб, амалиётда бу механизм- ни молия-кредит механизми деб аташ тугри булади, деган хулосага келди.

Классик иктисодчи олимлар кредит механизмини кредит муносабат- ларини ташкил этишнинг аник усуллари билан боглашган ва бу усуллар пул айланмасини хамда кредит муносабатларини ташкил этиш амалиё­тида кулланилишини таъкидлашган. Шуни инобатга олган холда кредит механизми кредит муносабатларининг намоён булиш шакли сифатида каралмокда. Масалан, профессор М.С. Атлас кредит механизми тугрисида шундай ёзган: «Кредит механизми кредит тизими органлари, кредитлаш воситалари ва усуллари, тамойиллари мажмуасидан иборат булиб, улар ёр- дамида тегишли органлар узларининг вазифаларини амалга оширадилар ва бутун халк хужалигига хамда корхоналарнинг хужалик фаолиятига таъсир курсатадилар».3

М.С. Атлас кредит механизмига хужалик механизмининг иктисодий ри- чаглари (воситалари)дан бири сифатида карайди. У оркали ишлаб чикариш ва ялпи махсулотни таксимлашни назорат воситаси сифатида ялпи ишлаб чикариш самарадорлигига таъсир к)фсатилади. Кредит механизмининг кайтаришлилик, муддатлилик ва туловлилик тамойиллари хужалик меха­низмининг рационал ва оптимал холда ривожланишини такозо килади.

Бундан ташкари, иктисодий адабиётларда «банк-кредит механизми» деган иборага дуч келамиз. Бу ибора профессор М.С. Атлас4 томонидан 1958 йилда киритилган булиб, кредит механизми кенг маънода банк ти­зимини кушган холда куреатилган. Худди шундай фикрни узбекистонлик олимлар, хусусан, иктисод фанлари доктори, профессор А Д . ^одиров ва иктисод фанлари доктори, профессор O.K. Иминовлар ишларида хам куриш мумкин. Албатта, пул-кредит муносабатларини амалга оширишда банклар- нинг урни бекиёсдир. Муомаладаги пулларни вужудга келтириш, тартибга солиш, кредит ресурсларини жалб килиш ва уларни иктисодиётнинг энг самарали тармокларига йуналтириш банкларнинг асосий вазифасидир. Лекин, уларни пул-кредит механизмининг таркибий кисми ва элементла- рига киритиб булмайди. Чунки пул ва кредит муносабатларида банклар хам жисмоний шахслар ва юридик шахслар сингари ушбу муносабатлар субъектларининг биридир.

3 «Молия» журнали, «Модернизация шароитида кредит механизмининг узига хос хусуси- ятлари», 2008 йил 2-сон. 73-бет.4 М.С. Атлас. «Развитие Государственного банка СССР». Москва, Госфиниздат, 1958г, стр. 208.Q *ух*><ухьс><аоб.а&<*хх>сюооооо<х>оо<>о<х><л><>>»х><х>с<>с><х>^

Ю.П. Авдиянц кредит механизмини кредит тизимининг таркибий кис- ми сифатида талкин этади, унингча кредит тизими уз ичига куйидагиларни к;амраб олади: 1) кредит муносабатларининг доираси; 2) кредит механиз­ми (кредит тизими объекта ва субъектининг узаро таъсир этиш воситаси ва банк томонидан кредит муносабатлари доирасининг боищарилиши); 3) иктисодий ривожланишнинг манбалари. Бундан ташкари, у кредит меха­низми техник эмас, иктисодий тушунча эканлигини таъкидлайди. Кредит механизми узида кредитнинг барча томонини ва унинг конунийлигини, кишиларнинг аник фаолиятини умумлашган ифодасини акс эттиришини айтган. Унингча, кредит тизими унинг бошка кисмларига: кредит муно­сабатлари, кредит муносабатлари элементлари (кредит учун фоиз, кредит муддати ва объекта, кредит муносабатларидаги томонларнинг иктисодий кизикишлари) халк хужалигида кредит муносабатларини юзага келтирув- чи банкларга бевосита уз таъсирини утказади. Унинг фикрича, кредит ме­ханизми тушунчаси куйидагиларни уз ичига олади:

• кредит тизими ривожи, амал килиш шартлари ва тамойиллари;• кредит тизимининг пул муомаласи, халк хужалигининг накд пул-

сиз хисоб-китоблари ва молия тизимининг бошка бугинлари билан узаро алокаси.

Профессор В. И. Рыбиннинг фикрича, кредит механизми кредитга ха- рактерли хусусиятлари ва унинг мазмунини очиб берувчи муносабатларни- нг узидан иборат хамда улар намоён булишининг шакли ва усулларидир.5

«Ислохотлар шароитида кредит ва хисоб-китоблар» ишида В.И. Ры­бин кредит механизми тушунчасини киритибгина колмай, унинг узига хос- ЛИ1ИНИ кдйд этиб утади. Банк аппарати факатгина кредит мехаиизмига эга булганлиги сабаблигина корхоналар хужалик-молиявий фаолиятини иазо- рат килиш имкониятига эга булади.

Кредит механизмининг мазмуни профессор С. Б. Штейнлейгер томо­нидан кенгрок маънода талкин килинган. У кредит механизмининг тар- кибига кирувчиларни уч гурухга булади:

1. Банклар;2. Кредит доирасининг алохида ва хусусий конунларини саклашга

каратилган элементлар;3. Кредит доираси конунларининг мазмунини амалиётга татбик этиш-

нинг шакл ва усуллари.Н. Д. Барковский кредит механизмининг мазмунини очишга харакат

килиб, куйидагиларни ёзган эди: «Кредит механизми аник бир тарихий ша- роитда кредит муносабатларининг намоён булиши ва уларни реализация килиш шаклидир».

5 «Кредит как экономическая категория». В. И. Рыбин. Мысль. 1978 г. 9 стр.

В. С. Пашковский эса: «Кредит механизми кредит муносабатларини амалда ташкил этишнинг аник шаклидир» - деб ёзган. В. С. Пашковскийнинг кайд килишича, кредит механизмига «бошкариладиган ва бошкарадиган тизим» сифатида караш керак. Бундай аниклаш механизм натижавийлиги- ни кузатиш имкониятини кенгайтиради. В. С. Пашковский кредит меха- низмини режалапггириш усуллари ва шакллари, кредитни бериш, тартибга солиш, сундиришнинг узаро богликлик тизими деб тушунади.

Юкорида кайд этилган фикрларни базис ва усткурма элементлари- га дахлдорлиги нуктаи назаридан тахлил киладиган булсак, уларни икки гурухга ажратиш мумкин. Биринчи гурух вакиллари кредит механизмини усткурма элементлари каторига киритишган булса, иккинчи гурух вакил­лари эса, унинг базис усткурма характерига эга эканлигини кайд этишган.

Масалан, профессор В. И. Рыбин иккинчи гурух иктисодчиларидан хисобланиб, кредит механизмини ташкилий-иктисодий муносабатларнинг маълум бир катлами, кредит муносабатларининг юкори бир булаги сифа­тида таърифлайди. Унинг фикрича, «кредит механизми таркибига кредит­нинг мазмуни ва хусусиятларини белгиловчи муносабатлар, уларнинг на- моён булиш шакллари, усуллари, методлари киради».6

Кредит механизми тугрисида юкорида билдирилган фикрларни тахлил килиб, шундай бир умумий хулосага келиш мумкин: гарчи билдирилган фикрлар баён этилиш шакли жихатидан бир-биридан кисман булса хам фарк килса-да, лекин уларнинг барчасида бир нарса тан олинган, яъни: кредит механизми бозор иктисодиёти шароитида кредитдан фойдаланиш усулидир.7

Кредит муносабатларининг намоён булиш шакллари, яъни амалиётда кредитдан фойдаланиш усуллари, барча холларда кредитнинг мохиятига асосланади. Уз навбатида, хар бир иктисодий категориянинг мохияти унинг функциялари оркали намоён булади. Демак, айтиш мумкинки, кре­дит механизми кредитнинг кайта таксимлаш ва хакикий пулларни кредит пуллари ва кредит операциялари билан алмаштириш функцияларини так- рор ишлаб чщариш жараёнида амалга оширишга каратилган. Шундан келиб чиккан холда, кредит механизмини икки таркибий булакка - кредитнинг кай­та таксимлаш функцияси намоён булиш шаклларига ва хакикий пулларни ал­маштириш функцияси намоён булиш шаклларига ажратиш мумкин. Бу шакл- лар хар хил савияда ва хдр хил даражада намоён булиш имкониятига эга.

Кредитнинг кайта таксимлаш функциясининг намоён булишини, кредитлаш тамойиллари, шарт-шароитлари ва шаклларининг мажмуаси тарикасида тушунамиз.

6 «Кредит как экономическая категория». В. И. Рыбин. Мысль. 1978 г. 131 стр.7 «Молия» журнали, «Модернизация шароитида кредит механизмининг узига хос хусуси- ятлари», 2008 йил. 2-сон. 75-бет.

Кредит механизми иккинчи булагининг таснифини тушуниш учун, ав- вало. кредитнинг хакикий пулларни кредит пуллари ва операциялари би­лан алмаштириш функцияси мазмунини ёритишга харакат киламиз, чун­ки уларнинг мохияти иктисодчилар томонидан турлича талкин килинади. Бизнинг фикримизча, банкларнинг пассив операциялари ва накд пулсиз хисоб-китоблари кредитнинг иккинчи функцияси намоён булиши шаклла- ридан биридир. Демак, кредит механизмининг иккинчи булаги накд пулсиз хисоб-китоблар билан узлуксиз богланган.®

Кредит механизми — бу хужаликларни кредитлаш усуллари ва шаклла­ри. рагбатлантириш. ричаглар. воситалар йигиндиси, кредит ресурслари аккумуляцияси буйича кабул килиш тизими, улардан фойдаланиш чегара- ларини аниклаш, етказиб бериш ва кайтариб олиш усулларидир.

В. И. Рыбиннинг фикрича, кредит механизми узида кредитдан максадли фойдаланиш механизми ва харакнт механизмини бирлаштиради. Булар объектив ва субъектив бошлаш муносабатлари буйича фаркланади. Х,аракат механизми - бу кредитнинг объектив харакат килиши, инсон то­монидан мутлок англаб олинмаган булади. Кредитнинг максадли фойда­ланиш механизми кредитдан фойдаланишнинг аник шаклига эга булади, яъни кредит механизми - бу кредит муносабатларини юзага чикиш шакли, «кредит механизмига кредитнинг хусусияти ва мазмунини очиб берувчи муносабатларнинг узи, кредитлаш усуллари, шакллари хам киради».

Чет эл фундаментал тадкикотларида «кредит механизми» атамаси учрамайди. Унинг амал килишига кредит, кредит сиёсати, фоиз ставкаси турлари, кредитлаш тамойиллари, кредит шакллари, ссуда капитали бозо- ри, кредит назарияси ва фоиз назарияси тушунчалари оркали каралади.

«Кредит механизми» категорияси буйича рус иктисодчилари ораси- да ягона фикрга келинмагаилиги кредитлаш назарияси ва амалиётидаги муаммонинг тулик ечилмаганлигини курсатади. Шу билан бирга, кредит механизми мохиятининг турлича талкин килиниши бу категория га турлича ёндашилганлиги билан изохланади.

Кредит механизми тузилиши замонавий бозор иктисодиёти шароити­да мос ишлаб чикариш масаласини к^йиб, уни уз ичига кредит сиёсати, кредит механизмлари институционал асоси, кредит тизими ташкилотла- ри даражаси ва тамойиллари, унинг инфраструктураси, кредитор ва карз олувчиларнинг орасидаги узаро алокаларини олиши керак деб хисоблаш мумкин. Бунда кредит жараёни бошкарувини яхлитлаштириш элементи булиб хизмат килади, кайсики кредит механизмини бутун таркибини тузиб чикади, улар бир бутунликда бирлаштирилади ва кредит механизми бир- галикда ривожланишига йуналтирилади. Ундан ташкари, бошкарув кре-

8 «Молия» журнали. «Модернизация шароитида кредит механизмининг узига хос xycv- сиятларк». 2008 йил. 2-сон. 75-бет.о<хк><хк>скх>сух<>с>с<>ос<>оо<>оос>ооооолооооососооосоооо<>оосооооомооодса1 11

дит механизмини такомиллаштириш, унинг амал килиш самарадорлигини ошириш буйича яхлит чора-тадбирларни уз ичига олади.

Иктисодий адабиётларда молия ва кредит механизмлари билан бир каторда, «молия-кредит механизми», «кредит-хисоб-китоб механизми» каби тушунчалар кулланилади. Бундай кушма терминлар учун молия ва кредит категорияларининг иктисодий негизи ягона эканлиги асос килиб олинган.

Молия ва кредит категориялари мухим жихатлари буйича бир-биридан фарк килишларига карамасдан, улар бир-бирига богланган категория- лар жумласига киради ва маълум доираларда узаро ва биргаликда таъ- сир курсатади. Куп холларда таъсир молия-кредит механизми оркали на- моён булади. Профессор М.А. Пассель «молия-кредит механизми»нинг мустакил тушунча эканлигини куйидагича ифодалайди: «...куп холларда молиянинг хам, кредитнинг хам молиялаштириш ва кредитлаш объекта умумий булади. Давлат бир-биридан фарк киладиган ушбу пуллик муноса­батлар шаклларини кушиб олиб боришига карамасдан, уларни маблаг хосил килиш ва такдим этиш хусусиятларига караб бир-бирларидан ажратади».9

В. К. Сенчаковнинг 1979 йилдаги «Молиявий механизм ва ишлаб чикариш самарадорлигини оширишда унинг роли» ишида: «Кредит меха­низми узида марказлашган ва марказлашмаган ссуда фоизлари, кредит ри- чаглари, коидалари, меъёрлари, резервлари, лимит ва рагбатлантиришлар, шунингдек, молия ва банк конунчилиги мажмуини ифодалайди» деб таъ- кидлаган. Бу изохда кредит ресурсларини таксимлаш жараёнига, тизим- ли ёндашув асосида кредит механизми оркали иктисодий жараёнларни бошкаришга ургу берилган.

Молия-кредит механизмини аниклаш жараёнида олимлар иккита карама-карши гурухга булинадилар:

• Биринчи гурух (Д- А. Аллахвердиян, М. А Пассель, В. К. Сенчаков, М. В. Романовский ва бошкалар) олимларнинг фикрича, молия ва кредит механизми - бу ягона молия-кредит механизмининг кисмлари;

• Иккинчи гурух (А. Д. Барковский, В. И. Рыбин, О. А. Молчанова, Н. И. Валенцева ва бошкалар) олимлар кредит ва молия механизмлари мустакил булишга хакли ва уларни кушиш тугри эмас, деб хисоблаганлар.

Молия ва кредит механизмларини бир тушунча деб хисоблайдиган муаллифлар фикрича, молия пул муносабатлар тизими сифатида кайта иш­лаб чикариш жараёнида айланма фондлари булиб хизмат килади, уз ичига кредитни олган мустакил соха сифатида каралади.

Молия механизмининг кредит механизмидан асосий фарки шундаки, ушбу механизм уз вактида хужалик субъектларини пул ресурслари билан

g «Молия» журнали, «Модернизация шароитида кредит механизмининг узига хос хусуси- ятлари», 2008 йил. 2-сон. 76-бет.

таъминлай олади.Молия-кредит муносабаталари базаси ва молиявий ресурсларни шакл-

лантиришни миллий даромад ва ялпи умумий Мвдсулотнн таксимлаш хамда кайта таксимлашга хизмат килади. Уз навбатида М. А. Пассель, мо­лия ва кредит категориялари биргаликда ягона иктисодий муносабатлар доирасида харакат килади, бу холда эса «молия-кредит механизми» ата- масидан фойдаланиш тугри деб айтган эди. В. И. Рыбин ва Н. И. Валенце- ванинг фикрича, молия-кредит механизмларининг ягона иктисодий асос- га эга эканлиги ва ухшашлигига карамасдан, уларни булиш керак, чунки уларнинг харакати капитал айланмасидан турли боскичларда юзага келади. Унда иштирок этувчи субъектлар орасидаги юзага келадиган муносабатлар характери турли хил булади.

Шу билан бирга «молия-кредит механизми» тушунчасини тан ол­ган холда, мустакил молия ва кредит механизмларини инкор этиш нотугридир. Чунки, бу мустакил терминларни куллаш, бозор механизми- нинг урганилаётган бугини таъсир доирасига ва сохасига боглик.

Купчилик муаллифлар уз ишларида кредит механизмини эмас, бал­ки молия-кредит механизмини куриб чикддилар. Шундай экан, кредит механизмини молия-кредит ва хужалик механизми элемента сифатида изохлаш мумкин. «Хужалик механизми» тушунчаси хужалик юритиш шакллари ва ташкилий тузилмаси, бошкарув усуллари ва ташкилий тузил- маси, бошкарув методлари ва тарихий хусусиятини хисобга олган холда иктисодий конунлар ифодаланган хукукий меъёрлар йигиндиси сифатида таърифланган. «Молиявий механизм» эса, лугатда хужалик механизми- нинг таркибий кисми сифатида курсатилиб, унинг ёрдамида таксимот му­носабатлари тизими, даромад ва жамгармалар яратилиши, марказлашган ва марказлашмаган пул фовдлари ташкил топиши ва улардан фойдаланиши таъминланади.

Халк хужалигининг ривожланишида кредит механизмининг роли ва ахдмияти мухимлигини эътиборга олиб, иктисодчилар хужалик механизми тизимида унинг Урнини аниклащда ханузгача ягона фикрга келиша олма- ганлар. Купгина муаллифлар хужалик механизмини «Иктисодий ричаглар- пул, парк., фонда, кредит ва молиядан фойдаланиш асосида иктисодий рагбатлантириш ва ташкил этишда ифодаланувчи мухим ишлаб чикаришни бошкариш усуллари ва шакллари тизими» сифатида карашади. Бунда Н. Д. Барковский ва Н. И. Валенцева кредит механизмини хужалик механизми­ни иктисодий рагбатлантиришнинг бир ричагига киритишади. В. И. Рыбин эса, кредит механизми функцияси ва ролидан келиб чикиб, уни «хужалик механизмининг хеч кандай таркибий кисми эмас, балки бутун хужалик ме­ханизми» деб хисоблайди.

Кредит билан хужалик механизмининг узаро муносабатларини куза-«v'X«x)o<xxx<Ayy.>xy)oo<x)o<y>>xiCK>x»xx)cooooc»<>aoooooooQoooi»aooaaoaQoaoaaaiyio«yyy)(y ^

тиб, О. А. Молчанова шундай хулоса килади: кредит механизми - ссуда фондини реализация килувчи иктисодий механизмдир. Кредит эса - бу товар. Кредит тизимида хам хдр кандай хужалик тизимидаги тамойиллар амал килади.

Н. И. Валенцеванинг фикрича, кредит механизми - амал килиши хужалик механизми тузилишини тулик аниклаб беради. Кредит механиз­мини такомиллаштириш муаммолари бутун хужалик механизмини ри- вожлантирищ муаммоларини комплекс ечишни, яъни нархларни урнатиш, накдсиз хисоб-китобларни ташкил этиш, бюджет билан хисоб-китоблар ва бошкаларни талаб килади.

Агар кредит муносабатлари су&ьектлари иктисодий алокалари билан биргаликда тахлил килинаётган буяса, «кредит-хисоб-китоб механизми» тушунчасидан фойдаланиш хам мумкин ва бу бирмунча максадга муво­фик булади. Айрим холларда «кредит механизми» тушунчаси билан бир­галикда «кредитлаш механизми» атамаси хам к^лланилади. Бу терминнинг кулланилишига «кредит механизми» тушунчасининг айрим амалий фао­лият сохаларини урганишда кенг маънони англатиши асос хисобланади.

Одатда, кредитлаш механизми дейилганда, кредитлаш шарт- шароитларини белгиловчи элементларнинг йигиндиси тушунилади. У уз мазмуни жихатидан «кредит механизми» тушунчаеига Караганда бир мунча «тор» маънони англатади. Шу билан бирга, вредит механизмининг таркибига киради ва бу фикр купчилик иктисодчилар томонидан хам тан олинган.

Россия ва хорижда сунгги 25 йилда кредит муносабатлари тарихи ва ривожланиши шуни курсатдики, кредит механизми харакати режалашти- рилиши бозор шароитида хам мавжуд, факагг социализмдагига Караганда бирмунча бошкачарок.

70-йилларнинг бошида О. И. Лаврушин узининг «Иктисодий рагбат- лар тизимида кредит» номли ишида кредит чегаралари кенгайиши, ссуда бериш ва кайтаришнинг таъсирчан механизмини излаб топиш, жамиятда иктисодий ишлаб чикаришни рагбатлантиришда кредит ричагларини ро- лини ошириш деб кайд этади. У, кредитлаш механизми - кредит механиз­ми амал килишининг жараён кисмидир, деб карайда.

О. И. Лаврушиннинг фикрича, «Кредит механизми шундай ташкил то- пиши керакки, у уз вактида кредитнинг харажатга айланиш имкониятини олдини о лиши, йул куйилган чекланишлар хакида уз вактида хабар бери- ши, Урнатилган меъёрлардан четланишларга йул куйган корхоналарга ак­тив таъсир курсатиши керак».

Р. В. Корнееванинг фикрича, кредит механизми харакати хужаликнинг шундай шароитларини яратишга йуналтирилиши керакки, унда корхона ёки тармокнинг узи ишлаб чикаришни кенгайтириш, махсулот сифатини

яхшилаш учун кушимча ресурсларга кизикиши керак. Р. В. Корнееванинг «Саноат тармогининг давлат банки билан кредит муносабатлари» китоби- да кредит корхонанинг молиявий-хужалик фаолиятига кредит механизми оркали таъсир этишини айтиб утади.

Н. И. Валенцева ва И. Д. Маманова банк кредитидан фойдаланиш са­марадорлигини тадкик кила туриб, кредитлаш механизмини: «Кредит бе­риш ва сундиришни режалаштириш, унинг максадли йуналиши устидан назорат билан боглик карорлар мажмуаси» сифатида изохлайди.

Кредит механизми жараёнини куриб чика туриб, муаллифлар ай- ланма маблаглар ташкил этилиши ва кредитлаш механизмининг узаро богликлигини кайд этадилар. Бошкача айтганда, улар кредитлаш механиз­мининг корхонанинг молиявий-хужалик фаолияти курсаткичлари билан алок^сини кайд этишади. «Кредит механизми» ва «кредитлаш механизми» тушунчасини чегаралаш Р. Г. Ольховада куринади. У хисоблайдики, «кре­дит механизмининг бир элемента хисобланган кредитлаш механизми узида куйидаги бугинлардан тузилган тизимни ифодалайди: уз ва карз, айланма маблагларни чегаралаш тамойиллари, кредитлаш услублари, ссуда счёта турлари, кредитлаш обьектлари, кредитни режали бошкариш услублари, кредитдан фойдаланиш устидан назоратни ташкил этиш методлари ва тур­лари».

1.2. Кредит механизмининг таркибий элементлари ва уларнинг кетма-кетлиги.

Кредит механизмининг мазмунини урганишда унинг таркибий эле­ментлари мухим ахамият касб этади. Иктисодий адабиётларда бу таркибий кисмлар ва элементлар айрим холларда умумлаштирилган, айрим холларда эса махсус тарзда берилган.

Иктисодий адабиётларда кредит механизми таркибий кисмлари ва эле­ментлари тугрисида мунозарали фикрлар мавжуд. В.В. Земсковнинг фик- рича, кредит механизми жуда мураккаб бошкариладиган тизим булиб, у учта - кредитни режалаштириш, кредитни тартибга солиш ва кредитлаш блокларидан иборатдир. Кредитлаш блоки элементлар, жараёнлар ва усул- лардан ташкил топади. Муаллиф иктисодиётни режали бошкариш усули- дан келиб чикиб тадкикот олиб борганлиги сабабли кредитни режалашти- ришни элементларнинг ичида энг асосийси деб хисоблайди. Кредит меха­низми факат кредит бериш жараёнини акс эттириб, кредит ресурсларини жалб килиш (аккумуляция) механизми тугрисида фикр юритилмаган.10

Профессор O.K. Иминовнинг11 Кредит механизмининг таркибий кисмлари тугрисидаги фикри алохида-эътиборга моликдир. Олимнинг фикрича, кредит механизми кредит маблагларидан унумли фойдаланиш, бошкариш шакли ва усуллари тизимидан иборатдир. Кредит муносабатла­ри, кредит муассасалари ва кредит механизми биргаликда кредит тизими- ни ташкил килади.

Иктисодий адабиётларда муаллифлар кредит механизми элементла- рини хар хил нуктаи назардан куриб чикканлар. Агар уларни профессорН.И Валенцева сингари кредитлаш жараёни буйича куйсак, бир-бири би­лан боглик олдингиси кейинги элемент мазмунини аниклайдиган: айланма маблагларни ташкил килиш, кредитлаш объектлари, кредитлаш усуллари, ссуда счётлари турлари ва кредитнинг таъминланганлигини назорат килиш элементларнинг кетма-кетлигини аниклаш мумкин.12 Шу билан бирга, фикримизча, профессор Н.И. Валенцева хам кредит ресурсларини жалб килиш механизмини тулик очиб бера олмаган. Чунки олиманинг асосий диккат-эътибори кредитлаш элементларига, хусусан кредитлаш усуллари- нинг тахлилига каратилгандир.

Бошка муаллифлардан фаркли, В.И. Рыбин кредит механизми тузили-

10 В.В. Земсков. «Кредитный механизм и интенсификация промышленного производства». Москва, Финстат, 1987 г. стр. 2.110.К. Иминов. «Кредитный механизм в современных условиях». Ташкент. 2000 г. стр. 16.12 Н.Н. Валенцева. «Методы кредитования в Социалистическом хозяйстве». Москва. 1980 г. стр. 12.

шини кредитга асосланган, кредитни режалаштириш ва иктисодий рича- глар билан бирга кредит муносабатлари ва ташкилий-иктисодий тузилиш бошкарувига ажратади. Бунда ташкилий-иктисодий тузилиш бошкаруви уз ичига факат кредитлаш субъектларини олади.

Иктисодиётни режали бошкариш шароитига мос келадиган кредит механизми кисмлари ва элементларини тахлил этар эканмиз, у бундай куринишга эга булади.

1-чизмаРежали иктисодиёт шароитида кредит механизми

Бизнинг фикримизча, чизмадан куриниб турибдики, кредит механиз­мини шартли равишда уч кисмдан иборат дейиш мумкин: кредит ресурсла- рини жалб киладиган аккумуляция механизми; кредит бериш механизми; иктисодий таъсир механизми.

Аккумуляция механизми - бу кредит механизмининг кредит ресурс­лари ни жалб килишга оид кисми булиб, режали хужалик юритиш шарои- ткли нисбатан ривожланмаган. Чунки кредит ресурсларининг бир кисми юридик ташкилотларнинг буш пул маблаглари банклардаги хисоб-китоб ва жорий счётларида сакланишииинг мажбурийлиги 1930-1932 йил- ларда утказилган кредит ислохотида кабул килинган хукумат карорвда

курсатилган. Бу кдрорга асосан барча хужалик хисобидаги корхоналарга (юридик шахсларга) хисоб-китоб счёта очилиб, бюджет ташкилотлари- га ва шуъба корхоналарга жорий счётлар очилиши курсатилган. Шу би­лан хужалик субьектларига узларининг буш пул маблагларини муддатли жамгармаларга куйиб, улар хисобидан даромад олиш ман этилганди. Бан- клар ахолидан буш пул маблагларини жалб кила олмас эдилар.

Кредит ресурсларининг бир кисми булган ахолининг буш пул маблаглари Давлат жамгарма кассаларида йигилган. Давлат жамгарма кас- салари факат ахоли буш пул маблагларини жалб килишга ихтисослашган булиб, ушбу механизм анча таюомиллашган, яъни хар хил жамгарма турла­ри жорий килинган. Давлат жамгарма кассалари йигилган пулларни мар- казлаштириб, давлат банкига бериши кузда тутилган эди.

Кредитлаш механизми - давлат мулкига асосланган банк муассасала- рининг асосий вазифаларидан бири халк хужалиги тармокларини режа буйича кредитлаш булганлиги учун кредит бериш механизми жуда та- комиллашган эди. Ушбу такомиллашиш 1930-1932 йиллардаги кредит ислохоти даврида содир булган. Кредит ислохоти даври уч боскичга булиб урганилади:

• Биринчи боскич - 1930 йил 30 январдаги хукумат карори билан бог­лик. Мазкур меъёрий хужжатга асосан ушбу боскичда бир неча ислохот­лар амалга оширилди. Жумладан:

1. Бевосита кредитлаш воситаси булган вексель муомаласи бекор килинди;

2. Барча ташкилотлар узларининг хисоб-китоб ва жорий хисоб- варакларини Давлат банкида очишни бошладилар;

3. Накд пулсиз хисоб-китоб шакллари амалиётга жорий килина бош- ланди.

Алохида таъкидлаб утиш жоизки, кредит ислохоти утказилаётган дяирдя депозит деган тушунча булмаган. Юкоридаги тушунчаларга изох берадиган булсак, хисоб-китоб счёта - бу ишлаб чикариш билан боглик, яъни бунда хизмат, товарлар эвазига пул келиб тушади. Жорий счёт эса- бу бюджет ташкилотларига очилади, булар ишлаб чикармайди, хизмат курсатмайди, факат бюджетдан смета буйича пул олади. Бундан хулоса килиш мумкинки, кредитлаш механизмининг биринчи боскичи кредит механизмининг биринчи таркибий кисми булган айнан аккумуляция меха­низми элементларининг ривожланиши билан боглик-

Айтиб утганимиздек, биринчи боскичда мухим узгаришлардан бири бу вексель муомаласининг беюор килиниши булди. Корхоналар бир-бир- ларини молиялаштирмасликлари учун ушбу бевосита кредитлаш воситаси бекор килинган эди. Чунки вексель аслида бозор иктисодиётига хос булган кредитлаш воситасидир. Режали иктисодиётда вексель муомаласи куйи- даги куринишга эга булган.

Векселни хисобга олиш жараёни

Ушбу чизмада курсатилишича, векселлар тижорат банкларида хисоб­га олинади. Марказий банкда эса кайта хисобга олинади, чунки тижо­рат банкларида вексель портфели купайиб, унинг корсчётида накд пул колмайди. Шунинг учун тижорат банклари Марказий банкка векселларни кайта хисобга олиш учун юборади ва Марказий банк векселларнинг муд- дати келганда эмитентнинг бутун пулини йигиб олади.

• Иккинчи боскич айнан кредитлаш механизмига тегишли булган эле­ментларнинг ривожланиши билан бошланди. Айланма маблагларни таш­кил килиш биринчи элемент булиб хисобланади.

Бу механизм элементларининг таркибида корхона ва ташкилотларнинг айланма маблагларини ташкил килишда асосий 5финни эгаллайди. Чун­ки, кредит ислохотида 1931 йил 23 июлдаги хукумат карори билан нис- бий мустакил корхоналарнинг уз айланма маблаглари меъёр микдорида белгиланган ад и. Бундан ташкари, шу карор билан уларнинг уз айланма маблаглари билан бирга банк кредита режадаги манбалардан бири килиб курсатилди. Демак, давлат мулки шароитида нисбий мустакил хужалик юритувчи субъектларга уз айланма маблаглари меъёр микдорида ажрати-

1Q

либ, меъёрдан юкори вужудга келган товар-моддий кимматликларнинг за- хираси ва харажатлари, товар захиралари меъёрларининг бир кисми хамда хисоб-китоблардаги маблаглар банк кредитлари билан копланиши керакли- ги белгиланди. Бу билан айтиш мумкинки, корхона айланма маблаглари уз маблаглари ва жалб килинган маблаглардан, яъни банк кредитларидан таш­кил топтан. Айланма маблагларни ташкил килиш учун меъёр урнатилган.

Меъёр - бу ишлаб чикаришнинг тухтовсиз ва доимий ишлашини таъ- минлайдиган товар-моддий кийматликларнинг ва харажатларнинг домий минимал захирасидир. Корхвйа буйича айланма маблагларнинг меъё- рини аникдаш учун хар бир товар-моддий кийматликлар ва харажатлар­нинг турлари буйича хусусий меъёрлар урнатилиши керак булди. К,ишлок хужалигида айланма маблагларининг айланиш даври бир йил. Кишок хужалиги корхоналарида йил бошига булган харажатлар микдорида уз маблаглари - меъёр Урнатилган.

Хусусий меъёр шу товарнинг кунлик харажатларини кунлар сони- га купайтириш билан аникланган. Товарларнинг неча кунлик захирасини тайёрлаш корхоналарга товарларни неча кунда келтирилиши интервали- га боглик. Масалан, хом ашёнинг бирон-бир тури буйича кунлик хара- жат 5 минг сум булса, бу товар хар 6 кунда келтирилса, хом ашёнинг шу тури буйича хусусий меъёр 30 минг сумни ташкил кил ган. Корхоналар- нинг айланма маблаглари буйича умумий меъёр хусусий меьёрларнинг йигиндисидан иборат эди.

Савдо ташкилотларида ва мавсумий булмаган тармок корхоналарида Уз айланма маблагларининг меъёри барча товарлар захирасининг маълум кисми чегарасида Урнатилган. Масалан, давлат савдо ташкилотларида товар захираларининг 50 фоизи уз айланма маблаглари, колган 50 фоизи банк кредити хисобидан копланган.

Матлубот савдо ташкилотларида товар захираларининг атиги 15 фоизи Уз айланма маблаглари билан, 85 фоизи банк кредитлари билан коплани­ши кузда тутилган.

Шу билан бирга ушбу боскичда кредит объектлари белгиланди. Агар корхоналар мавсумий ишлайдиган булса, уларда меъёрдан юкори товар- моддий кийматликлар колдиги кредит объекта булиб хисобланган. Кдшяок хужалиги корхоналарида эса купинча меъёрдан юкори харажатлар кредит объекта хисобланган. Савдо ташкилотларида меъёр товар захираларининг бир кисми кредит объектлари булиб, кредит уларнинг фаолиятида доимий ипггирок этган. Хамма корхоналарда хисоб-китоблардаги маблаглар кре­дит хисобидан копланган.

Демак, кредит объектларини куйидаги гурухларга ажратиш мумкин:1. Мавсумий корхоналарда меъёрдан юкори товар-моддий киймат­

ликлар захираси;оослосос<>ссс<>хх>с<>>>ос>с<>ооо<>с<»<>ссоососсс>с • * хх>с<>о<>оос><х><>х>о<»с>оо^

2. Мавсумий булмаган корхоналарда товар захиралари меъёрлари- нинг бир кисми;

3. Муомаладаги маблаглар.Х,ар бир корхона ёки ташкилот кредит объектлари буйича кредит-

га эхтиёж аникланиб, кредит олиш учун буюртма берган, бу буюртмалар банк муассасалари томонидан умумлаштирилиб, кредитга булган талаб аникланган в р марказга юборилган. Марказда бу талаблар урганилиб, жой- ларга кредит бериш лимита шаклида туширилган. Банк муассасалари хар бир кредит объекта буйича кредит лимита чегарасида кредит бериши мум­кин булган.

Маълумки, утган асрнинг 80-йиллари охирига келиб, собик иттифок- да икт! содиё^ни Сн/.-шсчоишни ислох килишга киришилди.

Давлаг мулч) < лароити ла нисбий мустакил корхоналарни тула хужалик хисобига утказиш, уз-узларини молиялаштириш тамойилининг жорий килиниши кредитлаш объектларини белгилашда хам мос узгаришлар булишини тзчрзо килди. 1988 йилдан бошлаб амалиётга киритилган корхо­наларда ьшлаб чикариш захиралари ва харажатлари йигиндисидан иборат йириклаштирилган объект буйича кредитлашнинг янги тартибига утилди. Йир слгштирилган объект буйича крсдитлашда хар бир корхонага берила- дигзн кредит ми',чц«-ри..'и аник* '.ш, кредитнинг максадли ишлатилиши ма- салг.шрида иктисодий адабиёгларда кчзгин мунозаралар булиб утди.

Кредит бериш > суллари (.кредитлаш методлари) - кредитлаш усулла­ри иктисодий адабиётларда кенг ёритилган булиб, уларга профессор Н.И. Валенцева, Л.И. Количев ишлари мисол була олади. Кредит объектлари кредит механизмининг кейинги элемента кредитлаш усулларини белги- лайди. Кредитлаш усуллари — бу кредит бериш ва кайтариб олиш усулла­ри хисобланади. Режали хужалик ю р т иш йилларида бир неча кредитлаш методлари яратилди:

1. Колдик буйича кредитлаш;2. Айланма буйича кредитлаш;3. Айланма-колдик буйича кредитлаш.Крлдик буйича кредитлаш - корхона ва ташкилотларга кредит бериш-

нинг бу усули дастлабки усул хисобланиб, 1930-1932 йилларда утказилган кредит ислохоти йилларидан бошлаб амалиётга жорий этилган.

Бу усулнинг мазмуяи шундан иборатки, корхоналарнинг банкдан кре­дит олиши кредит объектлари булган товар-моддий кийматликларнинг колдигига боглик булган. Агар корхонадаги товар-моддий кийматликлар­нинг меъёрдан юкори колдиги ошса, кушимча кредит олиши кузда тутил- ган, акс холда кредит кяйтарилиши белгиланган. Колдик буйича кредит бе­риш хар бир кредит объекта буйича алохида кредит олинишини, янгидан расмийлаштирилишини такозо килган.<хоооооооооолооооооооооооооооооосоооооооос»ооообооолоовообо<!)ооое->лодооосхх>йо<х>ооло Х>00000000600<У*Х-. 21

Айланма буйича кредитлаш - мавсумий булмаган корхоналарда меъёрнинг бир кисми объект сифатида олиниб, хужжат асос булади, яъни тулов талабномаси асос булади. Кредит беришнинг бу усули 40-йилларда амалиётда огир саноат корхоналарини ва савдо ташкилотларини кредит- лашда кулланила бошланган. Бу усулнинг мазмуни шундан иборатки, кре­дит корхоналарга товар-моддий кийматликларни сотиб олишларида бери- либ, товар ёки тайёр махсулотларни сотишдан тушган ту шум хисобидан кайтарилган. Кредит корхона айланма маблаглари билан тулик айланмада булган, шунинг учун айланма усули деган номни олди.

Айланма-колдик усули буйича кредитлаш - корхоналарни ушбу усул- да кредитлаш собик совет тизимининг охирги йилларида, йириклаштирил- ган объект буйича 1988 йилдан бошлаб амалиётда кулланила бошланди. Бу усулнинг мазмуни шундан иборатки, корхона ва ташкилотларга кредит берилаётганда уларнинг хисоб-китоб счётларидаги пул маблагларининг колдигига каралади, яъни сотиб олинаётган товарлар учун етишмаётган маблагга кредит расмийлаштирилади. Берилган кредит корхоналар айлан- масида тулик айланиб, сотишдан тушган тушумдан кайтарилади.

Ссуда счётлари - корхоналарга у ёки бу усулда кредит бериш кредит механизмининг кейинги элементини белгилайди, яъни кредитлаш усулла- рига мос ссуда счётлари кулланилади. Улар куйидагилардан иборат:

1. Оддий ссуда счётлари;2. Махсус ссуда счётлари;3. Ссуда счётлари.Оддий ссуда счётлари корхоналарга хар бир кредит объектларига очи-

лади. Бу счёт товар-мэддий кийматликларга колдик усулда кредит берил­ган. Кредит объектларининг сонига караб кзорхонага бир неча оддий ссуда счётлари очилиши мумкин эди.

Махсус ссуда счётлари асосан савдо ташкилотларига ва огир саноат корхоналарига очилган. Чунки бу корхоналар айланма буйича кредитла- ниб, кредит тулик айланма маблаглари билан айланган. Шунинг учун хар бир корхона ва ташкилотга битта махсус ссуда счёти очилган ва бу счёт ёпнлмайднган счёт хисобланган. Бу счёт айланма усулига мос келган. Мах­сус ссуда счётининг дебетидан товарлар ва хизматлар учун пул маблаглари туланади, товарлар сотилишидан келган пул маблаглари тугри шу счёт- нинг кредита га келиб тушган. Корхонанинг хисоб-китоб счёти га иш хаки фонди ва фойдаси утказилган холос.

Ссуда счётлари корхоналарга айланма-колдик усулида кредит бери­лаётганда очилади. Уларга битта ссуда счёти очилиб, барча обьекгларга умумий эхтиёж буйича кредитланади. Товар сотишдан тушган ту шум кор­хона хисоб-китоб счётига тушади.

Кредитнинг таъминланганлигини текшириш элементи кредит бериш0^^^ОООООООООООООООООООООООООООООООСОООООООвООООООООООООООСООООООООСООООООООООООООООООООООООООвООООООООООООООООООООйОООО

механизмининг охирги элемента булиб, Давлат банки томонидан хужалик субьектларига берилган кредитларни уларнинг баланс ва бошка маълумот­ларига асосан таъминланганлигини текшириб борилган. Режали иктисодиёт даврида кредитнинг таъминланганлиги уч йуналишда текширилган:

• маълумот буйича ойига икки марта;• баланс буйича здр ойда;• лозим топилганда жойига бориб текширилган.Кредитларнинг таъминланганлигини текшириш тартиби ссуда счётла-

ри турларига мос келган.Кредит механизмининг учинчи таркибий кисми иктисодий таъсир

механизми булиб, кредит учун урнаталадиган фоизларнинг марказдан Урнатилиши ва режали иктисодиётда улар ишлаб чикарилган товарларнинг таннархини ошириб юбормасликка каратилган. Ставкалар кишлок хужа­лик корхонларига 0,5-1,0 фоиз килиб урнатилган. Режали иктисодиётда тозар-моддий захиралар йигилиб колган ташкилотларга кредит 4 фоиз- лик ставкада берилган. Товарлар сотилмай омборда колиб кетган хужалик юритувчи субьектларга эса кредит 8 фоизлик ставкада берилган. Берилган кредитларни уз вактида кайтармаётган корхоналарга эса муддати утган ссу­да лар учун 10 фоизлик ставкада белгиланган.

• Кредит ислодотининг учинчи боскичида режали иктисодиётдаги банк тизимининг асоси булган «монобанк тизими» вужудга келди.

«Монобанк» тизимининг вужудга келишини 1930-1932 йилларда утказилган кредит ислох,оти даврида тижорат банклари нуфузининг па­сайиши натижасида давлат банкларидан ташкил топган тизимнинг шакл- ланиши билан боглаш мумкин. 1987-1990 йиллардаги банк ислохотининг утказилишигача булган даврда Давлат банки - эмиссия маркази, давлат- нинг бош кредит, хисоб-китоб ва касса института, капитал куйилмаларга ва ташки савдога хизмат курсатувчи банк хисобланган.

Айтиб утилганидек, режали хужалик юритиш усулига мос кредит ме­ханизми собик советлар тизими даврида такомиллашиб борди. Аммо 80- йилларнинг охирига келиб, кредит механизмининг самарасиз фаолияти яккол куриниб колди. Бозор иктисодиётига утиш дастурлари ишлаб чикила бошланди. Натижада бозор иктисодиётига мос келадиган кредит механиз­мининг айрим элементларини амалиётга жорий килинишга киришилди. Жумладан, 1988 йилдан кредитга лаёкатлилик; гаров ва кафолат асосида кредит бериш; кредит шартномаси ва бошкаларни келтириш мумкин. Аммо шуни таъкидлаб утиш жоизки, юкорида келтирилган кредит механизми элементлари асосий Уринни белгиламас, расмий характерга эга булган.

Республикамизда банклар томонидан реал секгорга йуналтирилган кредит куйилмалари колдиги 2010 йилда 35 фоизга ошиб, 11 трлн. 500 млрд. сумни ташкил этди. Тижорат банкларининг узок муддатли кредит- ввоовооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооообооооооооаоооооооооооовооооооооооооооооооо» 23

лари улушини ошириш буйича курилган чоралар туфайли 3 йилдан ортик муддатга берилган кредитларнинг банклар кредит портфелининг умумий хджмидаги улуши хозирда 75,2 фоизга етди ва сунгги ун йилда 40,2 фоиз­га купайди. Банкларнинг кредит портфели таркиби тубдан узгарди. Агар 2000 йилда кредит портфелининг 54 фоизи ташки карзлардан шаклланган булса, 2010 йилда банклар жами кредит портфелининг 85,1 фоизи ички манбалар х,исобидан шакллантирилди. Яъни сунгги 10 йил ичида 26 баро- бардан зиёдрок купайди.13

Тижорат банклари томонидан кредит куйилмаларини янада ошириш- га айрим муаммоларнинг мавжудлиги салбий таъсир килмокда. Тижорат банкларида муддати утган кредитлар умумий кредит суммасидаги улуши- нинг ошиши кредитлаш механизми ва унинг элементларини такомиллаш- тириш заруриятини долзарб килиб куяди.

Юкорида куриб утилган режали иктисодиётдаги кредит механизмининг тузилиши бозор иктисодиётига келиб куйидаги куринишга эга булди.

3-чизмаБозор иктисодиёти шароитида кредит механизми

13 Узбекистон Республикаси Президента И. Каримовнинг 2011 йил 21 январдаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигиии оширишга хизмат килади» мавзусидаги 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга м^лжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза- си. «Халк с^зи» рузномаси. 2011 йил 22 январь. 16 (5183)-сон.24 ооооооооооооооооооооооосоооссоооооооосоооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооо

Чизмада курсатилишича, бозор иктисодиёти шароитида аккумуляция механизми деганда кредит ажратишга манба хисобланунчи банк ресурсла- рини жалб килиш тушунилади. Бозор шароитида аккумуляция механизми икки элементдан ташкил топади:

• тижорат банкларининг уз маблаглари;• тижорат банкларининг жалб килинган маблаглари:a. Депозит маблаглар;b. Нодепозит маблаглар.Умуман, аккумуляция механизми банкнинг ресурс базасини акс этти-

ради. Банкнинг ресурс базаси банк балансининг пассив кисмида жойлаш- ган. Банк балансининг пассив кисмини тушу ниш учун -ыазарий жодатдан куйидаги куринишгг келтириш мумкин:

4-чизмаТижорат банки ресурс базасининг тузилжмн

Ушбу чизмадан куриш мумкинки, банк ресурслари узида уз ва жалб килинган маблагларни акс эттиради. Улар актив операцияларни амалга ошириш учун манба хисобланади.

Банк ресурсларининг асосий манбасини жалб килинган маблагларOOCi0OOO000OQ0OCOOO00OOO0CCOaOO6OOOOOOOlVWwV>OOOiyyM<kMbftiyyy>(yy>tV>fthfttMyyw<W>rt ^

эгаллаб, улар банк ресурсларининг 70-80 фоизини ташкил килади. Банкни­нг уз маблаглари эса банк ресурсларининг 20-30 фоизини ташкил килади.

Банкнинг уз маблаглари деганда молиявий баркарорликни, тижорат ва хужалик фаолиятини таъминлаш максадида ташкил килинган турли жамгармалар, жорий ва утган йилдаги фаолият натижасидан олинган фой- дани тушуниш керак.

Устав фонди - банкни юридик субъект сифатида ташкил килишнинг асосидир. Шунингдек, бу бозорга банкларнинг кириб келиши учун яратил­ган фонд хисобланади. Банклар устав фондни акцияларни эмиссия килиб, уларни сотиш оркали оширадилар. Устав фондини ошириш Акциядорлар Умумий йигилишининг рухсати билангина амалга оширилади. Уни камай- тириш эса факат Марказий банк рухсати билан амалга оширилади. Бунда акциялар эмиссия килган тижорат банкига иккиламчи бозор мавжуд эмас- лиги боис, кайтиб топширилади. Бозор иктисодиётига утиш шароитида инфляция даражаси юкори булгани боис, хусусан Узбекистонда тижорат банкларининг устав фондининг минимал микдори еврога богланган.

«Капиталнинг етарлилиги» термини банкнинг ишончлилигини ва рискни бошкариш даражасини бахолайди. Бу ерда етарлилик тамойили ке­либ чикдди: уз капитали хажми риск буйича хисобланган активлар хажмига мос келиши керак. Банклар хар доим «капитализация» даражасига эътибор беришади, яъни уз маблагларида оптимал талаб билан таккослаш буйича ортикча акцияларнинг чикарилиши яхши эмас. Банк капиталини ошириш- нинг катор омилларини курсатиш мумкин:

1. Банк активларининг бозор киймати узгарувчан булади;2. Банк к^прок доимий булмаган манбаларга эътибор беради.Зарур капиталнинг суммаси банк узига олаётган рискка боглик. Зарур

капитал хажмини аниклашда банк мукобил карорга келиши лозим:• рискларнинг усиши буйича капитални ошириш;• ёки риски паст активларга маблаглар кУйиш.Базель андозалари буйича банк жами капиталининг минимал етарли­

лик даражаси 8 фоизни, асосий капиталнинг минимал етарлилик даражаси эса 4 фоизни ташкил этади. Бунда капиталнинг рискка тортилган активлар микдорига нисбати банк капиталининг етарлилиги сифатида олинади.

Узбекистонда тижорат банклари капиталининг етарлилигига нисбатан урнатилган талаблар сезиларли даражада фарк килмайди. Яъни, Марказий банкнинг 2000 йил 26 апрелдаги 420-сонли «Тижорат банклари капитали­нинг етарлилигига кУйиладиган талаблар тугрисида»ги Низомга мувофик, банк умумий капитали етарлилик коэффициентининг минимал даражаси 10 фоиз, асосий капитал етарлилик коэффициентининг минимал даражаси эса 5 фоиз микдорида Урнатилган.

Шуниси характерлики, халкаро банк амалиётида тижорат банки капи-

талининг минимал микдори деганда икки хил тушунча назарда тутилади:• марказий банкнинг, банк операцияларини бажаришга хукук берув-

чи лицензиясини олиш ва банк у з фаолиятини бошлаши учун меъёрий хужжатларда белгилаб куйилган банк капиталининг минимал микдори;

• иктисодий меъёрларнинг бажарилиши устидан назорат килиш учун асос сифатида кулланиладиган капиталнинг етарлилик микдори.

Бозор муносабагларига утаётган к^пчилик, айникса, юкори инфля­ция ва заиф банк тизимига эга булган мамлакатларда банк капиталининг миллий валютада акс этадиган минимал мивдорини ошириш зарурлиги куйидаги уч омил билан белгиланади:

1. Инфляцияни коплаш максадида; чунки бу мамлакатларда Марказий банкнинг бош лицензиясини олиш учун зарур булган минимал капитал микдорининг реал киймати вакт утиши давомида инфляциянинг юкори да- ражаси туфайли пасайиб кетиш эхтимолига эга;

2. Банклараро бозорга кириш учун кенг имкониятлар яратиш максадида;3. Молия-кредит бозоридан нисбатан кам мивдордаги ресурсга эга

булган банкларни сикиб чикариш максадида.Чунки ривожланаётган мамлакатларда кичик банкларнинг банкрот

булиш эхтимоли юкори булади. Уларнинг банкрот б^лиши эса, у з навбати- да, миллий банк тизимига булган ишончнинг пасайишига олиб келади.

Захира фонди - бу банк фаолиятидаги зарарларни коплаш учун ярати- лади. Захира фонди куйидагилардан ташкил топган.

• Умумий захира - унинг асосий манбаси таксимланмаган фойданинг бир кисми хисобига яратилади. Умумий захиранинг микдори халкаро та- лабларга асосан стандарт активларга нисбатан тузилади. Умумий захира устав фондининг 25 фоизи хисобигача шаклланади. Яхши ва стандарт активлар буйича мумкин булган йукотишларга умумий захира тузилади, колган активлар (субстандарт, шубхали, умидсиз) учун эса махсус захира тузилади.

• Имтиёзли кредитлаш жамгармаси - кичик бизнес ва хусусий тад­биркорликни куллаб-кувватлаш учун Узбекистан Республикаси Прези­дентининг 2000 йил 21 мартдаги 2564-сонли «Банк тизимини янада эр- кинлаштириш ва ислох килиш борасидаги чора-тадбирлар т$трисида»ги Фармонига14 кура банклар узида имтиёзли кредитлаш жамгармаси таш­кил этишлари керак. Бунда Жамгарма маблаглари соф фойданинг 25 фои- зигача утказилиши хисобидан яратилади. Х,°зирда айрим банкларнинг ушбу жамгарма маблагларининг ишлатилмаслиги кузатилмокда. Боиси, Жамгарма маблигларидан фойдаланувчи кичик бизнес субъектлари асосан туманларда жойлашгани учун, кредит олиш кийин кечмоада. Чунки фой-

u Ушбу Фармоннинг шархи мазкур укув кулланманииг П1 боб 3.1 кисмида берилган.

данинг асосий кисми бош банкларда вужудга келади ва соф фойданинг 25 фоизи катта суммани ташкил этади.

• Девальвация захираси - бу устав фондининг бир кисмини валюта ташкил этган банкларда вужудга келади. Банк ташкил этилган пайтда ва­люта тарихий кийматда хисобга олинади. Сумнинг кадри расмий тушганда фарк вужудга келади. Бу фарк девальвация фондкга олиб борилади.

Девальвация захираси шубхасиз банкнинг узига тегишли булган хо­рижий валютадаги капитал захира кийматининг усиши натижасида юзага келади. Бошкача килиб айтсак, девальвация захирасига нобаркарор молия­вий манба сифатида караш мумкин.

Таксимланмаган фойда-бу соф фойда деб хам аталади. Таксимланмаган фойда усиш тенденциясига эга. У икки хисобваракда олиб борилади:

• Утган йилнинг таксимланмаган фойдаси;• Жорий йилнинг таксимланмаган фойдаси.Шуниси эътиборлики, хорижий банк амалиётида банкларда аудит тек-

шируви утказилиб, аудит хулосаси тасдиклангунга кадар жорий йилнинг соф фойдаси асосий капитал таркибига киритилади. Аудит хулосасидан кейин эса факат таксимланмаган фойда кириталади.

Субординар карзлар (деревативлар) - бу иккинчи даражали капитал- нинг узагини ташкил этади. Улар нобаркарор хисобланади. Улар туфайли капитални икки даражага ажратамиз. Чунки субординар карзлар муддатига караб гурухланади. Шунинингаек, улар уз вактида туланиши керак. Субор­динар карзлар кимматли когозлар хисобланади, лекин акциялардан фарки субординар карзлар муддатли, акциялар эса муддатсиз булади.

Субординациялашган карз мажбуриятлари Гарбий Европа давлатла- ринкнг банк амалиётида узок муддатли (8-10 йил) облигациялар ёки им­тиёзли акциялар шаклида мавжуддир. Уларнинг субординациялашган мажбуриятлар дейилишига сабаб, банк банкрот булганда мазкур кимматли когозларнинг эгалари уз улушларини банкнинг бошка кимматли когозларга эга булган субьектлардан кейин олади.

Асосий воситаларни кайта бахолашнинг икки тури мавжуд:• Давлат банклари - Молия вазирлиги белгилагани буйича

бахолайдилар;• Хусусий банклар - мустакил бахолаш ташкилотлари белгилагани

буйича бахолайдилар.Махсус захиралар банк балансининг контр-актив хисобварагида

акс эттирилиб, банк харажатлари хисобидан шакллантирилади. Ба­зель кумитасининг андозаларига кура, активлар буйича эхтимолий йукотишларни коплаш захирасини рискка тортилган жами активлар сум- масининг 1,25 фоизга тенг микдорини П-даражали банк капитали тарки­бига киритилади. Кредит рискларига карши килинган захира ажратмалари20 (><)»х>!>0«>осо00«1«ухм0йй00йа0000000»0<»00000000000<>0000«0000<<><>^

тугридан-тугри харажатга олиб борилсада, улар доимо банкнинг операци- он фаолиятида молиялаштириш манбаи сифатида ишлаггилади. Чунки муд- дати утган кредитлар кайтганда, кредитнинг асосий карз микдори ресурс сифатида тикланади.

Базель андозалари буйича консолидациялашган шуъба корхоналари деганда, банк кошида ташкил этилган, мустакил балансга эга булмаган кредит муассасалари (лизинг, факторинг, траст, форфейтинг компанияла- ри) кузда тутилади.

Узбекистонда банкларнинг молиявий баркарорлигини мустахкамлаш борасида курилган чора-тадбирлар натижасида, сунгги икки йилда тижо­рат банкларининг умумий капитали 2 баробар купайиб, 2010 йилда 4 трлн. 100,1 млрд. сумга етди. 2010 йилда банклар капиталининг етарлилик да­ражаси 23,4 фоизни ташкил этди ва бу банклар назорати буйича Базель кумитаси томонидан белгиланган халкаро меъёрдан карийб 3 баробарга кувдир.15

Таъкидлаганимиздек, жалб килинган маблаглар тижорат банклари кре­дит ресурсларининг асосий кисмини ташкил этади. Булар депозитлар, шу­нингдек, контокоррент ва корреспондент хисобварагидаги маблаглардир. Уларнинг асосийси талаб килиб олинадиган куйилмаларга, муддатли хамда жамгарма куйилмаларга булинувчи депозитлардир.

Тижорат банклари томонидан жисмоний ва юридик шахсларнинг пул маблагларини банкка жалб килиш билан боглик операциялар депозит опе- рациялари дейилади. Депозит операциялари ёрдамида тижорат банклари­нинг 90 фоиздан ортик пассивлари ташкил килиниши мумкин. Депозит операцияларини тижорат банклари узларининг депозит сиёсатлари асосида олиб борадилар. Тижорат банкининг депозит сиёсати унинг кредит сиёсати, фоиз сиёсати ва бошка фаолият турлари билан чамбарчарс боглик булиб, банкларнинг ресурс базасини мустахкамлаш ва унинг баркарорлигини таъ­минлашга каратилгандир. Депозит операцияларини амалга оширишда бу операция турининг объект ва субъектини аниклаш лозим.

Депозит операцияларнинг субъектлари булиб бир томондан тижорат банклари катнашса, иккинчи томондан:

• давлат корхона ва ташкилотлари;• молия, сугурта, инвестицион ва траст компаниялар;• хусусий корхона ва ташкилотлар;• акциедор компаниялар;• банклар ва бошка кредит муассасалари;• кушмг -хоналар, кооперативлар;• жамоа ташкилотлари ва фондлар;

15 Ф. Муллажонов. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2011 йил га мулжалланган асосий йунапишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2011 йил. 1-сон.

• алохида жисмоний шахслар ёки уларнинг бирлашмалари кат- нашадилар.

Депозит операцияларининг объекта булиб эхтиёждан ортикча пул маблаглари (куйилмалар) хисобланади. Депозит операцияларини таш­кил килишнинг асоси булиб, баланс ликвидлилиги, мижозлар молиявий ах,волининг баркарорлиги хисобланади. Депозит операциялари тижорат банкларининг депозит сиёсатини амалга ошириш оркали таъминланади, яъни:

• депозит операциялари банк даромадининг ошишига ёки келажакда даромад олишга шароит яратиши керак;

• банк балансининг ликвидлилигини саклаш максадида депозит сиёса­тини амалга ошириш керак;

• депозит операцияларини амалга оширишда муддатли куйилмаларга эътибор каратиш лозим;

• депозитарии жалб килиш ва уларни вактида кайтариб бериш билан боглик банк хизматларини ривожлантириш чораларини куриш зарур ва бошкалар.

Жахон амалиётида жалб килинган маблаглар уларнинг жалб ки- линишига кура икки гурухга булинади:

• депозитлар;• нодепозит жалб килинган маблаглар.Пул куювчилар тоифасидан келиб чиккан холда депозитлар куйи-

дагиларга булинади:• юридик шахслар (корхоналар, ташкилотлар) куйилмалари;• жисмоний шахслар куйилмалари.Депозитлар юридик ва жисмоний шахсларнинг банк хисобракамла-

рини очган холда маблагларни куйишдир. 1997 йил 15 мартдаги «Узбекис­тон Республикаси банкларидаги депозитлар т^грисида»ги 319-сонли Ни­зомга кура, депозитлар куйидаги турларга булинади:

• талаб килиб олингунча депозитлар;• жамгарма депозитлар;• муддатли депозитлар;• депозит (жамгарма) сертификатлар;• бошка депозитлар.Талаб килиб олингунча депозитлар - юридик ва жисмоний шахслар­

нинг кундалик максадлар учун хохлаган вактда талаб килиб олишлари мумкин булган талаб килиб олингунча хисобракамлардаги маблаглардир.

Уларга жорий, хисоб-китоб, бюджет ва хисоб-китобларни амалга оши­риши ёки маблаглардан максадли фойдаланиш билан боглик хисобварак- лардаги маблагларни, бошка банкларнинг вакиллик хисобварагидаги колдикларни киритиш мумкин. Талаб килингунча депозитлар жорий

хисоб-китоблар учун мулжалланган. Бу хисобваракдаги маблаглар харака- ти накд пул, пул утказиш, бошка хисоб-китоб хужжатлари билан расмий- лаштирилиши мумкин. Банк ликвидлилигини бошкариш нуктаи назаридан Караганда, жорий ва бюджет хисобвараклари, капитал кУйилмаларни мо­лиялаштириш буйича хисобвараклар, махсус хисобвараклар банклар учун фойдалирок хисобланади. Чунки бу маблаглар юкори ликвидлиликка эга. Бу депозит турининг асосий камчилиги - улар буйича жуда кам микдорда фоизларнинг туланиши ёки умуман туланмаслигидир. Бундан ташкари, жо­рий ва бюджет хисобварак эгалари узларининг макомларидан келиб чикиб кредит олмайдилар, бу эса банкларга маблагларни уз режалари асосида иш- латишга имкон беради. Талаб килиб олингунча булган депозитларга бан- кларнинг корреспондент банкларда очилган вакиллик хисобваракларидаги маблагларини хам киритиш мумкин. Бу хисобвараклар улар хисоб ки- тобларни ва туловларни бир томонлама тартибда ёки бир бирларининг топшириклари буйича амалга ошириш максадида очилган. Мазкур банк­нинг бошка банкда очилган вакиллик хдсобвараги «Ностро» счёти, мазкур банк бошка банк учун очган вакиллик хисобвараги «Лоро» счёти деб юри- тилади ва бундай хисобваракларини очиш банкпараро имзоланган шартно- мага мувофик амалга оширилади. Бу хисобвараклардан туловлар, коидага кура, улардаги маблаглар хажми чегарасида амалга оширилиши керак. Улар буйича мавжуд маблаглардан купрок операциялар утказиш зарурия- ти тугилганда, вакилга алохида баланс хисобварагидан овердрафт кредити берилиши мумкин.

Талаб килиб олингунча булган депозитларга контокоррент хисоб- вараги маблагларини хам киритиш мумкин.

Талаб килиб олингунча булган депозитлар куйидаги хусусиятларгаэга:

• депозитнинг бу турида хохлаган вактда, хохлаган суммада маблагни куйиш ёки олиш мумкин;

• депозит муддати чегараланмаган;• кам микдорда фоиз туланади;• бу турдаги депозитлар буйича Марказий банкка утказиладиган

мажбурий резервлар салмоги юкори ва х-к.Тижорат банкларида жалб килинган маблаглар таркибида талаб

килиб олингунча депозитлар турлича хажмга эга. Бу одатда, банк ресурс- ларини шакллантиришнинг энг арзон манбаидир. Маблагларнинг юкори харакатчанлиги туфайли талаб килувчи хисобвараклардаги колдик дои­мий эмас, баьзида жуда узгарувчан. Хисобварак эгаси истаган пайтда маблагларни олиш эхтимоли банк айланмасида юкори ликвид активлар- нинг хиссаси купрок булишини талаб килади. Бу эса камрок ликвидли­ликка эга булган, бирок юкори даромад келтирувчи активлар хиссасининг000®000<»<»0<ХЮ1»0<1<»0<Х»000<ХХ>^ 31

цискарнши эвазига юз беради. Шу сабабли банклар талаб килиб олингунча х,исобвараги эгаларига паст фоиз тулайдилар ёки умуман туламайдилар. Бирок, талаб килиб олингунча хисобвараклардзги маблагларнинг юкори даражадаги хдракатчанлигига карамасдан, уларнинг минимал, доимий колдигини аниклаш ва улардан баркарор кредит ресурси сифатида фойда­ланиш имкониятига банклар эга булмоги лозим.

Депозит базаси нобаркарор банклар деб талаб килиб олингунча хисобвараклардаги колдик 35-40 фоиздан юкори банкларга айтилади. Рес- публикамизда бундай банклар умумий банкларнинг 62 фоизини ташкил этади.

Талаб килиб олингунча депозит хисобвараги буйича хизмат курсатиш учун хдк т^лаш шартномада белгиланган микдорда амалга оширилади.

Хисобваракка ундаги колдикнинг уртача микдори олдиндан келишил- ган хрлда банк бепул хизмат курсатади. Мижоз томонидан ушбу шартлар- га риоя килинмаган такдирда, яъни хисобварак колдигининг келиошлган микдори камайтирилса, мижоз банкнинг пул-хисоб-китоб операциялари буйича хизмат tcypcanuu билан боглик булган барча операциялари хара­жатларини банк билан мижоз Уртасида тузилган шартномада белгиланган микдорда тулайдн.

Талаб килиб олингунча депозитлар мижознинг топширигига кура шарткзманинг олдиндан келишилган шартлари асосида ушбу мижознинг бошка турдаги депозитларига утказилиши мумкин.

Банк омонати суммасига фоизлар омонат банкка тушган куннинг эр- тасидан бошлаб, то у омонатчига кайтарилган ёки бошка асосларга кура омонатчининг хисобварагидан учирилган кундан олдинги кунгача ёзи- лади. Омонатчининг хисобвараги хатланганлиги окибатида банк ушбу хисобваракдаги пул маблагларидан фойдалана олмаган давр учун фоизлар ёзилмайди.

Агар банк омонати шартномасида бошкача тартиб назарда тутилган булмаса, банк омонати суммасига фоизлар хар бир ой утганидан кейин унинг талаби билан омонат суммасидан алохида туланади, бу муддатда та­лаб килиб олинмаган фоизлар эса фоизлар ёзиладиган омонат суммасига кушилиб борилади. Омонат кайтарилганида шу пайтгача ёзнлган хдмма фоизлар туланади.

Депозитларнинг кенг таркалган я на бир тури жамгарма депозитлари хисобланади. Ушбу депозитлар ахоли учун узининг кулайлиги билан бошка депозитлардан фарк килади.

Жамгарма депозитлари - даврий бадаллар асосида шаклланадиган жамгарма депозитлари муайян максадни амалга ошириш учун депозит хисобварагида маълум микдорда пул суммасини жамлаш максадида юри­дик ва жисмоний шахслар номига очилади.

»аОООООООООООООООйООООООООООООООО<

Жамгарма депозитларга пул маблагларини жамгариш ёки саклаш максадида шакллантирилган куиилмалар киради. Саклашнинг рагбат- лантирилиши ва юкори даромадлилик даражаси, маълум давр ичида жамгарила бориши кабилар уларнинг узига хос томонлари хисобланади.

Бизнинг амалиётда жамгарма депозитлари деганда, факатгина ахоли маблагларини муддатли куиилмалар ёки талаб килиб олингунча хисобваракларида жамгарилиши билан боглик хар кандай операциялар гу- шунилади.

Жамгарма депозит хисобвараги очилганда банк жисмоний шахс- га банкнинг барча операциялари акс эттириладиган омонат дафгарча- сини беради. Хисобварак ёпилган такдирда, омонат дафтарчаси банкка кайтарилиши лозим. Депозитор омонат дафтарчасига хеч качон бирон-бир ёзув киритмаслиги зарур, чунки банк нотугри расмийлаштирилган ва тан олинмаган ёзувлар учун жавобгарликни уз зиммасига олмайди.

Юридик шахслар жамгарма депозит хисобварагини шартнома асосида белгиланган тартибда очади.

Хисобваракдаги холати кучирма килинадиган депозитлар омонат дафтарчалари депозитларидан фаркли равишда шахсий хисобваракларда юритилади, улардан кучирмалар шартнома шартларида куреатилган муд- датларда даврий равишда депозиторнинг манзилига жунатиб турилади. Бу депозиторларни банкка катнашдан озод килади ва улар билан почта оркали алока боглаб туриш имконини беради. Банк почта оркали омо- иагчининг хисобварагидан кучирмаларни жунатиш харажатларини унинг хисобварагидан ундиради.

Хабарли жамгарма депозитнинг узига хослиги шундаки, депозитни хисобварак хисобидан чикариш олдиндан хабар бериш оркали шартномада келишилган муддатда амалга оширилади. Хабар килиш муддати канчалик узок булса, депозит учун фоизлар ставкаси шунча юкори булиши мумкин.

Хисобваракдан олинган кучирмалар ва суммага дойр дафтарчада- ги барча узгаришларни депозитор урганиб чикиши хамда хар кандай номувофиклик тугрисида зудлик билан хабар килиши керак. Хабар килинган номувофикликни банк бирламчи хужжатлар асосида бартараф килиши зарур.

Муддатли депозитлар - банклар томонидан жалб килинган юридик ва жисмоний шахсларнинг шартномада катьий келишилган муддат ва унда куреатилган фоизларни тулашга дойр маблаглардир.

Муддатли депозитлар - банклар томонидан жалб килинган муддатли депозитлар юридик ва жисмоний шахсларнинг шартномада катьий кели­шилган муддат ва унда куреатилган фоизларни тулашга дойр маблаглар­дир. Бу турдаги депозитлар куйилган муддатда узгармас булиши лозим ва улар жорий туловлар учун ишлатилмайди.x»c<>c<>©c<<v>c>cvy4vxx>000<x>0000c><xxxv*>00c>00<x?<»<>c»»<>0©

Муддатли куйилмалар маблагларни шартиома буйича муддат ва шарт- ларда тулик банк ихтиёрига беришни англатади, бу муддат тугаши би­лан муддатли куйилма хохдаган пайтда эгаси томонидан кайтариб олини- ши мумкин. Муддатли куйилма буйича туланадиган фоиз хажми депозит муддати, суммаси ва шартномани пул куювчи томонидан бажарилишига богливдир. Куйилманинг муддати ва суммаси канчалик катта булса, фои­зи хдм шунчалик юкори булади. Юкорида таъкидлаганимиздек, амалиётда асосан 1, 3, 6, 9, 12 ой ёки янада узокрок муддатга куйилмалар расмийлаш- тирилади. Бундай аник чегаралар пул куювчиларни узларининг маблаглари­ни рационал ташкил килиш ва куйилмалар куйишга рагбатлантиради, шу­нингдек банкларга узларининг ликвидлиликларини бошкариш учун ша- роит яратади. Пул куювчи томонидан куйилма буйича маблагларни мудда- тидан олдин олинганда у шартномада курсатилган фоизлардан тулик ёки кисман махрум булиши мумкин. Одатда бундай холларда фоизлар талаб килиб олингунча куйилмаларга туланадиган фоизлар хджмигача пасайти- рилади.

Муддатли депозитлар депозитларнинг бошка турларига нисбатан банкка баркарор ресурс базасини таъминлайди. Шу боис тижорат банклари муддатли депозитлар салмогини купайтиришга харакат килишлари лозим.

Муддатли депозитлар куйидаги хусусиятларга эга:• аник муддатга эга ва улар буйича узгармас (депозит сиёсатида

курсатилган) фоиз туланади;• жорий хисоб-китоб учун фойдаланилмайди;• мижоз томонидан мудцатидан олдин олинмаслиги лозим, акс холда

фоиз тулаш буйича шартнома шартлари бекор килинади ва талаб килиб олингунча депозит микдорида фоиз туланиши мумкин;

• маблаглар секин айланади, узок, муддатли ссудаларга йуналтирилади;• мажбурий резерв меъёри нисбатан паст булиши мумкин ва х .к.Банклар томонидан жалб килинган муддатли депозитлар - юридик ва

жисмоний шахсларнинг шартномада катъий келишилган муддат ва унда курсатилган фоизларни тулашга дойр маблагларидир. Муддатли депозит хисобвараги очилганда жисмоний шахсга омонат дафтарчаси берилади.

Депозитор банк билан муддатли депозитлар буйича шартнома тузга- нидан сунг, шартномада курсатилган депозит суммасини куйиши керак. Бирок тратта, чеклар, пул топширикномалари, давлат хазина кафолатлари ва бошка шакллардаги депозитлар ундириб олиш шартлари асосида кабул килинади хамда сумма банкка келиб тушмагунча ушбу депозитга куйилган хисобланмайди. Депозитор шартномада курсатилган депозит суммасининг уз вактида келиб тушиши учун тулик жавоб беради ва унинг накдлиги хамда конунийлигини кафолатлайди.

Кушимча бадалларни кабул килиш асосий депозит шартномасига кушимча битимлар киритиш билан расмийлаштирилади.

Банклар депозиторларга белгиланган муддат етиб келгунга кадар муд­датли депозит х.исобваракларидан маблагларни олишга рухсат этадилар, бундай холларда депозитор муддатли депозит хисобварагидан мудцатидан олдин маблаг олиниши мумкинлиги хакида банкни огохлантириши лозим. Маблаглар муддатидан олдин олинганда омонат буйича фоизларни, шар­тномада бошка холлар кузда тутилмаган булса, банк талаб килиб олингун­ча депозитлар буйича тулайдиган фоизлар микдорида тулайди. Агар муд­датли депозит муддати утганидан сунг мижоз томонидан талаб килиб олин- маса, шартномада бошка холлар кузда тутилмаган такдирда, унинг асосий талаб килиб олингунча депозит хисобварагига утказилади.

Хужалик юритувчи субъектнинг давлат руйхатидан утганидан сунг биринчи марта милий валютада очган талаб килиб олингунча депозит хисобвараги унинг асосий талаб килиб олингунча депозит вараги, яъни асосий хисобвараги хисобланади. Хужалик юритувчи субъект асосий хисобварагини очгандан кейин миллий ва чет эл валютасида очадиган барча талаб килиб олингунча депозит хисобвараклари унинг иккиламчи хисобвараклари хисобланади.

Иш хаки ва унга тенглаштирилган туловларни тулаш юридик шахснинг асосий хисобварагидан Узбекистон Республикаси конун хужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади.

Юридик ва жисмоний шахслар узларига хисоб-китоб ва касса хизмат- ларини курсатиш учун банкларни мустакил равишда танлайдилар, хамда бир ёки бир нечта банкларда чет эл валютасидаги талаб килиб олингунча депозит хисобвараклари, шунингдек, жамгарма, муддатли, ссуда ва бошка депозит хисобваракларини очиш хукукига эгалар.

Депозит (жамгарма) сертификатлар - банкка куйилган омонат сумма- сини ва омонатчининг сертификатни берган банкдан ёки унинг хар кандай филиалидан белгиланган муддат тугагандан кейин омонат суммасини ва сертификатда шартлашилган фоизларни олиш хукукини тасдикловчи кимматли когоздир.

Муддатли куйилмаларнинг турларидан яна бири - маблагларни жалб килишнинг аник кайд этилган вактга мулжалланган депозит сертифи- катлари хисобланади. Уларни муомалага 1961 йилда биринчи булиб «Ферс нешнл сити бэнк» киритган. Хисобварак эгаларига, уларнинг номлари ёзилган, тулаш муддати ва фоиз даражаси куреатилган махсус гувохномалар берилган.

Депозит сертификата кимматли когоз булиб, банкка куйилган омо­нат суммасини хам, сертификат сакловчининг белгиланган муддат тамом булганидан кейин сертификатни берган банкда ёки ушбу банкнинг ис- талган филиалида омонат суммасини ва сертификатда курсатиб куйилган фоизларни олиш хукукини хам тасдиклайди.|х>:»«|<>><>, «|<»»»00000<»00000«»000с>»х10«|0<>0с<1000<>й00с10000е<>00000000000 ^

Депозит сертификата пул тулаш учун муддатидан олдин такдим этилган такдирда банк, агар сергификатнинг шартларида фоизларнинг бошкача микдори белгилаб куйилган булмаса, омонат суммасини ва талаб килиб олингунча сакланадиган омонатлар буйича туланадиган фоизларни тулайди.

Сертификатлар икки шаклда чикарилади:• юридик шахслар учун - «депозит сертификатлари»;• жисмоний шахслар учун - «омонат сертификатлари».Сертификатлар шахе номига ва такдим этувчига ёзиб бериладиган

шаклда булиши мумкин.Банк сертификатларни накд ва накдеиз шаклда чикариши мумкин.

Накдсиз шаклдаги сертификатлар буйича операциялар хисоби банклар­нинг депозитарийларида юритилади.

Депозит сертификатлари 1 йилгача булган муддатга чикарилса, омонат сертификатлари эса 3 йилгача муддатга чикарилади.

Мамлакатимизда банкларнинг ахолининг пул маблагларини банк де- позитларига жалб килиш борасида амалга оширган ишлари натижасида мижозларнинг банклардаги депозитлари хажми 2008 йилга нисбатан 1,5 бараварга ошиб, 2010 йилда 13,2 трлн. сумга етди.16

Бошка депозитлар - мижозлар аккредитивлар буйича талаб килиб олингунча, фоизеиз депозитлар, шунингдек, амалдаги коидаларга муво­фик турли ишончли маблаглар ва шунга ухшаш бошка молиявий опера­циялар ва мажбуриятлар буйича депозитлар очишлари мумкин.

Дунёда омонатларни кафолатлаш тизими 70 йилдан зиёдрок тарих- га эга булиб, у илк бор А1фЛда 1934 йилда ташкил этилган. Утган аернинг 90-йилларига келиб ушбу тизим Европа, Лотин Америкаси ва Осиё мам- лакатларида жорий этила бошланди. Бугун дунёнинг 96 мамлакати омо­натларни кафолатлаш тизимига эга.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2002 йил апрель ойи- да булиб утган 8 сессиясида «Фукароларнинг банклардаги омонатлари- ни химоялаш кафолатлари тугрисида»ги Крнун кабул килинди. Ушбу Конуннинг ижросини таъминлаш хакидаги Вазирлар Махкамасининг 2002 йилнинг 19 сентябридаги 326-сонли Кдрорига мувофик эса банклар­нинг баркарорлиги ва хавфеизлигини таъминловчи механизм сифатида республикамизда фукароларнинг банклардаги омонатларини кафолатлаш фонди ташкил этилди.

Республикамизда ушбу Крнуннинг кабул килиниши ва кафолатлаш фондини ташкил этишдан асосий максад, биринчидан, ахолининг респу­

16 Ф . Муллажонов. Пул-кредит соадсидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2011 йилга мулжалланган асосий й^налишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали, 2011 йил, 1-сон.

блика банкларидаги омонатларини химоя килиш, иккинчидан, молия-банк тизимининнг баркарорлигини ва ахолининг уларга булган ишончини таъ- минлашдан иборат.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги ПФ- 4057-сонли «Фукароларнинг Узбекистон Республикаси тижорат банклари­даги омонатларини химоялаш кафолатларини таъминлашга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги»ги Фармонининг 2-бандига асосан, банклар- даги ахоли омонатларининг микдоридан катьий назар фукароларнинг ти­жорат банкларидаги депозит хисобваракларидаги омонатлари буйича тула хажмда хак тулаш кафолатланади.

Утган давр ичида омонатларни кафолатлаш тизими доимий равишда банк тизими баркарорлигига таъсир утказиб келди. Натижада ахолининг банк тизимига булган ишончи сезиларли даражада ортди.

Омонатларни кафолатлаш тизимининг асосий вазифаси: Узбекистон Республикасининг «Фукароларнинг банклардаги омонатларини химоялаш кафолатлари тугрисида»ги Крнунига мувофик омонатларни кафолатлаш тизими бир-бирига боглик булган учта вазифани хал килиш учун ташкил этилган булиб, бу банк омонатчиларининг хукук ва конуний манфаатларини химоя килиш, банк тизимига булган ишончини ошириш ва Республика банк тизимига ахоли омонатларини жалб килишни рагбатлантиришдан иборат.

Кафолатлаш тизими ахолининг банкларга булган ишончининг оши- шига бир катор психологик ва моддий омиллар билан таъсир килади:

• биринчидан, банк тулов кобилиятини йукотиб, ундан банк опера­цияларини амалга ошириш хукукини берувчи лицензия Узбекистон Ре­спубликаси Марказий банки томонидан кайтариб олинганда, омонатчига пули тулик тулаб берилиши кафолатланади. Бу уз навбатида омонатчилар уртасида тушкунликка тушиш холларининг олдини олади.

• иккинчидан, омонатларни кафолатлаш фонди маблагларининг купайиши оркали ахолининг банкларга булган ишончи ортишига олиб ке- лади.

Фукароларнинг банклардаги омонатлари буйича хак тулаш максадида банкнинг тугатиш комиссияси лицензия чакириб олинган кундан эътибо- ран икки ой мобайнида кредиторларни аниклаш хамда Узбекистон Респуб­ликаси Марказий банкининг мажбурий захиралари фондига депозитга куйилган дебиторлик карзлари ва маблагларини олиш чораларини куради. Мазкур маблаглар биринчи навбатда тугатилаётган банкнинг фукаролар омонатлари буйича карзларини тулашга йуналтирилади.

Ушбу муддат тугаганидан сунг, банкнинг тугатиш комиссияси ун кун- лик муддат ичида Фондга куйидагиларни такдим этиши шарт:

• таедикланган оралик тугатиш баланси;. тугатилаётган банк мол-мулкининг таркиби тугрисидаги маълумот;

ОООМОМООООООООМОООММООМООООООМООМООООООФ «ооооосоооооооооо 37

• кредиторлар томонидан такдим этилган талаблар руйхати;• фукаролар омонатларининг микдорларини тасдикловчи маълумот;• фукароларнинг омонатлари буйича как тулаш учун Фондга зарур

буладиган пул маблагларининг хисоби.Фонд оркали тугатиш балансини олган кундан бошлаб уч кунлик муд­

дат ичида фукароларнинг банклардаги омонатлари буйича хак тулаш тар­тиби ва муддатлари тугрисидаги хабарни оммавий ахборот воситаларида эълон килади.

Фукароларнинг банклардаги омонатлари буйича хак тулашни Фонд оммавий ахборот воситаларида хабар эълон килинган пайтдан эътиборан Ун кун ичида бошлаши шарт. Х,ак тулаш Узбекистон Республикаси Мар­казий банкининг розилиги билан Фонд белгилайдиган банк (агент банк) томонидан амалга оширилади. Омонатчилар агент банкка уз омонатлари буйича хдк олиш учун мурожаат килганларида агент банк мазкур хдкни омонатчи узининг омонати борлигини ва шахсини тасдикловчи хужжатла­ри курсатган такдирда тулаши шарт

Фукароларнинг банклардаги омонатлари буйича хак тегишли хужжатлар куреатилган такдирда омонатчиларнинг конуний вакилларига ёки уларнинг хукукий ворисларига хдм туланади.

Омонатчининг Фонддан уз омонати буйича хакини олиши унинг банк­ка нисбатан омонати буйича олган хдкидан ортик микдордаги талаблари- ни каноатлантиришга дойр хукукларини истисно этмайди.

Фукароларнинг омонатлари буйича хак тулаш учун Фонднинг маблаглари етарли булмаган такдирда, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карорига биноан Фондга ссуда берилади ва у кейинчалик Фонд тушумлари хисобидан кайтарилади.

Фонд юридик шахе хисобланади ва банклар билан ёзма равишда ту- зиладиган битимлар асосида фаолият юритади.

Фонднинг мол-мулки банкларнинг бадаллари, маблаг куйилишидан олинган даромадлар, шунингдек, конун хужжатларига мувофик бошка ту- шумлар хисобидан шакллантири лади.

Фонднинг пул маблаглари Узбекистон Республикаси Марказий бан- кида сакланади.

Фонднинг уз маблагларини давлат кимматли когозларига ва бош­ка активларга кУйишдан олган даромадлари солик солиш объекта хисобланмайди.

Фондни бошкариш Фонднинг кузатув кенгаши ва Фонднинг ижро этувчи органи томонидан амалга оширилади.

Фонд молиявий ёрдам курсатиш ва хайрия фаолияти билан шу- гулланиши, шунингдек, юридик шахсларнинг муассиси булиши мумкин эмас.О Q оООООйОООООООООООООСООООвООООООООООвООООООООООООООООйОООООООООООООООООООООООООвОООООООООООООООООООООООООООООООХЮОХХЮОЛ

Банкларнинг Фонд га тулайдиган мажбурий бадаллари: бир йула ту­ланадиган ва календарь бадаллар банкларнинг Фонд га тулайдиган маж­бурий бадалларидир.

Банкнинг Фонд га бир йула тулайдиган бадали банкнинг амалда шак- лланган устав капитали микдорининг 0,1 фоизини ташкил этади.

Календарь бадал банклар томонидан фондга йилнинг кар чорагида утказиладиган пул маблагларидан иборат булади. Календарь бадалларнинг микдори ушбу Конунга мувофик кафолатланиши лозим булган фукаролар омонатларининг йил чорагидаги амалдаги колдигига караб Фонд кузатув кенгаши томонидан белгиланган, аммо омонатлар умумий сумасининг 0,5 фоизидан куп булмаган микдорларда белгиланади.

Календарь бадалларнинг туланган суммаси фукароларнинг банкдаги омонатлари колдиги умумий суммасининг 5 фоизига етганда банклар то­монидан календарь бадалларни тулаш тухтатилади. Фукароларнинг банк­даги омонатлари колдигининг умумий суммаси узгарганда Фондга туланган календарь бадалларнинг суммаси кайта хисоблаб чикилиши керак.

Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан банклар учун фукароларнинг пул маблагларини омонатларга жалб этишга такик жорий этилиши банкларни Фондга календарь бадалларини тулашдан озод эт- майди.

Календарь бадалнинг ставкаси узгартирилган такдирда Фонд банк­ларни бундан камида утгиз кун олдин хабардор килиши шарт.

Фукароларнинг банклардаги омонатлари буйича календарь бадал чет эл валютасида хисоб-китоб килинганда Узбекистон Республикаси Марка­зий банки томонидан белгиланган, календарь бадал утказилган кундан ол- динги кунга курс буйича кайта хисоблаб чикарилади.

Банклар томонидан Фондга туланадиган мажбурий бадаллар банк­ларнинг курсатилаётган хизматлар таннархига киритиладиган харажатла- рига кушиб куйилади.

Банкларнинг Фонд олдидаги мажбуриятлари:• Фонд билан ёзма битимлар тузишлари;• Конунда белгиланган мажбурий бадалларни уз вактида тулик

микдорда тулашлари;• К,онунга мувофик кафолатланиши зарур булган фукароларнинг банк­

лардаги омонатлари сони ва микцорлари тугрисидаги маълумотларни Фондга такдим этишлари шарт.

Банк тугатилган такдирда, банкнинг тугатиш комиссияси фукаролар­нинг банклардаги омонатлари буйича туланадиган хак суммаси билан тугатилаётган банкнинг Фондга тулайдиган бадали суммаси Уртасидаги фаркни, шунингдек, омонатлар буйича хак тулаш пайтида килинган хара- жатларни Фондга тулаши шарт.бООООООООООбОООООООдООМООМОООМОФООООМООООООМОМООООООООООООбООбОбСООООООМОООООдбОМОООООМОООООООООООООМООбМОМО 0 0

Мижозлар муддатсиз депозит счётларга фоизлар туламаслигига рози булишади. Бу хисоб-китоб шакллари ва тулов тизими билан боглик. Хисоб-китоб шаклларидан мамлакатимизда нисбатан кам таркалган шакли бу аккредитивдир. Ушбу шакл хисоб-китоб шакллари орасида ишончли ва кафолатланган шакл хисобланади. Аккредитив хисоб-китоб шакллари ай- ланмаси ичида 0,02 фоизни ташкил килади. Бунга сабаб, биринчидан, ай- ланмадан маблаг четга чикиб кетиши, яъни товар учун хужжатлар келгун- ча маблаглар счётда туради. Иккинчидан хужжатлар узок айланади.

Аккредитив - мижознинг топширигига кура шартнома буйича унинг контрагента фойдасига берилаётган банкининг шартли пул мажбурияти- дир. Унга кура аккредитив очган банк махсулот етказиб берувчига туловни бажариши ёки бошка банклар томонидан аккредитивда кузда тутилган хужжатлар такдим килинганда ва аккредитивнинг бошка шартлари бажа- рилганда уларга бу туловларни бажариш учун ваиолат бериши мумкин.

Аккредитив куйидагича ишлайди:1-боскич. Мазкур боскичда сотувчи ва харидор Уртасида ташки савдо

шартномасини тузиш чогада куйидагнлар келишиб олинади:• товар етказиб бериш нархи ва шартлари;• юклаб жунатиш даври;• товар баёни, тавсифи;• хдсоб-китоблар валютаси;• товарни жунатиш усули;• аккредитив очиш учун талаб килинадиган хужжатлар;• аккредитив очиш тугрисида у оркали хабар юбориладиган сотувчи

банкининг номи;• сотувчи ёки харидор киладиган банк харажатлари.2-боскич. Ушбу боскичда:• харидор (буйрук берувчи) эмитент банк номига аккредитив очишга

ариза тайёрлайди;• эмитент банк сотувчи банкини (авизо берувчи банкни) аккредитив

очилиши тугрисида хабардор килади;• сотувчи банки сотувчига унинг номига аккредитив очилгани тугрисида

хабар юборади (авизолайди).3-боскич. Уз банкидан аккредитив очилиши тугрисида хабар олиб, со­

тувчи товарни харидорга юклаб жунатади.4-боскич. Ушбу боскичда:• барча хужжатларни (БЮД, товар сифати сертификатлари, инвойслар

ва хоказо) сотувчи аккредитив шартларига мувофик авизолайдиган банкка (сотувчи банкига) топширади;

• хужжатларни текшириб, сотувчи банки уларни эмитент банкка юбо­ради. Эмитент банк харидорни хужжатларнинг келиб тушганлигидан ха-

бардор килади.S-боскич. Якуний деб аташ мумкин булган ушбу боскичда:• харидор тулашга уз розилигини беради, эмитент банк маблагни ха-

ридорнинг махсус аккредитив хисобракамидан хисобдан чикаради ва пул- ларни сотувчи банкига утказади;

• сотувчи банки пул маблагларни сотувчига утказади.Хисоб-китоб аккредитив шаклининг афзалликлари шундан иборатки,

у куйидагиларга имгон яратади:• тез-тез учрайдиган, сотувчи (етказиб берувчи) унга хак тулаш кафо-

лати булмаса товарни юклаб жунатишдан бош тортадиган, харидор эса уз навбатида унга етказиб беришларига ишонч хосил кил магу нч а товарга хак; тулашдан бош тортадиган вазиятлардан халос булиш;

• иккала тараф учун битимлар буйича хатарларни имкони борича камайтириш. Эмитент банк (туловчи банки) маблаг олувчи аккредитив- нинг барча шартларига мувофик келадиган хужжатларни такдим этгач, унинг фойдасига туловларни амалга ошириш мажбуриятини о лад и. Бу эса куйидагиларни кафолатлайди: пул маблаглари харакатанинг эмитент банк ва авизолайдиган банк томонидан тулик назорат килиниши; такдим этила- ётган хужжатларнинг мустакил ва ваколатли банк мутахассислари томони­дан синчиклаб текширилиши; ижрочи банкка туловни олувчи томонидан аккредитив шартлари бажарил ганлиги хужжатли тасдиги такдим этилгани- дан кейин битам буйича х,исоб-китоблар килиш.

Курсатилганлардан ташкари, хисоб-китобларнинг ушбу шакли хари­дор учун товарга олдиндан хак туяаш заруратини истисно килади. Товар учун хак тулаб, у товарни олишидан шубхаланмаса булади, чунки банк аввало товар сотувчи томонидан юклаб жунатилганлиги тугрисидаги бар­ча хужжатларни кабул килади ва текширади, факат шундан кейингина пул утказади.

Хисоб-китоблар аккредитив шаклининг камчиликларидан куйида­гиларни кайд этиш мумкин:

• сотувчи учун унинг нокулайлиги шундаки, товарни юклаб жунатиш- ни аккредитив кУйиш вактига боглик килиб кУяди. Бу эса хар доим хам транспорт воситалари ва омборхоналардан режали фойдаланиш имконини беравермайди. Бундан ташкари, у баъзан оборот маблагларининг айланув- чанлигини секинлаштиради;

• харидор учун куреатилган шакл оборотдан пул маблаглари бир кисми- ни узок вактга олиб куйиш билан боглик, бу эса куп холларда номакбулдир.

Кейиинги кам таркалган хисоб-китоб шаклларидан бири - бу тулов та- лабномасидир. Ушбу хисоб-китоб режали иктисодиёт шароитига мосдир. Бозор шароитида бу шакл ишлатилмайди. Тулов талабномаси хисоб-китоб шакллари айланмаси улушида 16 фоизни ташкил этади.ОдОСЮОООООООООООООООООООООООООйдОООООСОООООООООООООООООООООООООООООООООСОООООООООООООООООООООМОООООООООООООООООООООСООО АЛ

Мижознинг хисобракамидан пул маблаглари уч холда ечилади:• Мижоз топшириги билан;• Мижознинг розилиги билан;• Мижознинг розилигисиз сузсиз ундириб олинади.Тулов талабномаси 1930 йилдаги кредит ислохоти давридан бошлаб

амалиётга кириб келган. Унинг асосий камчиликларидан бири, у кафолат- ланмаган.

Тулов кетма-кетлиги:• Гурухли;• Календарь;• Аралаш.Гурухли тулов кетма-кетлиги:• 1-гурух - иш хаки;• 2-гурух, - бюджетга туловлар;• 3-гурух - товар ва хизматлар учун туловлар;• 4-гурух - банк фоизларини тулаш.Мустакиллик йилларида тулов кетма-кетлигининг гурухли шаклида

муаммо пайдо булди, яъни хамма туловлар иш хакига кетиб колди. Шу- нинг учун 1999 йил 30 январдаги 615-сонли «Хужалик юритувчи субъект- ларнинг банк хисобваракларидан пул маблагларини хисобдан чикариш тартиби тугрисида»ги Йурикнома ишлаб чикилди. Унга кура:

• хисобварак эгасининг бевосита ишлаб чикариш фаолияти билан боглик булган кечиктириб булмайдиган эхтиёжлари учун утган ой даво- мида унинг асосий талаб килиб олингунча депозит хисобварагига келиб тушган жами тушумларнинг 5 фоизи микдоригача, Узбекистон Республи­каси Вазирлар Махкамаси томонидан урнатиладиган руйхатга асосан, ута мухим объектларни кУрикловчи булинмалар хизматидан фойдаланувчи хисобварак эгасиники учун эса, 6 фоиз микдоригача навбатсиз амалга оши­рилади.

• Биринчи навбатда, хужалик юритувчи субъектларнинг талаб килиб олингунча депозит хисобваракдарига келиб тушган маблагларни хисобдан чикариш кечиктириб булмайдиган эхтиёжлар учун маблаглар лимита аниклангандан ва захиралангандан кейин бюджетга туланиши кузда ту- тилган туловлар буйича (жумладан, давлат мулкини давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаиггиришдан, жарима рухсатлари ва давлат божи ва республика хамда махаллий бюджетларга жамланадиган туловлардан ке­либ тушган маблаглар), бюджетдан ташкари жамгармалар ва талаблар, мехнатга оид хукукий муносабатлардан келиб чикадиган ва унга тенглаш- тирилган талаблар буйича ушбу мажбуриятларнинг тенг даражада бажа- рилишини таъминлайдиган мутаносиб равишда амалга оширилади.

• Иккинчи навбатда, судлар ва хужалик судлари хамда конунчиликdOOOOOOMOOOOOMMOOMMOMMM00600MM0060000000MOOMOOOMOOOOO<>000<>OOOOOMMOOO(><>CiO<MOOOMOOOOOOOOOOOOOOOOOOMOOOOO»

асосида уларга тенглаштирилган бошка ижро хужжатлари буйича пул маблаглари х,исобдан чикарилади.

• Учинчи навбатда, пул маблагларини юридик шахснил! банк х,исобварагига куйилган бошка пул талаблари буйича туЪов х,ул,каглари- нинг келиб тушишига караб календарь навбатида х,исобдан чикарилади.

Тулов талабномаси х,озир кишлок хужалиги ва курилищца сакланиб колинган.

Кейинги хисоб-китоб шаклларидан бири бу инкасса гопширик- номасидир. Ушбу шакл билан мижоз хисобракамидан пул маблаглари куйидаги органлар томонидан сузсиз ундириб олинади:

1. Солик;2. Божхона;3. Суд ижрочилари;4. Молия вазирлиги.Х,исоб-китобларнинг яна бир шакли бу чеклардир. 1930 йилги кредит

ислох,отида амалиётда фаркли чеклар пайдо булган, улар куйидагилар:• Пулли чеклар;• Х,исоб-китоб чеклари;• Товар чеклари.Пулли чекларнинг - пайдо булишига сабаб навд ва накдсиз х,исоб-

китоблар шаклларига ажратилишидир.Х,исоб-китоб чеклари икки хил булади:• Лимитлаштирилган чеклар;• Лимитлаштирилмаган чеклар.Ушбу чеклар факатгина айрим товар ва хизматлар учун хдмдз. факдт-

гина брон килинган сумма х,исобидан берилган. Уларнинг бекор килини- шига сабаб, корхона брон килинган суммадан кура куп суммани ёзиб олган ва бундай холат корхонага зарар келтирган.

Товар чеклари - жисмоний шахслар томонидан истеъмол товарларни сотиб олиш учун ишлатилади. Ушбу хисоб-китоб шаклининг улуши жуда кам. Товар чеклари жисмоний шахсларнинг омонатлари хисобидан берил­ган.

Мемориал ордер - банкнинг ички операцияларини бажаришда кулланилади. Илгари факатгина банкнинг ундирилмаган фоизларини ун- дириш учун кулланилган. Хрзир эса банкда кенг фойдаланилмовда.

Сунгги йилларда хукуматимиз томонидан накд пулсиз х,исоб- китобларни амалга ошириш борасида бир канча ишлар олиб борилмокда. Хизмат курсатиш ва чакана савдо шахобчаларида туловларнинг пластик карточкалар оркали амалга оширилиши ва унинг тобора кенгайиб бо- раётгани фикримизнинг яккол далилидир. Бу борада республикамиз ти­жорат банклари томонидан эмиссия килинаётган пластик карточкалароос*<>скх>с>оо©с<><х>ос<><»с<<>оос<>о<у>оо©с><><>о©<х>ос<ю<*х><>о Л Q

банк мижозларига бир канча кулайликлар яратиб бораётганлиги ва бу- нинг натижасида накд пулсиз хисоб-китобларни замонавий тарзда амал­га оширилаётганлиги эса, соха ютукларини белгилаб берувчи омил булиб хизмат килади.

Замонавий т^лов воситаларидан унумли фойдаланиш ахолига бир катор кулайликлар яратиш билан бирга, накд пулнинг банкдан ташкари ай- ланишини кискартиришга ва пировардида, миллий валюта баркарорлиги­ни оширишга хизмат килади. Шу боис юртимиз тижорат банклари плас­тик карточкалардан фойдаланишни кенгайтиришга устувор ахамият бериб келмокдалар.

Юртбошимиз таъкидлаб утганларидек, «Банкдан ташкари пул ай- ланмасини кескин кискартириш ва пул муомаласини мустахкамлаш, мил­лий валюта баркарорлигини ошириш, чакана савдо ва хизмат курсатиш сохасида хисоб-китобларни амалга оширишда пластик карточкалардан фойдаланишни кенгайтириш масалалари бундан буён хам эътиборимиз марказида булиши даркор».

Пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китоблар тизимида тулов воситаси сифатида алохида урин эгаллайди. Пластик карточкалар билан хисоб-китоб тизимининг жорий килиниши мижозларга банк хизматини- гина курсатиб колмасдан, балки пул айланмалари харакатини осонлашти- риб, накд пул га булган талабни кискартиради.

Шу уринда, хукумат томонидан кабул килинаётган бир канча карорлар хам пластик карточкалар асосида хисоб-китоб килиш тизимини янада ри- вожлантиришга уз хиссасини кушмокда. "Узбекистон Республикаси Вазир­лар Махкамасининг 2002 йил 5 августдаги «Пул маблагларининг банкдан ташкари муомаласини янада кискартириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 280-сонли Карори, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 24 сентябрдаги «Пластик карточкалар асосида хисоб-китоб килиш тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 445-сонли Карори, Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 3 августдаги «Пластик карточкалар асосида накд пулсиз хисоб-китоб тизимини янада ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 433-сонли Карори, Марказий банк бошкарувининг 2008 йил 19 июлдаги 16/2-сонли карори билан таедикланган «Якка тартибдаги тадбиркорлар томонидан миллий валютадаги банк карталаридан фойдаланиш тартиби тугрисида»ги Низом ва бошка меъёрий хужжатлар шулар жумласидандир.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 24 сен­тябрдаги 445-сонли «Пластик карточкалар асосида хисоб-китоб килиш ти­зимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорининг ижроси доирасида пластик карточкалар асосида накд пулсиз хисоб-китоб килиш тизимини янада ривожлантириш, улардан чакана савдода, комму-

ос*хххкх>сооооосю©<>о<х><хх>х><>о<»осоооо<>©оооо<х>с>ооо<>оо©<х>о©оооосоосо<>с<>с*х>о<х>оо<^

нал хизматларга ва хизматларнинг бошка турларига хдк тулашда фойда- ланишни таъминлаш, шунингдек, пул маблагларининг банкдан ташкари айланишини кискартириш максадида утган йилларда банкларнинг барча филиаллари, минибанклар ва жамгарма кассаларида туловларни пластик карточкалар оркали кабул килиш буйича терминаллар урнатиш, терминал- лар тармогининг узлуксиз ишлаши ва пластик карточкалардан фойдалан- ган холда банкларнинг уз мижозларига курсатадиган хизматлар турларини кенгайтириш борасида салмокли ишлар амалга оширилди.

Пластик карточкалар бозорини кенгайтириш учун барча шароитлар яратилмокда хамда банк эмитентлари ва фойдаланувчилар сони борган сари ортмовда. Бутун дунёда замонавий ва кулай восита булган пластик карточкалардан фойдаланиладиган тулов тизими кенг таркалган. Пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китобларнинг энг кулай тури хисобланади. Пластик карточкалар ёрдамида мижоз узининг банкдаги хисобварагини банкка келмай туриб бопщариши, товарлар ва хизматлар учун накд пулсиз хак тулаши, банк муассасаларидан ва банкоматлар оркали накд пул оли­ши мумкин.

Хрзирда жахоннинг аксарият мамлакатларида чакана туловлар тизи­мида пластик карточкалар етакчилик киляпти. Хисоб-китоблар кулайлиги, накд пул айланмаси кискариши ва хизмат курсатишга оид харажатлар ка- майиши, пул маблагларини саклаш ва улардан фойдаланиш хавфсизлиги- тижорат банклари томонидан таркатилаётган пластик карточкаларнинг бахс-мунозарага урин колдирмайдиган афзалликларидир.

Пластик карточкалар маблагларни банкларда жамгаришга, накд пул­сиз электрон туловни амалга оширишга хамда пул маблагларни банк булинмаларидан ва банк автоматларидан накд шаклида олишга имконият берадиган хамда идентификацион восита булиб хизмат килади.

Пластик карточкалардан факат тулов воситаси сифатида эмас, бал­ки пенсия, сугурта, тиббиёт, транспорт ва бошка хужжат маълумотлари сакланадиган универсал восита сифатида хам фойдаланиш мумкин. Бун­да барча маълумотлар пластик карточканинг химояланган хотирасида сакланади ва факат ваколатли шахе томонидан укилиши ёки узгартирилиши мумкин. Хар бир фукаро тулик ахборотга эга булган ягона хужжатга эга булади. Карточкалар шахарда накд пул хажмини кискартиради, бу уз навба- тида шу йуналишдаги жиноятчилик даражасини кискартиради (угирлан- ган пластик карточкалардан фойдаланиш имконияти деярли нолга тенг).

Пластик карточка - бу шахеий тулов воситаси булиб, унинг ёрдамида карточка эгалари товарлар ва хизматлар учун накд пулсиз хисоб-китобларни амалга оширишлари мумкин ёки банкоматлардан, шунингдек, накд пул бе­риш пунктларидан накд пул олишлари мумкин булади. Пластик карточка узида хисобварак хакидаги муайян маълумотни саклайди ва факат эгаси-'- ,>-Ne« .VV »"K' .'v -v>(> 0'XV>DC><>C>OOOOxC>C<XX>C<y>5C<>©OC><X>C><>C<>0000<>0’0^

нинг х,исобварагидаги пул маблагларидан фойдаланиш воситаси булиб хизмат килади. У тулов воситаси эмас, балки туловни амалга ошириш во­ситаси хисобланади.

Пластик карточкалар бир катор афзалликларга эга. Бу аввало, кулайлик -карточкалар карточка эгасини узи билан катта микдордаги накд пул олиб юришдан халос килади. Иккинчи афзаллик томони бу - хавфсизлик, яъни пластик карточка йуколса хам, факат бир парча пластик йуколади, лекин ундаги пуллар банкда ишончли сакланади ва карточка эгасидан бошка хеч ким улардан фойдалана олмайди. Масофавийлик - пластик карточка хисобракамига республиканинг исталган бурчагидан, хар кандай банкдан туриб хам накд пул утказиш оркали жамгармани купайтириш мумкин. Махфийлик - пластик карточка хисобраками устида амалга оширилган операциялар сир тутилади. Ва нихоят ишончлилик - пластик карточкадаги пул маблаглари Узбекистон Республикаси Фукароларнинг банкдаги омо- натларини кафолатлаш фонди томонидан кафолатланади.

Бундан ташкари, пуллар пластик карточка хисобварагида турганда кунлик фоиз хисобланади. Бу эса пулингиз хисобракамда буш турмасдан, купайиб боришига сабаб булади; савдо ва хизмат курсатиш пунктларидаги мавжуд терминалларда пластик карточка оркали накд пулсиз хисоб-китоб килишингиз мумкин. Крлаверса, факат узингиз биладиган пин код оркали маблагингизни химоялайсиз.

Шунингдек, мижозлар пластик карточкалари оркали доимий равиш­да уз хисобракамларини куриб бориш имконига эгалар. Бозор иктисодиёти шароитида керакли жихат булиб хисобланувчи ушбу амалиёт оркали ми- жоз уз маблагини кайси сохага йуналтиришни режалаштира олиш имкони­га эга.

Бугунги кунда пластик карточкалар оркали факат махсулот харид килишда туловни амалга оширишгина эмас, балки куплаб турдаги хизмат­лар, жумладан, маиший хизмат курсатиш корхоналари, уяли алока компа- нияларида хизмат хакини тулаш, товарлар сотиб олиш, мехмонхона, авто- мобилларга ёкилги куйиш шахобчаларидан, метродан фойдаланиш имко- ниятига хам эгадирлар.

Шу уринда пластик карточканинг мухим жихатлари хакида тухталиб утиш жоиз. Зотан, пластик карточка бир вактнинг узида омонат дафтарчаси сифатида хам сохиби даромадига даромад кушиб, унга бир канча молиявий хизматлардан фойдаланиш имконини беради. Биринчидан, пластик карточ­ка эгалари учун колдик суммага хар ойда устама фоиз хисоблаб, асосий маблагга кушиб, яъни капитализация килиб борилади. Колаверса, пластик карточкани омонат дафтарчасидан афзаллиги шундаки, карточкадан бир- гина унинг эгаси эмас, балки оила аъзолари ва якинлари хам фойдаланиши мумкин.

с*х)0с<><>с<>оо<>>>х>«>оо<ос<><»с>оо«><х>о<>осоооо<ю<>»<>&с<>ооос<>©©ооо<>л<х>с<>о<к<^

Пластик карточкаларнинг ахамияти шундаки, пластик карточкалар накд пулсиз хисоб-китобларнинг бир куриниши булиб, пул маблагларининг айланишига ижобий таъсир курсатади.

Сум пластик карточкалари Узбекистоннинг барча шахарларидаги су- пермаркетларда, думонлар, маиший хизмат корхоналарида, уяли алока компанияларида, авиа ва темир йул кассаларида, авггомобилларга ёкилги куйиш шахобчаларида тулов учун кабул килинади. Умуман, махсус ускуна- си бор хдр кандай савдо шрхонасида карточка оркали хисоб-китоб килиш хам мумкин. Сум карточкалари, шунингдек, накд пулсиз хисоб-китобни амалга оширишга хизмат килибгина колмай, айни пайтда пул жамгариш воситаси хам хисобланади.

Ахоли учун пластик карточкалардан фойдаланиш кулайликлари:• туланадиган фоизлар хисобига хдр бир мижознинг даромади ошиб

боради;• хатто оз суммаларнинг сакланиши хисобига банкда маблаглар жам-

ланади;• пул маблаглари хавфсиз сакланади;• савдо корхоналарида кассирлар иш унумининг ошиши хисобига хиз­

мат вакти тежалади;• пул маблагларини доимо узи билан олиб юришда куллайлик

тугдиради;• гигиеник жихатдан анча кулай.Банк учун кулайликлари:• кичик булса хдм куп жамгармалар хисобига йирик маблаглар

тупланади;• банкка ахоли хисобракамларига иш хдки ва бошка туловларнинг

утказилиши хисобига маблагларнинг баркарор окимини таъминлайди;• банкнинг мижозлари билан хисоб-китобларини анча енгиллаштиради;• савдо корхоналари ва банклар ишининг автоматик равишда маб­

лагларни айланиш ва туловларнинг утиш тезликлари ошади;• инкассация ва накд пулларни ураб-боглаш харажатлари, кассирлар-

нинг штатлари харажатлари кискаради.Иктисодиёт учун фойдалилик жихатлари:• пул маблагларининг айланиш тезлиги ошганлиги хисобига, деби­

тор-кредитор карзлари микдори пасаяди;• банкларда накд пул эмиссияси микдори камаяди;• пулни калбакилаштиришга тускинлик килади;• ахолининг буш пул маблаглари банкда сакланади ва иктисодиётнинг

зарур тармокларига йуналтириш оркали пул ресурслари таксимланади.Пластик карточкаларнинг узига яраша камчиликлари мавжуд. Мижоз-

лар учун кредит карточкаларининг салбий томони шундаки, у харажатлар

билан боглик булади. Улар куйидагилар:• пластик карточка яратган афзалликлар учун как туланиши керак

булади;• карточка хамма магазинлар, савдо ва хизмат курсатиш доирасида хиз­

мат килавермайди;• карточкадан факат 18 ёшга тулганлар фойдаланишлари мумкин.Энди пластик карточкаларнинг турларини куриб чикадиган булсак,

функциясига кура улар дебет карточкалар, кредит карточкалар ва электрон хамёнга булинади.

Туловнинг таъминланиши учун карточка эгаси олдиндан уз хисобига маблаг киритмасдан, кредит олиши мумкин. Кредит карточкани чикарган банк-эмитентдан олади. Бундай карточка кредит карточкаси дейилади. Кре­дит карточкалар олдиндан келишилган сумма микдорида муайян бир вакт мобайнида кредит лимитини кузда тутади. Бу холда лимит такдим этилган кредитнинг суммасига боглик булади. Карточка эгасининг операциялари буйича хисоб-китоблар унга банк берган кредит хисобидан амалга оши­рилади. Кредит бир марталик, ёки кайта тикланадиган булиши мумкин. Кредитни кайта тиклаш карздорлик суммасини хаммасининг, ёки унинг маълум бир кисмини тулагандан сунг амалга оширади.

Дебет карточкасиниолганмижозбанкдасакланаётганузхисобварагидан маълум микдор суммани омонатга куйишини ва келгусида шу сумма дои­расида харажатларни амалга оширишини кузда тутади. Дебет карточка- сидан фойдаланганда мижоз хисобваркда пул маблаглари булишини таъ- минлаши керак. Бу маблаглар микдори х,исоб-китобларни амалга ошириш чогида фойдаланиш мумкин буладиган маблаглар лимитини белгилайди.

Карточкадан фойдаланиб операция амалга оширилганида хисоб- варакдаги маблаглар суммаси хам камаяди. Агар хисобваракдаги хамма маблаглар сарфланган булса, яна операцияларни амалга ошириш учун ми­жоз уз хисобварагига пул куйиши керак булади.

Электрон хамён - у карточка эгасига турли товар ва хизматлар учун туловларни амалга ошириш, ёки карточкадан накд куринишда пулларни ечиб олиш иконини беради.

Алокадорлиги буйича шахеий карточкалар, оилавий карточкалар, корпоратив карточкаларга булинади.

Шахеий карточка хисобваракларининг эгалари жисмоний шахслар булади. Шахеий карточкага кушимча килиб хисобварак, эгасининг оила аъзоларига карточкалар (оилавий карточкалар) берилиши мумкин.

Дебет карточка хам, кредит карточка хам уз навбатида корпоратив карточка булиши мумкин. Корпоратив карточка - бу юридик шахсларга ва юридик шахе макомини олмасдан фаолият курсатаётган якка тартибдаги тадбиркорларга хизмат курсатиш учун мулжалланган пластик карточкадир.

ЪЪ0С<ХК<<>0<>С<>С<<1С<ЛС>йС><>00С<><>СХ><Х)0<Х><)С<ХХ<Х>0С&СЛ<>С<Х<^

Корпоратив карточкалардан иш хдки ва ижтимоий ахамиятга эга булган бошка туловларни, шунингдек, накд пул маблагларини тулашда фойдала­ниш таъкикланади.

Оилавий карточкалар - бунда карточка билан фойдаланиш хукуки карточка эгасининг оила аъзоларига хам такдим этилади. Бунда хар бир оила аъзосига алохида карточка такдим этилади.

Техник белгиларига караб карточкалар 2 йирик турга булинади.1. Магнит лентали карточкалар. Х,озирги пайтда карточкада 4 та маг­

нит йул булиши мумкин. Уларнинг бирида карточка номери# амал килиш муддати, иш код и, шахсий кодни текширувчи зона, буш кодлар жойлашади. Чизик; уз ид а эгасининг исми ва аналогах маълумотни акс эттиради. Фран- цияда 2 чизик - Т2 ва ТЗ чизиклари ишлатилади. Чунки бир ёзилган маъ­лумот бошка узгармайди. Шунинг учун хдр бир хисоб-китобда мижознинг счётида маблаг булишини текшириш учун ва у ёки бу суммада туловни амалга оширишга рухсат олиш учун карточканинг идентификациясини амалга оширувчи авторизация маркази билан богланиш керак. Энг асо­сий камчиликлардан бири, маълумотни янгилаш имконияти йук ва магнит чизик тез ишдан чикдци. Шунинг учун хам, банк карточканинг 1 йиллик ишигагина кафолат беради. Бу камчиликлардан электрон хамёнлар, яъни смарткарталар холидир.

2. Микросхема урнатилган карточкалар, смарт карталар. Улар 1974 йили француз инженери Ролан Монеро томонидан яратилган, уз 5фнида смарт карталар 2 турга булинади:

• хотирали карталар, уларда ПЗУ микросхемалари урнатилади, хажми 32 Бт дан 8 Кбтгача;

• асл смарт карталар таркибида микропроцессор хотира, маълумот- нинг кирим-чиким курилмаси, шунингдек, уз операцион тизимини узида мужассам эттирган микросхема билан таъминланган.

Смарт карталар ишончлилиги ва ишлатиш характеристикаси билан од- дий магнит карталардан устун ту рад и. Смарт карталар онлайн режимида ишлайди. Смарт карталарнинг ишлаши молиявий таъминланган мижоз- ларнинг харидини назорат килишга ёрдам беради. Карточка эгаси томони­дан карточкага маълум маблаг ёзилади. Сотиб олинган товар учун тулов ридер оркали амалга оширилади, у картада бор маблагларни текширади ва керакли суммани олади.

Нобанк (савдо) карточкалари хам мавжуд булиб, улар юридик шахслар томонидан мулк хукуки асосида узларига карашли булган товарлар (хиз­матлар) учук \i соб-китобларни амалга ошириш максадида чикарилади. Масалан, телефон, метрополитен карталари, интернет-карталар.

Scratch-карта - хеч нарса куриб булмайдиган копламали (Scratch- тасмали) пластик карта булиб, бу коплама остида хдр бир карта учун

алохида ракамлар туплами келтирилган PIN-код (шахсий идентификация раками) бор. Картани активлаштириш учун бу копламани учириб ташлаш керак булади. Scratch-тасмали карталар энг аввало интернет-карталар, те лефсн карталари, шунингдек бонус (уйин) карталари ва ^ошкалглдир.

Бундан ташкари, халкаро пластик карточка хисобланган VIZA, VIZA Classic, VIZA Electron, VIZA Gold, VIZA Business, MasterCard карчочка- ларини хам учрстиш мумкин. Уларнинг ^збекисюнда кулланилиши ва кулайликлари 2-режада алохида курсатиб /гилади.

Карточкалапдан тулов воситаси сифатида фойдаланиш гояси XIX асрнинг охиркда Англияда пайдо булган. Хусусач, кредит карточкалари тугрисидаги гсяпарини Жеймс Беллами узининг «Ортга назар» китобида ёритган. Амали&да эса пластик кар-очкалардан жгхонда 1914 йилда би­ринчи б^либ фойдалаглла бошлакди. 1928 йилда Бостондаги «Farrigton Manifacnuiing» «хлпа^нясч томскидлн дагтлабки металл, сунгра эса плас­тик карточкалар чикаридгаи.

Узбекисюнга пластик карточкалар 90-йилларнинг бошларида кириб келган. Тижорат банклари сразила биринчилардш булиб Миллий банк пластик карточкаларнинг юртим’тзда риьожяанпишг'а ул хисасини кушган.

Айнан уша пайтлардз Миллий банк бк^инчилардан булиб VIZA халкаро картонкасими тулов востъс^ сифатида муомалага чи кара бош- лаган. 1994 йилд? Милий банк йирик халкаро ассоциаииялардан бири хисобланган «VIZA Intemation?l>>HHnr аъзоси булди ва VIZA Classic кар- тсчкалари буйича турли хизматларки амалга ошира бошлади.

Жахон амалиётида кенг оммалашасгган халкаро пластик карточкалар тизимини ривожлантиришга Узбекисгондя хам долзарб масала сифатида каралаётгани эътиборга молик. Мамлакатнмизга ушбу халкаро пластик карточкалар муомаласи истицлолга эришилгандан кейин, юртдошларими? хорижий давлатларга эркин сафарлар амалга ошира бошлаганидан сунг кириб келди. Лекин жахон амалиётига назар ташласак, халкаро пластик карточкалар XIX аср охирларида АКЩда хусусий шахсларга истеъмол кредитлари берилиши урф булаётган пайтда илк бора кулланилганлигини курамиз. 1914 йилдан бошлаб эса, баъзи душнлар бадавлат харидорларни узига янада жалб килиш максадида ушбу туяов тизимидан фсйдаланишга утган.

Халкаро VIZA карточкалари - узининг кулайлиги билан бошка тур карточкалардан ажралиб туради, биринчидан, бу карта тури чет элларга са- фар харажатларини тулаш учун жуда кулай, жисмоний шахсларга берилган VIZA карточкаси эса хорижий мамлакатларга борганда турли туловларни уша мамлакат валютасида амалга ошириш, ёки картадаги пулларни накдлаш имюонини беради, шунишдек, божхонадан утишда хам хорижий валюта- ни расмийлаштириш буйича муаммоларни келтириб чикармайди.

Халкаро VIZA карточкалари мижозя&р?- ; курсаа>2АЗй Лирикжахон тизими 18 млн.дан зиёд турли сохадаги савдо-сервис ташкмлотла- рини уз ичига олади: магазинлар, ресторан, мехмонхона, авиакомпания ва хоказолар шулар жумласидандир Дунё буйлаб 21 мингта молия ташкмлот- лари ва 84 мингдан зиёд банкоматларига эга,

VIZA Classic карточкалари - дунёнинг барча мамлакатларида кенг ва кулай кулланиладиган карточка тури хисобланиб, у хам V1ZA карточкала­ри эга булган кулайликларни уз ичига олади. VIZA Classic карточкалари электрон POS-терминаллар ёки импринтерларга э т булган савдо-сервис ташкилотларида кулланилади. Бу карточкалар оркали интернет-туловлар- ни хам амалга ошириш мумкин.

VIZA Electron карточкалари - VIZA махсулотлари орасида энг хулай ва таниклиси хисобланади. VIZA Electron карточкаси хам элекгроь F0S- терминалларга эга булган савдо-сервис ташкилотларида кулланилади. У оркали хам Интернет туловларни утказиш мумкин. У узининг ута юкори ишончлилиги билан ажралиб туради.

Маэстро - даромад даражасидан катьий нзззр хар кандай инсок элек­трон туловларни амалга ошириш учун ушбу карточкадан фойдаланиши мумкин. У оркали халкаро тизимлардаги «MasterCard», «Циррус» ва Ев­ропа тизими «ЕТ» банкоматларидан накд пулларни олиш мушсин.

Мастеркард Стандарт - бутун дунёда товар ва хизматларни тулаш учун кабул килинади. Банкоматлардан, накд пулларни бериш пунктларидан кар­той кадаги колдикда тенг булган суммани накд куринишда ечиб олиш, то­вар ва хизматлар учун туловларни амалга ошириш, авиабилетларга буюрт- ма бериш, мехмонхоналардаги номерларни брон килиш, масофадан туриб укув юртларига пулларни тулаш мумкин.

Mastercard Gold - халкаро дебет/кредит карточка булиб, у жисмоний шахсларга мулжалланган. У йирик савдоларни амалга ошириш имконини беради. Карточка эгаси у оркали медицина, сугурта, юридик консультация каби хизматлардан фойдаланиш имконига эга. Ушбу карточка хорижий давлатларга тез-тез бориб турадиган мижозларга мулжалланган булиб, дунёнинг 29 млн.дан ортик ушбу карточкалар билан операцияларни амал­га оширувчи шохобчаларда хамда 835 минг дан зиёд банкоматларидан фой­даланиш мумкин.

Мастеркард Бизнес - корпоратив карточкаси ташкилотлар ходимла- рига берилиб, ушбу ташкилотнинг максадлари йулида ишлатилади.

Овердрафт - бу банк томонидан мижознинг банкдаги шахсий хисобварагида пул маблагларининг йуклиги ёки етмаган вактида банк то­монидан кредит сифатида беришидир. Бунда мижоз овердрафт лимита дои­расида карточкадан максадлари йулида фойдаланиши мумкин. Х°зиРДа бизнинг банклар томонидан овердрафт буйича фоиз туловлари йиллик 16-0CW««C)WX)0C>CiC««<»<yX)0C<X>C<>0(X<>«»>»0<X>X<KX)C<p0«^

18 фоизни ташкил этмокда. Карзни узиш муддати бир йил.VIZA Gold карточкаларининг кенг таркалмаганига асосий сабаб эса,

у буйича амалга ошириладиган операцияларнинг бошкаларига нисбатан кимматрок эканлигидир. Айтиш керакки, пластик карточкалар бозорида тижорат банклари уртасидаги ракобатнинг вужудга келиши банк мижоз- лари учун анча кулай ва арзон махсулотларни келтириб чикармокда. Ма- салан, дастлабки даврларда карточка берилиши учун туловлар нисбатан юкори булган булса, хозирги кунга келиб унинг бахоси уртача 10-15 АКЦ1 долларини ташкил килади. «Асакабанк»да эса ушбу хизмат умуман бепул.

Карта хорижда йуколганда унинг эгаси Global Customer Assistance Service хизматидан фойдаланиши мумкин. Бу хизмат зудлик билан накд пул маблагларини олиш имконини беради.

Пластик карточкалардан фойдаланишда, одатда, карточка хисоб- ракамида маълум сугурта омонати булиши талаб этилади. Ушбу сугурта омонатидаги сумма пластик карточка хизмати тухтатилгандан сунг, энг купи билан 30 банк иш кунида эгасига кайтарилади. Республикамизда ана шу сугурта омонатининг энг кам микдорини (2008 йил маълумоти буйича) ХОАББ «Трастбанк» такдим этиб, у 20 АКД1 долларини (VIZA Electron карточкалари учун) ташкил этади, энг куп микдордаги сумма эса «UzKDB Bank» да булиб, у 350 долларни ташкил этади. Аксарият банкларда хеч кандай дастлабки депозит талаб килинмаса-да, банкларда ушбу омонат уртача 50 доллардан то 200 долларгача эканини куришимиз мумкин. Шуни алохида таъкидлаш керакки, купгина мамлакатларда VIZA пластик кар- точкаларидан фойдаланганлик учун бирмунча юкори йиллик тулов жорий килинган. Бу йиллик туловлар, одатда, пластик карточка берилган пайтда мижоз хисобракамидан ушлаб колинади. Биздаги банкларнинг аксарияти- да ушбу хизмат тури бепул булиб, факатгина «Асакабанк», «UzKDB Bank» ва «Трастбанк»да бундай тулов мавжуд ва 10-40 АКД1 долларини ташкил Килади.

Пластик карточкадаги колдик пулларга хисобланадиган фоиз микдори хам турли банкларда турличадир. Табиийки, жахон валюта биржасида хо­рижий валюталар, хусусан доллар ва евро курсининг доимий узгариб тури- ши VIZA ва Mastercardnap буйича курсатиладиган хизматларга хам уз таъ- сирини утказмай колмайди. Хусусан, шунга боглик равишда мамлакатимиз тижорат банкларида колдик суммага фоиз кам микдорда туланмокда. «Ипак йули» банкида ушбу курсаткич энг юкори - 4 фоизни ташкил килиб, бошка банкларда 0-2 фоизга тенгдир. Колдик суммага фоиз хисобланмаслигининг яна бир сабаби, мижоз хисобракамида пулларнинг доимий равишда харакатда эканлигидир. Агар мижоз маълум микдордаги маблагни кар- точканинг махсус омонат хисобракамига утказишга рози булса, юкорирок микдорда фоиз туланиши хам мумкин. Бунда, табиийки, уша сумманинг

ооооосоооооооо©оооооооооооооооос<>оооо<><>о<>ф<>с>©©с<>о©<>©©©о<>с<><><>оо<х><>с<>о<><>о<х>о

омонат даврида ишлатилмаслиги шарти куйилган булади.Юкоридагилардан хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, хозирги кун-

да мамлакатимиздаги тижорат банкларининг халкаро пластик карточкалар буйича курсатаётган хизматлари сифати юкори даражада. Бунга асосий сабаб эса, республикамиз Марказий банкининг олиб бораётган окилона сиёсати, колаверса, мижозларга юкори сифатли хизмат курсатишни йулга куйиш буйича амалга ошираётган чора-тадбирларидир, десак муболага булмайди.

Халкаро пластик карточкалар бозорининг жадал ривожи эса хорижга чикаётган хамюртларимизга жуда кул келиб, улар чет элда уз пластик кар- точкаларидаги маблаглардан исталган пайтда, кулай шароитларда фойда­ланиш имконига эга булмокдалар.

Махаллий банклар томонидан чикарилаётган пластик каргочка- лар билан факат махсус терминаллардан фойдаланган холда туловларни амалга ошириш мумкин, халкаро тизимдаги пластик карточкалар билан эса тугридан-тугри туловларни кабул килиш буйича махсус модулларни урнатган он-лайн магазинларда амалга ошириш мумкин.

Махаллий банкларнинг муомалага чикарилаётган сумдаги пластик карталарининг сони ошиши билан савдо шахобчаларида бундай карта- лар билан туловларни кабул килиш учун терминаллар сони хам оршокда. Барча терминаллар ягона республика процессинг марказига бирлашган ва улар буйича транзакцияларга UZKART тизимида ишлов берилади. Катта микдорда пластик карталар чикарган махаллий банкларнинг факат биттаси узининг хисоб-китоб тизимини UZKART тизимига интеграциялаштирди ва ушбу банк мижозлари пластик карточкалар билан факат мазкур банк­нинг терминаллари урнатилган савдо шахобчаларида туловларни амалга оширишлари мумкин, уларда эса барча бошка банклар - узига хос «универ­сал реципиент»ларнинг пластик карталари буйича туловлар амалга ошири­лади.

Тулов карточкалар и ишлатилиши вактида юзага келувчи тулов маж- буриятларини бажарилишини карточкани чикарган банк эмитент кафолат- лайди. Шунинг учун карточкалар узининг амал килиш муддати давомида банкнинг мулки булиб колади, мижозлар уни факатгина фойдаланиш учун оладилар.

Карточкани мижозга берилиши вактида унинг шахсийлаштирилиши амалга оширилади, унга маълумотлар киритилади. Бу маълумотлар карточ­кани ва унинг эгасини идентификация килади, шунингдек тулов ва накд пул берилиши вактида карточкалар туловга лаёкатлилигини текширишга ёрдам беради.

Карточкадан фойдаланиш жараёнида сотувнинг тасдикланиши ва кар­точка буйича накд пул берилиши авторизация дейилади. Авторизацияни000<>0<>а0<>000<)00<>0000000с>0000<><х><>500<>0<>0<>00с<>с<><>00<>0с<><><>000©60000000<>500000000<>000000000000000000000000<>00<>д0ск»с>000с>с>000 53

амалга ошириш учун хизмат курсатувчи нукталар тулов тизимига карточ­ка эгасининг хуку Клари ва молиявий имкониятларини тасдикдаш учун суров юборади.

Авторизациянинг утказилиши тулов тизимига, карточка турига ва хиз­мат нуктасининг техник жихозланишига боглик. Одатда авторизация кулда бажарилади. Бунда сотувчи ёки кассир телефон оркали операторга суров юборади ёки автомат тарзда карточка POS-терминалга урнатилади. Маъ­лумотлар карточкадан хисобланиб кассир томонидан тулов суммаси кири­тилади. Карточка эгаси томонидан эса, махсус клавиатура оркали махфий пин код (ПИН-персональный идентификационный номер) киритилади. Шундан сунг терминал авторизацияни, ёки тулов тизимининг маълумотлар базаси билан уланган холда (on-line режими), ёки карточканинг узи билан кушимча маълумот алмашиши (of-line режими) билан амалга оширади.

Карточка™ чикарувчи банк - эмитент дейилади. Эмитент банк карточ­канинг чикарилиши, унинг тулов воситаси сифатида ишлатилиши билан боглик, молиявий мажбуриятларининг бажарилишини кафолатлайди. Ле­кин савдо ва хизмат курсатиш корхоналари томонидан кабул килинишини таъминламайди. Бу масалаларни банк-эквайер бажаради ва савдо нуктала- ри билан карточка уртасидаги амалга ошириладиган операцияларни ба­жаради. Авторизация учун талабларни куриб чикади. Савдо нукталари хисоб-китоб счётига товар ва хизматлар учун туловларни утказиб беради, хужжатларни кабул килиш, ажратиш ва юбориш билан шугулланади. Бун- дан ташкари, банк эквайер узида ва уз булимларида урнатилган банкомат- лар оркали накд пул берилишини амалга оширади.

Шуни курсатиб утиш керакки, банк эквайернинг асосий функцияла- ридан бири хизмат курсатиш нукгаларига хисоб-китоб ва туловни амалга оширишидир.

Барча туловлар маълум бир тулов тизими асосида амалга оширилади. Пластик карточкаларнинг тулов жараёнида маълум бир стандартга асосла- ниши ва уни амалга оширувчи субъектлар ва усуллар барчаси тулов тизи­мини ташкил килади.

Тулов тизимининг яратилишида асосий вазифалардан бири тизим таркибига кирувчи эмитентларнинг карточкаларига хизмат курсатиш коидаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш, узаро хисоб-китоблар ва туловларни амалга оширишдир. Бу коидаларга карточкалар буйича опера­цияларни техник томонини камраб олиб берилган маълумотлар стандарта, авторизация ва бошкалар, шунингдек молиявий томонлари, савдо ва хиз­мат курсатиш нукталари билан узаро хисоб-китоблар, банклар уртасидаги хисоб-китоб коидалари, тарифлар ва бошкалар киради.

Кайси банк хизмат курсатишидан катьий назар, барча савдо шахобча- ларида пластик карточкаларини куллаган холда ягона тартибда банк опера-

цияларини утказишга имкон яратувчи яюнй - , \р:. nf цессингмаркази ташкил этилди. Республика тижоры 6im<v гарики уз ичьга олган пластик карточкалар буйича накд пулсиз хиеобчлггоб амалга ош^рг лзди- ган Банклараро тулов тизими яратилди. Пластик «артсчг зларн 3 к?ялаш оркали накд пулсиз хисоб-китоб олиб бориы учун зарур конунчшшк вг норматив-х,ук;укий база шакллантирилди. Кдтор махдллий корхоналар то­монидан банк микропроцессор пластик карточкалар ва тулов терминал- ларини ишлаб чикариш узлаштирилди.

Процессинг маркази - бу махсус хизмат курсатувчи ташкилот булиб, эквайерлардаи келиб тушувчи авторизация учун, талаблар ва узида кар­точка билан амалга ошган туловлар ва накд пул маълумотларини акс эт- тирувчи протоколларни кабул килади. Бунинг учун марказ маълумотлар базасини олиб бориб, бунда тулов тизими аъзолари ва карточка эгалари акс эттирилган.

Ягона умумреспублика процессинг маркази 2004 йил 14 окгябрда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 24 сентябр- даги «Пластик карточкалар асосида хисоб-китоб килиш тизимиии янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидаги»ги 445-сонли карорига мувофик Узбекистон Банклар Ассоциацияси кошида ташкил этилган. Про­цессинг марказининг асосий вазифалари куйидагилар:

• Узбекистон молия бозорида илгор банк ахборот технологиялари ва электрон тулов воситаларини комплекс ва максадли йуналтиришни таш­кил этиш;

• Пластик карточка кулланувчи накд пулсиз тулов тизимиии яратиш ва уни халкаро тулов тизимлари билан интеграциялаш;

• Пластик карточка асосида накд пулсиз миллий тулов тизимини жо рий этишда тижорат банкларига ёрдам курсатиш;

• Маркетинг ишларини олиб бориш, электрон тулов воситалари ва банк ахборот технологияларини жорий этишда узок муддатли стратегик дастурни ишлаб чикиш;

• Халкаро молия институтлари ва тулов ассоциациялари, шунингдек, тизим интеграторлари билан хамкорлик алокаларини ривожлантириш.

Агар банк-эмитент узида базаси булмаса (of-line банк) марказ узида карточка эгаларининг лимитлари хакида маълумот ва авторизация учун та- лабларни бажаради. Акс холда, (on-line банк) процессинг маркази кабул килинган талабни банк эмитентга юборади. Марказ шунингдек, банк эк- вайерга хам жавобини юборади. Бундан ташкари, бир кунда йигилган транзакция протоколлари асосида процессинг маркази тулов тизимининг иштирок этувчи банклари уртасида хисоб-китобларни амалга ошириш учун, охирги маълумотларни йигади ва таркатади. Шунингдек, процессинг марказлари банк-эмитентларнинг бошка янги карточкаларига булган тала-

бини кондириши мумкин.Шуни таъкидлаш керакки, ривожланган тулов тизими бир канча про­

цессинг марказларига эга булиши, уларнинг ролини банк-эквайерлар х,ам бажариши мумкин.

Шу уринда Республика рах,барияти томонидан яратилаётган шароитлар ва берилаётган турли куринишдаги имтиёзлар самарали булаётганлигини таъкидлаш уринлидир. «Пластик карточкалар асосида накд пулсиз хисоб- китоб тизимини янада ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Узбекистон Республикаси Президентининг 3 август 2006 йилдаги ПК-433-сонли Карорига кура, пластик карточкалар асоси­да накд пулсиз хисоб-китоб тизимини янада ривожлантириш, накд пул маблагларининг банкдан ташкари айланмасини кискартириш, республи- када банк микропроцессор пластик карточкалари ва тулов терминаллари ишлаб чикаришни рагбатлантириш максадида, банк микропроцессор пла­стик карточкалари ва тулов терминалларини ишлаб чикарувчи корхоналар 2010 йилнинг 1 январигача банк микропроцессор пластик карточкалари ва тулов терминалларини ишлаб чикариш учун импорт килинадиган хом ашё, сарфланувчи ва бутловчи материаллар, дастурий таъминот ва лицензиялар божхона туловлари (божхона расмийлаштируви йигимларидан ташкари) тулашдан озод этилди. 2006 йилнинг 1 октябридан бошлаб хизмат курса­тиш сохдси корхоналари (тижорат банкларидан ташкари) курсатилган хизматларга пластик карточкалар кулланиб туланган хажмидан амалдаги ставкага нисбатан 10 фоиз пасайтирилган ставка буйича даромад (фойда) солиги ёки ягона солик туловини тулаши белгиланди.

Бугунги кунда купгина тижорат банклари истеъмол кредитларини пластик карточкалар оркали бериш дастурларини ишлаб чикиб, амалиёт­га тадбик этмокдалар. Пластик карточкалар оркали кредитларни расмий­лаштириш жараёни жуда оддий булиб, у мижозлар учун катта имкониятлар яратмокда. Бу эса пластик карточкадан фойдаланишнинг яна бир афзалли- ги булиб хисобланади.

Пластик карточкаларга хизмат курсатиш сифатининг мунтазам ях- шиланиб бориши хам эмитент банклар, хам савдо ва хизмат курсатиш корхоналари, колаверса бевосита пластик карточка сохиблари булмиш фукароларнинг хам манфаатларига хизмат килиши шубхасиз. Куйида мам- лакатимиз тижорат банклари томонидан пластик карточкалар буйича опе­рацияларни сунгги йиллардаги ривожланиш тенденциясини кузатишимиз мумкин.

2010 йилда пластик карточкалар тизимини такомиллаштириш- да энг яхши натижаларга эришган етакчи банклар, деб «Асака» давлат акциядорлик-тижорат банки хамда «Микрокредитбанк» очик акциядорлик- тижорат банки номи кайд этилди.

<х»х*х>ооо<><х>ос'©©©со©фооооо©ооооооооооо©оооос<>ооо<>оо<>оо<х>о<х><х><>х><>с>о<х><х>с><х>©с>схх>ооо<>оооооооооооо<х><х>>ж><их><х>ооо<><>ооо<>оос><‘

2010 йил давомида «Асака» давлат акциядорлик-тижорат банки то­монидан муомалага чикарилган пластик карточкалар 2009 йилга нисбатан 140 фоизга усди. 2011 йилнинг 1 январь холатига банк тизимидаги элект­рон карточкаларнинг умумий эмиссия хажми 648 174 тани ташкил этди.

Шахдр ва туман хокимиятлари билан биргаликда ташкилот хамда иш­лаб чщариш корхоналари орасида «Иш хдки» лойихаларини жорий этиш йули билан электрон карточкалардан фойдаланиш тармогини кенгайтириш борасида фаол ишлар олиб борилди. Хрзирда ушбу лойиха доирасида 6 300 га якин ташкилот ва корхона банк билан шартнома имзолаган. Лойиха буйича эмиссия хажми 374 206 тани ташкил этади. 2010 йил давомида «Иш хаки» лойихалари буйича пластик карточкаларга 49S 821 млн. сум микдорида пул маблаглари кирим килинди.

2010 йилда «Асака» банки пластик карточкаларини тулов учун кабул килувчи савдо-сервис корхоналари сони 6032 тага етказилди. Бу давр- да кушимча равишда жойларга 2303 та терминал Урнатилди. Натижада, банкнинг коммунал, уяли алока хизмати, темир йул ва авиачипталар со- тиш шахобчалари, мехмонхона, ресторан, кафелар, бошка савдо ва хизмат курсатиш нукгаларига урнатилган инфокиоскалари эса, 6368 тани таш­кил этди.

Пластик карточкалар оркали амалга оширилаётган накд пулсиз хисоб- китоблар хажми хам кенгайди. 2010 йилда пластик карточкалар оркали амалга оширилган туловлар хажми 497,6 млрд. сумни (2009 йилга нисба­тан усиш 61,7 фоиз) ташкил килди.

«Агробанк» очик акциядорлик тижорат банки хам мамлакатимизда пластик карточкалар билан операцияларни амалга оширувчи фаол кредит муассасасидир. Курилган чора-тадбирлар натижасида, 2010 йил мобайни- да мижозларга таркатилган пластик карточкалар сони 1 млн. 510 минг до­нага етказилиб, 2009 йил якунларига нисбатан 367 минг донага купайди.

Пластик картлар хисоб варакларига 2010 йилнинг 31 декабрь холатига жами 2226,1 млрд. сум маблаглар утказилиб, Уртача бир ой давомида 190- 200 млрд. сум маблаглар жалб этилиб, 2009 йилга нисбатан 219 фоизга ошишига эришилди.

Саадо ва пуллик хизмат курсатиш шахобчалари оркали йил бошидан буён жами 1161,9 млрд. сумдан ортик транзакциялар амалга оширилган булиб, бир ойлик Уртача савдо айланмалари эса 100-110 млрд. сумни таш­кил этди. Пластик карточкалардаги колдик маблаглар эса 195,7 млрд. сум- га етказилиб, 2009 йилга нисбатан 60,5 млрд сумга ёки 31 фоизга ошишига эришилди.

Шу билан биргаликда хизмат курсатиш шахобчалари хамда савдо дуконларида банк терминаллари оркали хисоб-китоб килишни кенгайти­риш максадида кушимча 16 дона банкоматлар келтирилиб, улар сони 39

тани ташкил этган булса, 79 дона инфокиоскалар келтирилиб, уларнинг умумий сони 100 тага етказилди хамда ахоли эхтиёжи учун зарур булган махсулотлар билан савдо килувчи (хизматлар курсатувчи) савдо ва хиз­мат курсатиш объектларини тулов терминаллари билан тули* таъминлаш максадида банк мижози хлсобланган, пул тушумига эга булган барча савдо ва хизмат курсатувчи шахобчаларга 16803 дона терминаллар Урнатилиб,2009 йилда урнатилган терминаллар сонига нисбатан 3638 тага купайди.

Банк томонидан Урнатилган инфокиоска ва банкоматларга Paynet ва коммунал туловларини кабул киладиган биллинг тизими дастурла- рини Урнатиб, пластик картлар билан фойдаланувчи мижозларга янада кулайликлар яратилди. Банкоматлар ва инфокиоскалар оркали банклараро ички ва ташки туловларни биллинг тизими оркдли амалга ошириш мум­кин, мисол учун схема буйича, телефон тармокларига, коммунал туловлар, интернет карталарига тулаш каби имкониятяар яратилди.

Агробанк томонидан пластик карточкалар билан ишлаш тизимини ва мижозлар билан банк Уртасидаги алокаларни янада мустахкамлаш, хамда мижозларга кулайликлар яратиш максадида, пластик карталарига маблагларини юклаб олишлари учун 1000дан ортик пунктлар ташкил этил­ди. Буларга кушимча сифатида янги «DUET-OnLine» тизими жорий этилди ва улар сони 350 донадан ортди. Бунда пластик карточка эгалари банклар га келмасдан туриб, жойларда Урнатилган дастур ёрдамида Интернет тизими оркали пластик карточкаларига пул маблагларини кучириш, карточкадар- даги колдикларини кура олиш, карточкаларидан булган айланмаларики тулик кузата олиш хамда юоммунал туловлар га уз урнида утказиш имконн- га эга буладилар.

Бундан ташкари, «Агробанк» тизимида 2011 йил мобайнида кушимча 280 минг дона пластик карточкалар, 1300 донадан зиёд терминаллар келти­рилиб, мижозларга таркатилди.

Пластик карточкалар билан операцияларда фаол катнашаётган банк- лардан я на бири «Кредит-Стандарт» очик акциядорлик тижорат банки хисобланади. Накд пулсиз хисоб-китоблар тизимини ривожлантириш буйича мвжуд дастурга мувофик, банк 2010 йилнинг тувдиз ойи давомида 15 733 дона сум пластик карточкаси, 100 дона хорижий VISA карточка- сини муомалага чикарди. Шунингдек, ташкилот, корхоналар билан «Иш хаки» лойихаси доирасида 141 та шартнома имзоланди. Савдо ва хизмат курсатиш нукталарига 96 та терминал Урнатилди. 2010 йилнинг 9 ойи да­вомида пластик карточкалар оркали утказилган транзакциялар 3 297 660 тани ташкил этди.

Келтирилган маълумотлардан куриш мумкинки, Республикамиз тижо­рат банклари томонидан пластик карточкалар буйича сезиларли даражада ижобий ишлар амалга оюириб келинмокда, лекин шуни алохида таъкидлаб

оооооооооооооооооооооо^ооооооеооооооооооооооооооооойоооооооооооооосюоеоооооооооооооооооеооооооооооооеоооооооооооооооооо»

утиш жоизки, банклар томонидан пластик карточкалар буйича операция- ларни ривожлантиришда бир канча муаммолар ва тусиклар хам мавжуд.

Накд пулсиз хисоб-китоб тизими чакана савдо ва ахолига хизмат курсатиш сохасида хамон етарли даражада ривожланмаган. Ахолига сер­вис хизмати курсатишнинг жахон стандартларига мос келадиган мижоз- ларни жалб этиш, махсулот сотиш ва курсатилган хизматлар хажмини оши­риш учун шарт-шароит яратадиган пластик карточкалардан фойдаланишни рагбатлантириш буйича турли хил дисконт, бонус ва совринли лойихалар- ни жорий этиш борасида етарлича иш олиб борилмаяпти.

Айникса, кишлок жойларда тижорат банклари томонидан жамгарма кассалар хамда мини банкларни ташкил этиш оркали пластик карточка- ларга булган кизикиш ва ишончни ошириш борасида ишлар амалга оши- рилаётган булса хам, коникарли даражада эмас.

Накд пулсиз хисоб-китобларнинг таркибида турган пластик карточка­ларнинг сони кундан кунга ортиб бормокда, лекин ахолининг кулида факат иш хаки олишда ва коммунал туловларни тулашдагина ишлатилмокда. Чунки, ахолининг узида, пластик карточкага булган ишонч унчалик ри­вожланмаган. Бунга асосий сабаб эса, пластик карточкалар фойдаланув- чиларига уз эхтиёжи доирасида хеч кандай тусикларсиз банкоматлардан накд пул олиш имкониятининг йуклигидир.

Банк терминаллари урнатилган савдо ташкилотларидан, магазинлар, супермаркет ва гипермаркетлардан юртдошларимиз махсулот сотиб олиш- ни унчалик хохламасликлари, чунки, уларнинг онгида ушбу савдо таш- килотларида махсулотлар нархи бозорга нисбатан киммат булади деган нотугри фикрларнинг мавжудлиги хам пластик карточкалар буйича опе- рацияларнинг ривожланишига тускинлик килмокда. Вахоланки, хозирги кунда ушбу савдо ташкилотларидаги махсулот нархи бозордаги махсулот­лар нархи билан тенгдир.

Лекин, пластик карточкадан фойдаланаётганлар ва турли магазин, су­пермаркет ва гипермаркетлардан савдо килаётган юртдошларимиз, савдо ташкилотларида бозорларга нисбатан гигиенага тугри келадиган, муддати утмаган ва кафолатланган махсулотлар сотилишига амин булмокдалар.

Савдо ташкилотларида, магазинлар, супермаркет ва гипермаркетларда урнатилган терминалларнинг техник носозлиги туфайли ишламай колиш холатлари хамда терминалларни худудларга жойлаштиришда ахолининг эхтиёжини, уларнинг сонини урганмаслик натижасида хам кисман булса- да, пластик карточкалар ривожланишида тусиклар юзага келмокда.

Лекин, яна бир муаммо, хозирги давр хисоб-китоб муносабатлари сохасида юзага келадиган жиноятлар орасида кредит пластик карточкала- ридан фойдаланиб, узгалар мулкини гайриконуний равишда узлаштириш ва бундай хатти-хдракатларга уринишлар ривожланган мамлакатларда тез-х<хх<х»оос>с<>оооое>оо<х><х><>оос<>ос<>о<х><х>оос<>оос<><>>х>оос ^

тез содир булмокда.Пластик карточкалардан, электрон хамёндан маблагларнинг кардер-

лар томонидан угирланиши, банкларнинг маълумотлар базасига рухсат- сиз кириш оркали ахборот олиш ва бу оркали мижоз хисобракамидаги маблагларга хуруж килиш холатлари куп таркалмокда. Шунингдек, «Фи­шинг», «Скиминг» каби гипержиноятчиликнинг ривожланиши пластик карточка, электрон хамён эгаларини хавотирга солиб келмокда.

Мана шу каби жиноятларнинг олдини олиш максадида парламенти- миз томонидан «Автоматлаштирилган банк тизимида ахборот химояси тугрисида»ги ва «Ахборотлаштириш ва маълумотларни узатиш сохасида содир этилган конунга хилоф харакатлар учун жавобгарлик кучайти- рилиши муносабати билан Узбекистон Республикасининг айрим конун хужжатларига узгартириш ва кушимчалар киритиш тугрисида»ги конунлар кабул килинди. Лекин, бугунги кунда айнан банк тизимида, электрон туловлар тизимида ахборот хавфсизлигини таъминлаш энг мухим масала- лардан бири хисобланади. Бу эса уз навбатида Узбекистон Республикаси­нинг жиноят ва маъмурий кодескларига пластик карточкалар ва электрон пулларга тахдид солиш учун жавобгарликни белгиловчи ва кучайтирувчи моддаларни киритишни талаб этади.

Пластик карточкалар оркали хисоб-китоб килишда жиноий фирибгар- ликлар натижасида ушбу хукукий муносабатлар субьектларига катта зиён етказилади, масалан, Буюк Британияда бундай суиистеъмолликлар йилига ун миллионлаб фунт стерлинг микдорида зарар келтиради.

АЬ\Ш савдо палатаси пластик карточкалари буйича фирибгарликлар- нинг йиллик кийматини тахминан ярим миллиард доллар микдорида бахолайди.

Пластик карточкалар билан боглик жиноятларни шартли равишда уч гурухга булиш мумкин:

• Хдкикий пластик карточкалардан гайриконуний равишда фойдала­ниш.

• Тулов квитанцияларидан фирибгарлик йулида фойдаланиш.• Сохта пластик карточкалардан фойдаланиш.Пластик карточкалар ёрдамида хисоб-китоб килиш хавфсизлиги бутун

дунёда, хусусан, МДХ, мамлакатларида, Узбекистонда хам жиддий муаммо булиб келмокда. Бу муаммони хал этишда Марказий банк, Банклар Ассо- циацияси, тижорат банклари, Процессинг маркази хамда «Пластик Карт» компанияси билан биргаликда пластик карточкаларни ишлаб чикаришни, улардан фойдаланишни катьий назорат килиш, ахоли уртасида тегишли ту- шунтириш ишлари олиб борилмокда.

Афсуски, халкаро VIZA карточкаларини йулга куйган республикамиз банкларида хам хозирда ноконуний калбаки пластик карточкалар учраб

<ххх>о©<>о<х>с>оо©о<>ооо©ооо<><><>оо©©ооооооо<>оооооо<><>ск>оооо<х><х><><><>оос>оо<х>о<>

турибди. Йирик магазинлар, гиппермаркет ва супермаркетларда калбаки халкаро пластик карточкалар оркали савдо килиш холатлари хам руй бер- япти.

Ачинарли томони шундаки, ахолининг банк хизматларига булган ишончини ошириш мухим булган бир пайтда, баъзи тижорат банклари кассирлари томонидан мижоз уз пластик карточкасини такдим этган вакт- да гайриконуний йулар билан уларнинг пулларини угирлаб олиш холат­лари хам содир буляпти.

Бугунги кунда тижорат банклари филиаллари томонидан пластик карточка хисобракамларига пул маблагларини кирим килишда банклар- нинг бош бухгалтерлари ва масъул ходимлари томонидан Марказий банк хамда тижорат банкларининг ички ишлаб чиккан йурикномаларига амал килмаслик холатлари хам тез-тез кузатиляпти. Бундан ташкари, жисмоний шахслар томонидан олинган кредит маблагларини жисмоний шахснинг пластик карточкаларига кирим килиб, маълум бир муддатдан кейин кре­дит олувчининг аризасига кура ушбу маблагларни банк ходимининг пла­стик карточка хисоб ракамларига тушириб берилмокда.

Ушбу кирим килинган пул маблагларини тижорат банклари кассалари, савдо ва пуллик хизмат курсатиш шахобчаларига урнатилган терминал- лар оркали келишилган фоиз хисобига ноконуний накдлаштириб олина- ётганлигини куриш мумкин. Шу каби конунбузарликларни олдини олиш максадида куйидаги чоралар белгиланган:

• Тижорат банклари филиаллари томонидан жисмоний шахсларга, кор­хона ва ташкилотлар ишчи ва рахбар ходимларига чикарилаётган пластик карточкаларнинг хисоб ракамларига пул маблагларини кирим килишда факатгина ойликка тенглаштирилган пул маблаглари кирим килиниши таъминлансин.

• Савдо шахобчаларига урнатилган VIZA хамда DUET терминаллари- дан утаётган савдо туловлари конунийлигини назорат килиш ишлари ку- чайтирилсин.

• Савдо шахобчасидан шубхали, йирик микдордаги ноконуний тарзда банк карточкаларидан утаётган суммалар аникланадиган холларда бирик- тирилган масъул ходим томонидан мониторинг ишлари олиб борилсин.

• Савдо шахобчалари томонидан ноконуний тарзда туловларни утказиш ишлари олиб борилаётганлиги аникланса, тезлик билан терминал олиб куйилиши лозим ва тегишли идораларга ушбу холат юзасидан маълумот берилсин.

Ахоли ургасида электрон карточкаларга кизикиш, колаверса ишонч тобора ошиб бораётганлиги сабабли банклар томонидан ушбу тизим асосида бажариладиган янги турдаги хизматлар жорий килинмокда. Ху- сусан. банклар томонидан уз мижозларига бепул SMS-BanKing хизмат-оооос<ххж>>с<>сю<>х><>эоо<х>с>ос>оо<хххххх>хххх>эоо<х>ос>схх>с><х>о<>х>оос)<х>с<>о<><>х>о<>о< >сю<ххх><ххх>оооооооо<>

лари курсатилмокда, «Асака банк», «Миллий банк», хамда «Ипотека банк»ларида эса кредит карточкалари оркали «Овердрафт» истеъмол кре- дитлари берилмокда.

• пластик карточкалар бозорини янада ривожлантириш учун куйидаги ишлар амалга оширилса максадга мувофик булар эди:

• пластик карточкалар бозорини кенгайтириш ва иктисодиётнинг барча сохаларида улардан фойдаланишни йулга куйиш дастурини ишлаб чикиш хамда бу буйича хукуматнинг идоралараро комиссиясини ташкил этиш за-рур;

• пластик карточкалар билан буладиган амалларнинг сифатли утишини таъминлаш ва назоратини олиб бориш максадида. уларнинг меъёрий- хукукий базасини такомиллаштириш;

• пластик карточкалардан фойдаланувчиларни катта микдорда жалб этиш учун ушбу воситаларни жорий этиш ва уларни накд пулсиз айлан- мага кенг жалб этишнинг бошлангич даврларида фойдаланувчиларни рагбатлантириш буйича иктисодий усулларга асосланган маълум чора- тадбирларни кабул килиш;

• пластик карточкалар фойдаланувчиларига уз эхтиёжи доирасида хеч кандай тусикларсиз банкоматлардан накд пул олиш имкониятини яратиш;

• пластик карточкалар буйича хизматларни ахоли транспорт воситала- рида хам жорий этиш;

• Республика микёсида пластик карточкаларни ойнаи-жахон ва бош­ка оммавий ахборот воситалари оркали реклама килиш хамда бу тизим аф­залликлари буйича тушунтириш ишларини олиб бориш;

• тижорат банкларида пластик карточкалар буйича бажарилган ишлар устидан назоратни кучайтириш;

• республикамизда пластик карточкалар борасида сугурта компания- ларининг хам хизматларини ташкил этиш, чунки Франция ва Германияда согликни саклаш ва тиббий сугурпга тизими пластик карточкаларга эгадир. Уларда куп функционал микропроцессорли карточка булиб, унда электрон хамён функцияси назарда тутилган.

Амалга оширилган тадбирлар натижасида, 2010 йилда банклар то­монидан кушимча 1 млн. 850 минг дона пластик карточкалар муомалага чикарилиб, уларнинг умумий сони 2011 йилнинг 1 январь холатига кура 7 млн. 909 минг донага етказилди.

Нодепозит жалб килинган маблаглар - бу банк карз куринишида ол­ган ёки уз карз мажбуриятларини пул бозорида сотиш оркали жалб килган маблаглардир. Ушбу маблагларга куйидагилар киради:

• банклараро бозорда карз маблагларини олиш;. РЕПО;• Марказий банкдаги ссуда ва векселларнинг хисобини юритиш;

• банк акцептларини сотиш;• тижорат когозларини чикариш;• облигациялар чикариш.Тижорат банклари фаолиятида банк ликвидлилигини таъминлаш учун

хизмат килувчи ва ресурсини купайтирувчи воситаси сифатида банклар- аро кредитлардан фойдаланилади. Бу кредитлар киска муддатга берилиб, юкори даромад келтиради.

Банклараро кредитлар уч гурухга булинади:• Марказлашган ресурслар:1. Марказий банкнинг ресурслари;2. Молия вазирлигининг ресурслари;3. Нобюджет фондларнинг ресурслари;• Кредит аукционлари;• Икки ёклама шартнома асоси.Марказий банк тижорат банклари учун ликвидлиликни таъминлаш

учун 7 кунлик кредит беради. Молия вазирлиги эса давлат лойихдларини молиялаш учун 3 ойлик кредит беради.

Нобюджет фондларга куйидагилар киради:1. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Республика

йул жамгармаси;2. Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси;3. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги бюджетдан

ташкари Пенсия жамгармаси;4. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Таълим

муассасаларини реконструкция килиш, мукаммал таъмирлаш ва жихоз- лаш буйича бюджетдан ташкари жамгармаси;

5. Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб-кувватлаш жамгармаси.Кредит аукционлари утказишда банклар уртасида хамда Марказий

банк иштирокида кредит ресурсларининг савдоси амалга оширилади. Ушбу савдолар Марказий банкнинг кайта молиялаштириш ставкаси оркали тар- тибга солиб турилади. Узбекистонда иккита кредит аукционлари мавжуд:

1. 1994 йилда Марказий банк кошида Валюта биржаси ташкил этилган.2. 2006 йилдан бошлаб Банклар Уюшмаси кошида кредит ресурслари­

нинг электрон савдоси номли аукцион ташкил этилган.Кредит аукционларининг иштирокчилари банклардир, яъни бир томон

сотувчи банклар, иккинчи томон сотиб олувчи банклар.Узбекистон банк амалиётида банклараро пул ресурслари электрон бо-

зори ташкил этилган. Ушбу бозор электрон савдоларни ташкил этиш ва утказиш оркали банклараро депозит ва/ёки кредитларни жойлаштириш ва жалб этиш учун банкларга шароитлар яратувчи бозордир.

Банклараро пул ресурслари электрон бозорида операцияларнингооос*х>оск><>>>>с><х><>х><х>о<хэоос<оос><>х>ос*>ос<>э<>о<х><х>оо^

куйидаги турлари амалга оширилади:• Марказий банк кредитларини жойлаштириш ва тижорат банкла-

рининг депозитларини жалб этиш;• банклараро кредитлар ва/ёки депозитларни жойлаштириш;• банклараро кредитлар ва/ёки депозитларни жалб этиш.Банклараро пул ресурслари электрон бозорида иштирок этиш учун

иштирокчилар дастурий таъминотни ва маълумотлар базасини урнатиш буйича битимга ва пул ресурсларининг банклараро электрон бозорида сав­до утказиш умумий шартлари тугрисида Бош келишувни имзолашлари за­рур булади. Банклараро пул ресурслари электрон бозорида овернайт (бир иш кунига тенг булган кредит), бир хдфталик, бир ва олти ойлик хамда бир йиллик кредитлар такдим этилади.

Бозорда котировкалар маъмурнинг курсаткичларни хар бир иш куни учун хисоблаган методикаси буйича маркет-мейкерлар томонидан эълон килинадиган миллий валютадаги пул ресурсларини жалб этиш ва жойлаш­тириш ставкалари асосида шаклланади. Уларга Банклар Уюшмаси томо­нидан куйилган тижорат банклари киради.

Бозор иктисодиёти шароитида кредит механизмининг иккинчи тар- кибий кисми булган кредитлаш механизмида режали иктисодиётникидан фаркли жихдтлар пайдо булди. Кредитлаш амалиётида биринчи бор кор­хоналарнинг кредитга лаёкатлилик курсаткичларидан, хар хил таъми- нот турларидан фойдаланиш 1988 йилдан кейин кулланила бошланди. Аммо кредитлаш механизмининг бошка элементларида туб узгаришлар амалга оширилди. Жумладан, кредитлаш обьектларида, кредитлаш усул- ларида, ссуда счёти турларида хали янгиларидан фойдаланиш йулга куйилмаган эди. Кредитлаш механизмининг эски ва янги элементлари уртасида карама-каршиликлар хамда муаммолар вужудга келди. Айнщса бу холат савдо тармогида явдол куриниб колди. Чунки савдо корхонала­ри мустакилликнинг биринчи йиллариданок хусусийлаштириш объектла- рига киритилди. «Узбексавдо» ва «Узбекбирлашув» тизимларига кирувчи минглаб корхоналарда товарларни давлат томонидан «карточка» тизимида фонд оркали таксимлаш тугатилди. Натижада савдо корхоналарини «то­вар айланмаси» буйича махсус ссуда счётидан кредитлаш усули амалиётга мос келмай колди. Худди шундай холат кишлок хужалиги корхоналари­ни кредитлаш амалиётида хам кузатилди. Кишлок хужалиги корхоналари­нинг молиявий холатидан катьий назар йил бошидан, яъни 1 январдан то1 сентябргача, яъни пахта теримигача банк махсус ссуда счётларидан бар­ча харажатлар туланган. Банк ресурслари чегараланган бозор шароитида кишлок хужалиги корхоналарини эски механизм буйича кредитлаш ама- лиёти тухтатилди. Натижада кредитга лаёкатлилик, кредит риски, кредит­ни таъминлаш ва кредит портфелини таснифлаш тушунчалари амалиётга

Скххо<х><>оос>с>о<>х>с><х>оо<><>>5оос>о<х><>х>ооооо<>с<>с<>с<ос><х>оо<х<>о<хх>>х>оо<>''><>о-;'- _кх**х>ооо<хюос<>осюо<ххху>>й0<ххух>ооо<у>о<х<><хух*х>оо<>

кириб келди.Кредитга лаёкатлилик - мижознинг ссуда буйича карзларни хамда

фоизларни тулаш кобилиятини бахолаш, тахлил ва прогноз килишдир.Мижознинг кредитга лаёкатлшшгини бахолаш асосан молиявий

коэффициентлар оркали амалга оширилади.17 Молиявий коэффициент- лар уз нав-батида асосий ва кушимча курсаткичларга булинади. Асосий курсаткичлар куйидагилардир:

• Ликвидлилик коэффициент;• Крплаш коэффициенти;• Мухторият коэффициенти.Турли омиллар таъсирини пасайтириш максадида хужалик юритувчи

субъектлар балансининг ликвидлилик курсаткичи хисоблаб чикилади. Бу курсаткич пул маблаглари ва осон ундириладиган талаблар (дебиторлар) билан киска муддатли мажбуриятлар орасидаги нисбат сифатида белги- ланади, яъни бунда товар-моддий бойликлар захиралари хисоб-китоб га кушилмайди, балки факат реал ликвид активлар хисобга олинади. Ушбу нисбат бирдан ортик булиши керак. Акс холда корхона киска муддатли мажбуриятларини коплаш учун пул маблаглари етишмаётганлигини бил- диради. Ликвидлилик коэффициенти жорий мажбуриятларнинг канчаси накд пулнинг узи билангина эмас, ж^натилган махсулот, бажарилган ишлар ва курсатилган хизматлар учун тушиши кутилаётган маблаглар хисобидан хам копланиши мумкинлигини курсатади.

К,оплаш коэффициенти хужаликда киска муддатли ликвид маблаглар (пул маблаглари, дебиторлар, товар-моддий захиралар)нинг киска муддат­ли мажбуриятларга нисбати билан аникланади. Корхонанинг ликвид актив­лари унинг киска муддатли мажбуриятларидан камида икки баробар ортик булганида унинг молиявий ахволи яхши хисобланади. Корхонанинг лик­вид активлари унинг киска муддатли мажбуриятлари хажмига тенг булган холлардаги курсаткич куйи чегара сифатида олинади.

Корхоналар уз маблаглари билан кандай таъминланганлиги (мухторият коэффициенти) уз маблагларининг корхона баланси пассиви умумий яку- нидаги улушини хисоблаш йули билан бахоланади ва у корхонанинг маб- лаги карз олиш манбаларига мухтож эмаслигини акс эттиради. Корхонанинг уз маблаглари билан таъминланганлик даражаси 30 фоиздан кам булмас- лиги керак. Айланма маблаглари айланиш тезлиги катта булган холларда ва корхона фаолияти турига караб, бу курсаткичнинг йул куйиладиган даражаси бироз пастрок булиши мумкин. Агар бу коэффициент 60 фоиз булса, кредит хагари минимал даражага туширилган хисобланади.

17 Бозор иктисодиёти шароитида кичик бизнес субъектларининг кредитга лаёкатлиликла­рини аниклашнинг бошка кушимча курсагкичлари мазкур Укув кулланманинг Ш боб 3.3 кисмида батафсил ёритилган.ooocwowoowooooooooooooooooooooooooooooooooaoeocowooooooooowwoooooooooooocooocoocooooowaoooowoooooooooooooo 0 0

Молиявий коэффициентларнинг кушимча курсаткичларига куйида- гилар киради:

• айланиш коэффициента;• кунларда айланиш коэффициента;• дебиторлик ва кредиторлик карзларининг кунларда айланиши коэф-

фициенти.Айланиш коэффициента - айланма маблаглари хдракатланиши тезли-

гини тавсифлайди ва у тахлил этилаётган даврда махсулот сотишдан туш­ган тушум билан айланма маблаглари Уртача киймати орасидаги фарк си­фатида хисобланади.

Айланма маблагларнинг кунларда айланиши айланма маблаглар бир марта айланиши учун неча кун кетганлигини тавсифлайди. Курсаткич ай­ланма маблаглари уртача киймати билан махсулот сотишдан тушган ту- шумнинг хисобланаётган даврдаги кунлар сонига купайтмаси сифатида аникланади. Айланма маблагларнинг айланишига канча кам кун кетса, корхонанинг фойда олиши, бинобарин, кредитни банкка тулаш шунча тез амалга ошади.

Дебиторлик карзларининг кунларда айланиши коэффициента деби­торлик карзларининг махсулот сотишдан тушган тушумга нисбати сифа­тида аникланади. Ушбу курсаткич 90 кундан ошиб кетмаслиги керак. Акс холда корхонага махсулот сотишдан келаётган тушум кискариб бораёт- ганлигини англатади.

Бозор иктисодиёти шароитидаги кредит механизмида кредит риски тушунчаси пайдо булди. Кредит риски - карз олувчининг банк олдида узининг молиявий мажбуриятларини уз вактида ёки тулик бажара олмас- лиги натижасида банкнинг зарарлари пайдо булиши рискини англатади. Марказий банк кредит рисклари билан боглик куйидаги иктисодий меъёр- ларни урнатади:

2-жадвалиБанк кредит фаолиятининг мажбурий меъёрлари

Меъёрляр Меъёрни аниклаш Меъёрнинг рухсат этилган даражаси фоизларда

Бир карз олувчига ёки боглик карз олувчиларга риск (мак) хажми. H6

Риск коэффиицентларнни уз ичига олувчи банкнинг бир

карз олувчига кредит талаблари суммасининг банк уз капиталига нисбати

Максимал 25 (таъминланган) Максимал 5

(таъминланмаган)

Катта кредит риски хажми Н7Катта кредитлар суммасининг

банкнинг уз капиталига нисбати

Максимал 8,00

Банк томонидан берилган кафиллар, кафолатлар остидаги кредитлар H9

Кафил ва кафолатлар остида берилган кредитларнинг банк

уз маблагаарига нисбати

Максимал 5 (foP) Максимал 50 (Хорижий)

Бир карз олувчи буйича кредит рискининг умумий хажми НЮ

Банк инсайдерларига берилган кредитлар суммасининг уз

капиталига нисбати

Максимал 1 (УчР) Максимал 3 (Хорижий)

Жадвалга караб тахлил этадиган булсак, агар кредит таъминланмаган булса, у холда регулятив (биринчи даражали капитал) капиталнинг 5 фои­зи микдорида кредит берилади. Агар кредит таъминланган булса, у холда регулятив капиталнинг 25 фоизи микдорида кредит берилади.

Йирик кредит - хар кандай бир карздор ёки узаро алокадор карздорлар гурухининг балансдан ташкари мажбуриятларини хам хисобга олган холда, кредитлар хажми суммаси банк регулятив капиталининг 10 фоизи- дан ошган холатга айтилади. Банкнинг барча йирик кредитларнинг умумий хажми регулятив капиталидан 8 мартадан ортиб кетиши мумкин эмас.

Бир карздор ёки узаро дахлдор карздорлар гурухига тугри келувчи таваккалчиликнинг энг юкори даражаси регулятив капиталнинг 25 фои- зидан ошмаслиги керак. Ишончли кредитлар учун таваккалчиликнинг энг юкори даражаси регулятив капиталнинг 5 фоизидан ошмаслиги керак.

Банкнинг барча дахлдор шахсларига берилган кредитларнинг уму­мий суммаси регулятив капиталнинг 100 фоизидан ошмаслиги керак. Чун­ки капитал айнан шу шахслар томонидан шаклланган.

Кредит механизмининг кейинги элементларидан бири кредит таъми- нотидир. Бозор иктисодиёти шароитида кредит таъминотининг бир неча хил шакллари амалиётга киритилди.19

Бозор муносабатларида хар бир банк узи мустакил кредит сиёсати-

'* Банковское дело. Учебник для вузов. 2-е изд./Под ред. Г. Белоглазовой, Л. Кроливецкой.- СПб: Питер. 2008 - 400 с.19 Бозор иктисодиёти шароитидаги кредит таъминотининг куриниши мазкур укув кулланманинг III боб 3.3 кисмида батафсил ёритилган.

ни ишлаб чицади. Мамлакаткмизда бу жараён 2000 йилдан расман амал­га оширила бошланди. Кредит сиёсатининг мухим йуналишларидан бири кредитларни таснифлашдир. Кредитларни таснифлашдан максад, захира ташкил этиш ва банклар балансини тозалашдан иборатдир. Илгари кредит­лар таснифланмас эди, чунки муддатида кайтарилмаган кредитлар давлат маблаглари хисобидан копланган,

Режали иктисодиёт даврида кредитлар куйидагиларга булинган:• муддатли ссуда;• муддатида кайтмаган ссуда;• муддати узайтирилган ссуда.Халкаро амалиётда муддатида кайтмаган ссудалар йук, унинг урнига

реструктуризация (кайта куриб чикилган) килинган ссудалар мавжуд.1998 йил 9 ноябрдаги 242-сонли «Тижорат банклари томонидан ак­

тивлар сифатини таснифлаш, улар буйича юзага келиши мумкин булган йукотишлар урнини коплаш учун ташкил этиладиган захираларни шакл- лантириш ва улардан фойдаланиш» Тартибига мувофик барча тижорат банклари уз активларини таснифлаш хамда шубхали ва харакатсиз актив­лар буйича юзага келиши мумкин булган зарарларни коплаш учун етарли булган захирани ташкил этишлари шарт. Шунга кура, куйидаги жадвалда захиралар ташкил этиш мезонлари берилган.

3-жадвали20Кредитларнинг таснифланиши

Узбекистонда Халкаро банк амалиётида

Кредитлар таснифиЗахира (кайтарилмаган асосий вдрэ суммасша нисбатан фочзларда)

Кредитлартаснифи

Захира (кайтарилмаган асосий карз суммасига нисбатан фоизларда)

Яхши кредитлар (давлат кафолати) 0 Стандарт

кредитлар 3-5

Стандарт кредитлар (30 кунгача) 10 Субстандарт

кредитлар 35

Субстандарт кредитлар

(90 кунгача)25

Шубхаликредитлар 50

Шубхали кредитлар 50 Умидсизкредитлар 100

Умидсиз кредитлар (180 кунгача)

100

м 1998 йил 9 ноябрдаги 242-сонли «Тижорат банклари томонидан активлар сифатини таснифлаш, улар буйича юзага келиши мумкин булган йукотишлар урнини коплаш учун ташкил этиладиган захираларни шакллантириш ва улардан фойдаланиш» Тартиби ва ин- теренет маълумотлари асосида тайёрланди.

<>С>00е>СЮ©0СОС>00000СОС>0С>«>0000©00<»С>©00С<>&С<>0Сх}<Х><>г<><>Х>0С>С-<>й000<>

Узбекистон банк амалиётида кредитларни таснифлаш 5 гурух,га бу­либ урганилади. Бунинг сабаби шуки, 1996 йилда мамлакатимиз банклари халкаро аудитдан утаётган лайтда хусусий секторнинг заифлиги аниклан- ган. Натижада ушбу секторга кредитлар давлат кафолати остида берила­диган булди, шунингдек банкротликни камайтириш хдмда банкларнинг капитали кискариб бормаслиги учун кредитлар шундай гурух,га булина бошланди.

Халкаро банк амалиётида кредитлар дастлаб стандарт сифатида аж- ратилади. Кредитлар кайтмаслик э^тимоли тугилганда эса улар тасниф- ланган кредитларга олиб борилади. Кредит таснифланганда уларга захира шаклланади ва контрактив х,исобракамда юритилади. Ушбу захираларнинг барчаси соликдан озод килинади.

Мамлакатимиз банк амалиётида эса факат захираларкж балансдан чиккан кисми соликдан озод килинади. Балансдан ташкарида х,исоб юри- тиладиган кредитларга «устирмаслик»21 макоми берилади ва улар 5 йилга­ча сакланади. Ушбу давр мобайнида кредитларнинг асосий карзи ёки фои­зи кайтарилса, улар даромад сифатида кирим килиниб, солик туланади.

Кредит механизмининг сунгги элементларидан бири кредит учук фоизлардир. Режали иктисодиётдан фаркли уларок бозор иктисодиётида кредитлар учун Урнатиладиган фоизлар тубдан узгартирилди. Кредитлар­га фоиз Урнатилаётган пайтда албатта кредит бозоридаги талаб ва таклиф- дан, Марказий банкнинг кайта молиялаштириш сиёсатидан келиб чикиб урнатилиши амалиётга татбик этилди.

Кредит фоизи аникланаётган пайтда куйидагиларга эътибор берила­ди:

• Фоиз даражаси кредит шартномаси иштирокчилари уртасида кре­дит ресурсларининг талаб ва таклифи нисбатларини хисоблаш билан аникланади;

• Марказий банк ссуда фоизини мажбурий захиралар ва кайта молия­лаштириш сиёсатлари оркали иктисодий усуллар оркали мувофщлашти- риб туради;

• Ссудалар буйича фоиз ставкалари банк томонидан кредит шартно- масида келтирилган шартлар асосида, ссуда хджми ва уни коплаш мудда­ти, таъминот, жалб килинган маблаглар харажати, кредитни тузиш ва на- зорат килиш харажатлари ва мижознинг кредитга лаёкатлилигига караб аникланади;

• Фоиз белгиси банкнинг пассив операциялари буйича усиб боради;• Фоизлар ли х,исоблаш ва олиш икки томон уртасида келишилади;

21 2004 йил 24 январдаги 1304-сонли «Фоизларни устирмаслик т$трисида»ги Низомга мувофик.

<*со<ю<«©<>‘*у>ос<>с>с*>э<*>ооо'хлс>ос>с>оос<>оо<>£<><>с><>о<х><><х><><х>осюс

• Фоиз туловлари манбалаоини кредита берилган йуналишга караб билиш мумкин;

• Фоизлардан фойдаланиш механизми билаосита даромад ва хара­жатлар буйича банкнинг моддий кэдикишларига боглик.

Халкаро банк амалиётида кредит фошларини аниклик билан бош- каришда «ссуда капитали таннархи» курсаткичига эътибор берилади. «Ссуда капитали таннархи» банкнинг харажатлари суммаси билан даромад келтирувчи активлар суммасининг нисбати сифатида аникланади.

Банк харажатлари икки гурухга булинади:• кредит ресурслариии шакллантириш буйича харажатлар (биринчи

гурук);• банк фаолиятини таъминлаш буйича харажатлар (иикинчи гуру*).Биринчи гуру* харажатларига жалб килинган маблаглар буйича фоиз­

лар ва чикарилган узок муддатли щмматни когозлар буйича фоизлар ки­ради. Иккинчи гурух, харажатларига куйидагилар киради:

• ходимларни саклаш буйича харажатлар;»хорижий валюта билан операциялар буйича харажатлар;• кимматли когозлар билан операциялар буйича харажатлар, шунинг­

дек уларни кайта бахдлаш ва улар буйича комиссион туловлар;• хисоб-китоб операциялари буйича ва олинган кафолатлар буйича ко­

миссион туловлар;• ахборот ресурсларидан фойдаланганлик учун операцион харажатлар,

бино ва иншоотларни саклаш буйича харажатлар;• ижара туловлари, факторинг, лизинг, траст операциялари буйича

харажатлар;• штраф, пеня, устамалар.Агар ссуда капитали таннархи ошиб кетса, демак банк кредит учун

фоизларни оширишга мажбур булади. Умуман айтганда, ссуда фоизининг юкори чегараси бозор шартларига таянса, унинг куйи чегараси банкнинг жалб килган маблаглари буйича харажатларига таянади.

Умуман олганда, кредит фоизининг таркиби уч кисмдан иборат:• кредит бераётган банкнинг базавий ставкаси (мамлакатимиз тижорат

банкларида ушбу ставка миллий валютадаги кредитлар буйича 16-19 фоиз, хорижий валютадаги кредитлар буйича 5-8 фоизни ташкил этади);

• кредит бераётган банкнинг маржаси (мамлакатимиз тижорат банк­ларида ушбу ставка 3-4 фоизни ташкил этади);

• Марказий банкнинг кайта молиялаштириш ставкаси (мамлакати- мизда ушбу ставка 12 фоизни ташкил этади).

Фоиз маржаси деганда, даромад келтирувчи активлар буйича фоизли даромадлар билан банкнинг мажбуриятлари буйича фоизли харажатлари уртасидаги фарк тушунилади.7П C*>CO<>OO<)QQQOG>O00&OQQC60OOQ6OQOQOC>OQbOC<<>OttOOOOOOOC>&>>$C<>C<>OtXy><>QO<s>0<*jOOOOC><><>>C<>O<>O

Фоиз маржаси куйидаги йуналишларда тахлил килинади:• хакикий фоиз маржани унинг базаси билан солиштириш, натижада

фоизлар буйича даромаднинг усиши ёки камайишини аниклаш мумкин;• фоиз маржанинг стандартларга ёки банк коидаларига мос келишини

назорат килиш;• кайси турдаги даромад (харажат) фоиз маржасининг узгаришига таъ-

сирини аниклаш учун унинг таркибини тахлил килиш;• бошкарув карорларини кабул килиш учун фоиз маржасининг узгари-

ши чегараларини аниклаш.Фоиз маржасининг хажмига таъсир килувчи омилларга кредит

куйилмаларининг таркиби ва хажми хамда уларнинг манбаси, туловлар муддати, фоиз ставкаларининг фойдаланилиши ва уларнинг харакати ки- ради.

Таъминланган ва юкори рискли ссудаларни узок ва киска муддатлар- да жойлаштириш, шунингдек кредитлаш хажми даромад кУйилмаларни аниклайди. Фоиз маржасининг хажмига кредит куйилмалари ва уларнинг тулов вактлари буйича манбаси нисбати, шунингдек фоиз ставкаларини куриб чикиш муддатлари таъсир килади. Бизда асосан Урнатилган (кре­дит тулик кайтарилмагунча узгармайди) фоиз ставкалар кУлланилади. Шу шартлар доирасида активлар ва пассивлар турт гурухга булинади:

• бозор шартларининг узгаришида фоиз ставкаларининг тулик куриб чикилиши буйича актив ва пассивлар;

• уч ой давомида тулик бошкариладиган актив ва пассив;• уч ойдан купрок муддатда куриб чикилидаган ставкалар буйича ак­

тив ва пассив;• Урнатилган ставкалар буйича актив ва пассивлар.Биринчи икки гурух банкнинг фоиз маржаси узгаришини сезувчи

мажбуриятлар ва активларни акс эттиради. Уларнинг нисбати фоиз ри- скини аниклаш имконини беради (АПС). АПС куйидаги ёндашувларда бошкарилади:

• юкори ликвидлиликни таъминлаш максадида ставкаларнинг, муддат- ларнинг, активларнинг диверсификациясини кУллаб-кувватлаш;

• фоиз ставканинг узгариш боскичларига банкнинг актив ва пассив- ларини бошкариш стратегиясини мос танлаш. Масалан, паст фоиз ставка­ларнинг усиши кузатилганда мажбуриятлар буйича маблаглар муддатини ошириш, урнатилган фоиз ставкалардаги кредитлар хажмини камайти- риш, инвестиция муддатларини кискартириш, узок муддатли карзларни жалб килиш ва кредит лимитларини ёпишга тугри келади.

Банк бошкарувининг асосий максади фоиз маржасини, яъни даромад келтирувчи активлари буйича фоизли даромадлари билан унинг мажбури- ятлари буйича фоизли харажатлари уртасидаги фаркни бошкариш (назо-ос<>осх>с>ооос<>с<>о<ххх»с>о©о«>с<>о<»с<>ос<х>5оос>ос<><>оо©<х>с<>о<х<>о

рат) дан иборат. Ундан ташкари спрэдга, яъни активлар буйича олинган уртача тортилган ставкалар бил ш мажбуриятлар буйича туланган уртача тортилган ставкалар уртасидаги фаркка эътибор каратилади. Фоиз став- касини боищаришда ГЭП (номутаносиблик) хисобга олинади - у банкнинг фиксирланган ва сузиб юрувчи ставкалардаги актив ва пассивларининг ба- ланслашмаганлигини курсатади - БА/П.

Инфляция шароитида фоиз ставкаларни прогноз килиш жуда кийин, шунинг учун рискларни бошкаришда банкда актив портфелларнинг муд- датлари буйича баланслаштиришга каратилиши керак. Бу хам жуда муш- кул, агар банк актив ва пассив балансларида сузиб юрувчи ва фиксирлан­ган ставкаларга эга булса. Шунинг учун фоиз ставкаларни бахолаш жуда мухим. Актив ва пассив портфелларнинг муддатлари буйича баланслаш- тириш фоиз спрэдини, яъни фоиз рискини аникдашда ёрдам беради. Агар баланслашмаган муддатлар муносабати катта даромадни талаб килса, банк ходимлари аникданмаган риск спрэдини маъкул куришади. Жалб килинган маблагларнинг баланслашганлигини баланслашмаганлик билан солиигги- риб курамиз.

4-жадвал.22I вариант (баланслашган)

М уддат,кунларда

Кредитлар Ж алб ки линганС тавкалар буйича фоиз м аблаглар буйича Спрэд

ставкаси фоиз ставкаси

Жорий бозор . 90180

2025

1520

55

Прогноз килиниши (90 кундан кейин)

90 17 12 5

II вариант (баланслашмаган): 180 кунга мукобил кредитлаш стратегия-си:

• карзларни 180 кунга жалб килиш, спрэд 5%;• карзларни 90 кунга жалб килиш (яна 90 кунга узайтириш шарти би­

лан) спрэд /г (10+13) = 11,5%.Бизнинг мисолда киска муддатли ставкаларни аник прогноз ки-

линганлиги туфайли 180 кунлик кредитлаш учун баланслашмаган бош- карувни ташкил этйшни такозо килди, яъни фоиз маржасини кенгайти­риш лозим. Берилган маълумотларга кура, II вариант буйича спрэд 11,5% ни, I вариантда эса 5% ташкил этди. Бунга БА/П ни тугри прогноз килиш22 Банковское дело. Учебник для вузов. 2-е издТПод ред. Коробов Г. Г. - СПб: Питер. 2005 - 400 с.

сн>>моооооооосооообоооооооомоооойомомоооомоомоооооооооосоооо<>>х>оо<> '.>ххюо(>х>ооодс1йооомйсооооооооомооооооос1осйо

х,исобига эришилди. К арз маблагларини икки мустакил боскичли шарт нома буйича 180 кунга жалб килишга карор килинди: бошида 90 кунп жалб килиш кейин эса уни 90 кунга яна янгилаш. Бу холатда спрэд 18( кунлик баланслашмаган кредитга 11,5% ни ташкил килиб, куйидаги тарз- да намоён булди:

I боскич: 180 кунлик кредитлар буйича ставка = 25%;маблагларни сотиб олиш (биринчи 90 кун) =15%;спрэд = 10%;II боскич: 180 кунлик кредитлар буйича ставка = 25%;маблагларни сотиб олиш (иккинчи 90 кун) = 12%;спрэд = 13%.Спрэд 180 кунлик кредитга 11,5% ни ташкил килади.БА/П ижобий ва салбий булади. Ижобий БА/П да узгарувчан став-

калардаги активлар узгарувчан ставкалардаги пассивлардан юкори була­ди. Ижобий БА/П да фоиз ставкасининг пасайиши фоиз маржанинг паса- йишига олиб келади ва аксинча. Салбий БА/П да узгарувчан фоиз став­калардаги пассивлар, узгарувчан фоиз ставкалардаги активлардан оши£ кетади. Бу х,олатда фоиз ставка пасайса маржа усади, фоиз ставка ошсг маржа камаяди.

2010 йилда кредитлар буйича уртача тортилган фоиз ставкалари- нинг пасайиши кузатилди. Хусусан, киска муддатли (муддати бир йилга- ча булган) кредитлар буйича фоиз ставкалари йил бошидаги 15,7 фоизда? декабрь ойига келиб 13,8 фоизгача тушди. Узок муддатли кредитлар буйи­ча уртача тортилган фоиз ставкаси 2010 йилда 13,0 фоизни ташкил этди.

<**>o<5oc>c>c<*x»oc o<>c>c<><>o<xx><x>vxnx>v n>c>c*x><>xx>oc>c> ^

II боб. ЖАХ,ОН МОЛИ ЯВИЙ ИНКИРОЗИ ВА УНИНГ УЗБЕКИСТОН ЩТИСОДИЁТИГА ТАЪСИРИНИ

ОЛДИНИ ОЛИШДА КИЧИК БИЗНЕСНИ МОЛИЯВИЙ КУЛЛАБ-КУВВАТЛАШНИНГ ЗАРУРЛИГИ.

2.1. Жах,он молиявий инкирози шароитида кичик бизнесни ташкил этиш ва уни кредитлашнинг ахамияти.

Банк-молия тармогида содир булган глобал молиявий ищироз узок; салбий таъсир этиш хусусиятига эга. Биринчи навбатда шуни эътиборга олиш лозимки, ушбу инкирознинг илдизи глобал иктисодий тизимда асо­сий ролни уйновчи АЩДца жойлашган. Ушбу инкироз, 2008 йилнинг сен- тябрида «Lehman Brothers» Америка инвестиция банкининг банкротлиги билан кучайиб борди. Lehman Brothers инвестиция банкининг банкротга учраши ва АКД1да купчилик молиявий ташкилотларнинг инкироз таъси- рига тушиб колиши, инвесторларнинг бутун дунё буйлаб ривожланган фонд биржаларидан уз маблагларини олиб чщишларига сабаб булди.

АКД1даги ипотека шщирозининг белгилари 2006 йилда бошланиб булган эди. Инкироз узининг фаол фазасига 2007 йилнинг бахорида (ипо­тека инкирози) АКД1нинг «New Century Financial Corporation» катта ипо­тека компаниясининг Нью Йорк фонд биржасидан чикиб кетиши билан бошланди. Бу холатдан сунг шунга ухшаш компаниялар зарар курдилар. Ёзга келиб ипотека облигацияларига катта маблагларни жойлаштирган «Bear Stearns», «Goldman Sachs» ва «BNP Paribas» инвестиция фондлари инкирозга юз тутдилар. Кузнинг охирига келиб АКД1нинг катта инвести­ция банкларидан бири «Merrill Lynch»HHHr зарарлари 7,5 млрд. долларга, «Bank of Атепса»нинг зарарлари эса 4 млрд. долларга етганлиги маълум б^лди. Бундай вазиятнинг содир булишига бир катор омилларни сабаб килиб курсатиш мумкин.

Купчилик тахлилчилар инкирозни келтириб чикарган сабаблар си­фатида Америка иктисодистидаги жамгарманинг кескин кискариши, ар- зон кредитларнинг усиши, истеъмол мувозанатининг бузилиши ва рискли ипотека кимматли когозлар бозоридаги «совун пуфаги»нинг шаклланиши натижасида вужудга келган муаммоларни курсатмокдалар.

Банклар карз олувчилар томонидан олинадиган жорий даромадлар ва уларнинг усиши жорий холатдагидай сакданиб колишидан ёки кредитни хисоб-китоб килиш даврида усиб боришидан келиб чикиб ипотека кре- дитларини ажратганлар. Шу билан бирга берилган кредитлар башорат

<лоеоооооо<х» >оооооооообоодос><х>с<><х>о<>й<хюо*с>оо<х><ххх<><>х>с>«>х>ооооо<><>осооооооо<>оойос>оооооооооо

килинган талабга караб реал секторнинг куп хажмдаги лойих,аларини кредитлаш максадида маблагларни жалб килиш гозасидан банк активлари сифатида карал г ан. Шундан келиб чикиб, у ёки бу компанияга берилаёт- ган кредитнинг хажми, унинг реал активлари суммасига эмас, балки фонд биржасининг жорий конъюнктурадаги капитализация даражасига боглик булиб колган. Ушбу конъюнктуранинг салбий томонга узгариши, берилган кредитларнинг кайгишини шубха остига куйишни бошлади.23

АК,Шнинг оддий ахолиси янги кредитларни ололмадилар. Улар истеъ- мол хажмини орттиришни тухтатишди ва йигилган карзларни кайтариш- ни бошлашга мажбур булдилар. Айримлар эса буни амалга ошира ол- мадилар ва янги уйларни хамда автомобилларни кредитга сотиб олишга имконлари етмади. Бу эса уз навбатида автомобиль ва кучмас мулк бозор- ларида инкирознинг бошланишига ва бу АКД1 иктисодиётининг бошка тармокларига занжир буйлаб утиб боришига олиб келди. Бутун дунё буйича молиявий ташкилотлар 1,5 трлн. долларга якин активларни йукотдилар, шунингдек ун мингдан ортик ишчилар сонини кискартириш хакида эълон килдилар.

Хозирда барча дунё мамлакатлари жахон молиявий-иктисодий ин- кирозини бартараф этиш учун турли чора-тадбирлар дастурини ишлаб чикдилар. Жахон молиявий инкирози бошланганидан буён АКД1 хукума- ти бир нечта инкирозга карши дастурларни кабул килди. Уларнинг охир- гилари янги Президент Барак Обамага тегишли.

Дастлабки чора-тадбирлар мажмуаси 2008 йилнинг февраль ойида АКД1 Конгресси томонидан ишлаб чикилган ва собик Президент Жорж Буш томонидан маъкулланган 168 млрд. долларга тенг булган дастурдир. Бир суз билан айтганда, 2008 йилнинг бошида кабул килинган инкирозга карши дастур иктисодиётни куткариб колишга камлик килди. 2008 йил­нинг октябрь ойига келиб АКД1 Молия вазири Генри Полсон томонидан ишлаб чикилган «Полсон режаси» номли иккинчи дастур кабул килинди. Унга кУра иктисодиётни тиклаш учун 700 млрд. доллар сарфланди. Ушбу маблаглар асосан 2008 йилнинг декабрь холатига АКДПдаги барча банклар- нинг 600 млрд. долларлик «ёмон актив»ларни сотиб олишга сарфланди.24

2008 йилнинг 25 ноябрида АКД1 Федерал захира тизими учинчи да- стурни кабул килди. Унга мувофик уй хужаликларини ва кичик корхона­ларни кУллаб-кувватлаш учун 800 млрд. доллар сарфланди. Маблаглар икки йуналиш буйича, яъни 200 млрд. доллар кичик корхоналарни ва ис- теъмол кредитни куллаб-кувватлаш максадида, колган 600 млрд. доллар-

23 Орзимурод Гайбуллаев. «Экономическое обозрение». Статистика месяца. №3. 2009 г.37 стр.24 Виктор Абатуров. «Конец уникального периода». «Экономическое оюозрение». №4. 200* г. 39 стр.

лик маблаг эса ипотека кредитлари билан таъминланмаган облигациялар- ни сотиб олишга йуналтирилдь.

Кейинги дастур 1 трлн. доллардан ошик маблагни ташкил этди. Унга кура биргина кичик бизнесни ривожлантириш учун 430 млрд. дол­лар маблаг сарфланди. АКД1 2008-2009 йиллар давомида инкироз туфай- ли 3,6 трлн. АКД1 доллари микдорида маблаг сарфлади. Бу АЮН солик туловчилари бошига 10 минг АКД1 долларига тугри келди.

Калган мамалакатлар хам бундай дастурларни кабул килишди. Жум- ладан, жах,он молиявий инкирози таъсирини юмшатиш максадида Европа Иттифоки 2008 йилнинг 26 ноябрида иктисодиётни рагбатлантиришнинг Умумевропа режасини кабул килди. Дастур икки йилга мулжалланган булиб, жами 200 млрд. еврони ташкил килди. Бу Евро худуди ялпи ички махсулотининг 1,5 фоизига тенгдир.

Европа Комиссияси бюджет дефицита ялпи ички мах,сулотнинг 3 фои­зидан ва давлат карзи ялпи ички махсулотнинг 60 фоизидан ортган мам- лакатлар учун жарималар вактинчалик кулланилмаслигини ваъда килди. Бундан ташкари, дастурда кушилган киймат солиги ставкасини ва Евро­па марказий банклари х,исоб ставкаларини тушириш, инфраструктура лойихдларини молиялаштириш, кичик бизнес субъектларига арзон кре­дитлар беришни кенгайтириш каби чора-тадбирлар Урин олди.

2008 йилнинг октябрида Хитой хукумати иктисодиётни рагбатлан- тириш максадида 586 млрд. долларлик режани тузди. Ушбу дастуряинг асосий максади янги иш уринларини яратиш булди. Шу билан бирга 2008 йилнинг ноябрида Хитой хукумати экспортни куллаб-кувватлаш режасини ишлаб чикди. Унга кура 3770 турдаги товарлар учун экспорт соликлари ставкалари пасайтирилди, ушбу товарлар жами Хитой экспортининг 27 фоизини ташкил килди.

Уз навбатида Япония хукумати хам 2008 йилнинг октябрида икти­содиётни куллаб-кувватлаш учун 26,9 трлн. иена (297,8 млрд. доллар) маблагни, соликдарни пасайтириш, инфрастрктурани молиялаштириш, экспортни куллаб-кувватлаш учун ажратди. Ноябрь ойига келиб шу ва бошка максадлар учун яна 23 трлн. иена (255 млрд. доллар) ажратилди. Ундан 13 трлн. иен маблаг кичик бизнес субъектларини кредитлаш учун сарфлашга йуналтирилди.

2008-2009 йиллар давомида етакчи дунё мамлакатлари инкироз таъ- сирининг олдини олиш учун 10 трлн. АКШ долларидан ортик маблаг сарф килдилар.

Бизнинг мамлакатда жахон молиявий инкирози таъсирининг олди­ни олиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги 4058-сонли «Иктисодиётнинг реал секгори корхоналарини куллаб-кувватлаш, уларнинг баркарор ишлашларини таъминлаш ва экс-7С с**х>о<>х>о<>с<><х<>ос><х>о<>с>©ос<>о<>©оо©о<>>ухх><>>>х>о<>с<>с<>с<>о<

порт салохиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тугрисида»ги Фар­мони кабул килинди.

Дастурнинг асосий максади жахон молиявий-иктисодий инкирозининг салбий окибатларини бартараф этиш, иктисодиётнинг реал сектори базавий тармокларининг иктисодий усиши баркарор суръатлари ва макроиктисо- дий мутаносиблиги хамда баркарор ишлашини таъминлаш, ахоли банд- лигига кумаклашиш, экспорт килувчилар, саноатнинг етакчи тармоклари корхоналари хамда кичик бизнесни аник манзилли куллаб-кувватлашдир.

Дастурга кура бешта йуналиш буйича 55 та чора-тадбирларни амал­га ошириш белгиланган. Амалга оширилиши керак булган чора-тадбир­лар 2009-2012 йилларга мулжалланган.

Юкорида куриб утилган жахон молиявий инкирозининг дунё мамлакат- ларига таъсири ва унга карши ишлаб чикилган дастурлар юзасидан шуни ай- тиш мумкинки, инкщюз мамлакатларга бир хил таъсир кдлмаган булсада, бар- ча мамлакатлар дастурларида кичик бизнесни куллаб-кувватлашга дойр чора- тадбирларни куришимиз мумкин. Узбекистон хам бундан мустасно эмас.

Хусусан, мамлакатимизнинг «Инкирозга карши Дастури» янги иш уринларини яратиш. ахоли бандлигини ошириш, кичик бизнесни ривож- лантиришни куллаб-кувватлаш чора-тадбирларини уз ичига олади. Унга кура янги ташкил этилаётган кичик ва хусусий корхоналарни куллаб- кувватлаш максадида Имтиёзли кредитлаш жамгармасининг ресурс базаси икки баробар оширилди. Шу билан бирга, берилган имтиёзларнинг амал килиш муддати узайтирилди, айланма маблагларни тулдириш учун бери- ладиган кредитларнинг энг узок муддати 12 ойдан 18 ойга оширилди.

2011 йилнинг 1 январидан саноат сохасида фаолият курсатаётган ки­чик корхоналар учун ягона солик тулови ставкаси 7 фоиздан 6 фоизга ка- майтирилди, молиявий, маиший ва бошка хизматлар курсатаётган микро- фирмалар ва кичик корхоналар ягона солик туловидан 3 йил муддатга озод этилди. Бунда микрофирмалар ва кичик корхоналар, нодавлат хужалик юритувчи субъектларни оладиган дивидендларнинг инвестицияларга, ав- вал олинган кредитлар учун хисоб-китоб килишга йуналтириладиган кис- ми 5 йил муддатга соликдан озод этилди. Шунингдек, 2008 йилдан буён ут­ган даврда режалаштирилган текширишлар сони 60 фоизга кискартири- либ, 2010 йилда 39 тани, 2011 йилда 11 тани ташкил этди.

Бу кичик бизнес субъектларини ташкил этишга дойр яратилган кулайликлардан яна биридир. Инкироз шароитида мамлакатимизда тад­биркорликни ташкил этиш тартиботлари сакланиб колинди.

Х,ар кандай мамлакат иктисодиётини жисмоний ва юридик шахслар­нинг уртасида булаётган бизнес муносабатлари ташкил этади. Бизнессиз мамлакатлар у р т а с и д а г и иктисодий, ижтимоий, сиёсий-хукукий, мада- ний ва маърифий муносабатларни тасаввур килиш кийин. Бизнес феодал'*»o<x>o©<>x><>o<xx><»s<>ooc>c><x><>oo<>c<><*x>c<>c>o<>coc>oc>oc<><x>©o<>

тузуми даврининг охири ва капитализмнинг кириб келиши пайтларидан х,ар бир инсоннинг хаёт тарзига кириб улгурган эди. Бунда*! 200-300 йил аввал таваккал килиб бизнесга кул урган, дастлаб шахсий эхтиёжлари кондирилгач, бизнесини оилавий бизнесга айлантирган, х,озирда эса ана шу бизнес асосида уз даврининг энг машхур, колаверса дунё ялпи ички махсулотининг салмокди улушини эгаллаган номпанияларни ташкил эт- ган ишбилармонлар бизнес оламининг асосчиларига айландилар. Бундай ишбилармонларнинг номи билан аталадиган компанияларни куп мисол келтириш мумкин. АКДНнинг «The Walt Disney» кино компанияси, «The Boeing» авиасозлик компанияси, «Microsoft» телекоммуникация компа­нияси, «The Coca-Cola» салкин ичимликлар компанияси, «DuPont» кимё компанияси, «Exxon Mobil» нефть компанияси, «Ford» машинасозлик ком­панияси, Германиянинг «Merck KGaA» фармацевтик-кимё компанияси, Япониянинг «SAMSUNG» ва «SONY» телекоммуникация компаниялари шулар жумласидандир.

Кайси тузум ёки давр булмасин, тадбиркорлик фаолияти уз макомини сакдаб келмокда. Тарих тадбиркорлик фаолияти эркин икгисодий ша- роитда карор топишини исботлади. Шундай экан, тадбиркорлик фаолия- тига муайян билимларга асосланиб таваккал килинган ва шахсий мулк иштирок этган фаолият тури сифатида караш мумкин. Содцарок айтган- да, тадбиркорлик мамлакат иктисодиётининг бош бугинини ташкил этади. Яъни, тадбиркорликнинг карор топиши натижасида алохида пул даромад- лари шаклланади. Шунинг учун тадбиркорлик фаолиятини самарали таш­кил этиш учун турли усуллар билан куллаб-кувватлашимиз зарур.

Бу билан нафакат ахоли пул даромадларини оширишга, балки мам­лакат иктисодиётини баркарорлаштиришга эришилади. Кичик бизнесга иктисодиётнинг янги ва куйи погонадан шаклланиб келаётган, бир суз би­лан айтганда, ёш тармоги сифатида каралади. Ушбу тармокка эътиборни кучайтириш иктисодиётни танглик холатидан олиб чикиб кетишнинг энг тугри йули булиб хизмат килади.

Хусусий тадбиркорликни ташкил этишдан максад иктисодиётдаги суст фаолият юргизаётган тармокларни фаоллаштириш хамда интегра- циялашув ёрдамида тармокларни янги мухитга ургатиб боришдан иборат.

Купчилик адабиётларда кичик бизнес категориясини хусусийлашти- рилган корхоналар термини билан тушунтирадилар. Р. Ходжаевнинг фик- рича, «Хусусийлаштиришнинг иктисодий мохияти - мулкка эгалик, хуку- кий давлатдан янгитдан шаклланаётган турли мулкчилик шаклларидан корхоналар, муассасалар ва ва айрим шахсга эгалик килиш хукукини бел- гилашни хамда давлат томонидан хусусий секторга хизмат курсатишини чекланиши ёки хусусий ташаббускорликлари учун кенг имкониятлар бе- рилиши, ижтимоий химояланишини кафолатланишини кучайтиришдир».25

23 Ходжаев Р., Эгамбердиев А. «Кичик бизнес ва тадбиркорлик». Укув кулланма. Тошкент

Бу ерда муаллиф давлат тассарруфида булган корхоналарни хусусийлаш- тириш жараёнига кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ташкил этиш сифатида караган. Аслини олганда, хусусийлаштириш жараёнига кичик бизнесни ташкил этишнинг дастлабки уриниши сифатида каралиши лозим. Чунки ушбу жараённинг асосий максади куп укладли иктисодиётни барпо этиш ва алохида мулкка булган эгалик хиссини уйготиш хамда кучайти- ришдан иборат. Бу эса хусусий тадбиркорликни ташкил этишда жуда мухим боскич. Хусусийлаштириш жараёни билан кичик бизнесни ташкил этиш уртасида тафовутлар мавжуд. Биринчидан, хусусийлаштириш жараёнида минглаб ишчиларга эга булган катта корхоналар хам давлат тассарруфидан чикарилади, кичик бизнесга эса бундай корхоналар киритилмайди. Иккин- чидан, кичик бизнесда кичик корхона ва микрофирмалар бошлангич капи­тал билан ташкил этилса, хусусийлаштириш жараёнида бундай боскичдан утиб булинган булади.

Б. Маматовнинг фикрича, «Тадбиркорлик - бу истеъмолчиларнинг то­вар ва хизматларга булган талабини кондириш йули билан фойда олиш- га йуналтирилган турли хил х5Ькалик хамда молиявий муносабатларини акс эттирувчи фаолиятни узида мужассамлайди».26 Ушбу фи!фда тад­биркорлик фаолияти тушунчасига кенгрок ёндашилган. Албатта, бозор иктисодиётининг асосий талабларидан бири истеъмолчининг эхтиёжини кондириш хисобланади. Эхтиёж кондирилсагина ундан бирор фойда кели- ши мумкин.

Алохида таъкидлаш жоизки, тадбиркорлик фаолияти ташаббус кур- сатувчи ва таваккал килувчи субъектлардан ташкил топган фаолият тури- дир. Хусусан, Т. Коралиевнинг ёзишича, «Тадбиркорлик-бу тадбиркорлик субъектларининг уз ва жалб килинган моддий-молиявий маблагларидан таваккал килиб, унумли фойдаланган холда хамда конунчиликда белгилан- ган тартибда даромад (фойда) олишга каратилган ташаббусюор мустакил фаолиятдир».27

Чет эл олимлари хам бу борада кичик бизнес тушунчасини атрофлича урганишган. Жумладан, кичик бизнес сохасидаги машхур олим Н. Сиропо- лиснинг фикрича, «Тадбиркорлик - бу жонли динамик фаолият хисобланиб, унда ишлаб чикариш корхоналарини ташкил этувчи, уни бошкарувчи ва барча мавжуд рискни узига олувчи шахе катнашади».28 Хакикатан, кичик

- «IQTISOD-MOLIYA» . 2008. 108 бет. 7-бет.26 Маматов Б., НосировЭ., Хужамкулов Д., Шарифх^жаева К. «Кичик бизнес ва хусусий

тадбиркорлик лопихаларини молиялаштирши». Тошкеяг. 2007.152 бет. 8-бет.27 Т.М.Коралиев, ГД.Яхшибоев. «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни молиявий таъминлаш механизми». Монография. Тошкент. Akademiya, 2006 й. 8-бет.28 Сирополис Николас К. «Управление малым бизнесом». Руководство для предпринима­

теля: Пер. с англ. - М.: Дело. 1997 г. - 672 с. 16 с.

бизнес, юкорида таъкидланганидек, тез узгарувчан фаолият хисобланади, бу холатда риск ушбу фаолиятда мукобил карорлардан бирини кабул килишга ёрдам беради.

Кичик бизнеснинг афзалликларини, унинг катта ишлаб чикаришдан фаркларини аниклаш керак булади. Бу хдкида В. Я. Горфинкель шундай дейди: «Кичик бизнесни катта ишлаб чикариш билан солиштирганда унинг куйидаги афзалликлари намоён булади: махаллий бозорларга якинлиги ва мижознинг эхтиёжларига ёндашув, катта фирмалар учун кичик хажмда- ги ишлаб чикариш, бошкарувда ортикча булинмалардан холислиги ва бошкалар».29 Баъзи олимлар кичик бизнесни мустакил фаолият сифатида талкин этадилар. Жумладан, М. Г. Лапуста кичик тадбиркорликни юридик ва жисмоний шахсларга хизмат курсатиш ёки ишларни бажариш, товар­лар сотуви билан шугулланиш, мулкдан фойдаланиш оркали фойда олиш­га каратилган, узининг рисклилик фаолиятини амалга оширувчи мустакил фаолиятга киёслайди. О. И. Соснаускин эса кичик тадбиркорликда узининг алохида хусусиятларига ва афзалликларига эга булган жамият иктисодий хаётининг мустакил шаклини куради.30

Е. Ю. Логинев кичик тадбиркорликни муайян мулкчилик шаклига асосланган, катта булмаган ишлаб чикариш хажми деб таърифлайди.31 А. Д. Шеремет кичик бизнеснинг иктисодиётдаги аник вазифаларини белгилаб беради, яъни унинг асосий вазифаси якка истеъмол талабининг тез усишида товар ва хизматларнинг кенгрок доирасини яратишдан иборатдир.32

Юкоридап-i тадкикотчи ва олимларнинг фикр хдмда мулохазаларини урганиб, шундай тухтамга келинди, тадбиркорлик - жисмоний ёки юридик шахснинг таваккал килиб бойлик орттиришга каратилган фаолият туридир.

К,онунчиликда ва адабиётларда тадбиркорлик фаолиятига таъриф бе- ришда фаркли жихатларни куриш мумкин. Адабиётларда тадбиркорлик- ка унинг алохида хусусиятлари ва афзалликлари асосида таъриф берилса, конунчиликда эса мамлакатнинг иктисодий мухити ва хукукий тизимига асосланиб, алохида мезонларга хукукий маком берилади.

Хусусан, Узбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майдаги «Тадбир­корлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тугрисида»ги 69-П-сонли

29 В. Я. Горфинкель. «М алый бизнес»: учебное пособие. М.: КНОРУС. 2009 г. 336 с. 6 с.30 О. И. Соснаускин, Т. Ю. Сергеев, Е. В. Пименов. «Малые предприятия: регистрация,

учет, налогообложение»: практ. пособие. - 3-е изд. перераб. и доп. - М.: Издательство «Омега-Л», 2009 г. 256 с. табл. - 6 с.

31 Логинова Е. Ю., Прянина О. Д. «Искусство управление в малом бизнесе»: учебно­практическое пособие. - М.: Издательско-тонговая корпорация. «Дашков и К», 2008 г. - 296 с. 5 с.

32 А. Д. Шеремет. «Малое предпринимательство: организация, экономика, управление»: учеб. пособие. М.: ИНФРА - М, 2009 г - 480 с. 8 с.

<х>оооо<*>о©ч<><х4>оооо<>о©<>оос><>с><»>х>с»5оссос>с<><><>с><х>ос<><}<»оос>с<>соо^

К/)нунига мувофик; тадбиркорлик фаолияти (тадбиркорлик)га тадбир­корлик фаолияти субъектлари томонидан конун хужжатларига мувофик амалга ошириладиган, таваккал килиб ва уз мулкий жавобгарлиги остида даромад олишга каратилган ташаббускор фаолият деб таъриф берилади.33

Ушбу конунга кура, кичик тадбиркорлик субъектлари тоифасига якка тартибдаги тадбиркорлар, касаначилар, биргаликдаги тадбиркорлик субъ- ектлари, оилавий тадбиркорлик субъектлари, микрофирмалар, кичик кор­хоналар, хусусий корхоналар, дехдон хужаликлари, фермер хужаликлари х,амда шахсий ёрдамчи хужаликлар киради.

Якка тартибдаги тадбиркорлик - юридик шахе ташкил этмаган х,олда жисмоний шахе (якка тадбиркор) томонидан амалга ошириладиган тад­биркорлик фаолияти булиб, у якка тадбиркор томонидан ходимларни ёл- лаш хукукисиз, мулк хукуки асосида узига тегишли булган мол-мулк не- гизида, шунингдек мол-мулкка эгалик килиш ва ундан фойдаланишга, йул куядиган узга ашёвий хукук туфайли узига тегишли булган мол-мулк не- гизида мустакил равишда амалга оширилади.

Шунингдек, жисмоний шахслар юридик шахе ташкил этмаган х,олда, биргаликдаги тадбиркорлик фаолиятини хам ташкил этишлари мумкин. Уларга бирннчидан, эр-хотиннинг умумий мол-мулки негизида улар томо­нидан амалга ошириладиган оилавий тадбиркорлик фаолияти киради. Ои­лавий тадбиркорлик жисмоний шахсларнинг юридик шахе ташкил этмаган холда амалга ошириладиган биргаликдаги фаолияти булиб, эр-хотин томо­нидан уларга биргаликдаги умумий мулк хукуки асосида тегишли булган умумий мол-мулк асосида амалга оширилади.34 Иккинчидан, оддий ширкат- якка тартибдаги тадбиркорлар биргаликдаги фаолиятни оддий ширкат шартномаси буйича амалга ошириш хукукига эгалар. Бунда якка тартиб­даги тадбиркорлар Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 5 ноябрдаги «Вазирлар Махкамасининг «Тадбиркорлик фаолия- тининг айрим турлари билан шугулланишни тартибга солиш тугрисида» ги 2002 йил 4 июндаги 197-сонли карорига кушимчалар киритиш хдкида»ги 380-сонли карорига биноан факат юридик шахслар томонидан амалга оши­риладиган фаолият турлари билан шугулланишлари мумкин эмас.35 Учин-

33 Узбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тугрисида»ги Конуни. 3-модда.

м Нурмуротов «Малакамизни оширамиз». «Банк ахборотномаси». №20.2009 йил 6 май.7-бет.35 Узбекистон Республикаси Молия вазирлигида ЁТ/04-01-32-04/399-сон билан ва Узбекистон Республикаси Давлат Солик кумитасида 16/1-5067-сон билан 2008 йил 14 майда руйхатга олинган «Оддий ширкат шартномаси буйича биргаликдаги фаолиятга солик солиш хакида»ги тушунтириш. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. № 20. 2008 йил 18 май. 2-бет.

‘Х)(ЧЧ>>Х<т<ЮОС>0<)ОС>МС<>ХЮ<ХШ>('<ХЮ(>Х>ОМ<0(Ж<«<ХХХХ10««0

чидан, деадон хужаликлари юридик шахе ташкил этмаган холда биргалик­даги фаолиятни амалга оширишлари мумкин.

Микрофирма ва кичик корхоналар кичик бизнеснинг асосий субъ- ектлари хисобланадилар. Кичик бизнеснинг ушбу субъектлари мамлака- тимиз конунчилигида ишчилар сонига кура гурухланадилар. Бундай тар­тиб мустакилликнинг илк йилларидан бошлаб конунчиликда белгилаб куйилган. Иктисодиётда банд булган ахоли сонининг усиши сайин мик­рофирма ва кичик корхоналарда ишчилар сони хам ортмокда. Куйидаги жадвалда микрофирма ва кичик корхоналарнинг ишчилар сонига кура тас- нифланиши курсатилган.

5-жадвал36Узбекистон Республикасида микрофирма ва кичик корхона мезонинн

белгиловчи ишловчилар сони тугрисида маълумот..................

Фаолият тармоклари

Ишпоачдлаосони1998 йил 1 июлдан 2004 йил 1 январдан

Мжрофирмада Кичик корхонада Мкрофирмада Кичик корлоизд»

ёнилги, озик-овкат, метални кайта ишпаш ва асбобсозлик. ёгочни кайта

ишпаш, мебел ва курилиш материаллари саноатида

10 киимгача 40 кишигача 20 кишигача 100 кишигача

Маимнасозлик, мелаллургия, ёкилт- энергетика, кимё саноати, кишлок

хухялиги мацсулотларини етиштириш ва кайта ишпаш, курилиш ва бенща саноат-ишпаб чикариш тармогада

Юкиимгача 40 киимгача 20 киимгача 50 киимгача

Кишлок хужалиги 10,;л*мгача 20 киимгача 10 мшмгача 50 киимгачаИшлаб чикаоишни бошка таомоклаои 10 шиигача 20 киимгача Юкиимгача 25 кишигача

Фан ва илмий хизмат 5 киимгача Юкиимгача 10 кишигача 25 кишигачаНоишлаб чикаоиш таомоклари 5 кишигача 10 кишигача Юкиимгача 25 киши'ача

Чакана савло 5 киимгача Юкиимгача 5 киимгача 25киимгачаУлпднмсавдо 5 киимгача 10 кишигача 5 киимгача 25 кишигача

Хизмат кФосатиш таомоги 5 киимгача 10 кишигача Юкиимгача 25 кишигачаТранспорт 5 киимгача 10 кишигача 10 киимшча 25 кишигача

Жадвалда курсатилишича, Узбекистон Республикаси Президенти­нинг 1998 йил 9 апрелдаги 1987-сонли «Хусусий тадбиркорлик, кичик ва Урта бизнесни ривожлантиришни янада рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармонига кура микрофирмалар ва кичик корхоналарда ишловчилар сони мос равишда 5 кишидан 10 кишигача ва 10 кишидаи 40 кишигача гурухланар эди. Кейинчалик ушбу фармонга кичик тадбиркор­ликни жадал ривожлантириш, мамлакат иктисодиётида хусусий сектор улушини ошириш, ишлаб чикариш сохасида ахоли бандлигини туларок“ «Хусусий тадбиркорлик, кичик бизнесни ривожлантиришни янада рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида» 09.04.98 й. ПФ №1987

таъминлаш учун янада кулай шароит яратиш максадида Узбекистон Ре­спубликаси Президентининг 2003 йил 30 августдаги 3305-сонли фармони- га асосан узгартириш ва кушимчалар киритилиб, ишловчилар сони 2-2,5 баробар оширилди.

Унга кура, хозирда микрофирмаларда, агар улар ишлаб чикариш тармокларида фаолият курсатаётган булса, банд булган ходимларнинг уртача йиллик сони купи билан йигирма кишидан, хизмат курсатиш соха- си ва бошка ишлаб чикариш тармокларида банд булган ходимларнинг уртача йиллик сони купи билан ун кишидан, улгуржи ва чакана савдо хам­да умумий овкатланиш тармокларида эса банд булган ходимларнинг ур- тача йиллик сони купи билан беш кишйдан ошмаслиги лозим.

Кичик корхоналар тоифасига куйидагилар кйради:• енгил ва озик овкат саноатидаги, металлга ишлов'бериш ва асбоб-

созлик, ёгочсозлик, мебель саноати хамда курилиш материаллари саноа- тидаги банд булган ходимларнинг уртача йиллик сони купи билан юз ки­шидан;

• машинасозлик, металлургия, ёкилги-энергетика ва кимё саноа­ти, кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чикариш ва кайта ишлаш, курилиш хамда бошка саноат-ишлаб чикариш сохдларидаги банд булган ходимларнинг уртача йиллик сони купи билан эллик кишидан;

• фан, илмий хизмат курсатиш, транспорт, алока, хизмат курсатиш сохалари (сугурта компанияларидан ташкари), савдо ва умумий овкатла­ниш хамда бошка ишлаб чикариш сохаларидаги банд булган ходимлар­нинг уртача йиллик сони купи билан йигирма беш киши булган кичик кор­хоналар.

Дехкон хужаликларининг фаолияти ва уларни ташкил этиш тартиби Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелдаги 604-1-сонли «Дехкон хужалиги тугрисида»ги К,онуни билан тартибга солиниб, у оила аъзолари- нинг шахсий мехнати асосида, мерос килиб колдириладиган умрбод эга­лик килиш учун оила бошлигига берилган томорка ер учаслсасида кишлок хужалиги махсулоти етиштирадиган ва реализация киладиган, юридик шахсни ташкил этган ва ташкил этмаган холда фаолият юритадиган оила- вий майда товар хужалигидир.37 Дехкон хужалиги билан шугулланадиган юридик субъекглар ихтиёрийлик асосида тузилади хамда у давлат руйхатига олингандан ва унга белгиланган тартибда ер участкаси берилгандан кейин ташкил этилган хисобланади. Дехкон хужалигини давлат руйхатига олиш дехкон хужалиги бошлигининг доимий яшаш жойидаги туман хокимли- ги томонидан, конун хужжатларида назарда тутилган зарур хужжатлар

37 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелдаги «Дехкон хужалиги тугрисида»ги Конуни. 3-модда.

билан бнргаликда ариза берилган пайтдан эътиборан уч кун ичнда амалга оширилади.

Фермер хужалиги фаолияти эса Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августдаги 662-1-сонли «Фермер хужалиги тугрисида»гн Конуни билан тартнбга солиниб. юридик шахе хукукига эга булган, ижарага бе­рилган ер участкалс ридан фойдаланган холда товар кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш билан шугулланувчн мустакил хужалик юрнтувчи субъектдир.38

Шунингдек, шахеий ёрдамчи хужалик хам кичи;: тадбиркерликка тааллукли булиб, у кишлок, овул ва кУргонларда яшовчн фукдроларга ме- рос килиб колдириладиггн умрбод эгалик килиш учун уй-жой куриш учун берилган участкаларнннг бир кнеми - томоркада оила аъзоларининг шах­еий мехнати асосида оила ^хтиёжлари учун дехкончилик ва чорвачнлик махсулотлари етиштириш хамда оила э\тиёжидан ортикчасини дехкон бо- зорларида сотиш билан шугулланадиган оилавий хужаликдир.39

Тадбиркорлик субъектлари учун янада кулай шарт-шароитлар яра- тиш, расмийлашчнришнинг боскичма-боскич руйхатдан утказиш тамойи- лига утиш ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришдаги бюрократмк тусикларни олиб ташлаш максадида Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357-сонли «Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун руйхатдан утказиш тартиботлари тизимини туб дан такомиллаштириш тугрисида»ги Карорига мувофик» тадбиркорлик фаолияти субъектларини расмийлаштириш ва давлат руйхатидан утказиш учун розилик берувчи ташкилотлар сони кескин кискартирнлди, барча келишиб олиш тартибот­лари тадбиркорлик субъектларини амалдаги конун хужжатларига риоя килган холда руйхатдан утказадиган факат битта ташкилот, яъни туман (шахдр) хокимликлари хузурнда Тадбиркорлик субъектларини руйхатдан утказиш инспекциялари доирасида амалга оширилиши таъминланди. Ушбу механизм кейинги йилларда тадбиркорлик субъектларини «бир дар- ча» оркали тезлик билан давлат руйхатидан утказиш тизими номини олди. Бу тизимни куйидаги чизмада куриш мумкин.

м Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 август 662-1-сонли «Фермер хужалиги 1угрисида»ги Крнуни. 3-модда.39 Узбекистон Республикаси Адпкя вазирлигида 2006 йил 2 майда 1568-сон билан руйхаггга олинган ва Узбекистон Республикаси Марказий банк Бошкаруви томонидан 2006 йил 8 апрелда 9/7-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан шахеий брдамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун имтиёзли максадли микрокре- дитлар бериш тартиби тугрисида»™ Низом.

5-чизма40Тадбиркорлик субъектларини (юридик шахе ташкил этган холда)

давлат руйхатидан утказиш ва хисобга куйиш схемаси

Чизмада тадбиркорлик субъектларини юридик шахе сифатида давлат руйхатидан утказиш ва хисобга куйиш механизми курсатилган. Унга кура тадбиркор дастлаб Товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар палатаси- нинг тегишли тузилмалари, консалтинг фирмалари ва бошка шахслар ёрда- мида ёки унинг узи томонидан аризага тадбиркорлик субьектининг почта манзилини тасдикловчи хужжатни, давлат божининг ёки давлат руйхати- дан утказиш йигимининг белгиланган микдори туланганлиги тугрисидаги банк тулов хужжатини, белгиланган тартибда шахдрлар (туманлар) стати­стика органлари томонидан берилган фирма номи тугрисидаги гувохно- мани, мухр ва штамп эскизлари уч нусхада илова килиниб, тайёрланади.

Сунг тайёрланган хужжатлар руйхатдан утказувчи органга такдим этилади. Ушбу орган тадбиркорлик субьекгини юридик шахе сифатида руйхатдан утказиш карорини 3 иш куни ичида кабул килгандан кейин, бу маълумотлар давлат реестрига киритилади. Давлат реестридан руйхатдан утказувчи органлар томонидан маълумотлар олиниб, уларни бир кун мо- байнида жойлардаги статистика, солик органлари хамда мухр ва штамп эскизларини уч нусхада илова килган холда Ички ишлар органларига такдим этади. Уз навбатида солик органлари - юридик шахени бюджетдан ташкари Пенсия жамгармасига, Иш билан таъминлаш жамгармаси ва йул жамгармасига хамда сугурта бадаллари туловчи сифатида хисобга кУяди, уларга солик туловчининг идентификация ракамини беради ва уни статис­тика ва руйхатдан утказувчи органларга расман маълум килади. Статис­

40 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 20 августдаги 337-сон карорига 1-илова «Тадбиркорлик субъектларини давлат руйхатидан Утказиш, хисобга куйиш ва рухеат берувчи хужжатларни расмийлаштириш тартиби т^грисида»ги Низом ига 2-илова.

тика органлари - юридик шахсни корхоналар ва ташкилотлар ягона дав­лат реестрига киритади, руйхатдан утказиш картасини тулдиради хамда руйхатдан утказувчи ва солик; органларига тадбиркорлик субъектига бе­рилган кодларни расман маълум килади. Ички ишлар органлари эса мух,р ва штамп тайёрлашга рухсатномани расмийлаштирадн хамда руйхатдан утказувчи органга эскизнинг икки нусхаси билан биргаликда мухр ва штамп тайёрлашга рухсатномани юборади.

Якка тадбиркорни руйхатдан утказиш ва хисобга куйиш механизми юридик шахсларникидан бироз фарк килади. Бу тизим куйидаги чизмада курсатилган.

6-чизма4'Якка тартибдаги тадбиркорларни (юридик шахе булмасдан ташкил

этилган дехкон хужаликларини) давлат руйхатидан утказиш ва хисобга цуйиш схемаси

Чизмада якка тартибдаги тадбиркорни (юридик шахе булмасдан таш­кил этилган дехкон хужаликларини) давлат руйхатидан утказиш ва хисобга куйиш механизми берилган. Унга кура якка тартибдаги тадбиркорларни давлат руйхатидан утказиш улар томонидан яшаш жойидаги Тадбиркор­лик субъектларини руйхатдан утказиш инспекциясига ариза такдим этиш билан бошланади. Инспекция якка тартибдаги тадбиркорларни руйхатдан Утказиш карорини 2 иш куни ичида кабул килгандан сУнг, бу маълумот- ларни давлат реестрига киритади. Давлат реестридан руйхатдан Утказувчи органлар томонидан маълумотлар олиниб, уларни бир кун мобайнида жой- даги солик органига хамда мухр ва штамп эскизларини уч нусхада илова килган холда ички ишлар органларига тавдим этилади.

Уз навбатида солик органлари якка тартибдаги тадбиркорни бюджет-

41 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357-сон карорига 1-илова «Тадбиркорлик субъектларини давлат руйхатидан утказиш, хисобга куйиш ва рухеат берувчи хужжатларни расмийлаштириш тартиби тугрисида»ги Низомига 2а-илова.

OOOOOOOOOOOeOOOOOWOCOWOOCOOCOOOOWOOOOOOOOOOOOOOOOWOOOOOCOOOQOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOWOOOOOOOQt-ftWXiOOOOOOaOOOO

дан ташкари Пенсия жамгармасига, Иш билан таъминлаш жамгармасига хисобга куяди. Уларга солик туловчининг идентификация ракамини бе- ради ва уни руйхатдан утказувчи органларга расман эълон килади.

Ички ишлар органлари мухр ва штамп тайёрлашга рухсатномани рас- мийлаштиради хдмда руйхатдан утказувчи органга эскизнинг икки нусха- си билан биргаликда мухр ва штамп тайёрлашга рухсатномани юборади.

Кишлок жойлардаги иш билан банд булмаган ахолини уйда махсу- лотлар ишлаб чикариш, хизматлар курсатиш, ишларни бажаришга жалб этиш учун иш берувчиларга реал рагбатлар яратиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг «Йирик саноат корхоналари билан ка- саначиликни ривожлантириш асосидаги ишлаб чикариш ва хизматлар уртасида кооперацияни кенгайтиришни рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2006 йил 5 январдаги 3706-сонли Фармони билан касана- чилик фаолияти ташкил этилди. Унга кура «касаначилик» тушунчаси ту- зилган мехнат шартномасига мувофик жисмоний шахе - касаначининг яшаш жойи буйича ёки унга ёки унинг оила аъзоларига тегишли булган бошка биноларда иш берувчининг буюртмалари буйича товарлар ишлаб чикариш ёки хизматлар курсатиш буйича касаначи томонидан амалга оши- рилаётган ишини англатади.

Охирги йилларда олиб борилаётган туб ислохотлар натижасида юкори- да айтиб утилган барча кичик тадбиркорлик субъектларининг сони, улар- нинг »лпи ички махсулотдаги улуши, улар томонидан ишлаб чикарилаётган махсулотлар хажми ва банд булган ахоли сонида улуши ортиб бормокда. Солик юкини ва текширишлар сонини камайтириш, инфратузилмани ри­вожлантириш ва тадбиркорларни руйхатга олиш тизимини соддалашти- риш каби ислохотлар шулар жумласидандир. Куйидаги диаграммами юкоридаги фикрларимизнинг яккол далили сифатида курсатамиз.

1-диаграмма42 Солик юкининг кичик корхона ва микрофирмалар

еонининг усишиг а таъсириSOOjO450.0

400.0

3900

s w§ tSOfiims 200,0 z

150.0

100.0 30.00,0

1991 1992 199} 1994 1995 199« 199» 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 200$ 2006 2007 2000 2009 2010 к а к а к н И п Ь и Н п к а Ь и Н И п к и к а (tan fen fen №» k n i n k u I n mam Йш eupara и л и корми и мвкрофврмалар сопя (дехков ва фермер фш иш рв fu n ) (таг дои)—•— Салак п т (палат ««сама жшгармяларв 8ялая бяртввда)мвг feuuap CJfii<u Jirapeea (фмплари)

Ушбу диаграммада усиб бораёгган кичик корхоналарнинг сони билан камайиб бораётган солик юки курсатилган. Бунда солик юки билан кичик корхоналарнинг усиши бир-бирига тескари курсаткичлардир. Солик юки одатда ялпи ички махсулотнинг туланган солиедарнинг ёки мамлакат бюд- жетининг даромад кдемидаги улушини хисоблаш тартибида аникланади Демак, кичик бизнесни ривожлантириш учун солик; юкини камайтиришда солик т^ловчилар б^лмиш кичик тадбиркорлик субьектлари сонини оши- ришимиз лозим. Тахдиллар натижаси шуни курсатдики, мамлакатимизда солик юки 1991 йилда 45 фоиз булган булса, кичик корхоналар сони хам кам, яъни 10,2 мингтани ташкил этган. Гап шундаки, мамлакатимизда солик. юкининг юк,орилиги кичик корхоналарнинг замонавийлаштириш ва ишлаб чикаришни кенгайтиришга булган имкониятларини чегаралаб куймокда Охирги ун йил ичида ушбу муаммо бироз юмшатилди, яъни солик; юки 2 баробарга камайтирилиб, 2010 йилда 31,5 фоизни ташкил этди. Бу даврлар- да 2009 ва 2010 йилларда кичик корхона ва микрофирмаларнинг сони мос равишда 466,7 ва 473,0 мингтани ташкил этган.

Солик юкини камайтиришда солик стазкаларини камайтириш билан

42 Узбекистон Республикаси Президента И. А. Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга м^лжалланган энг устивор йунапишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ваганкмиз тараккиёггини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади» мавзусидаги маърузасини ^рганиш буйича Укув-услубий маж- муа. - Тошкент: Икгисодиёт. - 2011.45-бет.

)мас. балки соликка тортиладиган база ни ксчгайтирнш билан кичик кор­хоналар томонидан келиб тушадиган солик тушуадларининг кулайишига чршимок ло'5им. Кичик корхонзлэпнинг сриини ошнришда банкларнинг роли шундаки, жойтарда ахолисинг япги махсулог турига оулган талаби- ни аниклаш хамда шу махсулот ни ишлаб чикаришга ихтисослашган ки­чик корхоналарга кредит поргфе тип диверсификация килишда алохида ахдмият беришларидадир. Кичик корхоналар сонини ошмришнинг я на бир йул и тскширувлар сонини кискартиришдир.

Халкаро Молия корпорацияси суровларининг курсатишича, текшири- лаётган корхоналарнинг сони 2001 йилда 89 фоиздан 2007 йилда 17 фоиз- I ача к,искаргдн. Текширувларни утказиш эхтимоли текширилаётган корхо- наларнинг фаолияти жамият учун гугдирадиган хавфга эмас, балки улар- нинг накд nyjj муомаласига богликлиги аникланди. Шунингдек, тахлил нашжалари бизнес учун энг муаммоли текширувлар режадан ташкари текширувлар экцнлигини куреатди.43 Айтиш жоизки, текширишлар сонини янада кискартириш борасида катор ишлар бажарилмокда. 2009 йилда тек­ширишлар режа-жадвалидан яна 4413 та корхона чикарилиб, 2009 йилда режали текшириш утказиш мулжалланган субъектлар сони 2008 йил режа- сига нисбатан 8518 тага ёки 64 фоизга кискартирилди, шу жумладан солик хизмати органлари томонидан режали тарзда текширилиши мулжалланган корхоналар сони 7464 тага ёки 62 фоизга кискартирилди. 2011 йилда эса текшириш жадвалидан яна 172 та корхона чикарилиши режалаштирилди.442011 йилнинг 1 апрелидан янги ташкил килинган кичик тадбиркорлик субъектларининг молия-хужалик фаолияти улар давлат руйхатига олинган пайтдан бошлаб дастлабки уч йил мобайнида режали солик текширишлари утказилмайдиган булди.45 Шу билан бирга, 2011 йилнинг 1 апрелидан то 2014 йилнинг 1 апрелигача булган даврда соликларни ва бошка мажбурий туловларни уз вактида тулаб келаётган, шунингдек ишлаб чикариш суръ- атларининг баркарор усиши ва, рентабеллиги таъминланаётган кичик тад­биркорлик субъектларининг молия-хужалик фаолиятини солик сохасида текшириш такикланди.46

43 «Текширувлар очик-ошкор булиши керак». Материал Халкаро Молия корпорациясининг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривожлантириш буйича лойихаси доирасида амалга оширилди. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 13 июл. № 27 (779). 3-бет.41 Рустам Убайдуллаев, «Уздавдонинспекция» бошлигииинг j/ринбосари. «Текширишлар кискарди, самарадорлик ошади». «NORMA» Ахборот-кидирув тизими.4- Акциз солигига тортиладиган товарлар ишлаб чикарувчи кичик тадбиркорлик еубьектлари фаолиятини текшириш, шунингдек бюджет хамда марказлаштирилган маблаглар ва ресурслардан максадли фойдаланиш билан боглик текширишлар бундан мустасио.“ У збекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 4 апрелдаги «Тадбиркорлик

Ушбу ислохотлар натижаси кичик бизнесни ;; ялпи ички махсулотдаги улушини ортиб боришига хамда хусусий тадбиркорлар томонидан иш­лаб чикарилган махсулотлар хажмининг купайишига имкон бермокда. Куйидаги диаграммада буни яккол куриш мумкин.

2-диаграмма47 Кичик бизнеснинг ЯИМдаги улушининг тахлили

353Л 35'°°°5*5

25.000

20,000

15,000

10,000

5,000

0,0001991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 йил Янл Янн Яня Вил йил йил Яил й и л В т якл йиа йил йил йил йил Пип йил Вил вил

я К ичнк бизнеснинг ЯИМ даги улуш ининг узгариши (фоизларда)

• К ичнк тадбиркорлик субъектлари томонидан махсулот сотнш даа туш гяи туш ум (трли.с?м) (1991-1993 йилларда рублда, 1994 йилдан бошлаб берилган)

Диаграммада курсатилишича, кичик бизнеснинг ялпи ички махсулотда- ги улуши 1991 йилда 1,5 фоизга тенг булган булса, тадбиркорлар томонидан ишлаб чикарилган махсулотлар хджми бу даврда 922,5 млн. рублни таш­кил этган. Сунгги ун бир йилда кичик тадбиркорликнинг ялпи ички махсу- лотдаги улуши уртача 20 фоизга ошиб борди ва 2010 йилда 52,5 фоизга тенг булди. Бунда ишлаб чикарилган махсулотлар хажми хам 11 йил ичида 32 баробар купайиб, 2010 йилда 32,4 трлн. сумни ташкил этди. 2011 йилда ки­чик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ялпи ички махсулотдаги улуши 54 фоизга етди. Кейинги йилларда кичик бизнеснинг ялпи ички махсулотдаги улушини, ушбу соха томонидан ишлаб чикарилаётган махсулотлар хажмини ошириш борасида олиб борилаётган ислохотлар уз натижасини бермокда.

Олиб борилаётган бундай изчил ислохотлар иктисодиётда банд бул­ган ахоли сонининг ошишига таъсир килмасдан колмади. Куйидаги диа­граммада шунга оид маълумотларни куриш мумкин.

субъектларини текширишларни янада кискартириш ва улар фаолиятини назорат килишни ташкил этиш тизимини такомиллаштириш борасидаги кушимча чора-тадбирлартугрисида»™ 4296-сонли Фармони.41 Статистика 2010 года. Журнал «Экономическое обозрение». №2 (136) 2011. 38-41 сс.

3-диаграмма4tИктисодиётда банд булган ахоли сонида кичик бизнес улушииииг

усит суръатлари

2 ООО йил 2001 йил 2002йил 2003 йил 2004 йот 2005ЙШ1 2006 йил 2007 Нал 200вймл 2009й ш 2010йил

■Икгасоди*та» баня 6?ягш **ож сони (м ш г киши) ■ Кичик 6кж*с с о д о ю 6*ндб?лпнтаеи соки 0<мнг киот)

Диаграмма иктисодиётда банд булган ахоли сонида кичик тадбир- корликда банд булган ахоли хиссасининг ортиб боришини курсатмокда. 2000 йилда иктисодиётда банд булган ахоли 8924 мингтани ташкил этган булса, унинг 50,1 фоизи, яъни 4471 мингта ахоли кичик бизнес сохасида ишлаётганларга тугри келган. 2009 ва 2010 йилларда бу курсаткич мос ра- вишда 74,8 ва 74,3 фоизни ташкил этган. 2010 йилда кичик бизнес сохдси- да банд булган ахолининг сони 8640 мингтани ташкил этди.

Кичик бизнесда банд булга нларнинг 6666,5 минг нафари индивидуал сектор, 1972,8 минг нафари кичик корхона ва микрофирмалар хиссасига тугри келди. Кичик тадбиркорликнинг хусусий секторида иш билан банд булганлар сони 7995,0 минг кишини ва жами сохдца банд булганларнинг 92,5 фоизини ташкил килди. Умуман олганда, 2010 йилда мамлакатимиз- да жами 950 мингдан ортак иш урни ташкил этилди. Уларнинг 65 фоизи, яъни 600 мингдан зиёди кичик бизнес сохасига тугри келса, 210 мингдан ортиги касаначилик сохасига тугри келади.

Ахоли бандлигини ошириш учун хизмат курсатиш сохасидагина эмас, балки ишлаб чикариш сохасида хам янги иш Уринларини яратиш керак. Чунки сунгги йилларда кичик бизнеснинг ишлаб чикдришдаги улуши ка- майиб бораётганлигига эътибор каратишимиз лозим. Ушбу маълумотлар куйидаги диаграммада курсатилган.

14000

-m*e—

о

48 Статистика 2010 года. Журнал «Экономическое обозрение». №2 (136) 2011.38-41 сс.«У<000<>М<Х)00000000(>ОООООООМОООООООООООООООООО(>ОООООООС|ООООООООООООМОвОввООООМООМОбМООбМММОООМОООМММОООММ& I

6-жадвал4*Иктисодиётда тармоклар буйича яратилган махсулот ва хизматларда

кичик тадбиркорлик улушининг узгариши

Ушбу жадвалда иктисодиётда тармоклар буйича яратилган мах,сулот ва хизматларда кичик тадбиркорлик улушининг узгариши берилган. Тах­лиллар натижаси шуни курсатдики, ишлаб чикариш сохасида яратилган махсулот ва хизматларда кичик бизнеснинг хиссаси бошка тармоклардаги курсаткичларга нисбатан анча кам. Масалан, ушбу курсаткич 2000 йил­да 14 фоизни ташкил этган булса, 2008 йилда деярли узгармасдан цолди. Хатто 2005 йилда кичик бизнеснинг ишлаб чикаришдаги улуши 9,4 фоизни ташкил этган. 2010 йилда бу курсаткич 19,6 фоизга етди. Кишлок хужалиги махсулотларида кичик бизнеснинг улуши 2010 йилда 97,9 фоизни ташкил этмокда. Бундай узгаришларни курилиш, чакана савдо ва пуллик хизматлар сохасида куриш мумкин. Эндиги навбатда тижорат банкларига кредитлаш борасидаги имтиёзларни кишлок хужалиги, курилиш, савдо сохаларида эмас, балки купрок ишлаб чикариш сохасида кУллаш кичик бизнеснинг ялпи ички махсулотдаги улушини оширишга замин яратади. Бу билан ай- тиш жоизки, кичик бизнеснинг ялпи ички махсулотдаги улушининг орти- шини таъминловчи ишлаб чикаришдан мустасно булган тармоклар кичик тадбиркорликнинг ракобатбардошлигини кучайтиришга камлик килмок- да. Уз навбатида ишлаб чикариш тармоги бошка тармокларга нисбатан анча монополлашганлигини кузатиш мумкин.

Алохида таъкидлаб утиш жоизки, охирги уч йил мобайнида кичик тад­биркорликнинг ишлаб чикаришдаги улуши ортиб боришига карамай, ушбу суръатлар секин руй бераётганлигига эътибор каратиш лозим. Хрзирга Кадар давом этаётган жахон молиявий-иктисодий инкирози уз таъсири-

49 Статистика 2010 года. Журнал «Экономическое обозрение». №2 (136) 2011. 38-41 сс.

92 «ООММООООООООММОООООООМОМОООСМООООММММОМООООООООМб

ни курсатганлигини кузатиш мумкин. Шу уринда, бу даврдаги х,ар кандай усиш суръатлари нархларнинг усиши хисобига руй бераётганлигини таъ- кидлаш керак.

Айтиб утганимиздек, кишлок хужалиги тармогида кичик тадбиркор- ликнинг улуши анча баланд. Деярли барча махсулот ва хизматларни бу сохдда кичик тадбиркорлик субъектлари такдим этадилар. Шунга кара май, кишлок хужалигининг ялпи ички махсулотдаги улуши йил сайин камайиб бормокда. Буни куйидаги диаграммада куриш мумкин.

4-диаграмма50 Кишлок хужалигининг ЯИМдаги улушининг тахлили

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Кип йил йия йял йил йил Шел Йил йкл йил йвя йил йил Йил Йил К и я torn Них йял

Кцшпощфкышгининг ЯИМдйшуфши (фокзядо)— Кришокхфжалнтда кшлаБ чиюфшшкмидеужшяр х ю к (?рян. сВД

Диаграмма кигшло* хужалигининг ялпи ички махсулотдаги улушининг камайиб бораётганлигини курсатмокда. К^рсаткич 1992 йилда 35 фоизни ташкил этган булса, 2010 йилда 17,5 фоизга тушган. 2010 йилда кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш хажми 15,8 трлн. сумни ёки2009 йилнинг шу даврига нисбатан 106,8 фоизни ташкил килди. Кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг умумий хажмида дехкон хужаликларининг улуши 62,9 фоизни (2009 йилда 63,3 фоизни), фермер хужаликларининг улуши 35,0 фоизни (34,5 фоизни), кишлок хужалиги корхоналарининг улуши 2,1 фоизни (2,2 фоизни) ташкил этди. 2010 йилда кишлок хужалиги махсулотларининг умумий хажмида дехкончиликнинг улуши 59,4 фоизни (2009 йилда 57,1 фоизни) ташкил этди. 2010 йилда фермер хужаликлари томонидан ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотлари хажми 5,5 трлн.сумни ёки 2009 йилга нисбатан 105,5 фоиз­ни ташкил килди. Кишлок хужалиги махсулоти умумий хажмида фермер

50 Статистика 2010 года. Журнал «Экономическое обозрение». №2 (136) 2011. 38-41 сс.

х^жаликларининг улуши 35,0 фоизни ташкил этди. Фермер х^жаликларига бириктирилган умумий ер майдони 5826,8 минг гектарни ташкил килди. Барча тоифадаги хужаликларда 2010 йил х,осили учун экилган кишлок хужалик экинларининг умумий майдони 3704,7 минг гектар (2009 йил хрсили учун экилган майдондан 96,2 минг гектарга куп) майдонни ташкил килди.

Хусусий тадбиркорликни тармоклар буйича диверсификация килиш, яъни нафакат кишлок хужалиги, балки бошка тармокларда хам тадбир- корлар улушларини ошириш максад га мувофик булади.

Бугунги кунда кичик тадбиркорлар учун энг катта муаммо улар- ни молиявий кУллаб-кувватлашдир. Аникрок айтгакда, юкори сифатли, ракобатбардош махсулотлар ишлаб чик&ришни купайтириш максадида ки­чик тадбиркорлик субъектларини модернизация килиш, техник ва техно­логик жихатдан кайта жихозлаш учун молиявий ресурсларнинг етишмас- лиги кузатилмокда.

Тадбиркорлик субъектларининг ишлаб чикариш ускуналари билан жорий жихозланишини бахолаш учун Халкаро Молия юорпорациясинннг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривожлантириш буйича лойидасн мутахассислари 2007 йилда республикамизнинг барча вилоятларида мах­сус тадкикот утказдилар. Унинг натижалари хусусий корхоналар купинча эскирган ускуналарда ишлаётганлигини кУрсатди. Хусусан, тадбиркорлар фойдаланадиган ускуналар бирликларининг туртдан уч кисми 1995 йил- гача ишлаб чикарилган. Фойдаланилаётган ускуналарнинг уртача ёши эса 18 йилни ташкил этади. Айни вакгда тахлилларнинг аникдашичк5 купчилик тадбиркорлар уларни нисбатан якинда - 2001 йилдан кейин ха­рид килганлар. Бошкача айтганда, тадбиркорлар купчилик холларда янги ускуна эмас, балки ишлатилган ускунани харид киладилар.

Ускуналар асосан иккиламчи бозорда харид кил инаётганлигидан куйидапн далиллар хам гувохдик беради. Суров натижаларига кура тадбиркорлар та- сарруфида булган ускуналарнинг кагга кисми (бирликларнинг 80 фоизидан купи) импорт натижасида олиб кирилган. Бирок купчилик корхоналар (70 фоизи) уларни хорижда эмас, балки Узбекистоннинг узида харид килганлар.

Шу муносабат билан Узбекистон Республикаси Президентининг «Иш­лаб чикаришни модернизациялаш, техник ва технологик кайта жихозлашни рагбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 2007 йил 14 мартдаги 3860-сонли Фармонининг кабул килингани ва амал кила бошла- гани - технологик ускуналар импорт килинганида кушиладиган киймат солиги тулаш буйича имтиёзларнинг амал килишини кенгайтириши айни муддао булди. Илгари у тадбиркорлар ускуналарни факат уз эхтиёжлари учун, яъни уз ишлаб чикдришларида мустакил фойдаланиш учун импорт килганларида бериларди. Эслатиб утамиз, янги Солик кодексида ушбу им- тиёз ундан кейин фойдаланиш максадларидан катъий назар технологик

ооооооовоооаоооооооооово»ооооо<>оаоороосво»овоосюоооооойооооооооооооооооаобобообообообосооооооооаоооооооаооооооооооовоооб

ускуналар импортига тадбик этилган.51 Бошкана айтганда, агар ускунани импортчи олиб келса, кейин уни ички боэорда кайта сотса, имтиёзнинг амал килиши аввалгидек бекор килинмайди. Худди шундай меъёр импорт килинаётган технологик ускуналар га солинадигаи божхона божига нис- батан *ам назарда тутилади.52 Кушилган кнймат солити ва божхона божи буйича имтиёзлар амал килишининг кенгайишндан кичик корхоналар анча ютадилар, зеро улар кар доим хам импортни мустакил равишда амалга оши- ра олмайдилар ёки махдллий боэорда ишлатилган импорт ускунасини сотиб олишни афзал кУрадилар. Шу боис мазкур имтиСзларнинг амал килишини кенгайтириш тадбиркорларншг уз ишлаб чюдаришларини кайта жихрзлаш имкониятига ва теплпинча уларнинг ракобапбардршлигш'а макбул таъсир курсатади деб тахмин килиш уринлидир.

Хусусий сектордаги мавжуд ускуналарни янгилашнинг зарурлиги шубхасиз. Чунки тадбнркорларнинг узлари хам тушунадилар - суралган хдр 10 тадбиркорлардан 7 нафари янги ишлаб чикариш ускуналарини харид килишни зарур деб хисоблайди. Бунда энг кам мивдорли комплектни харид килиш учун зарур Уртача сумма 24 млн. сумни ташкил килади. Х,акикатда эса тахлил натижаларининг курсятишича, техника билан жихозлашга кам- чилик инвестиция куяди, масалан, 2006 йилда кичик бизнес норхоналари- нинг атиги 6 фоизга якдаш Уртача 4,6 млн. сумга ускуналар харид килган.

Тадбиркорлар янги ускунани харид кила олмаслигининг асосий сабаби- бунирг учун зарур мабяагяарнинг йуклиги хисобланади. Буни куйидаги диаграмма оркали тасдиклаш мумкин.

5-диаграмма*3Тадбаркорларшшг банк кредитидан фойдаланмасликлари сабаблари

Яоритафгшчцииим

Гшрситш 1ЩИ11Ж11Ц

Нидщуниичщчт—дд

Схщжфоюсиасшр 7»!

50

I70

51 Узбекистан Республикасининг Солик кодекси. 2007 йил 25 декабрь. 136-сон. 211-модда.52 Узбекистон Республикасининг Божхона иодекои. 26.12.1997 й. 548-1-сон. 33-модда.53 Ускуналар - бизнес учун долзарб масала. Халкаро Молия корпорациясининг У збекистонда тадбиркорлик мухитини ривожлаитириш буйича лойихаси «Солик ва божхона хабарла­ри» рузномаси. 2008 йил 19 сентябр. № 38.12-бет

Диаграммадан куриш мумкинки, банк тизими ушбу вазифани етар- лича самара билан уддаламаяпти. Хусусан, х,ар турттадан битта корхона ускуналарни харид килаётганда банк кредитидан фойдаланган. Банк кре- дитининг жазибадорлиги юкори эмас. Суров натижаларига кура, маса- лан саноат сохасидаги кичик корхоналарга берилган кредитлар буйича уртача фоиз ставкалари 14 фоизни ташкил килади. Бу унчалик куп эмасдек куринади. Бирок шуни эътиборга олиш лозимки, купинча кредит олиш учун тадбиркорлар норасмий туловлардан фойдаланишга мажбур буладилар. Халкаро Молия норпорациясининг хар йили утказиладиган тадкикотлари натижаларининг гувохлик беришича, норасмий туловлар кредит сумма- сининг 10 фоизига кадар етиб, тадбиркорлар учун унинг реал кийматини жидций равишда ошириб юбормокда. Кейинги муаммо тадбиркорларга кредитларни накд пул шаклида беришдаги чеклашлар. Бу мамлакатимизда накд пулнинг банклардан ташкари айланмасини кискартириш борасидаги чора-тадбирларнинг суст кетаётганлигидан далолат беради.

Жойларда инфратузилманинг тулик шаклланмаганлиги тадбиркор- ларнинг уз фаолиятларини самарали олиб боришларига тускинлик кил- мокда. Куйидаги диаграммада ушбу маълумотлар батафсил берилган.

6-диаграмма54Кичик корхоналар фаолияти тухтаб колишининг тармоцлар буйича

тасиифланиши

Хкэмктфшшгбаиа фрлцж

фОИЭЛЙр»

Диаграммада курсатилишича, 2007 йилда энергия ресурслари ёки сув билан таъминлашдаги узилишлар туфайли кичик бизнеснинг хар бешта корхонасидан бири фаолиятида тухтаб колишлар рУй берди. Уларнинг 50 фоизи саноат сохасида руй берган. Буни кичик бизнес-

54 Халкаро Молия норпорациясининг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривожланти­риш буйича лойихаси. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. Ускуналар - бизнес учун додзарб мае ала. 2008 йил 19 сентябр. №38. 12-бет.

нинг саноат сохасидаги улушларинннг камайиб кетишига сабаб килиб курсатиш мумкин. Кишлок хужалиги сохасидаги фаолиятдаги тухтаб колишлар энг кам, яъни 12 фоизни ташкил этган. Долган тармокларда Уртача 20 фоиз тухталишлар руй берган. Купинча корхоналарнинг вактинча тухтаб колиш сабабларига ишлаб чикариш учун кУшимча ай- ланма маблагларнинг етишмаслигини киритиш мумкин. Шу билан бир- га, айланма маблагларни т^лдириш учун банкдан кредит олиш ушбу тухталишлар вактини чузиб юбораётганлигини кузатиш мумкин. Тух­таб колишларнинг асосий сабаблари куйидаги диаграммада акс этган.

7-диаграмма51Кичик корхоналар ijfirafi колишларининг асосий сабаблари

Ксожсу»

П о

Cceyxqr»

ЭКф

О 1« 20 М 40 50 ы И «О 90

•даяно •♦■ими»

Диаграммага караб куйидагича хулоса килиш мумкин: асосий воси- таларга инвестициялар усишини тухтатувчи бошка омил тадбиркорлик субъектларини энергия ва сув билан таъминлашга боглик. СУровнинг курсатишича, кичик бизнес корхоналарининг учдан бири мунтазам ра- вишда энергия ресурслари ва сув олишда кийинчиликларга учрамоада. 2007 йилда хар бешта кичик бизнес корхонасининг биттаси улар билан таъминланишдаги узилишлар боис уртача 12 иш куни тухтаб колишга мажбур булган. Электр энергияси, газ, совук ва иссик сувни мунтазам ра- вишда узиб кУйишлардан иктисодиётнинг барча тармоклари, бирок бирин­чи навбатда саноат ва хизматлар курсатиш сохаси азият чекмокда.

Тадбиркорлар хориж ускуналарини мустакил равишда олиб кириш- дан кура махаллий бозорда сотиб олишни афзал куришининг сабабларидан бири импортни амалга оширишнинг мураккаблиги хисобланади. Жахон

55 Халкаро Молия норпорациясининг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривожланти­риш буйича лойихаси. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. Ускуналар - бизнес учун долзарб масала. 2008 йил 19 сентябр. №38. 12-бет.

Банки Гурухи дунёнинг 178 мамлакатида амалга оширган «Бизнесни юри- тиш 2008» тадкикот маълумотларига кура, Узбекистонда бир импорт one рациясини амалга ошириш киймати (божхона божларини хисобга олма- ганда) энг юкори кийматлардан бири, унинг муддати эса энг узок муддат хисобланади.

Импортни ички бозорда хорижий валютани харид килиш билан боглик мураккабликлар мушкуллаштиради. Хусусан, Халкаро Молия кор- порацияси охирги тадкикотларининг маълумотларига кура, тадбиркорлар 2007 йилда хорижий валютанинг зарур суммасини дархол эмас, балки конвертация хусусида банкка буюртманома топширилганндан кейин бир- мунча вакт утгачгина олганлар. Банк битим якунлашига кадар хужалик юритувчи субъектларнинг сумдаги маблагларини музлатиб куйгани боис, тадбирюорларга уларни айланмадан узок вактга олиб куйишларига тугри келади, бу эса бизнес учун муайян талофатлар билан боглик. Шу билан бир каторда, хорижий валютада бир йилдан ортик вактга берилган кредитларда миллий ва хорижий валюта уртасидаги курснинг анча сезиларли даражада узгариши муносабати билан берилган кредитларнинг кайтмаслик муам- моси келиб чикмокда. Чунки, кредитни кайтариш графигидаги мажбурият- ларнинг бажарилишига, курснинг узгариши салбий таъсир килмовда.

Халкаро Молия корпорациясининг бахолашича, мамлакат мщёсида 2007 йилда кичик бизнес корхоналарининг тухтаб колишларидан талофат­лар деярли 30 млрд. сумни ташкил килган.

Бундай суровлар 2010 йилда хорижий экспертларни жалб килмай, мамлакатимизда мавжуд илмий текширув институтлари ёрдамида фаол да- вом этгирилди. Кичик бизнес субъектларининг тижорат банкидан кредит олишдаги муаммоларини аниклаш максадида 2010 йилнинг II чорагида Иктисодий тадкикоглар маркази ва Узбекистон Республикаси Савдо-са- ноат палатаси ташаббуси билан «Бизнеснинг ишчанлик индекси» ёрдами­да республиканинг 14 та худудидан 560 та корхона танлаб олиниб, суров­лар утказилди. «Бизнеснинг ишчанлик индекси» Иктисодий тадкикоглар маркази ва Узбекистон Республикаси Савдо-саноат палатаси ташаббуси билан 2009 йилдан бошлаб амалиётда кулланила бошланди. Шу Уринда айтиш жоизки, ушбу корхоналарнинг 90 фоизини кичик корхона ва микро- фирмалар ташкил этади. Танланган корхоналар ишлаб чикариш, курилиш, транспорт ва алока, савдо хамда озик-овкат тармогига 114 та корхонадан тугри келса, колган 104 таси кишлок хужалиги корхоналарига тугри кела­ди. Ушбу суровлар натижалари куйидаги диаграммада курсатилган.

8-диаграмма56Кичик бизнес корхоналари устав капитал ид а банк кредити улуши

тахлили

Ушбу диаграммада курсатилишича, срров натижаларига кура, устав капиталида банк кредитининг улуши 50 фоиздан ошган корхоналар сони суровда катнашган корхоналарнинг атиги 2 фоизини ташкил киляпти. С^ровдаги корхоналарнинг 60 фоизида ушбу улуш 10 фоизга хам етмайди. Корхоналарнинг 28 фоизида эса устав капиталида банк кредитининг улу­ши 10 фоиздан 30 фоизгачани ташкил этган б^лса, корхоналарнинг 10 фои­зида банк кредити устав капиталининг 30 фоизидан 50 фоизигача етган.

Шунга мое равишда куйидаги диаграммада с^ровда катнашган кор­хоналарнинг банк кредитидан фойдаланишдаги муаммолари Зфганиб чикидди. Тижорат банкларидан кредитни олишда мамлакатимизда банк томонидаги ва тадбиркорлар томонидаги мавжуд муаммоларни куйидаги диаграмма маълумотларига караб тахлия килиш мумкин.

9-диаграмма57Кичик тадбиркорлик субъектларининг банк кредитидан

фойдаланмасликлари сабаблариКредитам аяншдаги

т стипр2%

Га р о в

т я м с и н о т н 5 %

Т ^ с и х л а р й ^ к , 14 %

Кредит оливн* мухтожлик й^х,

66%

54 Валентина Прокофьева. В кредитах не нуждаемся? Журнал «Экономическое обозре­ние». №2 (136) 2011. 56 стр.57 «Жизнь после кризиса: наращивать внутренный финансовый потенциал, стимулировать концентрацию частного капитала». Статья подготовлена на основе аналитической записке Центра экономических исследований «Реформа международных финансовой архитек­туры: ужесточение регулирования развития мировых финансовых рынков и вызовы для Узбекистана». Журнал «Экономическое обозрение». №11(133) 2010.

Диаграммадан курит мумкинки, сУровдаги корхоналарнинг 14 фоизи банк кредитини олишда хеч кандай кийинчиликларга дуч келмасликларн, корхоналарнинг 20 фоизи эса банк кредитини жалб килишда муаммолар гэ учраб туришлари аникланди. Бундай муаммолар каторига куйидагиларни киритиш мумкин:

• кредит таъминоти учун гаров мулкининг йуклиги;• кредитни расмийлаштиришда узок вактнинг талаб этилиши;• кредит учун фоиз ставкаларининг юкорилиги;• бизнес-режани тузишдаги кийинчиликлар.Лекин суровлар давомида энг кутилмаган натижа шу булдики, корхо­

наларнинг 66 фоизи банк кредитига мухтож эмас эканлар. Айтмш урннли- ки, юкоридаги муаммолар бир-бири билан боглик. Кредит олишда гаров таъминоти учун тадбиркорда етарлича мулкнииг йуклиги окибатида банк кредит учун фоиз ставкаларини кутаришга мажбур булмокда. Шунингдек, банклар к^пинча хукумат карорлари асосида имтиёзли кредитлар ажрата- дилар, бу эса бошка кредитлар учун фоиз ставкаларининг усишига таъсир килмокда.

2.2. Хорижий мамлакатларда хусусий тармокни кредитлаш тажрибаси

Хусусий тадбиркорликни кредитлашда хорижий тажрибани ургани- шимиздан максад, ривожланган мамлакатларда узини оклаган тажриба- ларни бизнинг мамлакатда куллашдан иборат. Кичик бизнес тармоги асо сан куйи погонадаги ёш ва рискли тармоклардан хясоблангани бокс купчи­лик давлатларда мазкур тармок давлат томонидан к^ллаб-кувватланади.

Кичик ва хусусий бизнесни молиялаштириш муаммосини хал этиш- да савдо-саноат палаталари узига хос Урин тутади. Хусусан, АКШда ки­чик бизнес корхоналарининг кредит ва кафолатланган карз ресурсларини олипшга кичик бизнес ишлари буйича Маъмурият кар томонлама £рдам кУрсатади. Маъмурият кичик корхоналарга кредит такдим зтаётган кр&- диторларга карз маблагларининг 90 фоизи га кафолат беради ва бу билан иктисодий хавф-хатар даражасининг пасайишига хисса кУшади. Ушбу ташкилот маблаглари хисобидан бевосита кредитлар куйидаги кичик юор- хоналарга берилади:

• Корхона эгалари Куролли кучлар ветеранлари, миллий камчилик- ни ташкил этувчи халк ш кил лари булган корхоналар;

• Ишсизлик даражаси юкрри булган худудларда жойлашган корхоналар.Шуни таъкидп&ш жоизки, Маъмурият банклардан олинаётган карз

микдори 750 минг доллардан ошмаса, унинг 75 фоизи, 100 минг доллардан ошмаса, 80 фоизи даражасида кафолат беради. Бу кафолатларнинг муддати айланма капиталлар учун 10 йилгача, асосий капитал учун 25 йилгачани ташкил этади. Фоиз ставкаси карз микдорининг 2,75 фоизидан ошмаслиги керак. Мазкур Маъмурият томонидан амалга оширилаётган йирик дастур- лардан яна бир и фаолият курсатаётган кичик корхоналарни кенгайтириш ва замонавийлаштиришга ёрдам беришдан иборат. Бу дастурга ушбу таш­кил от маблагларининг 19,6 фоизи сарфланади. Маъмурият маблаглари ха- ражатларининг бошка йуналишлари жумласига икки ва ундан ортик, ком­пания саъй-хдракатлари билан ташкил этилаётган кичик корхоналарни мо- лиялаштириш (жами харажатларнинг 7,2 фоизи) ва микрокредитлаш ни (0,5 фоюни> кцритиш мумкян. АЩ.Ида кичик бизнес ишяари буйича Маъму- риитдан ташкари кичик бизнесни инвеста циялаш борасида куплаб компа- ияшпр фаолият кУрсатаци. Улар кичик ва хусусий корхоналарга узок муд- джгви кредитлар такдим этадилар, бошкдриш ишларига к^маклашадилар.

1953 йилда ташкил этилган кичик бизнес ишлари буйича Маъму­рият кичик корхоналарни кредитлаш буйича бир нечта дастурларни так­дим этади. Шуин таъкидлаш жоизки, кичик бизнес ишлари буйича Маъ­мурият биринчи равбатда хусусий кредит ташкилотлари томонидан бери- ладиган жредихларга кафолат бериш билан шугулланади.

Бугунги купца Маъмурият куйидаги дастурларни ишлаб чиккан.1. Кредипгларни кафолатлаш буйича умумий дастур. Ушбу дастур ки­

чик корхоналарга тижорат кредитлашнинг умумий шартларини кондира олмаслик полати пайтларида ёрдам берадиган асосий дастур хисобланади. Кафолатлаш дастури доирасида хар кандай тижорат корхоналарини кредит­лаш мумкин. Кредит капитал йигиш, техник базани ташкил этиш, кучмас мулкни сотиб олиш, карзларни кайта молиялаштириш (бир кагор шарт- ларга риоя килган холда) максадлари учун берилади. Кредитни кайтариш муддати 10 йилдан 2S йилгача килиб белгилаб куйилган. Мазкур дастур доирасида кредитлар факат дастур иштирокчилари, яъни Маъмурият билан хамкорликда булган кредит ташкилотлари томонидан берилади. Кредитлар кафолат шартлари бажарилгандагина берилади. Яъни дастурда Маъмурият талаблари билан мувофик кредитлаш шартларини келтирган кредиторлар катнашадилар. Агар катнашчилар кредит ажратсалар, унда Маъмурият бир кисмига кафолат беради. Маъмурият кредитнинг бутун кисмини кафолат- ламайди, у факат кзрздор томонидан кайтарилмаган |федит суммаси дои- расидаги рискни уз зиммасига о лад и. Корхона бевосита кредиторга кредит олиш учун мурожаат килади. Агар риск катта булса, кредитор кафолат олиш учун Маъмуриятга мурожаат килади. Маъмурият кафолати шундан иборат- ки, ai-ap карз олувчи кредитни кдйтара олмаса, карз суммаси федерал бюд­жетдан копланади, лекин карз олувчини жавобгарликдан озод килмайди.oooooooooaoeoooooftoooeeoooocooooooooocooeoooooooeosooaoooooooooooooeoooooooooooi 101

2. Ривожланиш максадлари учун инвестиция кредитлари дастури. Ушбу дастур доирасида ишлаб чикаришни модернизациялаш ва кенгайти- риш максадида технологик к^чмас мулкни сотиб олмокчи булгтн кичик корхоналарни узок муддатли молиялаштириш амалга оширилади. Кредит­лар фиксирланган ставкаларда берилади. Дастур асосий капитални модер­низациялаш учун инвестицияларга мухтож булган кичик корхоналарга мулжалланган б^либ, инвестиция фондлари (2007 йил маълумотларига кура уларнинг сони 270 тадан ортик) оркали хизмат к^рсатилади. Маъ- мурият янги иш Уринларини яратиш шарти билан карз маблагларининг1 млн. долларга якинини кафолатлайди. Инвестиция кредитлари 10 йил- дан 20 йилгача берилади ва кафолат учун умумий кредит суммасининг 3 фоизи доирасида как олинади. Дастур шартларига кура кичик корхоналар тоифасига мажбуриятларни чикариб ташлаганда 7 млн. АКД1 долларилик моддий активларга эга хамда зарарлар ва фойда солиги суммасини хисобга олмаганда 2,5 млн. АКД1 долларилик соф фойдага эга булган корхоналар киради. Дастурда кучмас мулкни ижарага бериш билан шугулланувчи кор­хоналар иштирок этиши такикланади. 2008 йил маълумотларига кура, 20 кишидан 500 кишигача ишчиларга эга булган кичик корхоналар сони 26 млн.га етди ва бу банд булган ахолининг 80 фоизини ташкил этади.

3. Микрокарзлар дастури. Ушбу дастур доирасида 35 минг АКДИ дол­ларилик киска муддатли кредитлар хом ашё ва асбоб-ускуналарни сотиб олишга хамда капитал йигимига берилади. Кредит карзларни кайта мо- лиялаштиришга ва кучмас мулк объектларини сотиб олишга берилмайдн. Дастурга кура Маъмурият нотижорат кредит воситачиларига молиявий ре- сурсларни беради. Улар рз навбагида кичик корхоналарни б йил муддатга кредитлайди. Кредит суммаси 10,5 минг АКД1 долларидан ошади.

4. Лойихаларни бахолаш дастури. Дастур кредит муносабатларида лойихдлар кредиторлар калига етиб боргунча рискларни 250 минг АЩИ доллари суммаси доирасида олдиндан бахолаш имконини беради.

Англияда кичик бизнесни молиялаштиришниниг асосий манбалари хусусий шахслар жамгармалари ва банк кредитлари хисобланади. Кичик бизнесни молиявий ресурслар билан таъминлашда фонд биржаларида кайд этилмаган компаниялар кимматли когоздар бозори сезиларли роль уйнай ди. Кичик бизнесни молиялаштирувчи махсус фирмалар кенг таркалган. Инглиз кичик корхоналарининг 20 фоизидан купроги Англия банки ва клиринг банклари томонидан назорат килинадиган саноат ва савдо корхо­наларини молиялаштириш корпорациясидан кредит оладилар. Англияда давлат сиёсати тижорат банкларининг кичик ва хусусий бизнес корхона­ларини кредитлашдан манфаатдорлигини оширишга каратилган булиб, бу борада хукумат дастури ишлаб чикилган. Ушбу дастурга мувофик, давлат кайтмагач кредитларнинг 70 фоизини, иктисодий вазият огир худудларда

85 фоизини кафолатлайди. Бундай кафолатда фоиз ставкаси 2,5 фоизни, ИК.ШСОДНЙ вазия! oi ир \>дудларда 2 фоизни гашкил эгади. Ушбу дастур буйича давлат кафолатлари жами кредитларнинг 70-80 фоизини камраб олади. Х,ар йили кафолатларни коплаш учун 50 млн. фунт стерлинг ажра- тилади.

Англияда кичик корхоналарга молиявий ёрдам бериш максадида бир канча дастурлар ишлаб чщилган. Улардан бири «Г'рантлар тузилма- си» булиб, дастурни Махдллий корхоналарга ёрдам Агентлиги олиб бо- ради. Унинг таркибига 200 дан ортик бюролар киради. «Корхоналарни ташкил этиш тузилмаси» дастури ишсизларга молиявий ёрдам курсатиш максадида ишлаб чикилган. «Кредитларни кафолатлаш» дастури уч йил га м^лжалланган булиб, сугурта мукофотларини т^лашга каратилган. Анг­лияда кичик бизнес корхоналари тоифасига 50 кишигача ишчиларга эга корхоналар киради. Бундай корхоналарнинг жамланма даромади 300 минг фунт стерлингдан ошмаслиги керак. Бу корхоналар кредитларнинг 80 фои­зини давлат кафолати остида оладилар. Англияда тижорат банклари кичик бизнесни молиялаштириш учун алохида дастурлар ишлаб чикканлар. Ма- салан, Barklays Bank кичик бизнесни ривожлантириш учун иккита дастур­ни ишлаб чиккан. Биринчи дастурга кура кредит 5 минг фунт стерлингдан 100 минг фунт стерлингтача, 5 йил муддатга 15-17 фоизлик ставка билан берилади. Иккинчи дастур буйича кредитлар 5 минг фунт стерлингдан 500 минг фунт стерлинггача 2 йилдан 20 йилгача Англия Банкининг амалдаги кайта молиялаштириш ставкаси буйича ажратилади.

Германияда кичик ва хусусий бизнесни кУллаб-кувватлашнинг асосий йуналишларига кичик ва хусусий корхоналарни кенгайтириш ва таьмир- лаш, янги корхоналарни сотиб олиш ва ташкил этиш, ушбу максадлар учун йиллик компаниялар капиталларни жалб этишга карзлар бериш, ишчи уринларни барпо этиш ва саклаб колишга узок муддатли инвестициялар, энергияни тежашга каратилган тадбирларни амалга оширишни инвести- цион куллаб-кувватлаш, илмий тадкикот ва тажриба-конструкгорлик иш­ларини субсидиялаш ва бошкалар киради. Шунингдек, бизнесни кУллаб- кувватлаш давлат дастури ишлаб чикилган ва амалга оширилмокда. Унга мувофик тадбиркорга биринчи икки йиллик фоалияти учун фоизсиз, ке- йинги йилларда эса имтиёзли кредитлар берилади. Имтиёзли кредитлар бизнес-режага мувофик давлат ташкилотлари томонидан такдим этилади ва кредитнинг максадли ишлатилиши каттик назорат ости га олинади. Герма­нияда кичик бизнесни ривожлантириш дастурлари, бошка давлатлар синга- ри ишлаб чикаришнинг илм-фан тармоклари кУллаб-кувватланади. Кичик бизнесни имтиёзли кредитлаш давлат томонидан куйидаги йуналишларда молиялаштирилади:

• инновация фаолиятига йуналтирилган кичик корхоналарни кредит-

лаш;• экологик мукитни яхшилашга каратилган лойихдларни кредитлаш;• Германиянинг иктисодий колок худудларини ривожлан-тришдг

катнашаётган кичик корхоналарни кредитлаш;• Курилиш ва уй-жой муаммолари билан шугулланувчи кичик корхо­

наларни кредитлаш;• ишлаб чикаришни янгилашга мухтож булган тармокларда фаолият

юритувчи кичик корхоналарни молиялаштириш.Кичик бизнесни ривожланпфишда асосий дасгурлар куйидагилар:• «Кичик бизнес корхоналари буйича илмий-техник сиёсатни ривож-

лантириш концепцияси» дастури;• «Уз ишини очиш учун жамгармаларни рагбатлантириш» дастури.Биринчи дастур кичик бизнесни молиялаиггиришни рагбатлантирса,

иккинчи дастур «start up» лойиздларини, яъни уз ишини очиш учун хиз- мат килади. Федерал дастурларни амалга ошириш доирасида кичик бизнес вакилларига имтиёзли равишда, яъни паст фоиз ставкаларда (S-8 фоиз) ва узок муддатларга (5-15 йил) кредит ажратилади. Германияда кичик бизнес корхоналари тоифасига ишчилар сони 10 кишидан ошмайдиган ва йиллик айланмаси 1 млн. маркадан ошмайдиган кичик корхоналар киради. Хрзирда уларнинг сони 4 млн. дан ош щ булиб, ЯИМнинг 57 фоизини, жами экспор- тнинг 30 фоизини ва банд булган ах,олининг 70 фоизини ташкил этади. Кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватлаш «Кредитанштальт фюр Ви- дерауфбау» (КфВ) банки сиигари ихтисослашган банкларга берилган. Ки­чик корхоналарни ташкил этишда инвестицияларнинг 40 фоизи кафолат- сиз берилади, хусусан биринчи икки йилда имтиёзли кредитлар берилади. Кредит суммаси 1 млн. маркагача, 20 йил муддатга 10 йил имтиёзли давр билан берилади. Хукумат дастурлари хдесобидан янги ташкил этилади- ган кичик корхоналар капиталида хусусий инвестиция компанияларинняг катнашишларини молиялаштириш мумкин. Киритиладиган улуш суммаси1,5 млн. маркагача булиб, муддати 10 йил килиб белгиланган. Риск буйича жавобгарликни инвестиция компаниялари олиб боради. Кредитлар ёки ка­питала киритилган карз улушлари кайтмаслик рискининг 80 фоизини уз зиммасига олувчи ихтисослашган кафолат банклари мавжуд. Банкнинг 60 фоиз рискини эса банк жойлашган федерал ерлар коплайди. Барча феде­рал ерларда КфВ 10 йилга 5,6 фоиз билан кредитлар ажратади. Инновация фаолиятини молиялаштириш учун кичик корхоналар 10 йилга 10 млн. мар­кагача йиллик 5 фоиз ставка билан кредит олишлари мумкин. Шу билан бирга, давлат халкаро кургазмаларда иштирок этувчи кичик корхоналарни субсидиялайди.

Жанубий-Шаркий Осиё мамлакатлари орасида кичик ва хусусий бизнесга энг катта ёрдам, биринчи навбатда, уларни молиявий жих,атдан

куллаб-кувватлаш Японияда амалга оширилади. Бу ерда хдр йили ана шу максадга 180 млрд. иена бюджет маблаглари ажратилади. Бир катор идо- ралар ва вазирликлар сметаларида махсус моддаларда кичик корхоналар учун маблаглар ажратилади. Кичик корхоналар давлат инвестицияла- ри ва карзлари дастурлари доирасида х,ам молиялаштирилади. Бирок, бу маблаглар кичик фирмаларга бевосита эмас, балки тижорат асосида тижо­рат кредит муассасалари оркали йуналтирилади. Бундай муассасалар жум- ласига, хусусан, Япония хукумати иштирокида барпо этилган Кичик бизнес корпорациясини киритиш мумкин. Унинг асосий фаолият йуналишларидан бири кичик корхоналарга имтиёзли давлат кредитларини такдим этишдир. Мазкур корпорация кар йили кичик фирмаларга 20 млрд. иена микдорида ёрдам курсатади. Кичик бизнесни кредитлаш ва давлат карзларини бериш механизмини таъминлаш максадида Японияда Кичик бизнесни сугурталаш корпорацияси ва кредитларни кафолатлаш ассоциациялари ташкил этил­ган. Кичик бизнес корхоналарини рагбатлантириш марказий хукуматдан то кичик корхоналарнинг мустакил бирлашмаларигача амалга оширила­ди. Марказий ва махдллий хуку мат органлари юкори технологик ишлаб чикаришни ташкил этувчи кичик корхоналарни субсидиялайди. Бундай корхоналарга давлат кредитлашни таъминлаш максадида кафил булади ва бошка кредит кафолатларини беради. Субсидиялар, карзлар, кредитлар ки­чик бизнесга куйидаги максадлар учун имтиёзли шартларда берилади:

• илм-фан корхоналарининг моддий-техник базасини яратиш;• университет ва институтлар билан хдмкорликда инновация лойих,а-

ларини ишлаб чикиш;• енгил ва озик-овкат саноатини ривожлантириш;• янги технология ва янги товар турларини яратиш;• мамлакатнинг ишлаб чикаришда колок худудларида янги кичик биз­

нес корхоналарини ташкил этиш ва ривожлантириш.Япония ЯИМнинг 60 фоиздан ортиги кичик бизнес улушига тугри

келади. Япония иктисодиётида кичик бизнес сохдси 30 млн. кишини (шу жумладан 1,4 млн. киши якка тадбиркорликда) иш билан таъминлай- ди. Бу эса мамлакатда банд булган аколининг 70 фоизини ташкил эта- ди. Ушбу сохдца 4,7 млн. корхона фаолият юритиб, ундан 32 фоизи иш­лаб чикаришга, 42,6 фоизи улгуржи-чакана савдога ва 25,4 фоизи хизмат курсатиш сохасига тугри келади. Япония кукумати сезиларли даражада- ги бюджет маблагларини кичик бизнесни куллаб-кувватлаш максадида ажратмокда. 2006 йилда бундай маблаглар 61,6 млрд. иенани ташкил этди. Бундан ташкари, кичик бизнесни куллаб-кувватлаш максадида кар йили имтиёзли шартларда давлат банклари томонидан 26,8 трлн. иена (225 млрд. доллар) ва хусусий банклар томнидан эса 233,3 трлн. иена (1,9 трлн. дол­лар) кредитлар ажратилади. 1986 йилдан Япония постиндустриал ривож-

ланиш йули билан бозор иктисодиётига утиш жараёни билан кетмовда. Кичик бизнес сохасида илм-фаннинг янги клукларини молиялаштириш ривожлантирилди ва етакчи катта корхоналар негизида кичик бизнес ин­фраструктурам ташкил этилди. Лекин 1998 йилда Осиё мамлакатларидаги молиявий инкироз кичик бизнес сохдси ривожланишини тухтатиб куйди. Инкироздан чикиш максадида Япония хукумати 1991 йилнинг декабрида «Кичик бизнес тугрисида»ги Конун (1963 йил №154)га узгартириш кирит- ди. Чунки инновация фаолиятини ривожлантириш максадида кичик бизнес билан йирик бизнес уртасидаги алокани йулга куйиш зарурати тугилди. Янги тахрирдаги конунда узаро молиявий кУллаб-кувк&тлаш фондларини ташкил этиш, молиявий ресурсларга йулни очиш, кичик корхоналар устав капиталини ошириш ва соликка тортишни оптималлаштириш масалалари курсатилган. Бунда кичик бизнес тармопшинг миллий иктисодиётнинг ди­намик ривожланиши манбаси сифатидаги роли ошди. Келажакда Япония- да кичик бизнесни ривожлантириш инновацион ва венчур корхоналарни куллаб-кувватлаш билан боглик;. Ишлаб чикдришдаги кичик бизнес корхо- наларининг устав капитали уч марта оширилди (2,54 млн. доллар). Натн- жада уларнинг ички ва ташкк бозорлардаги ракобаггбардошлиги Улгуржи савдо корхоналари учун устав капитал 3,3 марта, чакана савдо корхоналари учун 5 марта, хизмат курсатиш сохасидагиларда эса 5 марта оширилиб, 424 минг долларга етди. Кичик бизнесни ривожлантиришяик/ давлат инфраструктурасига 8 та венчур, 57 та худудий ва 267 та махаллий кичик бизнесни куллаб-кувватлаш марказлари киради. Мамлакатда иш­лаб чикаришда сотилган махсулотларнинг 55 фоизи ва ишлаб чикариш хажмининг 69 фоизи кичик бизнес корхоналарига тугри келади. Уларьинг сони жами корхоналарнинг 99 фоизини ташкил этиб, 6,5 млн.дан ошзди хамда бу сохдда банд булган ахолининг 80 фоизи, яъни 40 млн. киши иш лайди. Кичик бизнес ишлари билан Ташки савдо ва ишлаб чикариш вазир- лиги таркибига кирувчи Кичик корхоналар бошкармаси шугулланади. Даь- лат кушимча оммавий кредитлаш тизими оркали кичик бизнесга берилади ган кредитларни кафолатлайди ва сугурталайди. Тизим капитал окиминк молиявий инструментлардан кичик бизнес корхоналарига окиб утишинн таъминлайди. Давлат ушбу механизмни кредитларни кафояятяаш ассоциа- циялари (2007 йилда уларнинг сони 57 тани ташкил этди) ва кичик бизнес­ни сугурталаш корпорациялари оркали амалга оширади. Японияда кичик бизнесни асосан ихтисослашган ташкилотлар молиялашпфади. Жумла- дан, Ишлаб чикариш ва савдо марказий кооператив банки ссуда капитали- нинг 90 фоизи хусусий сектор оркали таъминланади. Кичик бизнесни мо­лиялаштириш буйича Дазлат корпорацияси кушимча маблагга мухтожлик сезадиган, хусусий молиявий институтлар олдида кредитга лаёкатлилиги етишмайдиган, асосан рискли тармокларда фаолият курсатувчи кичик биз­

нес корхоналарига асосий ва айланма капитални кенгайтириш максадида узок муддатли имтиёзли кредитларни бериш билан шугулланади. Молия­лаштириш буйича Халк корпорацияси давлат куйилмалари ёрдами билан микрофирмаларга кредит бериш билан шугулланади. Бундай кредитлар ки­чик суммада, узок муддатга ва гаров талабларисиз ажратилади. Шунинг­дек, кичик бизнесга берилган кредитларни кафолатлаш хдмда сугурталаш махсус тизими хам фаолият юритади. Бу тизимда ассоциациялар фаолият курсатиб, кичик бизнесни молиялаштириш ва кредитларни сугурталаш дав­лат корморациялари томонидан уларнинг йукотишлари таъминланади.5*

Кичик ва хусусий бизнесни давлат томонидан куллаб-кувватлаш тизи- мида уларнинг давлат буюртмаларини бажаришда катнашиши мух,им урин эгаллайди. Ривожланган мамлакатларда давлат буюртмаларини бажариш бир катор афзалликларга эга. Бу кам молиявий кУллаб-кувватлаш, кам суб- сидиялар, хдм такчил хом-ашё билан таъминлаш, кам бошка имтиёзларни ташкил этади. Бундан ташкари, давлат буюртмаларини бажариш давомида тадбиркор ракобатчилар тугрисида ташвиш чекмайди, асбоб-ускуналардан тула, ишчи кучидан унумли фойдаланиш имконияти юзага келади. Ишлаб чикарилган мах,сулотлар учун баркарор ва юкори как олинади. Шу сабабли кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари давлат буюртмаларини бажаришда катнашиши уларни давлат томонидан кУллаб-кувватлашнинг узига хос шаклларидан бири х,исобланади.

Таъкидлаш жоизки, хорижий амалиётда Урганиш ва кУллаш мумкин булган тажрибалар мавжуд. Жумладан, Узбекистонда бирорта бир бюд­жетдан ташкари жамгармага кичик бизнес вакилларига берилган кредит­ларни кайтмаслигини кафолатлаш ваколати берилмаган. Бундай вамолатни на Савдо-саноат палатасида, на бир нодавлат ташкилотида куриш мумкин. Шундай экан, Савдо-саноат палатаси таркибидаги ёки алохдца бошкармага кредитларни кафолатлаш, хукумат номидан иш куриш ва молиялаштириш камда унга кУшимча равишда кичик бизнесга юридик ва молиявий хиз- матларни курсатиш, арзон молиявий манбаларни таклиф килиш, маркетинг хизматларини курсатиш, чунки х,озирда тижорат банклари ходимлари кайси бозор купрок даромад келтиришини англашлари кийин, бундан ташкари мех,нат ресурслари муаммосини кал этиш ваколатлари юклатилиши мам- лакат микёсида кичик бизнес салохиятини оширишга хизмат кил ад и. Шу каторда, монополияларга карши конунчиликнинг амалий ахдмиятини ошириш, монополистик тузилмаларни камайтириш камда шу сохдга оид конунчиликни ижро этиш буйича амалий чора-тадбирларни ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб масаласи кисобланади.

58 Инвестиции: учеб./С. В. Валдайцев, П.П. Воробьев [и др.]; под ред. В.В. Ковалева, В.В. Иванова, В.А. Лялина. - М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2005. - 440 с. 294-295 сс.

III БОБ. КИЧИК КОРХОНАЛАР ВА ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ КРЕДИТЛАШНИНГ АМАЛИЙ

ТА^ЛИЛИ.

3.1. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларини кредитлаш тартиби.

Кдйси давлахни олмайлик, хох, у иктисодий тараккий этган б?лсин, хох, Утиш даврида булсин, унда иктисодий ривожланишиинг асоси булган ху­сусий тармокни молиявий куллаб-кувватлаш давлат ахдмиятидаги долзарб масала булиб келган. Кичик бизнес субъектларини кредитлаш борасидаги изчил ислохотлар жараёнлари т$фт боскичга (1-жадвал) ажратилади.

Кичик бизнесни кредитлашга оид биринчи боскич 1988-1991 йиллар- ни уз ичига олади. Ушбу боскич 1988 йилда алох,ида тармок банки - Собик Иттифокка карашли Узбекистон аграр-саноат банки кичик бизнес сохдсига хизмат курсатувчи ихтисослашган банк сифатида ташкил этилиши билан бошланди. Уша йиллари мазкур банк томонидан тадбиркорликни кредит­лаш лимитлар асосида факат марказ рухсати билангина амалга оширилар- ди. Чунки, режали иктисодиёт шароитада кредит ресурслари юкоридан берилган кУрсатмалар асосида кичик бизнес субьектларига режадаги махсулотларни ишлаб чикариш ва ажратилган товар-моддий захираларнн сотиб олиш учун бериларди.

1990 йил 31 октябрдаги 152-XII сонли «Узбекистон Республикасида мулкчилик тугрисида»ги К,онунга кура тадбиркорлик фаолияти даромад­лари банкларга кУйилган маблаглари хисобига купайиб бориши хавдщй белгилаб куйилган булсада, тадбиркорларнинг кредит ресурсларига булган эхтиёжларининг инобатга олинмаганлигини, режали иктисодиётнинг бир куриниши, яъни давлат банклари томонидан берилаётган кредитлар купрок самара келтираётган сохаларга эмас, балки режали равишда тармоклар буйича булиб берилганлиги билан изохдаш мумкин. 1991 йил 9 январга ке- либ, матбуотда «Узбекистонда тадбиркорлик тугрисида»ги конун лойихдси эълои килинди. Унда тадбиркорларнинг банклар билан булган муносабат- лари масаласи курилмай, факат улар пул маблагларини ихтиёрий асослар- да жалб этишлари мумкинлиги билан чекланиб колинди.

108 хмосооооосомиооо

*3

Xа.я4 тXXоОюaаРXЭо-Stf5as tj4>XmSюSfiSS’s

Оssc£3>»

1

8-R

Sa

X

xx

1i2аx

i

ixооXf!о*XуsU

Тадбиркорларнинг банклар билан булган муносабатлари 1991 йил 15 февралдаги «Узбекистонда корхоналар тугрисида»ги Конунга киритиб куйилди. Унга кура шу вактдан бошлаб, корхоналар тижорат шартномаси асосида банк кредитидан, бошка корхоналарнинг кредитларидан фойда- лана бошлади. Корхоналарнинг бундай имюониятлардан бошка жойларда фойдаланишлари чекланган эди. Бу имкониятга эга булиш учун факат кор­хона охирги хизматидан фойдаланган банкнинг розилиги керак булган.

1991 йил 15 февралда «Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Крнун куч га кириши мамлакатимизда нафакат икки погонали банк тизимининг ривожланишига, балки тадбиркорларнинг кредит ресурсларига булган бе- восита муносабатларининг тубдан узгаришига туртки берди. Мазкур конун кучга кириши биланок, мамлакатимизда тадбиркорликни кредитлаш жа- раёнида гаров муносабатлари тартиби йулга куйилди. Энди банклар кре­дитни уз вактида кайтаришни таъминлаш борасида мижозларнинг гаровла- рини, кафолаггномаларини, ишончномаларини ва бошка шаклдаги мажбу- риятларни кабул киладилар хамда мижоз гаровга олинган кимматликларни сугурта килади.

Кичик бизнесни молиявий кУллаб-кувватлашдаги биринчи боскич Узбекистон Республикаси Президентининг 1991 йил 29 ноябрдаги «Ре- спубликада дехкон ва фермер хужаликларини янада мустахкамлаш ва тад­биркорлик фаолиятини давлат томонидан куллаб-кувватлаш тугрисида»ги 295-сонли Фармони билан якунланди. Бошкача килиб айтганда, ушбу фармон тадбиркорликни кредитлашнинг иккинчи боскичи бошланишига замин яратди. 1992 йилда дехдон ва фермер хужаликларини ривожланти­риш учун Ер фондини хамда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш ва ривожлантиришда молиявий ёрдам курсатиш максадида Тадбиркорликни куллаб-кувватлаш фондини ташкил килиш фармоннинг асосий мазмунини беради. Мазкур икки фонднинг вужудга келиши кичик бизнесни кредит­лашнинг 1992-1999 йилларни уз ичига олувчи иккинчи боскичи бошлани- ши билан боглик. Ер фонди Шахсий ёрдамчи хужаликлар ассоциацияси ва Дехкон хужаликлари уюшмаси хузурида ташкил этилди. 1992 йилнинг узида пахта ва бошка дехкон хужаликлари майдонларининг кискариши хисобига ажратилган сугориладиган ерлар хамда фукароларга дехкон ва фермер хужаликларини хдмда шахсий ёрдамчи хужаликларни ташкил этиш учун берилган ерларнинг шу максадда фойдаланилмаган майдонлари мазкур фондга угказилди. Дехкон ва фермер хужаликларини ташкил этиш учун ер майдонлари 10 йилдан кам булмаган муддатга бериладиган булди. Фонд хисобидан кушимча ерлар эса ерлардан ва олинган кредитлардан са- марали фойдаланувчи дехдон ва фермер хужаликларига берилди.

Тадбиркорликни куллаб-кувватлаш фонди х,ам 1992 йилда Вазирлар Махкамаси захирасидан 2 млн. рубл ажратилиши билан шакллакгирилди.

Фонднинг фаолияти Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг1992 йил 26 февралдаги 85-сонли «Республикада тадбиркорлик фаолия­тини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карори билан тартибга солинади. Мазкур карорнинг «Узбекистон Республикасининг Тад­биркорликни куллаб-кувватлаш фонди тугрисида»ги Низомига мувофик фонднинг асосий максади ижтимоий ахамиятга эга дастурларни имтиёзли шартларда кредитлаш, Тадбиркорлар уюшмасининг моддий-техника база- сини мустахкамлаш ва турли кредитлаш шаклларини амалга оширилишини таъминлашдан иборат. Фондга кимматли когозларни чикариш, улар билан молия бозорларида операцияларни утказиш ва бошка актив операциялар- ни утказиш каби хукуклар берилган булсада, фонд бундай имкониятлардан самарали фойдалана олмади. Чунки биринчидан, фонд молиялаштириш манбаларини тулдириш учун бундай операцияларни амалга оширишга мос келувчи молиявий бозор тулик шаклланиб улгурмаган, иккинчидан, фонднинг молиявий ва хужалик фаолияти устидан унинг мутлок таъсисчи- си - Тадбиркорлар уюшмаси ва бошка давлат органлари назоратни амалга оширишлари боис, уни тулик мустакил дея олмаймиз.

Шундан сунг, 1993 йилда хусусий тадбиркорликни кредитлашнинг йирик тизими ишга тушди. Ушбу тизим «Узтадбиркорбанк», Хусусий тад­биркорлик ва кичик бизнесни кредитлаш фонди (Бизнес-фонд) ва «Мадад» сугурта Агентлигини уз ичига олди.

«Узтадбиркорбанк» уз фаолиятини 1993 йил 28 апрелдан «Дехкон- саноатбанк», «Бизнес-фонд», Республика шахеий ёрдамчи хужалик эгалари уюшмаси, «Кариак» фермер хужалиги ва «Нихол» кичик корхонаси муас- сислигида 4,3 млн. сумлик устав сармоя билан бошлади. Мазкур банкка ки­чик бизнесни молиялаштириш макоми берилгач, банк Узбекистон Респуб­ликаси Вазирлар Махкамасининг 1993 йил 24 апрелдаги 187-сонли карори билан чорвадорлар ва галлакорларга, омухта ем ишлаб чикарувчиларга 15 фоизлик, сабзавотчиларга 20 фоизлик, дехкончилик махсулотларини кайта ишловчи кичик корхоналарга 25 фоизлик имтиёзли кредитлар бера бош­лади. Охир-окибат бундай имтиёзли кредитлар кредитларнинг кайтмаслик муаммосига олиб келди. Бунга икки сабабни курсатиш мумкин. Бирин­чидан, гаровга куйилган товар-моддий кимматликларнинг сотилиш им- конияти камлигидир. Иккинчидан, купинча фермерлар гушт ва сутни «Уздехконсаноатбанк»ка хизмат курсатувчи гуигг ва сут корхоналарига топширганлар. «Тадбиркорбанк» мижозлари уз махсулотлари учун пулни олиш максадида беш-олти ой кутишларига тугри келган.

Бу орада тизимнинг кейинги иштирокчиси Бизнес-фонд Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1993 йил 30 июлдаги 380-сонли «Узбекистон Республикасида кичик тадбиркорликни ривожлантириш га кумаклашувчи жамгарма фаолиятини ташкил этиш тугрисида»ги Карори

кабул килиниши билан уз фаолият йуналишларини белгилаб олди.Жамгармага Узбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 26

июлдаги 1208-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичмк бизнесни куллаб- кувватлаш фонди (Бизнес-фонд)ни ташкил этиш хакида»гм Фармсиига асосан Бизнес-фонд номи берилди.

Бизнес-фонд томонидан бериладиган кредитларнинг асосий шартлари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 26 июлдаги 291-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни куллаб-кувватлаш фонди (Бизнес-фонд) нинг ташкил этилиши ва фаолияти хдкида»ги Карорида белгилаб куйилди. Унга мувофик имтиёзли кредитлашни амалга ошириш учун Бизнес-фонд томонидан давлат манбаларидан жалб этилган маблаглар куйидаги иктисодиёт тармокдарига хусусий тадбиркорлик ва ки­чик бизнес корхоналарининг инвестиция лойихаларини молиялаштиришга йуналтирилган:

• кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш;• фермер хужалигини ривожлантириш;• туризмни ривожлантириш;• курилиш сохасини ривожлантириш;• махаллий саноатни ривожлантириш;• хизматлар доирасини кенгайтириш.Кредитларни кайтариш 10 йил муддатда амалга оширилган хамда

лойиханинг копланиш муддати хисобга олинган холда 2 йилдан 5 йилга- ча имтиёзли давр берилган. Фоиз ставкалари эса Бизнес-фонд ва Молия вазирлигининг келишуви асосида урнатган. Фоиз ставкалари одатда 15 фоиздан 35 фоизгача булган. 1999 йилга бориб ушбу фоизлар 10-26 фоиз­ни ташкил этди. *

Кредит шартномаси билан бирга тадбиркор «Мадад» сугурта Агентлиги билан сугурта шартномаси тузган холда сугурта туловини утказиши керак булган. Лекин купинча унинг сугурта туловини тулашга маблаги булмасди. Бундай холатда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 26 июлдаги «Мадад» сугурта Агентлигини таш-

* кил этиш ва унинг фаолияти масалалари тугрисида»ги 292-сонли Карорига кура, туловлар Бизнес-фонддан кредит олингандан сунг амалга оширнл-

‘ ган. Мазкур агентлик Узбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 26 июлдаги 1207-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни сугурта нули билан химоя килувчи агентликни ташкил этиш тугрисида»ги Фар­мони билан фаолиятини бошлаб, хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесга кредитлар, шу жумладан имтиёзли кредитлар олиш учун такдим этилади- ган инвестиция лойихаларини бахолаш ва экспертиза килиш хамда тадбир­корликни рисклардан имтиёзли шартлар асосида сугурта нули билан химоя этиш унинг асосий вазифаси хисобланади. Яъни кредит шартномаси мудда-

ти тугаши билан кредит кайтмаган холатда, агентлик сугурта ходисаси со- дир булганлиги тугрисида далолатнома тузган ва 10 кунлик муддатда тулов топширшугомаси билан Бизнес-фонднинг хисоб-китоб хисобракамига те­гишли суммани утказган.

Юкоридаги фармонга кура, кар бир лойихд учун ягоналаштирилган йиллик 3-5 фоиз даражасида сугурта пули тарифи белгиланган. Сугурта полней факат биринчи йил учун сугурта пули туланганидан сунг тулик кредит келишуви даври учун берилган. Кейинги йилларнинг сугурта туловлари асосий кредитнинг кейинги йил бошига хакикий колдигини хисобга олган холда ёзилган. Сугурта пулини кейинги йиллар учун тулаш зарурияти лойиханинг бажарилишига салбий таъсир курсатмаган. Зарур маблаг Бизнес-фондда аввалдан депозитга уткааиб куйилган ва карз олув- чига заруратга караб кредитнинг кушимча кисми сифатида берилган. Яъни шу киемга тегишли фоизлар факат карздор кейинги йилларнинг сугурта пулини тулаганидан сунг хисобланган.

Бизнес-фонднинг 1995 йилги фаолиятини тахлил этар эканмиз, фонд уз имкониятларидан тулик фойдаланди деб булмайди, чунки фонднинг Республика хамда жойлардаги булимлари уртасида узвий муносабат хдли тулик йулга куйилмаганлиги боис, карз олувчи кредит олиш учун куп вакт кутишига тугри келган. Бундай холатларнинг олдини олиш максадида Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 28 августда­ги 344-сонли «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш- ни куллаб-кувватлащ Давлат дастури тугрисидажги Карорида Бизнес-фонд ва «Мадад» сугурта Агентлигининг туман филиалларини хамда худудий булинмаларини шакллантириш хдкида белгилаб кУйилди. 1995 йил якун- ларига кура, фонд 'томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъ- ектларига 980,5 млн. сум микдорида кредит ажратилди.

Узбекистон Республикаси Марказий банкининг кичик бизнес субъ­ектларини кредитлашнинг умумий шартларини узида мужассамлаштир- ган 1995 йил 10 мартдаги 4-сонли «Узбекистон Республикаси худудида жойлашган хусусий тадбиркорлар билан тижорат банкларининг ишлаш коидалари» Иурикномасига биноан хусусий тадбиркорларга 1 йилгача бе- риладиган киска мудцатли кредитлар айланма маблагларни тулдириш учун берилган. Агар фаолиятни бошлаш учун дастлабки сармояси булмаса, ху­сусий тадбиркор Бизнес-фондга мурожаат килган.

Кискача айтганда, йурикномадаги хусусий тадбиркорларни кредитлаш тартиби юкоридаги курсатиб утилган кредитлаш тартибларига мос келган. Йурикномадаги асосий эътибор берилиши керак булган жихат шундаки, унда дехкон ва фермер хужаликларини кредитлашнинг узига хос хусусият- лари алохида урин олган. Яъни кишлок хужалиги юорхоналарига кредит­лар банклар хамда Бизнес-фонд томонидан имтиёзли шартларда берилган.оомоооооооооооооооосоооомооооооооооомоооооооомоооооооооооомооооооооомоомооооооооооомооооомооооооооммооооооооо

Унга мувофик дехкон ва фермер хужаликларига ер майдони ажратиб бе- рилганлигини тасдиклайдиган хужжатни жойлардаги х,окимликлар бер- ганлар хдмда шу хужжат асосида фаолият юритаётган кишлок хужалиги норхоналари вактинчалик молиявий кийинчиликка дучор булиб, кредит­ларни кайтара олмасалар, банк кредит муддатини факат бир марта 3 ойгача узайтирган. Агар мазкур хужаликларда ишлаб чикариш жараёни 12 ойдан ортик булса, кредитни кайтариш муддати фоиз ставкасини оширмасдан узайтирилган.

Йурикномадаги яна бир жих,ат шуки, хусусий тадбиркорларга кредит- лар товар-моддий захиралар, бажарилган ишлар ва куреатилган хизматлар хакини тулаш учун оддий ссуда хисобварагидан накд пулсиз тартибда бе­рилган. 1996 йил 20 апрелдаги Узбекистон Республикаси Марказий банки­нинг 33-сонли «Хужалик юритувчи субъектларга киска муддатли кредитлар берилишини ташкил этиш коидалари» Йурикномасининг янги коидалари буйича хусусий тадбиркорларни махсус ссуда хисобварагидан кредитлар ажратиш тухтатилди. 1996 йил 1 июлга кадар амалиётда товар-моддий за- хиралар ва ишлаб чикариш харажатлари жами буйича карзлар кредитлаш- нинг асосий объектлари булиб келган. Бундай кредитлар товар айланмаси буйича махсус ссуда хисобварагидан ёки айланма-колдик усулида ссуда хисобварагидан берилган. Корхоналарда анчадан буён товар-моддий за- хираларнинг режали захиралари булсада, кредит таъминотини текшириш сакланиб колинган эди. Яъни бунда таъминот кредит буйича карзлар билан таккосланарди. Унинг натижалари буйича ортикча захираларни гаровга олиб, кушимча кредит берилган ёки банк берган кредитнинг таъминлан- маган кисми мижознинг хисоб-китоб варагидан ундириб олинган. Хисоб- китоб варагида пул булмаган холларда эса ундирилиши керак булган бу маблаглар муддати утган карзлар хисобварагига киритиб куйилган. Лекин бундай усул х,озирги бозор иктисодиётига утиш шартларига мос келмагани боис, янги йурикномада кредитлар алохида ссуда х,исобварагидан берила диган б^лди. Алохида ссуда х,исобвараги буйича кредитлар кредит линия- сини очиб ёки очмасдан туриб товар-моддий захиралар, бажарилган ишлар ва куреатилган хизматлар учун карз олувчининг асосий фаолияти билан боглик, амал килиш муддати 30 кундан ошмайдиган аккредитивлар очиш учун берилади. Кичик бизнес субъектларига «кредит линиясини очмасдан» алохида ссуда хисобварагидан кредитлаш бир марталик кредит бериш би­лан амалга оширилади. Хар бир берилаётган кредит учун алохида ссуда хисобвараги очилади. Бу кредитлар кредит шартномасида кузда тутилган муддатларда, мужбуриятни коплаш муддатлари тугаганда кредит суммаси- ни карз олувчининг хисоб-китоб варагидан чикариб олиш ёки карз олув­чининг хисоб-китоб варагидан буш маблаг колдикларини унинг тулов топширикномаси билан ссуда хисобварагига утказиш оркали муддатидан олдин кайтарилади.

Кредит линиясини очиш йули билан кредитлашга келсак, бундай кре­дитлар алохида ссуда хисобварагидан, лекин олдиндан келишилган кре­дит суммаси дойрасида берилади. Х,исобваракка карз олувчининг асосий фаолиятига тааллукли товар-моддий захиралар, бажарилган ишлар ва курсатилган хизматлар учун у пул-кредит хужжатлари буйича оладиган хак утказилади. Бундай усул кулланилганда хар гал карзни расмийлашти- риш шартларини банк билан келишиш зарур булмайди. Шуниси мухимки, карз олувчи мижознинг баркарор молиявий ахволи бундай турдаги кре­дит берилишинин^ мажбурий шартларидан биридир.60 Шуни алохида таъ- кидлаш жоизки, мазкур йурикномага кура бериладиган кредитлар буйича фоиз ставкалари Узбекистон Республикаси Марказий банкининг амалдаги (1996 йилда Узбекистон Республикаси Марказий банкининг кайта молия­лаштириш ставкаси 60 фоизни ташкил этган) кайта молиялаштириш став- касининг 1,5 баробаригача оширилишига рухсат берилган. Бунда кредит­ларнинг кайтиши 30 кунгача кечикса яна 1,3 баробарга, 30 кундан ортик кечикса яна 1,5 баробарга оширилган. Шундай экан, 1996 йилдаги хусусий тадбиркорларга бериладиган кредитлар учун фоизларни тасаввур килиш кийин эмас. 1996 йилнинг март ойи холатига «Мевасабзавотбанк»61 киска муддатли кредитларни 126 фоизда ажратган булса, «Автойулбанк» 124 фоизда, «Андижонбанк» эса 107 фоизда киска муддатли кредитлар бериш- ган. Ьундай холатни тахлил килинаётган йиллардаги инфляция даражаси- нинг юкорилиги билан изохлаш мумкин. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелдаги «Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Конуни янги тахририга кура, кредитлар учун фоиз ставкаларини банклар мустакил белгилаш хукукига эга эканлиги белгилаб куйилди.

Бундай имтиёзларни куллаш 1997 йил 31 январдаги Узбекистон Рес­публикаси Президентининг «Кичик тадбиркорликни ривожлантиришни рагбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 1702-сонли Фармони билан давом эттирилди. Ушбу фармон билан Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Осиё тараккиёт банки, Япония кичик бизнесни куллаб- кувватлаш Дастури, Япония Эксимбанки, Халкаро Молия корпорацияси, Германия ривожланиш кредит Агентлиги ва Марказий Осиё - Америка тад-

ы> «К,оидалар»дан амалий ишга: киска муддатли кредитлашнинг янги шартлари». Узбекистон Республикаси Марказий банки мувофиклаштириш ва методология ишлари департамента директори С. X. Норкобилов билан «Банк ахборотномаси» р^номаси мух- бири Ольга Савельеванинг сухбати. «Банк ахборотномаси» рузномаси. №12. 1996 йил.61 Мазкур банк Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 18 август- даги 426-сонли «Мевасабзавотбанк» ихтисослашган акциядорлик тижорат банкини таш­кил этиш тугрисида»ги Кдрори билан фаолиятини бошлаб, 2000 йил 13 январ Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 12-сонли «Мевасабзавотбанк» ихтисослаш­ган акциядорлик тижорат банкини кайта ташкил этиш тугрисида»ги Кдрорига асосан «Узсавдогарбанюжа кушиб юборилиши билан уз фаолиятини тамомлаган.ОООООООООООСХ ооооооооооооооооооооооооосоооооооооооомоомооооооооооооооооооо

биркорликни куллаб-кувватлаш Фондларининг жами 351 млн. А1Щ1 дол­лари микдоридаги кредит лиьиялари жалб этилди. Ушбу маблаглар кичик бизнесни кредитлашнинг кушимча манбаси булиб хизмат килмокда. Бирок, олинган кредитларни камтаришга келганда, фоизларнинг нисбатан анча ба­ланд эканлигидан (2011 йилнинг апрель ойи холатига ТИФ Миллий банки кичик бизнес суб*>ектларига ЕТТБ кредит линиялари хисобидан (“ иллик 11,1 фоизлик ссуда ажратмокда) хамда хужжатларни куриб чикиш муддатининг чузилиб кетаётганлигидан тадбиркорлар уз фаолиятларини самарали юри- та олмаяптилар. Ана шу тусикларни олиб ташлаш максадида, к>коридаги фармон талабларини бажариш учун 1997 йил 7 февралда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Кичик тадбиркорликни ривож­лантириш учун хорижий кредитлар берилишни ташкил этиш масалалари тугрисида»ги 67-сонли Кдрори кучга кирди. Кррорнинг «Хусусий тадбир­корлик ва кичик бизнес лойихаларини танлаш, куриб чикиш, кредитлаш ва мониторинги тартиби» Низомига кура, тадбиркор аввал Бизнес-фонднинг туман булинмасига мурожаат киларди. Бу ерда экспертлар такдим этилган хужжатларни беш кун давомида урганиб чикардилар. Сунг вилоят Бизнес- фондида муайян лойиханинг иктисодий самарадорлиги 10 кун давомида тахдил килинган. Агар лойихадаги гоя самарали булса, вилоят бошкармаси2 млн. сумдан ошмайдиган кредит ажратиш масаласини мустакил хал эта олган. Шу каторда «Мадад» сугурта Агентлиги ушбу лойихани эксперти- задан утказган. Агентлик сугурта полисини олган ва молиялашни очган хамда тадбиркор билан кредит шартномасини тузган Бизнес-фонд га ило­ва килинувчи хат юборган. Бизнес-фонд кредит комиссиясининг ижобий кароридан сунг Агентлик тадбиркор билан сугурта шартномасини имзо- лаган. Цискдча айп-анда, ишлаб чикаришни ривожлантириш учун керак булган маблагларни олишга тадбиркорнинг куп вакти кетган. Кичик кор­хонанинг уз маблаглари кредит суммасининг 25 фоизига етсагина, агент- ликдан сугурта полисини олиш мумкин булган, шунда агентлик кредитлар­ни 90 фоизигача сугурталаган.

Юкорида тахлил этилган бюджетдан ташкари жамгармалар билан кичик бизнес субъектлари уртаеидаги муносабатлар Узбекистон Респуб­ликаси Президентининг 1998 йил 9 апрелдаги !987-сонли «'Хусусий тад­биркорлик, кичик бизнесни ривожлантиришни янада рагоатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармонига асосан узгарди. Унга биноан энди бюджетдан ташкари жамгармаларнинг кичик бизнес корхоналарига кредит бериш буйича барча операциялари тижорат банклари оркали, бюд­жетдан ташкари жамгармалар ва тижорат банклари уртасида тузиладиган Бош битимлар асосида кредит линиялари очиш оркали амалга ошчрила- ди. Мазкур тартиб Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 27 майдаги 232-сонли «Кичик тадбиркорликни ривожлантириш-

116 • -ооо,л>х>vfcyv... <*• - .ооооооеоооооо

ни рагбатлантириш механизмини такомиллаштириш т^грисида»ги Карори х,амда 1998 йил 25 августдагн 482-сонли «Бюджетдан ташкари жамгармалар томонидан Узбекистон Республикаси тижорат банкларида кредит линияси очиш оркали кичик бизнес субъектларини кредитлаш тартиби» коидалари билан мустах,камланди. Энди кредитлаш тартиби узгаргани туфайли, тад- биркор имтиёзли кредит олмокчи булса, жамгарма билан Бош келишув- ни имзолаган банкка мурожаат этиши керак. Махдллий банкда инвести­ция лойихдсини урганишга анча куп вакт кетади (бунга 1 ой ажратилган). Сунгра у бош банкка юборилади, факат шундан кейингина, агар лойихд са- марали б^лса, куриб чикиш учун жамгармага юборилади. Беш кун мобай- нида жамгарма кредитловчи банк билан кушимча шартнома тузади. Банк тадбиркор билан кредит шартномаси тузиб, маблагларни унинг тегишли х,исобварагига утказади.

Бундай тартибда кредитлар 1999 йил 20 июлдаги 775-сонли «Тижо­рат банклари томонидан якка тартибдаги тадбиркорлар, кичик бизнес субъектларини бюджетдан ташкари жамгармаларнинг кредит линиялари *исобидан кредитлаш тартиби»га кура, якка тартибдаги тадбиркорларга ва юридик макомини олмасдан фаолият юритувчи дехкон хужаликларига хамда фермер хужаликларига ва кичик бизнеснинг юридик шахе макомини олиб фаолият юритаётган бошка субъектларига ссуда берилаётган кундаги расмий белгиланган энг кам ойлик иш хакининг 350 баробари мивдорида берилган.

Айнан шундай узгаришлар кичик бизнес субъектларини кредит^ лашнинг 2000-2005 йилларни уз ичига олувчи учинчи боскичини бош­лаб берди. Ушбу боскич Узбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги 2564-сонли «Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислох килиш борасидаги чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармонининг кабул килиниши билан боглик. Сабаби, шу фармон билан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик с о х д с и д а ги юкори технологияли ва инновация лойихдларини, ишлаб чикариш микрофирмаларини, кичик корхоналарни, дехкон ва фермер хужаликларини молиялаштириш учун имтиёзли кредит­лар ва микрокредитлар бериш максадида62 «Имтиёзли кредитлаш махсус жамгармаси» тузилди. Ушбу жамгарма фаолияти Узбекистон Республика­си Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 19 майдаги «Тижорат банкларининг кичик тадбиркорликни ривожлантиришда катнашишини рагбатлантиришга

62 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 19 мартдаги 79-сонли карорига асосан Имтиёзли кредит бериш махсус жамгармаси маблаглари хисобидан мо- лияпаштириладиган кичик бизнес су&ьектлари таркибига узок ва бориш кийин булган ту- манларда, шунингдек мехнат ресурслари ортикча булган туманлар ва шахарларда жойлаш- ган ишлаб чикариш микрофирмапари, кичик корхоналар, дехкон ва фермер хужаликлари киритилди.

дойр кушимча чора-тадбирлар тугрисида»™ 195-сонли Карори билан тар- тибга солинади. 14мтиёзли кредит бериш махсус жамгармаси маблаглари хисобидан кредитлар кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этиш учун айланма маблагларни тулдиришга фермер хужаликларига, шунинг­дек, юридик шахе булган дехкон хужаликларига 2 йил муддатга, инвести­ция лойихаларини маблаг билан таъминлаш учун кичик тадбиркорликнинг барча субъектларига, шу жумладан, юридик шахе булган фермер ва дехкон хужаликларига тулов муддатини кечиктириш хукукисиз 5 йил муддатга хамда ким1лок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этишга мулжаллан- ган айланма маблагларни тулдириит учун дехкон ва фермер хужаликлари­га кайтариш муддатини узайтиришни хисобга олган холда 30 ой;ача берч л ад и.

Жамгарма маблаглари хисобидан кредитлар карз слувчиларга тамаки- чилик ва алкоголли махсулот ишлаб чикаришдан ташкари махсулот етиш- тириш билан боглик булган, амалдаги конунчилик билан такикланмаган тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш, ривожлантириш ва кенгайтириш, шу жумладан, ишлаб чикариш биноларини куриш, техника билан жихоз- лаш ва реконструция килиш, машиналар, асбоб-/скучалар, жихозлар, ин- вентарлар, уруглик, мол ва паррандалар сотиб o.nvim, лом ашё ва матери- аллар, шу жумладан, моллар учун ем, омихта озука, ветеринария препа- ратлари, усимликларни химоя килишнинг кимёвий воситалари, минерал угитлар, ёнилги-мсй.1зш материаллари ва экин майдонларига ишлов бериш буйича механизациялаштир.члгап хизматлар сотиб олиш га берилади.

Ушбу максадлар учун бериладиган кредитлар фоиз ставкаси Узбекис­тон Республикаси Марказий банкининг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасининг63 50 фоизидан ортик бучупган микдорда белгиланади.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 24 мартдаги «Банк тизимини ислох килишга дойр кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 104-сонли Карори ижросини таъминлаш максадида ки­чик бизнес субъектларини кредитлашга о ид бир кагор тартиблар ишлаб чикилдн. Дастлабкиси, 2000 йил 29 февралдаги 902-сонли «Тижорат бан­клари томонидан юридик шахе макомини олмасдан фаолият курсатаётган якка тартибдаги тадбиркорлар ва дехкон хужаликларини миллий ва хори­жий валюталарда микрокредитлаш» хамда 903-сонли «Тижорат банклари томонидан юридик шахе макомини олиб фаолият курсатаётган фермер хужаликлари ва кичик бизнеснинг бошка субъектларини миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш» тартибларидир.

Ушбу тартибларга, кура, юридик шахе макомини олмасдан фаолият

63 Узбекистон Республикаси Марказий банки Бошкарувининг 2010 йилнинг 25 декабрдаги карорига асосан 2011 йилнинг 1 январидан бошлаб Марказий банкнинг кайта молиялаштириш ставкаси 14 фоиздан 12 фоизга туширилди.

курсатаётган якка тартибдаги тадбиркорлар ва дехкон хужаликларига бе- риладиган микрокредитлар Марказий банкнинг амалдаги курси буйича 5000 АЩ11 долларига эквивалент мивдорида (902-сонли тартиб буйича) берилган. Юридик шахсни ташкил этган холда амалга оширувчи фермер хужаликлари ва кичик бизнеснинг бошка субъектлари учун микрокредит­лар эса Марказий банкнинг амалдаги курси буйича 10 ООО AKJL11 доллари эквивалентида (903-сонли тартиб буйича) берилган. Ушбу микрокредитлар 3 йил муддатгача, фоиз ставкаси Марказий банкнинг амалдаги кайта мо­лиялаштириш ставкасидан ошмаган микдорда ажратилган.64

Мамлакатимиз тижорат банклари хозирда 2000 йил 7 мартдаги 907- сонли «Тижорат банклари томонидан фермер хужаликларини, кичик биз­нес субъектларини миллий валкггада кредитлаш тартиби»га мувофик ки­чик бизнес субьектларига уз маблаглари хисобидан кредит ажратяптилар. Кредитлар кичик бизнес субьектларига айланма маблагларни тулдириш учун 1 йил муддатгача, фермер хужаликларига, шунинщек, юридик шахсни ташкил этган дехкон хужаликларига кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этишга айланма маблагларни тулдириш учун 2 йил муддатгача, ки­чик бизнеснинг барча субьектларига, шу жумладан, юридик шахсни таш­кил этган фермер ва дехкон хужаликларига инвестиция лойихаларини мо­лия лаш учун 5 йил муддатгача бериляпти.

Мазкур коидалар (902, 903, 907-сонли тартиб коидалари) кичик биз­несни кредитлашнинг учинчи боскичидан бошлаб, бюджетдан ташкари жамгармалар кредит линияларига нисбатан хам кулланила бошланди.

Бюджетдан ташкари жамгармалар кредит линиялари хисобидан бе- риладиган ушбу микрокредитлар учун имтиёзли фоиз ставкаси кредитла- наётган инвестиция лойихаларининг йуналишидан келиб чиккан холда, дехкон ва фермер хужаликларини ривожлантириш ва кенгайтириш, шу жумладан, кишлок хужалиги техникасини сотиб олиш, фермерлик ин- шоотларини куриш, чорвачилик, паррандачиликни ривожлантириш учун микрокредитлар Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасининг 1/3 кисми микдорида; бевосита ишлаб чикариш сохаси, яъни махсулотлар ишлаб чикариш, хом ашё ва материалларни тубдан кайта иш­лаш, хунармандчиликни ривожлантириш, касаначилик мехнатини ташкил этиш, бинокорлик материаллари ишлаб чикариш ва курилиш максадлари учун Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасининг 40 фоизи микдорида; хизматлар курсатиш ва сервис сохасини ривожлан-

64 Ушбу тартиблар кабул килиниши билан Уз кучини й^котган 1999 йил 20 ноябрдаги 855-сонли «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектлари, дехкон ва фермер хужаликлари, якка тартибдаги тадбиркорларни барча молиялаштириш манбалари хисобидан миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш тартиби»га кура микрокредитлар амалдаги энг кам ойлик иш хакининг 350 баробаридан ошмаган микдорда берилган.

тириш учун, жумладан, ах,олига маиший, тиббий, сайёхлик-экскурсия ва мехмонхона хизмати курсатиш, автомобиллар ва бошка техника таъмири буйича хизмат курсатиш, транспорт хизмати курсатишни ривожлантириш учун Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасининг 45 фоизи микдорида ажратилади. Бунда «Бандлик жамгармаси» кредит ли- ниялари хисобидан берилаётган ушбу микрокредитлар буйича банк мар- жаси имтиёзли фоиз ставкасининг 50 фоизи микдорида, «Бизнес-фонд» (хозирги собик «Бизнес-фонд»га карашли кредит линияларини акциядор­лик тижорат «Микрокредитбанк»га кайтарилиши натижасида шаклланган акциядорлик тижорат «Микрокредитбанк» имтиёзли кредит ресурслари) кредит линиялари буйича эса 45 фоиз микдорида белгиланган. Дехкон ва фермер хужаликларига Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб- кувватлаш жамгармаси кредит линиялари хисобидан микрокредитлар 3 йилгача берилган.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 10 сен- тябрдаги «Кичик корхоналар, дехкон ва фермер хужаликларини маблаг билан таъминлаш, моддий-техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошка хизматлар курсатиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 366-сонли Кдрорининг кучга кириши му- носабати билан юкоридаги тартиб коидалари тулдирилди. Эндиги карор коидаларига мувофик Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб-кувватлаш жамгармаси кредит ресурсларининг камида 50 фоизи хар йили дехкон (юридик шахе макомига эга булган) ва фермер хужаликларининг дастлаб- ки сармоясини шакллантириш учун тижорат банкларида максадли кредит линиялари очишга йуналтирилади. Илгари ушбу вазифа «Бизнес-фонд»га хам юклатилган эди. 2003 йилда «Бизнес-фонд» фаолияти тугатилгани боис, жамгарманинг маблаглари «Тадбиркорбанк»га65 утказилди. Натижа- да 1993 йилдан 2003 йилгача мазкур жамгармага нисбатан кулланилиб ке- линган барча коидалар бекор килинди.

Энди дастлабки сармояни шакллантиришга микрокредитлар бюджет­дан ташкари жамгармалар маблаглари хисобидан факат янгидан очилган ва давлат руйхатидан утказилган кундан 6 ойдан ошмаган давр мобайни- да кредит олиш учун тегишли хизмат курсатувчи банкка буюртма берган юридик шахе макомини олиб фаолият курсатаётган дехкон хужаликлари, микрофирмалар, кичик корхоналар ва фермер хужаликларининг фаолия­тини бошлаш учун айланма маблагларни шакллантиришга, инвестиция лойихасинингтехник-иктисодий асосланишини ишлаб чикаришга ва асбоб-

65 “Тадбиркорбанк” Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 5 майдаги 3750- сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банкини ташкил этиш тугрисида»ги Фармонига асосан «Микрокредитбанк»ка айлантирилганидан сунг, жамгарма маблаглари “Микрокредитбанк”нинг имтиёзли кредит ресурслари номини олди.

19П 0<хх>х)0с>ооосос<хх50оооооооос<>оооосюооооосюооо<х>ооооосоооооооооооооо<>*оооооооооооо»оооооооооооооос<>ооооооооо<х>ооооооооооо<>

ускуналар сотиб олишга берилади. Ушбу микрокредитлар Марказий банк кайта молиялаштириш ставкасининг 1/6 кисми микдорида имтиёзли фоиз ставкаси буйича 3 йилгача булган муддатга узайтириш хукукисиз юридик шахе макомини олиб фаолият курсатаётган дехкон хужаликлари ва микро- фирмаларга энг кам ойлик иш хакининг 150 баробаригача микдорда хамда кичик корхоналар ва фермер хужаликларига энг кам ойлик иш хакининг 300 баробаригача булган микдорда фоизлар тулашни 12 ойга кечиктириш ва асосий карзни кредит олингандан кейин 18-24 ой уттач кайтаришни бошлаш шартларида берилади.

2001 йил 3 октябрдаги 1074-сонли «Тижорат банклари томонидан якка тартибдаги тадбиркорлар, кичик бизнес субъектларини бюджетдан ташкари жамгармаларнинг кредит линиялари хисобидан кредитлаш тар­тиби тугрисида»ги Низом юкоридаги карор талабларини мустахкамлаш максадида кабул килинди. Ушбу низомда аввалги тартиб коидаларига нисбатан узгаришлардан бири шундаки, бундан буён дехкон ва фермер хужаликларига кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этилишига бериладиган микрокредитлар 2 йилдан кам булмаган муддатга хамда бюд­жетдан ташкари жамгармалар кредит линиялари хисобидан бериладиган бошка барча микрокредитлар 3 йилгача булган муддатга берилади.

Айтиб утилган тартиблар кичик бизнес субъектларини кредитлашни амалга оширувчи барча бюджетдан ташкари жамгармаларга тааллукли булсада, бирок кишлок хужалиги корхоналарини кредитлашни олиб борув- чи бюджетдан ташкари жамгармадан бироз фаркли жихатларини алохида айтиб утиш лозим. Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларининг хисоб-китоб Жамгармаси, таъкидлаш керак- ки, 2003 йилга жамгарма кишлок хужалиги корхоналарини маблаг билан таъминлашда тайёрлов корхоналари оркали бунак бериш механизмидан фойдаланган. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 7 ноябрдаги 383-сонли «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришни маблаг билан таъминлаш механизмини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карори кучга кириши билан мазкур механизм урнига фермер хужаликларининг давлат эхтиёжлари учун сотиладиган пахта хом ашёси ва галла етиштириш буйича харажатларини уларга хизмат курсатувчи тижорат банклари оркали бевосита имтиёзли кредитлаш механизми кулланила бошланди.

Маблаглар ажратишни жамгарма узининг молиявий ва тижорат агент- лари билан амалга оширади.

Илгари, жамгарма маблаглари жамгарма ва банклар уртасида тузил- ган карз шартномаси хамда бунак туловларини кайтариш тугрисидаги банк кафолати асосида ихтисослашган банклар (собик «Пахтабанк» ва «Fаллабанк»)да очилган махсус максадли хисобвараклар оркали карз©ооооо©с<>оо<>ооо<><>х><>©<>с><ххку><>с><>о<><х>о<х>о<х>с<>о<>е<<><х> 121

тарикасида ажратилган. Республика ихтисослашган банклари жамгарма номидан ва у билан келишилган холда ресурсларни бунак тарзида ажратиш максадида «Узпахтасаноатсотиш» уюшмаси ва «Уздонмах,сулот» билан бош кредит шартномаси имзолаганлар. Жамгарма давлат эхтиёжлари учун етказиб бериладиган махсулотлар учун тузилган шартномалар кийматининг 50 фоизигача ишлаб чикариш харажатларини бунаклаштириш максадида тижорат агентларига молиявий агентлар оркали маблаглар ажратили^А- ни таъминлаган. 2003 йилдан буён жамгарма маблаглари унинг тижорат ва молиявий агентлари Уртасида тузилган бош битим асосида тижорат банки («Агробанк»)да очилган махсус максадли хисобвараклар оркали ажратилади. Тузилган бош битимга мувофик ва очилган махсус максадли хисобвараклар буйича хисоб-китобларга асосан тижорат агентлари молия­вий агентлардан олинган жамгарманинг максадли маблагларини тайёрлов корхоналарига уларга хизмат курсатувчи банклар оркали йуналтирадилар. Уз навбатида тайёрлов корхоналари келиб тушган маблаглардан кишлок хужалиги корхоналари билан давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотлари буйича хисоб-китобларни амалга ошириш максадида фойдаланадилар.

Тайёрлов корхоналари сугурта ташкилотлари билан сугурта шарт­номасини тузиш шарти билан кишлок хужалиги корхоналари билан тузилган контрактация шартномасига мувофик етказиб бериладиган махсулотлар хдкикий кийматидан келиб чикиб пахта хом ашёси учун ке­либ тушган маблагларнинг 80 фоизини улар билан хисоб-китоблар килиш ва 20 фоизи эса пахта толасини сотиш максадида, галла учун келиб тушган маблагларнинг 100 фоизи улар билан хисоб-китоб килиш максадида иш- латилишини таъминлайди.

Жамгарма фаолиятини мустахкамлаш максадида бир катор меъёрий хужжатлар кабул килинди. Жумладан, 2004 йил 6 январдаги 1295-сонли «Фермер хужаликларининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томони­дан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низомга асосан кредитлар фермер хужаликларига уларнинг тайёрлов корхоналари билан давлат эхтиёжлари учун галла ва пахта хом ашссини етказиш максадида тузган контрактация шартномасининг 50 фоизи мивдоригача ажратилган. Бунда кредит микдори тайёрлов корхоналари томонидан фермер хужалигига етказиб бериладиган уруглик махсулот кийматига камайган. Кредитлар галла ва пахта хом ашё­си буйича фермер хужаликлари билан якуний хисоб-китоблар якунлангу- нича, 18 ойгача муддатга берилган. Ушбу кредитлар буйича имтиёзли фоиз ставкаси йиллик 5 фоиз микдорида белгиланган, унинг 2,5 фоизи банк мар- жасини ташкил этган. «Узагросугурта» давлат акциядорлик сугурта ком-

паниясининг66 имтиёзли кредитларнинг кайтмаслиги хавфини сугурталаш шартномалари буйича сугурта бадаллари хажми олинаётган кредит сум- масининг 1,25 фоизи микдорида белгиланган. Кейинчалик, 2004 йилнинг охирида67 фоизлар мос равишда 3 ,2 ва 0,75 фоиз килиб белгиланди.

Юкорида тахлил килинган низом 2005 йил 2 февралда 1448-сонли «К,ишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом кучга кириши муноса- бати билан уз кучини йукотди. Кейинги низом буйича кредитлар микдори давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта хом ашёси ва галла кийматининг 50 фоизигача берилиши сакланиб колинган булсада, бирок2005 йилнинг июнидан68 бошлаб, кредитлар илк маротаба агротехник тад- бирлар муддатидан келиб чиккан холда ажратиладиган булди. Хусусан, пахта хом ашёси етиштириш харажатларини молиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига кадар пахта хом ашёси кийматининг 5 фоизигача, 1 апрелига кадар 20 фоизигача, 1 июнига кадар 35 фоизигача ва 1 сентябрига кадар 50 фоизигача хамда галла етиштириш харажатла­рини молиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига кадар галла кийматининг 20 фоизигача, 1 апрелига кадар 30 фоизигача ва 1 июнига кадар 50 фоизигача кредитлар ажратилган.

Бундан ташкари, яна бир узгариш, кредитлар тегишли кишлок хужалиги махсулоти буйича кишлок хужалиги корхоналари билан якуний хисоб-китоблар якунлангунича, галла етиштиришни молиялаштиришга ажратилган кредитлар буйича 12 ойдан ва пахта хом ашёси етиштиришни молиялаштиришга ажратилган кредитлар буйича 18 ойдан куп булмаган муддатга, кайтариш мудцатини узайтириш хукукисиз бериладиган булди.

Мазкур низом хам 2005 йил 11 августдаги 1508-сонли «К,ишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган

66 2007 йил 14 апрелдаги «Кишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги 1675-сонли Низомга киритилган 2011 йил 7 апрелдаги 1675-1-сонли узгартириш ва кушимчаларга асосан «Узагросугурта» давлат акциялорлик сугурта компаниясидан ташкари бошка сугурта ташкилотлари хам сугурта шартномаси тузиш хукукига эга булдилар.67 «Фермер хужаликларининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги 2004 йил 6 январдаги 1295-сонли Низомга киритилган 2004 йил 16 ноябрдаги 1295-1- сонли узгартириш ва кушимчалар.68 2005 йил 2 февралдаги «Кишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги 1448-сонли Низомга киритилган 2005 йил 10 июндаги 1448-1-сонли узгартириш ва кушимчалар.

пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом кабул килиниши билан уз кучи- ни йукотди. Мазкур низом коидалари олдинги тахрирдан фарк килмайди, яъни олдинги тахрирдаги бир неча узгариш ва кушимчалар ушбу низомда уз аксини топди.

Бу ерда эътибор берадиган жихат шундан иборатки, кишлок; хужа- лигини бундай кредитлаш йилдан-йилга соддалашиб бормокда. Агар бу борадаги дастлабки меъёрий хужжат, 2002 йил 17 декабрдаги 70-сонли «Фермер хужаликларининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етишитириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш» Вактинчалик тартибига эътибор каратсак, кредитлар контрак­тация шартномасининг 50 фоизигача, 5 фоиз имтиёзли ставкада берилган. Унинг 1,5 фоизи банк маржаси, 2,5 фоизи сугурта туловлари ва колган 1 фоизи жамгармага юборилган. Кредитлар галла буйича июлда, пахта буйича эса декабрда ундирилган.

Аник-равшанки, фермер хужаликлари давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш харажатларини молиялаштириш максадида тижорат банкларидан олган контрактация шар­тномасининг 60 фоизи микдоридаги кредитлари харажатларни тулалигича коплай олмайди. Шу боис, фермер хужаликлари 2004 йил 16 апрелдаги 1337-сонли «Тижорат банклари томонидан фермер хужаликларига булгуси х,осилни гаровга олган холда кредит бериш тартиби тугрисида»ги Низомга асосан харажатларни тулалигича коплаш максадида контрактация шартно­масининг колган кисмига тижорат банкларининг уз маблаглари хисобидан булгуси хосилни гаровга куйган холда кредит олишлари мумкин.

Ушбу кредитлар давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотларининг хисоб-китоб жамгармаси кредит линиялари хисобидан имтиёзли кредит олган фермер хужаликларига галла етишти­риш учун тайёрлов корхоналари билан тузилган контрактация шартномаси суммасининг 30 фоизигача микдорда, ушбу кредит линиялари хисобидан имтиёзли кредит олмаган фермер хужаликларига контрактация шартно­маси суммасининг 80 фоизигача микдорда хамда жамгарма кредит линия­лари хисобидан имтиёзли кредит олган пахта хом ашёси етиштирадиган фермер хужаликларига контрактация шартномаси суммасининг 20 фои­зигача, ушбу кредит линиялари хисобидан имтиёзли кредит олмаган фер­мер хужаликларига контрактация шартномаси суммасининг 70 фоизигача микдорда берилади.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида фермер хужаликлари салмоги- ни ошириш максадида кабул килинган Узбекистон Республикаси Прези­дентининг 2003 йил 27 октябрдаги 3342-сонли «2004-2006 йилларда фер­мер хужаликларини ривожлантириш концепцияси тугрисида»ги Фармони*124 ^ >oooooooooooooomm oommmoomoomom<>oo<!oocio(:>oooooc><:,oo< ^

мамлакатимизда фермерлик харакатини куллаб-кувватлаш борасида янги боскични бошлаб берди. Хусусан, 2004 йил 30 апрелдаги 1345-сонли «Ти­жорат банклари томонидан фермер хужаликларининг ер участкасини ижа- рага олиш хукукини гаровга олган холда кредитлаш тартиби тугрисида»™ Низомга асосан тижорат банклари ер участкасини ижрага олиш хукукини гаровга олган х,олда фермер хужаликларига кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этишга дойр айланма маблагларни тулдиришга 2 йил­гача, инвестиция лойихдларини молиялаш учун 5 йилгача хдмда кишлок хужалиги фаолияти билан богланмаган фермер хужаликларига айланма маблагларни тулдириш учун 12 ойгача кредит ажратмокдалар. Бунда ер участкасини ижарага бериш муддати кредит шартномасида белгиланган, таъминланиши учун у гаровга куйилаётган кредитни кайтариш муддатидан камида беш йилга куп булиши керак. Шунингдек, бериладиган кредитнинг суммаси ер участкасини ижарага олиш хукуки кийматининг 80 фоизидан ошиши мумкин эмас.

Меъёрий хужжатлардаги бундай узгаришларга карамай кишлок хужалиги корхоналарини кредитлаш жараёни мураккаб механизмлигича колмокда. Натижада дехкон ва фермер хужаликлари куп лолларда агро­техник тадбирларни уз маблаглари х,исобига амалга оширишларига тугри келяпти. Боиси, х,озирда машина-трактор парклари ва кишлок хужалиги техникаси мавжуд хужалик юритувчи субъектларнинг техник базаси та- лабларга жавоб бермайди. Шу билан бир каторда тайёрлов корхоналари- да кишлок хужалиги корхоналаридан давлат эх,тиёжлари учун кишлок хужалик мах,сулотларини сотиб олиш учун маблагларнинг етишмаслиги натижасида кишлок хужалиги корхоналари банк олдида кредит буйича мажбуриятларини бажара олмаслик холлари куп кузатиляпти. Бунинг усти- га кишлок хужалиги фойдалилиги энг паст булган тармок х,исобланади ва ушбу йуналишга тижорат банки томонидан 3 фоизлик кредит бериш номакбулдир. Шу сабабли, бу тармок буйича муддати утган кредитлар салмоги юкори булиб келган.

Шу ва бошка бир катор муаммоларни бартараф этиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрелдаги 56-сонли «Банк тизмини янада ислох, килиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорига асосан кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектла­рини молиявий куллаб-кувватлашнй янада кенгайтиришни банк хизматла- ри ва мах,сулотларини амалиётга тадбик этиш йули билан тадбиркорликни молиялашнинг амалдаги шакл ва турларини такомиллаштириш максадида микромолиялашнинг янги боскичига утилиши кичик бизнесни кредитлаш­нинг хозирда давом этаётган туртинчи боскичини бошлаб берди. Амалдаги боскич 2006 - х,озирги йилларни уз ичига олади.

Мазкур боскич Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 23

мартдаги 308-сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларида чорва молларни купайтиришь ; рагбатлантириш чора-тадбирлари тугри- сида»ги Карори билан бошланди. Мазкур кдрор талабларини бажариш юзасидан тижорат банклари 2006 йил 2 майдаги 1568-сонли «Тижорат бан­клари томонидан шахсий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун имтиёзли максадли микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низомга асосан кам таъминланган оилаларнинг шахсий ёр­дамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун энг кам ойлик иш хакининг 80 баробаригача, 3 йилгача, фоиз ставкаси Мар­казий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасидан ошмаган микдорда микрокредитлар ажратмокдалар.

Шу билан бир каторда, чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни кенгайтириш борасида 2007 йил 20 августдаги 178-сонли «Мева-сабзавот ва чорвачилик махсулотларини кайта ишлаш буйича мини-технологиялар ва ихчам асбоб-ускуналар сотиб олиш учун фермер хужаликларига ва ки­чик бизнеснинг бошка субъектларига имтиёзли кредитлар бериш ва лизинг хизматлари курсатиш тартиби тугрисида»ги Низомга кура тижорат банкла­ри кичик бизнес субъектларига ушбу максадлар учун 5 йил муддатга, 18 ойлик имтиёзли давр билан Имтиёзли кредитлаш махсус жамгармасидан 6 фоизлик ва бошка манбалардаи 12 фоизлик кредитлар ажратмокдалар. Ли­зинг хизматлари эса 7 йил муддатга 12 фоизлик ставкада курсатилмокда.

Хусусан, ушбу йуналиш буйича микрокредитлар ажратилишини кен­гайтириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 21 апрелдаги 842-сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликла- ри-да чорва моллар купайтиритни рагбатлантиришни кучайтириш хамда чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни кенгайтириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Карори талабларини ижро этиш юзасидан «Агробанк» ОАТБ томонидан мазкур йуналиш буйича 2011 йил­нинг 1 январь холатига кура 7,66 млрд. сум мивдордаги микрокредит аж- ратилди. Бу сумма банк томонидан барча молиялаш манбалари хисобидан кичик бизнес субъектларига 2011 йил 1 январь холатига ажратилган 230 млрд. сумлик кредитлар салмогида атиги 3 фоизни ташкил киляпти. Маз­кур йуналиш буйича тижорат банклари ва Бандлик жамгармаси кредит ли­ниялари хисобидан 2008-2010 йилларда 120,7 млрд. с^млик микрокредит ажратилган.

Кичик бизнесни кредитлашнинг туртинчи боскичида кишлок ху­жалиги корхоналарини кредитлашнинг хукукий базасини кенгайтириш давом эттирилди. Хусусан, хозир амалда кулланилиб келинаётган низом, юкорида тахлил килинган ушбу йуналишдаги низомларнинг узгариш ва кушимчаларини уз ичига олади. «Кишлок хужалиги корхоналарининг дав­лат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш хара-

жатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги ушбу низом 2007 йил 14 апрелда 1675-сон билан руйхатга олинди. Ундаги мухим узгаришлардан бири шундаки, энди кредитлар давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта хом ашёси ва галла кийматининг 60 фои­зигача тайёрлов корхонаси томонидан бунак тарзида етказиб берилган уруглик кийматини инобатга олган холда берилади. Агротехник тадбирлар муддатлари хам узгарди. Хусусан, кредитлар пахта хом ашёси етиштириш харажатларини молиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига кадар пахта хом ашёси кийматининг 10 фоизигача, 1 апрелига кадар 25 фоизигача, 1 июлига кадар 50 фоизигача ва 1 сентябрига кадар 60 фоизигача хамда галла етиштириш харажатларини молиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига кадар галла кийматининг 35 фоизигача, 1 апрелига кадар 50 фоизигача ва 1 июнига кадар 60 фоизигача ажратиладиган булди. Агротехник тадбирларнинг ушбу муддатлари 2011 йилнинг апрель ойидан пахта хом ашёси етиштириш харажатларини мо­лиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 апрелига кадар пах­та хом ашёси кийматининг 25 фоизигача, 1 июлига кадар 50 фоизигача ва1 сентябрига кадар 60 фоизигача хамда галла етиштириш харажатларини молиялаштириш учун хосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига кадар галла кийматининг 30 фоизигача, 1 апрелига кадар 50 фоизигача ва 1 ию­нига кадар 60 фоизигача килиб белгиланди.69

Мазкур кредитлар иш хаки ва унга тегишли ажратмаларни тулаш, ми­нерал угит ва усимликларни кимёвий ва биологик химоя килиш воситала- рини харид килиш, ёкилги-мойлаш махсулотларини харид килиш, машина- трактор парклари, мукобил машина-тракгор парклари ва кишлок хужалик техникаси мавжуд булган бошка хужалик субъектларининг хизматлари учун тулаш, лизингга берилган техника воситаларининг лизинг туловлари, сув истеъмолчилари уюшмалари хизматлари учун туловлар, ягона ер солиги туловлари, шунингдек, пахта ва галла етиштириш билан боглик булган хужаликларнинг бошка зарурий эхтиёжлари, шу жумладан сугурта мукофоти учун туловлар амалга оширилиши максадларига берилади. 2011 йилнинг апрелидан бошлаб максад йуналишлари яна иккитага купайди, энди мазкур кредитлар кушимча равишда электр энергия туловларини ва уруглик учун туловларни амалга ошириш максадида хам берилади. Шу­нингдек, кишлок хужалиги корхоналарининг пахта ва галла етиштириш билан боглик булган бошка зарурий эхтиёжлари учун хдм туловлар амалга оширилиши mvmkhh. Бошка зарурий эхтиёжлар хисобидан пахта ва галла

69 2007 йил 14 апрелдаги 1675-сонли «Кишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низомга киритилган 2011 йил 7 апрелдаги 1675-1-сонли узгартириш ва кушимчалар.ООМООООМОООООООООООООООООСОООООООООООООООООООМООООООООООММОМООбОООООООООМММООМООООООМОМООООООМдОМОММММ 127

етиштириш билан боглик харажатларига, банк хизмати, хужалик ва харажатлари, ички хужалик ирригация ва коллектор-дренаж тармок/ тозалаш харажатлари, сугурта харажатлари, конун х;ужжатларида н тутилган холларда туланадиган Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги фермер хужаликлари уюшмаларини саклаш харажатлари учун iyj амалга оширилиши мумкин.

Кредитлардан фойдаланганлик учун фоизлар кредитнинг ам; колдигига кар куни хисоблаб бориладава кишлок хужалик махсулота тайёрлов корхоналарига сотишдан'тушган маблаглар хисобидан, би навбатда банк томонидан мемориал ордерлар билан галла етишти] молиялаштиришга ажратилган кредитлар буйича йилнинг июль с бошлаб ва кредитни тулик кайтариш вактигача хамда пахта хом ашёси тиришни молиялаштиришга ажратилган кредитлар буйича йилнинг i ойидан бошлаб ва кредитни тулик кайтариш вактигача ундирилади.

Кичик бизнесни кредитлашнинг амалдаги боскичида «Тадб банк» акциядорлик тижорат банки «Микрокредитбанк» акциядорлик рат банкига айлантирилди. Бу Узбекистон Республикаси Президет 2006 йил 5 майдаги 3750-сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик т* банкини ташкил этиш тугрисида»ги Фармони билан амалга оширид

Ушбу фармон ижросини таъминлаш максадида Микрокред! Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 6 i ги 78-сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банки фао ни ташкил этиш ва унинг моддий-техника базасини мустахкамлаш тадбирлари тугрисида»ги Карорининг «Микрокредитлар бериш ва t лизинг хизматлари курсатиш тартиби тугрисида»ги 2-илова Ни: кура кичик тадбиркорлик субьектларига, дехкон ва фермер хужалик микрокредит бериш ва микролизинг хизматларини курсатмокда. вактда, банк томонидан оошлангич сармояни шакллантиришга йи фоиз ставка буйича 18 ой луддатгача энг кам ойлик иш хакининг робаригача микдорда юридик шахе макомига эга булмаган тадбир] субъектлари учун, энг кам ойлик иш хакининг 100 баробаригача mhkj микрофирмалар ва юридик шахе макомига эга булган дехкон хужал) учун хамда энг кам ойлик иш хакининг 200 баробаригача микдорда <j хужаликлари учун микрокредитлар берилмокда.

Бундан ташкари, банк томонидан микрокредитлар бизнесни к тириш ва айланма маблагларни тулдириш учун хам кичик тадбир] субьектларига Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштирии касининг 50 фоизидан юкори булмаган фоиз ставкаси буйича, 24 о датгача, энг кам ойлик иш хакининг 500 баробари микдоригача 6epv

Шунингдек, банк томонидан имтиёзли микролизинг буйича хиз кичик бизнес субьектларига 3 йилгача, йилига 5 фоиз ставкада, э

ойлик иш хдкининг 2000 баробаригача микдорда курсатилади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 10 ноябрдаги 4051-сонли «Мик- рокредитбанк» акциядорлик тижорат банкининг тадбиркорлик субьектла- рини куллаб-кувватлаш борасидаги фаолиятини янада кенгайтириш чора- тадбирлари тугрисида»ги Фармонининг кабул килингунига кадар банк томонидан бериладиган ушбу микрокредитлар мос равишда 5, 14, 7 фоиз ставкаларда берилган.

2006 йил 15 сентябрдаги 50-сонли Узбекистон Республикасининг «Ми- кромолиялаш тугрисида»ги Крнунининг кабул килиниши микрокредит- лашнинг янги боскичини бошлаб берди. К,онунга мувофик микромолиявий хизматлар деганда тадбиркорлик субьектига энг кам ойлик иш хакининг 1000 баробари микдоридан ошмайдиган суммада бериладиган микрокре­дитлар, жисмоний шахе булган карз олувчига энг кам ойлик иш хакининг 100 баробари микдоридан ошмайдиган суммада бериладиган микрокарзлар хамда энг кам ойлик иш хакининг 2000 баробари микдоридан ошмайди­ган суммада курсатиладиган микролизинг хизматлари тушунилади. Нати- жада, ушбу конундан аввал кучда булган бир катор тахлил килиб утилган 902-сонли хамда 903-сонли тартиблар шу конун ва Узбекистон Республи­каси Марказий банки Бошкарувининг 2006 йил 7 октябрдаги 24/2-сонли карорига кура бекор килинди.

Тадбиркорларга молиявий кумак беришнинг туртинчи боскичида бюд­жетдан ташкари жамгармалар кредит линияси хисобидан микрокредитлар бериш коидаларига тааллукли барча меъёрий хужжатларни бирлашган холатга келтириш максадида хозирда амал килиб келинаётган 2006 йил 21 февралдаги 1548-сонли «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъ- ектларига бюджетдан ташкари жамгармалар ва «Микрокредитбанк» кре­дит линиялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низоми кабул килинди. Низом узидан олдинги тартиб-коидаларни уз ичига олиш билан бирга, бир катор узгариш ва кушимчаларни хам акс эттиради.

Жумладан, низом кучга киргач, унинг коидалари Иш билан таъмин- лашга кумаклашиш давлат жамгармаси, Дехкон ва фермер хужаликларини Куллаб-кувватлаш жамгармаси хамда собик «Бизнес-фонд»га карашли кредит линияларини акциядорлик тижорат «Микрокредитбанк»га кай- тарилиши натижасида шаклланган акциядорлик тижорат «Микрокредит­банк» имтиёзли кредит ресурсларига нисбатан кулланилиб келинган булса, энди 2010 йилдан70 бошлаб, юкоридаги бюджетдан ташкари жамгармалар каторига Узбекистон Республикаси Монополиядан чикариш, ракобат

70 2006 йил 21 февралдаги 1548-сонли «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субьектларига бюджетдан ташкари жамгармалар ва Микрокредитбанк кредит линиялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги 1548-соняи Низомга киритилган 2009 йил 30 декабрдаги узгариш ва кушимчалар.

ва тадбиркорликни куллаб-кувватлаш давлат кумитаси хузуридаги Тад­биркорликни куллаб-кувватлаш ва корхоналарни таркибий узгартириш жамгармаси хдм кушилди. Ушбу жамгарма томонидан очилган кредит ли­ниялари х,исобидан микрокредитлар Кичик ва хусусий тадбиркорликни ри- вожлантиришни рагбатлантириш Республика мувофиклаштирувчи Кенга­ши карори билан белгиланган туманлардаги лойихдларни молиялаштириш учун Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизи микдорида ажратилади.

Тижорат банклари томонидан собик «Бизнес-фонд»га тегишли кредит линиялари маблагларини «Микрокредитбанюжа кайтарилиши натижаси- да шаклланадиган имтиёзли кредит ресурсларининг бир кисми кичик биз­нес субъектларига имтиёзли лизинг хизматлари курсатиш максадларида фойдаланиш учун лизинг компанияларига кредит линияларини очишга йуналтирилади. Бунда лизинг фоиз ставкаси Марказий банкнинг амалда­ги кайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизи микдорида белгиланади, унинг Уг кисми «Микрокредитбанк» маржасини ташкил этади. Лизинг ком- паниялари «Микрокредитбанк» кредит линиялари хисобидан юридик шахе макомини олиб фаолият курсатаётган кичик бизнес субъектларига факат саноат, курилиш, кишлок хужалиги, кишлок хужалиги сохасига хизмат курсатувчи мукобил машина-трактор паркларига техника ва ускуналарни лизинг асосида етказиб бериш учун имтиёзли лизинг хизмати курсатишда фойдаланишлари мумкин.

Бандлик жамгармасига келадиган булсак, хдзирда жамгарма томони­дан оилавий тадбиркорлик субъектларига бериладиган микрокредитлар микдори энг кам ойлик иш хакининг 150 баробаригача 2 йил муддатгача, кайтариш муддатини узайтириш хукукисиз бериляпти. Бунда жамгарма томонидан ажратиладиган маблаглар, унинг кредит ресурслари умумий микдорининг 20 фоизидан ошмас лиги керак. Микрокредитлардан фойда- ланганлик учун фоиз ставкаси 2006 йилгача71 Марказий банкнинг амалда­ги кайта молиялаштириш ставкасининг 1/6 кисмини ташкил этган булса,2006 йилнинг учинчи чорагидан72 1Л кисмини ташкил киляпти. Микро- кредитларни кайтариш, 6 ойлик имтиёзли даврда, оилавий тадбиркорлик субъекта бошлиги i л тижорат банки уртасида тузиладиган кредит шартно- масида белгиланган муддатларда амалга оширилади. Алохида таъкидлаш

71 2002 йил 3 июндаги 1146-сонли «Тижорат банклари томонидан Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси кредит линиялари хисобидан оилавий тадбиркорлик субъектларига микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низомга кура.72 2006 йил 21 февралдаги 1548-сонли «Тижорагг банклари томонидан кичик бизнес субъектларига бюджетдан ташкари жамгармалар ва Микрокредитбанк кредит линиялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низомга киритилган 2006 йил 8 августдаги 1548-1-сонли узгариш ва кУшимчалар.

жоизки, 2009 йилга кадар ахоли бандлигини таъминлашнинг худудий ва максадли дастурларига киритилган юридик шахсларга Бандлик жамгарма­си маблаглари хисобидан 10 ООО АКД1 долларининг сумдаги эквиваленти- дан ортик микдордаги микрокредитлар Марказий банкнинг амалдаги кай­та молиялаштириш ставкасининг 50 фоизи микдорида берилган.73

Шунингдек, 2006 йил 2 майдаги 1567-сонли «Тижорат банклари томо­нидан Иш билан гаъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси маблагла­ри хисобидан шахеий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун имтиёзли максадли микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низомга кура, шахеий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига Бандлик жамгармаси кредит линияси хисобидан чорвачиликни ривож­лантириш учун бериладиган имтиёзли максадли микрокредитлар энг кам ойлик иш хакининг 80 баробаригача 3 йилгача, банк маржасини кушиб хдеоблаганда Марказий банкнинг амалдаги кайта молиялаштириш ставка­сининг 1Л кисми даражасида (унинг 50 фоизи банк маржаси) берилади.

2007 йилги узгаришлардан74 сунг бюджетдан ташкари жамгармалар кредит линиялари хисобидан кредитлар якка тартибдаги тадбиркорлар ва юридик шахе макомига эга булмаган дехкон хужаликларига энг кам ойлик иш хакининг 200 баробаридан хамда юридик шахе макомини олиб фао­лият курсатаётган тадбиркорлик субьектларига энг кам ойлик иш хаки­нинг 1000 баробаригача микдорда бериладиган б^лди.

Бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири, тадбиркорларда экс- портбоп ва импорт урнини босувчи махсулотларни ишлаб чикариш учун замонавий технология ва асбоб-ускуналар етишмайди. Шунинг учун, «Инкирозга карши чоралар Дастури»75 талабларидан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси Ташки иктисодий фаолият Миллий банки, «Аса- кабанк», «Узсаноаткурилишбанк» ва «Агробанк» «Узбекистон Республи­каси Тикланиш ва тараккиёт жамгармаси»нинг очилган кредит линиялари хисобидан кичик бизнес субъектлари хоривдан замонавий технология ва асбоб-ускуналарни сотиб олишлари учун 5 фоизли ставкада 3 млн. АКД1 доллари микдорида кредит ажратмовдалар.73 2006 йил 21 февралдаги 1548-сонли «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субьектларига бюджетдан ташкари жамгармалар ва Микрокредитбанк кредит линиялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»™ Низомга киритилган 2009 йил 15 январдаги 1548-3-сонли узгариш ва кушимчаларга асосан мазкур коида бекор килинди.74 2006 йил 21 февралдаги 1548-сонли «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес су&ьекгларкга бюджетдан ташкари жамгармалар ва Микрокредитбанк кредит линиялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»™ Низомга киритилган 2007 йил 6 ноябрдаги 1548-2 сонли узгариш ва кУшимчалар.75 Узбекистон 1 спубликаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрдаги 4058-сонли «Иктисодиётнинг реал сектори корхоналарини кУллаб-кувватлаш, уларнинг баркарор ишлашларини таъминлаш ва экспорт салохиятини ошириш чора-тадбирлари Дастури тугрисида»™ Фармони.

3.2. Асосий крадатлаш манбалари хисобидан тадбиркорликни кредитлаш амалиёти.

Мамлакатимизда тадбиркорлик субъектларини кредитлаш амалиёти суст кечмокда деб булмайди. Жойларда бу борада кредит ташкилотла- ри уртасида оз б^лсада ракобат уйгонганлиги хакида айтиш Уринлидир. Шундай булсада, бугун бошлангич сармояни шакллантириш учун олин­ган кредит хисобига ташкил этилишга улгурмаган бизнескинг жойларда инфратузилманинг ривожланмаганлиги, кредитнин г максадсиз ишлатили- ши, тадбиркорларда малаканинг етишмаслиги боис эртага тухтаб колиш холатлари куп кузатилмокда,

Бизнинг амалиётда тадбиркорлик субъектларини кредитлаш купрок тижорат банклари улушига тугри келади. Ажратилаётган кредитларнинг узгариши тенденцияси куйидаги диаграммада акс этган.

10-днаграммаиТижорат банклари томонидан кичик бизнес субьектларига барча

манбалар хисобидан ажратилган кредитлар м и к д о р и

ШАЙКИ 7.001 йия 9.Ш#т 5004 Рил Ж*йил ?001вИ1> ЯИИйия ШГйкп ШЯШ ММ>»ия ШПЧЫв

Диаграммадан куриш мумкинки, кичик бизнес субьектларига ажрати­лаётган кредитлар хажми йилдан-йилга усиб бормокда. 1994 йилда мам­лакатимизда кичик бизнес субьектларига 7 млрд. 344 млн. сум микдорида кредитлар ажратилган. 2000 йилга келиб бу курсаткич 103 млрд. сумга,

76 Ф. Муллажонов. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2011 йилга мулжалланган асосий йуналишлари. «Бозор. пул ва кредит» журнали. 2011 йил. 1-сон.

•:хХ>ОО<У>С->Х»О«ЭОООООС<>О<>Ж>С<<>О<>ОООСЮОООйС*»0<>С<>ОЛОСОС><>Э<>Х<>С>ОСОООО<>С>^

2010 йилда эса 2 трлн. 700 млрд. сумга етди.Бугунги жахон молия бозорида юз бераётган иктисодий инкирознинг

мамлакатимизга таъсир даражасини камайтириш максадида кабул килин­ган «Инкирозга карши чоралар дастури»да белгиланган вазифалар ижро- сини таъминлаш энг долзарб масаладир. Хусусан, тадбиркорликнинг озик- овкат ва ноозик-овкат истеъмол товарлари ишлаб чикаришни кенгайтириш билан боглик лойихдларини молиялаштиришга устуворлик берилмокда. 2010 йилда тижорат банклари томонидан озик-овкат махсулотлари ишлаб чикарувчи тадбиркорларга 519,5 млрд. сум ва ноозик-овкат истеъмол то­варлари ишлаб чикарувчи корхоналарга 486,3 млрд. сум микдорида им­тиёзли кредитлар ажратилди.

«Баркамол авлод йили» Давлат дастурини бажариш учун барча молия­вий манбалар хисобидан 8 трлн. сум ва 165 млн. А1ф1 доллари микдорида маблаг йуналтирилди. 2011 йилда «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» Давлат дастури доирасида барча манбалар хисобидан 5 трлн. сумга якин кредитлар ажратилди. Ушбу кредитлар ёрдамида 1 млн.га якин янги иш уринлари яратилди.77

Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 23 мартдаги 308- сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларида чорва мол- ларни купайтиришни рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ва2008 йил 21 апрелдаги 842-сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларида чорва моллар купайтиришни рагбатлантиришни кучайти- риш хамда чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни кенгайтириш бо- расидаги кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги карорлари талабларини фаол ижро этаётган мамлакатимзнинг aipap секторининг асосий молиявий таянчи булган «Агробанк» очик акциядорлик тижорат банкининг хизмат­лари бекиёс булди. Банк томонидан 2010 йили паррандачилик тармогини ривожлантириш тадбирларига 17,4 млрд. сум, баликчиликни кенг йулга куйиш максадлари учун 2,7 млрд. сум, асаларичиликни молиявий куллаб- кувватлашга 2,2 млрд. сум кредит ажратилди. Шунингдек, иссикхоналар ташкил этишга каратилган карийб 268 та лойихани амалга ошириш максадлари учун 12,1 млрд. сум кредит ажратилди. Кишлок хужалик махсулотлари, гушт ва сут махсулотларини кайта ишлаш буйича мини- технологиялар хамда ихчам ускуналар сотиб олиш учун 147 та лойихани молиялаштиришга ажратилган 15,1 млрд. сум кредитлар хисобига 1114 та иш Уринлари ташкил килинди. Томчилатиб сугоришни ташкил этишга Каратилган 18 та лойихани молиялаштиришга ажратилган 1,8 млрд. сум хисобига 73 та янги иш уринлари яратилди. Банк томонидан 2010 йил даво­мида шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларидан 155 та хужаликка77 Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 февралдаги «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» Давлат дастури тугрисида»ги 1474-сонли Карори.

сабзавот махсулотлари уруглари учун 139,9 млн. сум, уруглик картошка учун 1992 та хужаликка 15,5 мпрд. сум, мева кучати учун 64 та хужаликка 1,2 млрд. сум, узум кучати учун 4 та хужаликка 70 млн. сум микрокредит ажратилди.

Ажратилган кредитлар хажмида микрокрсдитларнинг улуши хдм ортиб бормокда. Куйидаги диаграммада бу маълумотларни яккол куриш мумкин.

11-диаграмма78Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субьектларига барча

манбалар хисобидан ажратилган микрокредитлар микдори'л *

6 0 0 ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................. .......................... ...

‘ 485.2500 ..................................................................................................................... ......... ............... ................... ;---------------

2002 2003 tern 2А04№ш 2й0*йпя 200(5 fnm 2007 йнл iftO Rfttn lOOQJfcm 2010 вилв"Диаграммада курсатилигаича, ажратилган микрокредитлар микдори

усиб бормокда, бирок микрокредитларни олишда муаммолар сакланиб колмокда. Жумладан, охирги беш йилда уй хужаликларининг 4,3 фоизи- гина микрокредитлардан фойдаланганлар. Бу даврда уй хужалиги тарки- бида руйхатдан утган тадбиркорларнинг атиги 18 фоизи бу кредитларни олганлар. Микрокредитларнинг 30 фоизи корамол сотиб олишга, 17,7 фои­зи бизнесни юритишга, 10 фоизи автомобил сотиб олишга, 27 фоизи уй жихозларини сотиб олишга, 7 фоизи кучмас мулк сотиб олишга берилган.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектларига ажратилаётган кредитлар бозори мамлакатимизда анча монополлашганини тасаввур килиш кийин эмас. Яъни ажратилаётган кредитларнинг сезиларли кисми респу-

7* «Активы домохозяйств как важнейший инвестиционный ресурс». Статья подготовле­на по материалам проекта Центра экономических исследований. «Мобилизация активов домохозяйств-2009» в рамках сотрудничества с Программой Развития ООН «Содействие процессу реформ в Узбекистане». Экономическое обозрение/№3(126)/2010 г. стр. 21. / Ф. Муллажонов. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2011 йилга мулжалланган асосий йуналишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2011 йил. 1-сон.

<>эйоойоооодооооосоооооооосооооооссссоосооос<<>с<>ос>ооо<>с<>ооооо(>о<>с<>с<>с><х>о<><>с>оо<>аоо<>оооо< «хххооосо

бликамизнинг йирик банкларига тугри келади. Бу фикримизни тасдиклаш учун куйидаги диаграммами келтириб утамиз.

12-диаграмма792010 йилда кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитларнинг

умумий микдорида тижорат банкларининг тутган улуши (млрд. сумда)

“У-T банк" | 2,1“Равнакбанк" | 6,1

“Самаркандбанк” | 8,2

“Уктамбанк” | ц ,б

“Универсалбанк” | 12,8

“Кредитстандартбанк” | 13,6

“Asia Alliance Bank” И 19,3

“Туркистонбанк” Ц 21,6

“Инфинбанк” ■ 22,01

“Узбекистон-Германия “Савдогар АТБ” НЯ 26,8

“Туронбанк” ■ ■ 33,5

“Ипак йулн" банки ЯЯШЯ 63,4

“Капиталбанк” 72,3

‘Алокабанк” 80,9

‘Халк банк”и 145,6

‘Ипотекабанк’ 195,8

‘Микрокредитбанк” 214,5

‘Узсаноаткурилишбанк’

“Хамкорбанк’

“Агробанк’

“Асакабаик'

1

228,1

275,6

283,3

294

УзРТИФ Миллий банки 355

0 50 100 150 200 250 300 350 400

79 2010 йил «Банк ахборотномаси» рузномаси маълумотлари асосида тайёрланди.оооооос>ск>оо<>с<>ос<>ооо<>с>оооос>оооо<>с>оос>с>ос>ос><у>ооооооооооооос)с>ооооооооооооооооооооооооо«ооооооооооооооооооооодоооооооооооооо 135

Кичик бизнесни кредитлаш бозорининг 13 фоизини Узбекистон Рес­публикаси Ташки икгисодий фаолият Миллий банки эгаллаб турибди. Мил­лий банк 2010 йилда кичик бизнес субьектларига уз маблаглари хисобидан 355 млрд. сум лик (2009 йилда 275,1 млрд. сум), Имтиёзли кредитлаш фонди маблаглари хисобидан 1,45 млрд. сумлик (2009 йилда 3,91 млрд. сум), бюд­жетдан ташкари жамгармалар кредит линиялари хисобидан эса 2,1 млрд. сум (2009 йилда-2,6 млрд. сум) дан ортик микдорда кредитлар ажратди.

Кичик бизнес субьектларига молиявий хизматларни курсатувчи йирик молиявий ташкилотлардан яна бири «Микрокредитбанк»дир. 2010 йилда мазкур банк томонидан тадбиркорларга 214,5 млрд. сум (2009 йилда 150 млрд. сум) дан ортик кредитлар ажратилди. Банкнинг кичик бизнес ва ху­сусий тадбиркорлик субьектларига куреатилган микромолиявий хизматла­ри микдори 121,4 млрд. сумни ташкил этиб, белгиланган режа 123,2 фоиз килиб бажарилди.

Кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватлащда «Агробанк» очик ак­циядорлик тижорат банки хам фаол катнашмокда. Банк томонидан 2010 йилда кичик бизнес субъектларининг 29 630 та лойихаси молиялаштирил- ди. Берилган кредитларнинг умумий хажми 283,3 млрд. сумни ташкил этди. Бу курсаткич 2009 йилга нисбатан 86,7 млрд. сумга ёки 144 фоизга ошди.

«Агробанк» томонидан 2010 йилда кичик бизнес субьектлари, фермер хужаликларига ажратилаётган микрокредитлар хажми янада ортди. Берил­ган микрокредитлар 57,2 млрд. сумни ташкил этди, бу 2009 йилга нисбатан 137 фоиз купдир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 28 январдаги ПК- 1050-сонли «Махаллий ноозик-овкат истеъмол товарлари ишлаб чикариш кенгайтирилишини рагбатлантириш борасидаги кУшимча чора-тадбирлар тугрисида»ги К^арорига асосан банк томонидан ракобатбардош, юкори си- фатли ноозик-овкат истеъмол товарлари ишлаб чикаришни купайтириш ва турларини кенгайтиришни рагбатлантириш, ички истеъмол бозорини улар билан янада туликрок бойитиш, тайёр ноозик-овкат товарлари ишлаб чикарувчи янги махаллий корхоналарни ташкил этиш хамда мавжудларини модернизациялаш, техник ва технологик яеихатдан кайта жихозлаш учун 2010 йил давомида 47,6 млрд. сум кредит ажратилди хамда урнатилган прогноз 129 фоизга бажарилди.

«Баркамол авлод йили» давлат дастури ижроси доирасида 2010 йилда179,5 млрд. сум кредит ажратилди. Ушбу ажратилган кредитлар хисобига 30 332 та янги иш уринлари яратилди.

Хизматлар курсатиш сохасини ривожлантириш даражасини янада ошириш, ахолига янги, замонавий ва сифатли хизмат турлари курсатиш, икгисодий усишни таъминлаш хамда ахоли, биринчи навбатда, кишлок жойларида бандлик масаласини хал этишда хизматлар курсатиш ва сер­

вис сохдси ролини кучайтириш максадида 2010 йилда 16,0 млрд. сумлик лойихалар молиялаштирилди. Бу курсаткич 2009 йилга нисбатан 1,6 мар- тага ошди.

Банк томонидан оилавий касаначиликни ривожлантириш, ахолига кушимча ишчи уринлари ташкил этиш максадида 4,0 млрд. сум микдорида имтиёзли кредитлар ажратилиши натижасида 1220 нафар янги иш уринлари яратилишига эришилди.

Тахлил натижалари шуни курсатмокдаки, бюджетдан ташкари жам- гармалар кредит линиялари хисобидан ажратилаётган маблаглар хажми ки- чик бизнесга берилган кредитлар хиссасида кам улушни ташкил этаётганли- гини айтиб утиш жоиз. Бу маълумотлар куйидаги диаграммада берилган.

13-диаграммаыКичик бизнес субъектларига бнщжетдан ташкари жамгармалар

кредит линиялари хисобидан берилган кредитлар микдори (млрд. сум)

гооовкл гп тя и я йип яоояяи* ямчом* госиишт ?o06i**n яд о яия яхмшто зоскянп гтояил

Диаграммадан куриниб турибдики, бюджетдан ташкари жамгармалар кредит линиялари хисобидан берилаётган кредитлар хамжми охирги беш йилда деярли узгармаган. Барча манбалар хисобидан ажратилган кредит- ларда жамгармаларнинг улуши 0,93 фоизни ташкил килмовда. Сабаби, ти- жорат банклари ушбу жамгармалар мабалагларидан кам фойдаланишмокда. Жумладан, Узбекистан Республикаси Ташки иктисодий фаолият Миллий банкида бюджетдан ташкари жамгармалар хисобидан ажратилган кредит­лар уз маблаглари хисобидан ажратилган кредитларга нисбатан 1,2 фоизни ташкил этмокда. Хусусан, Бандликка кумаклашиш жамгармаси маблаглари хисобидан ажратилган микрокредитлар берилган микрокредитларнинг умумий суммасида 7,3 фоизни ташкил килмокда. Агар кичик бизнесни хорижий кредит линиялари хисобидан кредитлаш тижорат банклари учун хорижий шериклар билан келишиш масаласи мураккаб булса, у холда

80 www.statinvest-tables.uz

мамлакатимизда мавжуд бюджетдан ташкари жамгармаларнинг мустакил фаолият юритишларини кулл^б-кувватлаб, жамгарманинг шаклланаётган кредит ресурслари манбаларини кенгайтириш максадга мувофивдир. Бу жамгармаларга ажратилаётган бадаллар хажмини ошириш, кушимча ман- баларни кидириш йули билан амалга оширилиши лозим.

Биз юкорида бюджетдан ташкари жамгармалар х,исобидан хусусий тадбиркорликни кредитлаш тартибини куриб чиккан эдик. Эндиги галда, жамгарма маблаглари манбаларининг шаклланиши ва улардан фойдала- нишни такомиллаштириш масаласига тухталиб утамиз. Х,озирги кунда кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватловчи бешта бюджетдан ташкари жамгармаларни тилга олишимиз мумкин. Улар Тадбиркорликни куллаб- кувватлаш ва корхоналарни таркибий узгартириш жамгармаси, Иш би­лан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамгармаси, Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб-кувватлаш жамгармаси, Давлат эх,тиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик мах,сулотларининг х,исоб-китоб жамгармаси ва «Микрокредитбанк» имтиёзли кредит ресурсларидир.

Тадбиркорликни куллаб-кувватлаш ва корхоналарни таркибий узгартириш жамгармаси.

Тадбиркорликни куллаб-цувваглаш ва корхоналарни таркибий уз­гартириш жамгармаси Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2005 йил 4 августдаги J 85-сонлиКдрорининг «Узбекистон Республикаси Монополиядан чикариш, ракобат ва тадбиркорликни куллаб-кувватлаш давлат кумитаси хузуридаги Тадбиркорликни куллаб-кувватлаш ва корхо­наларни таркибий узгартириш жамгармаси маблагларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш таргиби: тугрисида»ги Низом (1-илова)ига асосан ташкил этилган. Мазкур жамгарма билан Бош банк уртасида тузилади- ган бош келишув Кичик ва хуСусий тадбиркорликни ривожлантиришни рагбатлантириш Республика мувофиклаштирувчи Кенгаши билан кели- шилган холда амалга оширилади.

Узбекистон Республикасининг Иш билан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамгармаси.

Узбекистон Республикасининг Иш билан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамгармаси (Бандлик жамгармаси) Узбекистон Республикасининг Мехнат ва ахолини ижтимоий химоя килиш вазирлиги таркибида Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 31 декабрдаги 606-сонли «Иш билан таъминлаш­га кумаклашиш давлат жамгармасини ташкил этиш тугрисида»ги карори билан ташкил этилган. Жамгарманинг асосий вазифалари ишсизларни

(>С<хС)00<ХхХ>ОООС<<>000000<ХХ><>ХХХ>СХХ)СХХ>ОСХХ>С<<>С<><Х>С<Х><>Х>СхСХХ<Х><Х>С<<ХХ>С</Х''-<Х>С)Сх <>С-С<>С<>0<ХХХ>0<Х>С<>>С><Х>0<ХХХХ>С>С<ХХХ>ле<>0<> ООООС><Х>

моддий куллаб-кувватлаш юзасидан давлат кафолатларини амалга оши- риш, Бандликка кумаклашиш марказлари таъминотини молиялаштириш, тижорат банкларида кредит линияларини очиш йули билан иш уринларини саклаб колиш ва янги иш уринларини ташкил этиш учун кредитлар бериш- дан иборат.81

Жамгарма маблаглари корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг иш хдк;и фондидан мажбурий ажратмалар, тегишли бюджет маблагларини шакллантиришда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ва жой- лардаги давлат х,окимияти органлари томонидан белгиланадиган микдорда республика ва махдллий бюджет маблагларидан дотациялар, конун х,уж- жатларида назарда тутилган талаблар бузилганлаги учун жойлардаги мех,нат органлари томонидан белгиланган тартибда солинадиган молия- вий санкциялар ва кушилган пенялар суммаси, кушимча янги иш уринла- ри яратиш учун кичик бизнес субъектларини кредитлаш учун тижорат банк-лари томонидан очилган кредит линияларидан фоизлар хамда юри- дик ва жисмоний шахсларнинг, шу жумладан хорижий юридик ва жисмо- ний шахсларнинг ихтиёрий бадаллари х,исобидан шакллантирилади.

Амалиётда х,озирги кунда хужалик юритувчи субъекгларнинг иш хаки фондидан ажратмалар Бандлик жамгармаси маблагларининг асосий шакл- ланиш манбаси булиб турибди. Куйидаги диаграммада жамгармага ажрат­малар мивдорини йиллар буйича узгариши курсатилган.

14-диаграмма?2Бандлик жамгармасига ажратмалар микдорининг узгариши

Я 1 fi -- ---------- Ц&-

2С02 йил 2003 йил 2004 йил 2005 йил 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 нил 2010 йил

81 Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 2 апрелдаги 173-сонли карорнинг 1-иловаси «Узбекистон Республикаси Иш билан таъминлашга к^маклашувчи давлат жамгармаси маблагларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартиби тугрисида»ги Низом.82 «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. №7. 2009 йил. июль. «Эхтиёж: солик им- тиёзлари ва преференциялари-миллий иктисодиётни ривожлантиришга рагбат». Фарход Абдуллаев. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Прогнозлаш ва макроиктисодий тахлиллар институтининг етакчи мутахассиси.скх<>0<<><), <>с>оо<х>оо<х><>о<х>с)<>скх>оосооооо<х>оф<х>ооооос<х><>»ос<хх>о<х>с

Диаграммада биз асосий манба деб таъкидлаб у т г а н ажратма­лар микдорининг пасайиш суръати курсатилган. Маълумки, Бандлик жамгармасига ажратмалар микдори ягона ижтимоий тулов ставкаси тар- кибида фоизларда белгиланади. 2010 йилда ягона ижтимоий тулов став­каси утган йилга нисбатан бир фоизга оширилиб, 25 фоиз килиб белиги- ланди ва бюджетдан ташкари Пенсия жамгармаси, Иш билан таъминлаш- га кумаклашиш давлат жамгармаси ва Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгашига мос равишда ажратмалар 24,8, 0,1 ва 0,1 фоизлар куринишида таксимланди. Куриб турганимиздек, жамгармага ажратмалар микдори йил сайин камайиб бормокда. 2002 йилда ажратмалар мехнатга хак тулаш фондидан 1,5 фоиз килиб белгиланган булса, 2010 йилда бу курсаткич 0,1 фоизни ташкил этди. Натижада шу ва бошка ажратмалар хисобига Банд­лик жамгармаси маблаглари куйидагича холатда узгармокда.

8-жадвал83Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармасининг

даромадлари ва харажатларининг узгариши

ч Г. ? Й иллар*. К урсаткичлар

ь ф- . 1 „■>-< • 2005 2006 2007 2008

Йил бошига колдик 1594,4 1804,6 4524,5 509,1§?,*. ,

Даромадлар -./.28790,4. 37352,5 41400,2 46206,2

Харажатлар 28535,2 34632,6 45415,6 46571,2

Йил охирига колдик * , «"1804,6 ,*>; 4524,5 509,1 144,1

Жадвал маълумотлари Бандлик жамгармасининг даромадлари ва ха- ражатлари х,ар йили уртача 16 фоизга ошиб бораётганлигини курсатмокда. Хусусан, 2008 йилда жамгарма даромадлари 46206,2 млн. сум булган булса, харажатлар эса 45571,2 млн. сумни ташкил этган. Хизмат курсатиш ва сервис инфратузилмасини ривожлантириш дастурини амалга оширишга 2008 йил- нинг биринчи ярмида «Микрокредитбанк» хамда Бандликка кумаклашиш жамгармасининг 8,7 млрд. сумдан ортик кредит маблаглари йуналтирилди. Лекин, шундай усишларга карамай, биз эътибор каратадиган асосий ман­ба кичик бизнес субъектларини кредитлаш учун тижорат банклари томо­нидан очиладиган кредит линияларидан фоизлар даромадлар улушида жуда камлигидир. Бу тижорат банклари бюджетдан ташкари жамгармалар маблагларидан кам фойдаланаётганликларини англатади. Бугунга келиб, бош битимлар асосида кредит линияларини очиш борасида хам муаммолар83 Косимова Г. А., Каримова 3. X. Бюджетдан ташкари фондлар. Укув кулланма. - Т.: «IQTISOD-MOLIYA». 2009.-113-бет.

мавжуд. Узбекистон Республикаси Марказий банки талабларига мувофик, кредит линиясининг амал килиш муддати тугаганидан кейин Бош банк бюджетдан ташкари жамгармаларнинг маблагларини уларни карздорлар томонидан амалда кайтарилишидан катъий назар, хисобланган фоизлар- ни кушган холда бюджетдан ташкари жамгарманинг банк хисобварагига кайтариши шарт килиб белгиланган.84 Амалиётда бу тартиб буйича бе­рилган кредитларнинг куп кисми кайтмаётганлиги сабабли, бу холатда банк кредит ресурслари максадида фойдаланган маблаглар учун туловларни уз маблагларидан амалга оширишга тугри келяпти. Яъни, бош банк ва бюджет­дан ташкари жамгарма уртасида тузилган кредит шартномаси муддати би- лан кичик бизнесга берилган кредитларнинг киймати муддатига мутаносиб булишлиги амалда бузиляпти. Бу эса тижорат банклари бюджетдан ташкари жамгармаларнинг маблагларини жалб килишига тускинлик килмокда.

Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб-кувватлаш жамгармаси.

Дехкон ва фермер хужаликларини куллаб-кувватлаш жамгармаси Узбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 18 мартдаги 1737- сонли «Дехкон ва фермер хужаликларини давлат йули билан куллаб- кувватлаш хамда мамлакатни озик-овкат билан таъминлашда уларнинг ролини кучайтириш борасидаги чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони- га мувофик Узбекистон фермер хужаликлари уюшмаси хузурида ташкил этилган. Ушбу жамгарма маблаглари кимошди савдосида ер майдонларини фукароларнинг меросга колдириладиган умрбод эгалик килишлари учун сотишдан тушадиган даромаднинг 5,5 фоизи, дехкон хужаликларидан ундириб олинадиган ер солиги суммаси маблагларининг 5 фоизи хамда фермер хужаликларидан ундириб олинадиган ягона ер солиги суммаси маблагларининг 2,5 фоизи хамда юридик шахслар - Узбекистон Республи­каси резидентларининг, шунингдек хорижий юридик ва халкаро молия таш- килотларининг маблаглари каби манбалар хисобига шакллантирилади.

Давлат эх,тиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларининг хисоб-китоб жамгармаси.

Охирги беш йил вакт оралигида кишлок хужалиги корхоналарини маблаг билан таъминлашда мухим урин эгаллаган Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларининг хисоб-китоб

84 Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2006 йил 21 февралда 1548-сон билан руйхатга олинган «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига бюджетдан ташкари жамгармалар ва «Микрокредитбанк» кредит линиялари хисобидан микрокредит- лар бериш тартиби туг рисида»ги Низомнинг 55-банди.

жамгармасига алохида тухталиб утишимиз зарур. Чунки ушбу жамгарма кишлок хужалиги корхоналарини имтиёзли кредитлар билан таъминлов- чи асосий манбадир. Мазкур Жамгарма Узбекистон Республикаси Пре- зидентининг 1998 йил 31 декабрдаги 2165-сонли «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик мах,сулотларининг хисоб-китоб жамгармасини ташкил этиш тугрисида»ги Фармонига мувофик ташкил этилган. Жамгарма маблаглари Молия вазирлиги томонидан Марказий банкда очилган махсус (бюджетдан ташкари) хисобракамда жамланади ва фойдаланилади.85 Жамгарма манбалари булиб пахта толаси экспортининг форвард шартномаларидан тушадиган бунак туловлари, пахта толасининг экспорта буйича якуний хисоб-китоблардан келадиган тушумлар, кредит ресурслари, давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган мах,сулотларни кайта бахолаш натижасида шаклланадиган маблаглар ва бошка бюджетдан ташкари маблаглар хисобланади. Жамгарма даромадлари жамгарманинг молиявий агента «Агробанк»дан уларга жамгарма томонидан пахта, дон, шоли учун бунакларни ва узил-кесил хисоб-китобларни маблаг би­лан таъминлашга ажратилган максадли маблаглар буйича хар ойлик во- ситачилик туловлари тарзидаги тушумлар х,исобига шакллантирилади.86 Жамгарманинг баркарорлиги Республикада пахта ва галланинг х,ар йилги х,осилининг узгаришига боглик. Жах,он молиявий инкирози даврида дунё бозорида пахта ва галла нархларининг тушиб кетиши мазкур Жамгарма баркарорлигига салбий таъсир курсатди. Натижада воситачилик туловлари тарзида Жамгарманинг даромадлари буйича махсус хисобракамларига ту­шадиган маблаглар биринчи навбатда Жамгарманинг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотлари учун бунакларни ва узил-кесил хисоб-китобларни маблаг билан таъминлаш буйича максадли харажатлари учун Молия в &ч щ у п и г и томонидан Узбекистон Республикаси Марказий банкидан жалб этилган кредитлар буйича хисоблаб кушилган фоизларни тулашга етмай колиш холатлари кузатилмокда. Алохида белги- лаш керакки, бундай тизим жуда катта харажатлар билан боглик.

«Микрокредитбанк» имтиёзли кредит ресурслари.

Бугунги кунда хусусий тадбиркорликни молиявий куллаб-кувватлаш борасида собик «Бизнес-Фонд»га карашли кредит линияларининг АТ

83 «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларда’чмг хи­соб-китоб Жамгармаси тугрисида»ги Низомнинг 3-банди. 1999 йил 28 январь. № 61286 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 24 октябрдаги 419- сонли карорига илова «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларининг хисоб-китоб Жамгармаси даромад(фойда)ларини таксимлаш ва улар­дан фойдаланиш тартиби тугрсида»ги Низомнинг 1-банди.

«Микрокредитбанк»га кайтарилиши натижасида шаклланган АТ «Мик- рокредитбанк» имтиёзли 1федит ресурслари бир мунча баркарор манба булиб турибди. «Бизнес-Фонд» Узбекистон Республикаси Президентининг1993 йил 21 июлдаги 629-сонли «Узбекистон Республикасида кичик тад- бирнорликни ривожлантиришга кумаклашувчи жамгармани ташкил этиш тугрисида»ги Фармонига мувофик ташкил этилган ва Узбекистон Респу­бликаси Президентининг 2003 йил 23 декабрдаги 3367-сонли «Кичик тад- бирморлик субъектларини молиявий куллаб-кувватлаш механизмини тако- миллаштириш т^фисида»ги Фармони билан ту гатил ган.

Маълумки, «Бизнес-Фонд» маблагларининг манбалари асосан давлат мулкини сотишдан тушган маблагларнинг, давлат мулки иштирокидаги хиссадорлик жамияти фаолиятидан давлатга тегишли булган дивидендлар- нинг 50 фоизи хамда Иш билан таъминлашга кумаклашувчи жамгармага тушган маблагларнинг 10 фоизи хдсобига шаклланарди. Эътиборли то- мони шундаки, фонд ресурсларининг шаклланиш манбалари Узбекистон Республикаси Давлат мулк кумитаси хамда Мехнат ва ахолини ижтимо- ий мухофаза килиш вазирлигининг кдйтариш асосида ажратилган кредит ресурслари куринишига эга эди. Яъни, фонд маблаглари ихтиёрий бадал- лар ва мажбурий ажратмалар к^ринишида эмас, балки юелгусида кайтариб бериш асосида берилган маблаглар куринишида шакллантирилгани боис, фонднинг мустакил тижорат фаолияти билан шугулланиш учун узок муд- датли режаларни тузиш имконияти чегараланган эди. Х,атто, «Бизнес- Фонд» кредитларни «Мадад» сугурта агентлиги томонидан карз олувчига берилган сугурта полней мавжуд булган такдирдагина «Узтадбиркорбанк» оркали ажратиб берарди. Шундай б^лсада, жамгарма мижозларни танлаш, хужжатларни куриб чикиш ва кредитлаш фаолиятларини амалга ошириш хукукига эга эди. Тижорат банклари эса кредитларни кайтариш вазифаси билангина чегараланиб колганлар. Шунинщек, фонд ресурсларининг ман­балари 2004 йилга келиб хусусийлаштириш учун мавжуд обьектлар сони- нинг кискариши натижасида хусусийлаштиришдан *амда давлат корхона- ларининг давлатга тегишли булган дивидендлардан келадиган тушумлар камайиб борди. Бунинг устига фонд жалб кил ган карзларни банк оркали кредитга бериш хамда берилган кредитларнинг кайтмаслиги натижасида муаммоли кредитларнинг тупланиши сингари мураюсаб жараёнларни кел- тириб чикарди. Шу боис, «Бизнес-Фонд» кредит ресурслари колдиги 2004 йил 1 январдаги холатига кура фонд балансидан «Узтадбиркорбанк» балан- сига, кейинчалик банк негизида ташкил этилган «Микрокредитбанк»нинг алохида махсус хисоб ракдмида жамланди. Фонд ресурсларини шакллан- тиришга ажратилган давлат тасарруфидан чикдриш ва хусусийлаштириш­дан тушган маблаглар - 1991 йилга кддар прилган к^п хонали турар-жой биноларини капитал таъмирлашни, шунингдек умумтаълим мактаблариООССОМ ОООбОООООООООООООООООООМ ООМ ФООМ ФМ М ОМ ОМ М М ОООООМ М М ОООООООеОМ О 143

хамда мактабгача тарбия болалар муассасаларини капитал таъмирлаш ва жихозлашни молиялаш максадида Крракалпогистон Республикаси бюджета ва махаллий бкзджетларга утказилди. Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармасидан ажратилган маблаглар эса янги иш жойларини яратиш лойихаларини амалга ошириш учун тижорат банклари воситасида кичик тадбиркорлик субьектларини кредитлаш оркдали Иш би­лан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси дастурини молиялашга йуналтирилди.

«Бизнес-Фонд» ресурслари «Микрокредитбанюжа утказилгандан сунг, мазкур банкка тадбиркорлик субъектлари учун «Бинес-Фонд» томо­нидан тижорат банкларига ажратилган давлат активлари ва муддатли кре­дитлар, шунингдек 1998 йил сентябрь ойигача берилган кредитлар буйича «Бизнес-Фонд» карзларини, шунингдек кайтариш бошланган муддатларда техника ва асбоб-ускуналар лизингига о ид карзларни ундириш ва кайтариш буйича Узбекистон Республикаси Давлат мулк кУмитаси хамда Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлигининг молиявий агента функ- цияси юклатилди. Бундан ташкари, Узбекистон Республикаси Давлат мулк кУмитаси Мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш вазирлиги билан биргаликда кайтариш асосида «Бизнес-Фонд»га ажратилган кредит ресурс­лари буйича шартномалар «Микрокредитбанк» АТБ билан кайта тузилди.

Имтиёзли кредитлаш жамгармаси.

Тадбиркорликни кредитлашда тижорат банкларининг уз маблаглари билан катнашиши кредит куйилмаларининг деярли 85 фоизидан ортигини ташкил килмокда. Уз маблаглари таркибидаги Имтиёзли кредитлаш жамгармасини алохида курсатиш лоз им. Банклар фойдасининг 25 фоизига- ча микдорини ажратиш хисобкга жамгарма маблаглари шакллантирилади. Тижорат банклари томонидан жамгарма маблаглари хисобига кредит бе- ришдан олинган даромадлар, курсатиб утилган маблаглар ушбу жамгарма ресурсларини купайтиришга максадли йуналтирилган такдирда, 5 йил муддатга фойда солигидан озод килинади.87

Мазкур жамгарма ишга тушгандан то 2007 йилгача кичик бизнес субъектларига тижорат банклари томонидан 44 млрд. сум маблаг ажратил­ган. Ушбу давр оралигида музкур сумма кичик бизнесга барча манбалар хисобидан берилган умумий кредит суммасида (2007 йилда 743,7 млрд. сум) атиги 6 фоизни ташкил этмовда.

87 Узбекистан Республикаси Президентинйиг 2011 йил И мартдаги 1501-сонли «Ки­чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьекгларига кредит беришни купайтиришга оид К^шимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Карорига кура ушбу муддат 2016 йилникг 1 янва- ригачаии ташкил этади.

с<аооооооо»йооооообообооо»рооо»овбооаооос100»аоо»»а»ообобооооовоооо»оооо<»оаобоооооооора

Жамгармага ажратмалар х,ар чоракда банкнинг бизнес-режасида назар- да тутилган соликлар тулангандан сунг х,ар чоракдаги соф фойданинг прог­ноз суммасидан келиб чиккан х,олда ажратилади. Бу билан айтиш мумкин- ки, жамгарманинг баркарорлиги банк соф фойдасининг узгаришига боглик. Шу билан бирга тижорат банкларидан ундириладиган фойда солиги став- касига боглик. 2010 йилда банкларимиз 15 фоизли ставкада фойда солиги тулашди. Бу бошка тармоклардан олинадиган фойда солиги ставкасидан анча баланд. Бунинг устига банкларнинг соф фойдасини купайтирувчи юкори даромад келтирувчи операциялар кам, даромадларнинг 70 фоизидан ортиги кредит операцияларига тугри келади. Молия бозорининг суст ишла- ши бу борада тусик булаётган биринчи муаммолардан биридир. 2008 йил- да Республика банклари орасида юкори соф фойдага эришган Узбекистон Республикаси Ташки икгисодий фаолият Миллий банки булиб, унинг соф фойдаси бу даврда 30 млрд. 388 млн. сумни ташкил этган. Кичик банклар- дан «Уктамбанк»нинг соф фойдаси бу даврда атиги 1 млн. 300 минг сумни ташкил этган.

Хорижий кредит линиялари.

Хусусий тадбиркорликни молиявий куллаб-кувватлашнинг ташки ман- баларидан яна бири бу хорижий кредит линиялари маблаглари хисобланади. Унинг улуши кичик бизнесга берилган умумий кредит суммасида атиги 8 фоизни (2010 йилда) ташкил этмокда. Ушбу маълумотларни куйидаги диа- граммада келтириб утамиз.

15-диаграммаКичик бизнес субъектларига хорижий кредит линиялари хисобидан

берилган кредитлар микдори (млн. АЩЛ доллари)

? П О П О ч п Р П 0 1 К и п 7 ,0 0 7 .А и л 7 П О Ч О и п 5 > .0 0 * В и я ?ХМЧПт Я О О Л Я и я 7 0 0 7 И и п 7 Л О Й Й И Л 7 0 0 9 П и п 7 0 1 0 ЙИЛ

“ www.statinvest-tables.uzоосю<>х<х»оо<»<к)<»<хюоойосю<»оооеооо«1ео<>сл«оо«««)оо<»о<»оооооойоооооососоооооообв 145

Диаграммада курсатилишича, 2010 йилда кичик бизнес субъект- ларига хорижий кредит линиялари хисобидан 146 млн. AKTII доллари микдоридаги маблаг йуналтирилди. Бу 2009 йилга нисбатан 1,2 баробар купдир. 2011 йилда «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» Давлат дастурига кура Халкаро молиявий институтларнинг 75 млн. AKIII долла- рилик маблаглари жалб килинди.

«Узсаноаткурилишбанк» очик акциядорлик тижорат банки Ислом тараккиёт банки ва Германиянинг КфВ банки билан якиндан х,амкорлик килиб, уларнинг кредит маблагларини муваффакиятли узлаштириб келмокда. Шунингдек, 2011 йилда кичик бизнес лойихдларини узлаштириш учун Осиё таравдиёт банки, Хитой Эксимбанки ва Хитой тараккиёт бан- кларининг кредит линияларини жалб килиш буйича дастлабки тасдиклар олинди. Жах,он тикланиш ва тараккиёт банкининг 2 млн. АКД1 доллари, Хусусий секторни ривожлантириш буйича Ислом корпорациясининг жами 12 млн. АКШ доллари микдоридаги лимита доирасида 3 млн. АКТУ! долла­ри микдорида тегишли битимлар имзоланди.

2010 йил давомида кичик бизнесни хорижий кредит линиялари хисобидан молиялаштиришда «Агробанк» очик акциядорлик тижорат бан­кининг урни катта булди. Хусусан, Халкаро Тараккиёт уюшмаси кредит линияси хисобидан «Кишлок хужалиги корхоналарини куллаб-кувватлаш.II боскич» лойихаси доирасида 12,2 млн. АКД1 доллари хдмда 7,4 млрд. сум микдоридаги маблагларни узлаштириш борасида катор ишлар амалга оширилди. 2010 йилда кичик бизнесни куллаб-кувватлаш учун Ислом ху­сусий секторни ривожлантириш ассоциациясининг 5 млн. AK III доллари микдорида кредит линияси очилди ва лойихаларни молиялаштириш бош- ланди.

Бирок бундай узгаришларга карамай, диаграмма маълумотлари шуни курсатмокдаки, хорижий кредит линияларининг хажми охирги ун йилда нотекис узгариб келмокда ва умумий кредитлар хажмида бу жуда кичик хажмни эгалламокда. Бунга катор муаммолар сабаб булмокда. Х,озирда ки­чик бизнес субьектларининг валюта кредитларини, улар буйича фоизларни катъий хорижий валютада кайтаришда катор муаммолар мавжуд.89 Минимал валюта кредитини гаров билан таъминлашда камчиликлар бор. Лойиханинг дастлабки кийматидан камида 25 фоизини копловчи уз маблаги етишмасли- ги сезилаётир. Одатда лойихаларни куриб чикиш ва маъкуллаш муддатла- ри чузилиб кетаётир, нотариал идораларда чет эллардан сотиб олинаётган ва олинган кредит хисобига кабул килинадиган асбоб-ускуналар тарзидаги гаровни рсмийлаштиришда кийинчиликлар учраб турибди. Эътиборли то- мони шундаки, хорижий кредит линияси хисобига фаолиятини бошлаган89 Вахобов А., Маматов Б. Кичик тадбиркорлик лойихаларини кредитлаш амалиёти ва му- аммолари. «Бозор, пул ва кредит» журнали, 2006 йил. №5.43-46 бетлар.

тадбиркор ташки бозорни урганиш буйича маркетинг бозорининг суст иш- лаётганлиги туфайли уз мах,сулотини экспорт килиш билан боглик муам- молар кузатилмокда. Бинобарин, хорижий кредит линиялари кичик бизнес субъектларига мах,сулотларни экспорт килиш шартида берилади.

3.3. Хусусий тадбиркорликни самарали кредитлашда бирламчи ва иккиламчи кредит таъминоти

шаклларининг урни.

Иктисодий тараккиётнинг мух,им белгиларидан бири буш пул маблагларини энг куп самара келтираётган тармокларга жойлаштириш- дир. Фойдалилиги кам булган тармоклар эса давлат томонидан куллаб- кувватланиши, яъни субсидияланиши керак. Афсуски, бозор иктисодиётига утиш даврида булган мамлакатларда хдр доим хдм бундай жараён куза- тилмайди. Натижада кредит ресурсларининг нотугри йуналтирилганлиги окибатида уларнинг кайтмаслик муаммоси катталашаверади. Кредитлар- н и нг кайтмаслик муаммоси айнан кичик бизнес сохдсида к^прокучрамок- да. Бундай х,олатни «Агробанк» очик акциядорлик тижорат банки мисоли- да куриш мумкин.

Маълумотлар шуни курсатмокдаки, «Агробанк» очик акциядорлик тижорат банкида кичик бизнес йуналиши буйича ажратилган кредитлар- ни кайтариш даражасини яхшилаш устидан банк филиаллари ва х,удудий бошкармалари томонидан мониторинг ишлари сусайтириб юборилган- лиги натижасида кредит портфелида мазкур йуналишда муддати утган карздорликлар камон юкорилигича колиб, йил бошига (2010 йил) нисбатан 20 февраль колатига 147,8 млн. сумга ошган.

Хусусан, кичик бизнесни кредитлаш йуналиши буйича муддати утган карздорликлар 2010 йил 20 февраль хдлатига 3800,5 млн. сумни (жами муд­дати утган кредитларнинг (25506,7 млн. с^м) 14,9 фоизи), шу жумладан,647,5 млн. сум чорвачиликни ривожлантириш, 489,1 млн. сум курилиш моллари сотиб олиш, 309,9 млн. сум техника ва э^тиёт кисмлар сотиб олиш ва 608,9 млн. суми бошка максадларга берилган кредитлар х^ссасига тугри келади.

Муддати утган кредит карздорликларнинг 40,8 млн. суми 1-30 кунгача, 412,1 млн. суми 31-60 кунгача, 458,7 млн. суми 61-90 кунгача, 713,8 млн. суми 91-180 кунгача, 752,1 млн. суми 181-365 кунгача ва 1423,0 млн. суми3 66 кундан юкори булган даврдан бери ундирилмаган.

Жумладан, Крракалпогистон Республикаси Х$Ькайли филиали «Мак- симус» хусусий фирмасининг 20,0 млн. сум кредит карздорлиги 1059 кундан, Тахиатош филиали «Таймен» хусусий корхонасининг 20,0 млн.

дООМООООООМОООООООООООМООООООООООООООООООООООМООООООООООООООООООООСООООМОООООМОООвМОМООООООООООООМООМОООООООМ

сум кредит карздорлиги 785 кундан, К,ашкдцарё вилояти Гузор филиа- ли «Аъзам бобо угли Усмон» хусусий фирмасининг 20,0 млн. сум кредит карздорлиги 840 кундан, Китоб филиали «Нурафшон булок» хусусий кор- хонасининг 32,4 млн. сум кредит карздорлиги 855 кундан, Фаргона вилоя­ти Маргилон филиали «Илхомжон» дехкон хужалигининг 15,0 млн. сум кредит карздорлиги 882 кундан бери ундирилмаган.

Мазкур карздорликларга э х т и м о л и й йукотишлар учун 624,1 млн. сум микдорида захира шакллантирилган. Марказий банкнинг амалдаги тала- бларига мувофик кушимча 2129,7 млрд. сум захиралар яратилиши лозим.

Тулов мудцати утган кредитларнинг 2762,4 млн. суми ёки 79,5 фоизи М'ол-мулклар гарови, 666,3 млн. суми ёки 19,2 фоизи учинчи шахе кафил- лиги ва 45,9 млн. суми ёки 1,3 фоизи сугурта полней билан таъминланган булсада, мазкур карздорликларни кредит таъминотлари хдеобидан унди- риш юзасидан зарурий чоралар курилмаган.90

Т ижорат банкларида муаммоли кредитларнинг бу ндай тарзда купайиши кредитни таъминлашнинг бирламчи таъминотидан суст фойдаланилаётган- лигидандир. Бунга биринчи сабаб сифатида кичик бизнес субъектларининг молиявий хисоботлари уларнинг кредитга лаёкатлиликларини аниклаш имкон даражасида ошкор этилмаслигини курсатиш мумкин. Иккинчидан, маълумотлар имкон даражасида ошкор булган такдирда хдм корхоналар- нинг молиявий хисоботлари Молиявий х,исоботларнинг халкаро андоза- лариги мос тушмайди. Учинчидан, амалдаги тизим буйича кичик бизнес субъектларининг кредитга лаёкатлиликларини аниклаш кутилган натижа- ни бермайди, чунки бизнес-режалар камдан-кам х,олларда бозор конъюн- ктурасига асосланиб тузилади, асосланиб тузилганда хам мамлакатимизда бозор конъюнктураси жуда киска муддатларда узгариб туради.

Бунинг устига кичик бизнес субъектларининг кредитга лаёкатли­ликларини аниклашда бошкаларга нисбатан фарк килувчи жихатлари мавжуд. Биринчидан, кредит олиш учун куп х,олларда давлат руйхатидан утказилган кундан 6 ойдан ошмаган даврда фаолият юритувчи тадбиркор- лар мурожаат этишади. Шунинг учун бундай киска кредит тарихига эга булган тадбиркорлар кредитни тушум хисобидан кайтара олмайдилар. Ик­кинчидан, куп йиллик кредит тарихига эга булган тадбиркорлик субъект­ларининг хам баркарор молиявий ахволга эга эканликларига шубх,а билан каралади.

Ушбу жихатларни х,исобга олиб, тижорат банклари тадбиркорлик субъ- ектларига кредит беришда бизнес-режанинг мукаммал тузилишига, яъни тадбиркорнинг пул окимига эътибор каратишлари лозим. Хом ашё ва мате-

«Агробанк» очик акциядорлик тижорат банки «Кичик бизнес субъектларини кредитлаш ва мониторинг килиш бошкармаси» Умумий йигилиш баённомаси. 2010 йил 20 феврап.

риаллар киримини хисобга олиш хдмда уларни ишдаб чш&радп д&сооига утказилишини аниклаш, айникса, хом ашё ва материаллар чякинш «аадсулот таннархига тугри утказилишини белгилаш жуда мухимдир. Шуни j -ларда тутиш лозимки, хисоб юритиш базаси йуклиги ёки зеяЛ.?лги бз-л' кредит таъминоти ва карз олувчининг молиявий а^вслини ног^гри бахолашига шароит яратади. Махсулот таннархи хисобига киритилган материаллар киймати пасайтирилиб курсатилиши материаллар колдиклари киймати ва фойда олиб келишига олиб келади.91

Ягона солик туловчилар булган кичик корхокаларнинг солик солиш объекта булиб, «товарларни (ишларни, хизматларни) реализация килишдан олинадиган ту шум»92 хисобланади. Хозирда солик солиш чогила 9010- «Тайёр махсулотларни сотишдан олинган даромадлар» хисобва.я гининг кредит колдиги суммасига шунчаки солик солинмасдан, Солик кедекси- нинг коидаларига (хусусан, нималар реализация килишдан олинадиган ту- шум хисобланиши, нималар эса хисобланмаслигн масаласи буйича) амал килиш лозимлиги боис, бундай ноаникликлар соликларни тулашдан буйин товлашга ёки уларни ортикча тулашга олиб геяшин мумкий.93

Шунингдек, кичик корхоналарда шакллантноилган захира турлари- нинг купайиб кетиши фойданинг камаймшигз с.таб келади, Хозщшд амал килаётган меъёрий хужжатларга94 кура захиргцмнг уч тури белгиланган: факат Молия вазирлигининг рухсати билан капитал таъмирлаш ишларини утказиш учун захира, даргумон карзлар буйича захира, кафолатли таъмир­лаш учун захира. Корхоналар уз иш хусусияти ва х,исоб сиёсатидан келиб чикиб, захираларнинг бошка турларини, масалан, таътил учун хак тулаш захираси ёки Молия вазирлигининг рухсати булмаганда таъмирляш ишла- ри учун захира яратишлари мумкин, лекин бунда солик окибатлари юзага келиши боис, фойда кискариб колади.95

91 Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 1995 йил 10 мартдаги 4-сонли «Узбекистон Республикаси худудида жойлашган хусусий тадбиркорлар билан тижораг банкларининг ишлаш коидалари» Йурикномаси 31-иловасининг 14-банди.92 Узбекистон Республикасининг 2007 йил 25 декабрда кабул килинган 136-сонли Крнуни билан тасдикданган Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 355-моддаси.93 «Товар-моддий захиралар чикиб кетишининг хусусиятлари». Шарофиддин Рузметов, эксперт. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2008 йил 8 июнь. №24 (776). 5-бет.94 Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли «Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисида»ги Низом ва 2002 йил 23 октябрдаги 1181 -сонли «Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счетлари режаси ва уни куллаш буйича йурикнома».95 «Хусусий капитал ва унинг таркиби». Лидия Югай, БМТРД «Давлат молияси ислохоти» лойихасининг эксперти, «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 22 июнь. №26(778). 3-бет.

Бундай холатлар натижасида фойданинг кискариб кетиши кредит кайтариш манбаларининг хам кискаришига олиб келади.

Эътибор бериш керак булган курсаткичлар тизимида яна бир жихат шуки, кичик корхоналар кредитланиши учун неликвид баланс вужудга кел- маслиги керак.96 Ушбу вазият купинча корхонанинг уз маблаглари билан уларнинг узок муддатли активлари уртасидаги фарк манфий тусга кирган- да содир булади.

Бирламчи таъминот энг аввало мижознинг соф тушумига каратилиши лозим. Бунинг учун карз олувчининг махсулотларни сотишдан тушган соф тушумини турли даражаларда куриб чикиш керак. Масалан, соф фойда­нинг соф тушумга нисбати (фоизларда олинади) карз олувчининг фойда- лилик меъёрини беради. Бу курсаткич юорхонада бир бирлик махсулотни сотишдан канча пул окими колаётганлигини курсатади. Курсаткичнинг юкорилиги корхона узининг ички манбалари хисобидан ривожланишни молиялаштириш имкониятининг юкорилигини билдиради. Бунинг акси булганда эса демак, корхона бозорга янги махсулотларни чикармаётганлиги хамда махсулотларни зарарга сотаётганлигидан далолат беради.

Шунингдек, соф тушумни активларнинг умумий кийматига нисбати- ни (марталарда олинади) олсак, у мавжуд активлар хажмидан келиб чикиб корхона канча махсулот сотаётганлигини англатади. Бошкача айтганда, корхона активларнинг канча кисмидан фойдаланганда, унинг бозордаги сотиш хажми усиши мумкинлигини билдиради.

Соф тушумни корхона балансининг бошка модцаларига нисбати олин- ганда хам ушбу моддаларнинг корхона махсулотлари реализациясида канча кисми ишлатилаётганлигини англаш мумкин.

Бозор иктисодиётига утиш шароитида кичик бизнес субъектларига берилган кредитларни кайтаришни бирламчи таъминот асосида амалга ошириш мураккаб жараёндир. Бундай пайтларда кредит тулик кайтишига ишонч хосил килиш учун карз олувчидан иккиламчи таъминотни албатга талаб килиш керак.

Кредит уз вактида кайтарилмаганда банк иккиламчи таъминот сифати- да карз олувчидан берилган кредитни неустойка, гаров, кафиллик, кафолат ва закалат шаклида кайтариши мумкин.97

Неустойка деганда, карз олувчи кредит буйича фоизларни уз вактида туламаган такдирда банкка тулаши шарт булган пул суммаси тушунилади.

96 Узбекистон Республикаси Икгисодиёт вазирлиги хузуридаги Иктисодий ночор корхо­налар ишлари Кумитасининг 2005 йил 16 мартдаги ГС-05/0271/1-сонли карори билан тасдикланган «Корхоналарнинг молиявий-иктисодий ахволи мониторинги ва тахлил килиш курсаткичларини аниклаш тартиби тугрисида»ги Низомнинг 6-бандига кура.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. 1996 йил 29 август, 257-1-сон. 260-312- моддалар.

-•'А>гух><х><*хю<х>оооо©©©©ооооооо©©оооооооофдо<»<х>©<»оооо<хх>о<»х>о«х<>с>оо<х>х><>>ьс'с<>ос* ^

1'уланмаган кредит буйича фоизларнинг хар бир куни учун банк фоиз шак- лвда ундирганда пеня хисобланади, ei ip кредит асосий карзи билан бирга тулик кайтарилмаганда, банк пул суммаси шаклида карз олувчига жарима хисоблайди. Иккиламчи таъминс тни.1?1' ушбу шакли куп холларда муаммо- ли кредитларнинг юзага келиши жараёнида дастлабки хдракатлардан бири хисобланади. Лекин, бу баъзи холатларда кутллган натижани беравер- майди.

Бугунги кунда банклар тадбиркорлик субъекглари кредитни кайтариш- га лаёкдтсиз булган лари да гаоов таьминотидаи фойдаланадилар. Бундай механизм Узбекистон Республикаслиинг 1992 йил 9 детоабрдаги «Гаров тугрисида»; и 73б-ХИ-с< нли куринишида Колунининг кабул килиниши билан амалиётга киритилди. Конун 1998 йил i майд* 614-1-сонли Конун яиги тахрирда кабул килинди ва у гаров билан боглик муаммоларни бар- тараф зтишга каратилган. Х,озиРДа банкларда гаров нарсасини бахолашда бир кагор муаммолар мавжуд. Зеро, гаров нарсасини г^три бахолаш кре­дитни тулик кайгаришнинг му\им белгиларидан бири хиеобланади. Баъзи холларда бахоловчи гаров нарсасини корхона киймати, тугатиш киймати ва бошка киймат тупларидан келиб чикиб бгхолайди, лекик банкларни одатда бозор г.иймати кизикгиради. Бозор кийматини хисоблашнинг барча усулла- ри, жумладан, савдоларни таккослаш усули ёки бозорга оид таккослашнинг бошка усулларк бозор тадкикотларидан келиб чикиши лозим. 1Сурилит харажатлари ва эскириш суммаси бозор маълумотлари ва жамгарилган эскирии' харажатларини хисоблаш тахдили асосида аникланиши керак. Даромадларьи кг питал лаштириш усули ёки дисконтланган пул окими усу­ли бозор аниклачдиган пул окимлари ва бозор маълумотларига асослан- ган даромадлилик ставкаларига асосланиши керак.98 Чунки хозирда гаров- га куйилган мол-мулк кийматининг бахоланишида кредитнинг кайтариш муддатидан келиб чикиб нотугри прогноз килиняпти. Натижада кредитни кайтаришга келганда таъминот реализацияси кредит суммасини коилай ол- маслик холатлари кузатиляпти.

Банкнинг карз олувчидан гаровни талаб килиши кредитнинг кайтмас- лик хатарини камайтирсада, лекин айни пайтда гаров муносабатларидаги низолар оудгача бормокда. Бундай вазиятлар банк учун куп харажатни ва вактни талаб килади. Мисол тарикасида гаровга оид келишмовчиликлар- ни суд амалистида бартараф этилиш жараёнларини куриб чикиш максадга мувофик булади.

Кичик корхона банк билан унга бинокорлик материаллари ишлаб

98 Узбекистон Республикаси Давлат мулкини бошвдриш давлат кУмитасининг 2006 йил 14 июндаги 0*./19-23-сонли кзрори билак тасддикланган Узбекистон Республикасининг мул- кни бахолаш миллий стандарта (5-сонли МБМС). «Ссуда, гаров ва карз мажбуриятларини таъминлаш учун бахолаш».

чикаришни ривожлантиришга кредит бериш шартномасини тузиб, гаровга кучмас мулк - бинокорлик материалларини ишлаб чикариш цехини такдим этди. Банк кичик корхона билан ипотека шартномасини тузди. Кейинрок хужалик судига масъулияти чекланган жамият кучмас мулкни гаровга бе­риш шартномасини хакикий эмас деб топиш ва цехни ноконуний эгаликдан чикариб олиш талаби хусусида даъво билан мурожаат килди. Масъулияти чекланган жамиятнинг ушбу низога булган муносабатига кура, кичнк юр- хона цехни гаровга бера олмас эди, чунки унинг мулкдори эмас. Масъулия­ти чекланган жамият у билан бинокорлик материалларини ишлаб чикариш буйича биргаликдаги фаолият тугрисида шартнома тузган. Умумий ишга хисса сифатида жамият узига тегишли булган корхонани киритган, цех унинг таркибий кисми хисобланган. Ушбу мол-мулкнинг хаммаси кичик корхона балансига факдт бинокорлик материаллари ишлаб чикаришни ташкил килиш буйича кушма лойихани амалга ошириш максадида топ- ширилган. Кичик корхона узининг шартномавий муносабатларини тулик бажармаган. Жамият судга иккинчи иштирокчи кабул килинган мажбури- ятларни жиддий бузганлиги муносабати билан биргаликдаги фаолият шар­тномасини бекор килиш талаби билан мурожаат килган. Х5Ькалик судининг хал килув карори билан шартнома бекор килинган ва кичик корхона цех­ни кайтадан жамият балансига топшириши керак. Ипотека шартномаси хакикий эмас, чунки конун хужжатлари билан белгиланган тартибда дав­лат руйхатидан утказилмаган.

Кичик корхонанинг эса ушбу низога булган муносабатига кура, бирга­ликдаги фаолият шартномасида кичик корхонанинг бинокорлик материал­лари ишлаб чикаришни ташкил килиш учун банкларнинг кредитларини жалб этиш мажбурияти белгиланган. Мазкур шартни бажариш учун у банк билан кредит шартномасини тузди ва маблагларнинг кайтарилишини таъминлаш максадида кичик корхона балансида турган бинокорлик материаллари цехини гаровга топширди. Жамият цех гаров предмети хисобланишидан хабардор килинган. Шу тарика, ипотека шартномаси тугри тузилган, уни хакикий эмас деб топиш учун асос мавжуд эмас.

Ушбу келишмовчилик суд амалиётида хал килинди. Куриб чикилган холатда мулк х^цукинии -камиятдан кичик юорхонага утишини бахолаш учун бунга й^налтирилган, бевосита мол-мулкни эгалик кил ишга топ- ширишни курсатадиган битимни тузиш ва хужжат билан расмийлашти- риш хамда кучмас мулкка эгалик хукукининг утишини тасдиклайдиган руйхатдан утказиш таомилларига риоя килиш холатларининг жамлиги талаб килинган. Афсуски, оддий ширкат шартномасини тузиш жараёни- да бундай талаблар бажарилмаган. Вахоланки, ер участкалари ва бошка кучмас мулк билан боглик битимлар давлат руйхатидан утказилиши ке-

рак" хамда кучмас мулкка эгалик хукуки ва бошка ашёвий хукуклар, бу хукукларнинг вужудга келиши, бошка шахсларга утиши, чекланиши ва бе- кор булиши давлат руйхатидан утказилиши керак.100

Тулик мулк хукуки утиши учун шартномада буни очикдан-очик курсатиш керак эди. Агар тарафлар шартномада бошка шартларни кайд этмаган булсалар, хисса сифатида киритилган корхонага нисбатан мул- книнг улушли режимини урнатиш мумкин эди. Иш материалларидан куринганидек, биргаликдаги фаолият шартномаси матнида топширилаёт- ган корхона жамиятнинг тулик мулкида колиши ва бошка иштирокчининг улушли мулкига утмаслиги равшан курсатилган эди. Мазкур битим билан тарафлар биргаликдаги фаолият шартномасини бажариш учун кучмас мулк­ка эгалик килиш ваколатининг бир субъектдан бошкасига утиши далили- нигина кайд этганлар. Битим мулк хукукининг утишига йуналтирилмаган эди, шу боис кичик корхонани цех мулкдори сифатида бахолаш учун асос йук. Исталган холатда мулк хукукининг утиши мазкур далилни кучмас мулк давлат кадастри органларида руйхатдан утказиш йули билан кайд этиши керак эди.

Хужалик судининг белгилашича, биргаликдаги фаолият шартнома- сида кичик корхонанинг банк билан кредит шартномаси тузиш мажбу- рияти тугрисида коидалар берилган, лекин унда жамият кичик корхона зиммасига топширилган цехга эгалик килиш ва ундан, хусусан, кредит кайтарилишининг гаров таъминоти сифатида фойдаланиш хукукини юкла- ши курсатилмаган. Шартнома кичик корхона унга дойр уз мажбуриятлари­ни бажармаганлиги банк илгари хужалик суди томонидан кабул килинган хдл килув карори билан кичик корхона ишлаб чикариш цехи биносини жа- миятга кайтаришига мажбур килинган.

Санаб утилган холатлар хужалик судига цехни балансдан балан- сга топшириш, буни биргаликдаги фаолият шартномасида бевосита курсатилмасдан, бир вактда иккинчи иштирокчига мулк хукукининг утишига олиб келмаганлигини курсатиш имконини берди. К,исман утиш хам мумкин эмас, чунки шартномада бундай деб к)фсатилмаган. Шу тарика, кичик корхона банк билан гаровга оид хукукий муносабатларда ваколатли субъект хисобланмаган ва кредит шартномаси ижросини таъминлаш учун ипотека шартномасини тузишга ваколат олмаган эди.

Жамиятга кичик корхонанинг цехни гаровга бериш нияти маълумлиги, кичик корхона унинг конуний гаровга к$товчиси хисобланиши тугрисидаги важни суд куйидаги асосларга кура эъгиборга олмади:

• биринчидан, конун мол-мулк мулкдори хисобланмаган шахе учун, хатто мулкдор бундай ният хакида олдиндан хабардор килинган такдирда

99 Узбекистон Республикаси Фу каролик кодекси. 1996 йил 29 август. 257-1-сон. 111-модда. io° Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. 1996 йил 29 август. 257-1-сон. 84-модда.oooooc><x>c<<>ocooc>>x)<yx>o<x)cocooooooo'x>ooocoooooooig>oooocooooc>ooooooooooooooooo<>oo(>aooo<>oo<>oooo<)co<>o<>ooo<)oc>ooo<x>ooo<>oooo&o» 153

хам, унинг гаровга 1фовчиси булиш имкониятини назарда тутмайди;• иккинчидан, биргаликдаги фаолият шартномасида кичик корхонага

ипотека шартномаси тарафи сифатида жамият номидан чикиш ваколатини такдим этиш шарти кайд этилмаган, кичик корхонага бундай хукук бериш тугрисидаги бошка хужжатлар хам такдим этилмаган.

Ипотека шартномаси тегишли мол-мулкка дойр битимларни р^йхатдан утказиш учун белгиланган тартибда руйхатдан утказилиши керак.101 Шу- ниигдек, тузил ган гаров шартномалари, суммасидан катьий назар, вилоятлар ва Тошкент шах,ар адлия бошкармаларида давлат р^йхатидан утказилиши керак.102 Цех биносининг ипотека шартномаси худудий адлия органида дав­лат руйхатидан утказилмаган, бу эса унинг хдкикий деб х,исобланмаслигига олиб келади.103 Бундай битам ахдмиятсиз хисобланади,104 бу эса уни суд ана шундай деб топишидан катьий назар, унинг хацикий деб хисобланмаслигини такозо этади.105 Шунинг учун мулкдор ^з мол-мулкини бопща шахснинг конунсиз эгалигидан талаб килиб олишга хакди (виндикация).106

Хужалик судининг кал килув кдрори кучга криши билан цехга эгалик килиш ваколати ту гатил ганлигини хисобга олиб, суд унинг хакикатда ки­чик корхонада булишининг ноконунийлигини, кичик корхонанинг цехни шундайлигича кдйтариш мажбуриятини, банкнинг гаров хукуки ва кичик корхонанинг ипотека шартномасини хдкикий деб топиш талабининг асос- ланмаганлигини курсатади.

Шундан сунг, суд жамиятнинг даъво талабларини каноатлантириб, цехнинг ипотека шартномасини хаки кий эмас деб топди ва унга мулк хукукида тегишли булган корхонани жамиятга кайтаришга карор килди.107

Яна бир холатни мисол тарикасида к^рамиз. Банк ва микрофирма кре­дит шартномасини тузган, унга кура микрофирмага уз ишлаб чикаришини ташкил этиш учун хориждан ускуна харид килишга валютада кредит бе- рилди. Микрофирма гаров тарзида кредит берилган ускунани ва маъму-

101 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 1 майдаги 614-1-сонли «Гаров тугрисида»ги Конуни 11-моддасинингучинчи кисми.102 1998 йил 7 январдаги 387-сонли «Бинолар ва иншоотларни давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисида»ги Йурикноманинг 3-банди.103 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 1майдаги 614-1-сонли «Гаров тугрисида»ги Конуни 11-моддасинингтуртинчи кисми..104 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. 112-модцасининг биринчи кисми. 1996 йил 29 август. 257-1-сон.105 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси. 113-моддасининг биринчи кисми. 1996 йил 29 август. 257-1-сон.106 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси 228-моддаси. 1996 йил 29 август 257-1-сон.107 «Цехни гаровга куйиш машмашалари». Суд амапиёти «Norma» масъулияти чекланган жамият эксперт юридик булими томонидан тахдил килинди. «Солик ва божхона хабарла­ри» рузномаси. 2009 йил 3 август. № 31 (783). 7-бет.

-•уроооойо<аооо(>оооо«>оооооооооооеоооооооооооооо<><>ооооооооооооо<>ооооос<>ооо<><&о<х>о<>с<><х<>о<х>ооооо<х>ооооос>оо^ооооос>о<>с>ооо<х>оо

рий бинони такдим этди. Бундан ташкари, бошка шрхона иккинчи гаровга куювчи сифатида узига тегишли икки бинони гаровга топширди. Микро- фирма карз мажбуриятини уз вактида бажармади. Банк хужалик судига микрофирма ва гаровга куювчи корхонага нисбатан даъво аризаси топши- риб, ундирувни улар гаровга куйилган кучмас мулкка каратишни суради. Суд банк талабини кондирди, кейинрок банк хужалик судига илгари кабул килинган хдл килув карорини янги очилган холатлар буйича кайта куриш тугрисида ариза билан мурожаат килиб, гаровга куювчи корхонани икки янги жавобгар: масъулияти чекланган жамият ва кушма корхона билан ал- маштириш талабини илгари сурди. Биринчи инстанция суди ушбу даъвони кондиришни рад килди. Апелляция инстанцияси мазкур ажримни бекор Килди ва ишни янги очилган холатлар буйича янгидан куришга юборди. Масъулияти чекланган жамият ва кушма корхона бунга кушилмадилар ва апелляция инстанциясининг карорини бекор килиш хамда илгари кабул килинган ажримни уз кучида колдириш илтимоси билан кассация шикояти топширдилар.

Масъулияти чекланган жамият ва кушма корхонанинг фикрича, ишни янгидан куришга юборилиши мумкин эмас, балки гаровга куювчи кор­хона тугатилиши, унга дойр жавобгарнинг йуклиги муносабати билан тухтатилиши керак.

Банкка келганда, унинг фикрича, корхона тугатилгани ва бинолар масъулияти чекланган жамият ва кушма корхона эгалигига уттани боис, курсатилган далил - илгари кабул килинган х,ал килув карорини янги очил­ган холатлар буйича кайта куриб чикиш, айтилган ташкилотларни жавоб­гар сифатида жалб этиш ва ундирувни гаровга куювчи корхонадан уларга утган биноларга каратиш учун асосдир.

Суд банк томонидан гаров предмети кийматидан каноатланиш олиниши учун тусик булган гаровга куювчи корхонанинг тугатилганлиги окибатида карз олувчининг йуклиги ва банкда гаровда булган кучмас мулкка мулк хукукининг учинчи шахсларга утганлиги холатларини курсатди.

Суд ишда иштирок этувчи шахе булмиш ташкилот тугатилган булса, иш юритишни тугатади.108 Лекин жавобгарнинг тугатилганлиги дали- ли буйича иш юритишни тухтатиш зарур деган важни суд асоссиз деб хисоблади, чунки гаровга куювчи корхона тугатилиши ва гаров предмети хисобланган биноларнинг бошка шахсга утиши билан боглик холатлар ни- зони мохияти буйича куриш чогида урганилмаган ва уларга тегишли бахо берилмаган эди. Хусусан, биринчидан, тугатишнинг узи конунийлиги ва

108 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 30 августдаги 478-1-сонли Конуни билан тасдикланган Узбекистон Республикасининг Хужалик процессуал кодексининг 86-модца 4-банди.

0<ХУХ)ОС<<>СхХ>ОООС>ОООС<ХЮОС<Ю<Х>С>ОС<>СиХ>«)0<Х<ХЖХ><ХХ><ХХУ>Ж><Х>0000<Х>0<Х>0000<Х<Ю 155

уларнинг мезонлари якунланганлиги, иккинчидан, кредиторлар талаблари- ни кондиришнинг белгиланган тартибдаги кетма-кетлигига риоя килиниши урганилмаган эди.

Illy боне, кассация хайъати апелляция инстанцияси томонидан ишда жавобгарларни алмаштириш масаласи хал этилмаганлигини курсатди. Банкнинг аризасини кондириб, у бу билан янги очилган холатлар буйича ишни кайта куриш учун асосларнинг мавжудлиги хусусидаги важнинг тугрилигини тасдиклади.109

Бугунги кунда, кичик бизнесни кредитлашдаги муаммоли кредитлар- нинг сезиларли кисми кафиллик остида берилган кредитлар хиссасига тугри келади. Банкларнинг кафиллик муаммолари билан боглик куйидаги холатни амалиётдан мисол келтирамиз. Банк хусусий корхона билан кре­дит шартномасини тузди, акциядорлик жамияти шартнома буйича кафил булди. Кредит кайтарилмаганлиги боис банк хужалик судига хусусий кор­хона ва акциядорлик жамиятига нисбатан асосий карз хамда унга дойр фоизларни ундириш даъвоси билан мурожаат килди. Жамият кафиллик шартномасини хакикий эмас деб топиш тугрисида карши даъво билдир- ди. Биринчи инстанция суди банк талабларини кисман кондирди, карши даъвони эса кондирмасдан колдирди. Апелляция инстанцияси унинг хал килув карорини узгартирмади. Бунга кушилмаган жамият Олий хужалик судига илгари чикарилган суд хужжатларини бекор килиш ва кафиллик шартномасини хакикий эмас деб топиш тугрисида кассация шикояти билан мурожаат килди.

Ушбу келишмовчилик юзасидан банкнинг фикрича, акциядорлик жа­мияти кредит шартномаси буйича кафил сифатида хусусий корхона билан солидар тарзда карз кайтарилишини таъминлаши керак.

Акциядорлик жамиятининг ушбу холат юзасидан билдирган фикри­ча, кафиллик шартномаси жамият учун йирик битим булиб, уни амалга ошириш учун акциядорлар умумий йигилишининг розилигини олиш талаб килинарди, лекин бундай килинмаган. Шунинг учун шартнома хакикий эмас ва жамият хусусий корхонанинг мажбуриятлари буйича жавоб бер- маслиги керак.

Суд хайъати мазкур холат юзасидан куйидагиларни аниклади:• банк хусусий корхонага кредит берган, унинг кайтарилиши 150 млн.

сум микдоридаги кафиллик билан таъминланган;• судга такдим этилган маълумотлар асосида акциядорлик жамияти ак-

тивларининг баланс киймати кафиллик шартномасини тузиш пайтида 285

109 «Гаров эгасини алмаштирди». Суд амалиётининг тахлили «Norma» масъулияти чеклан­ган жамият эксперт юридик булими томонидан амалга оширилган. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 13 апрел. №16(768). 7-бет.

<у >х х >о о о о о о о о о о о о о о о о о со о о о о о о о о о о о о о^ о о о о о о о о о со о о <>о о о о о о о о о о о о о о о скх >с>с<х >с>о о с <)о <у х >о о о о о о о о о о о о < « с>о о о о <>йс<>ос<><>х >о о о о <х>о

млн. сумни ташкил килган. Демак, кафиллик шартьомасининг суммаси ак- циядорлик жамияти активлари баланс кийматининг 52,6 фоизини ташкил килган;

• кафиллик шартномасини имзолаган акциядорлик жамияти бошкс'руви раиси уринбосари молиявий хужжатларни имзолаш хукукига эга булмаган. Бундан ташкари, кузатув кенгаши хам, акциядорларнинг умумий йигилиши хам унга ушбу битимни имзолаш учун ваколатлар бермаган.

Суд хайъати илгари чикарилган суд хужжатларини узгартириш, кафил­лик шартномасини хакикий эмас деб топиш ва акциядорлик жамиятини унга дойр жавобгарликдан озод килиш, хусусий корхонадан банк фойдаси- га кредит ва фоизлар буйича кдрзни узиш х,исобига 150 млн. сум ундириш хусусида карор чикарди.110

Суднинг ушбу карорини амалдаги меъёрий хужжатлар асосида тахлил киламиз. Кафиллик шартномасини битим деб тал кин этсак, агар унинг киймати жамият активлари баланс кийматининг 25 фоиздан 50 фоизигача кисмини ташкил килса, йирик битим тузиш тугрисидаги карорни кузатув кенгаши кабул килади, якдилликка эришилмаган холларда масала умумий йигилишда курилиши мумкин.111 Агар битим микдори 50 фоиздан ортик булса, ушбу масалани акциядорлар умумий йш илишида катнашаётган овоз берувчи акциялар эгаларининг туртдан уч кисмидан иборат купчилик овоз билан хал килади.112 Бунда йирик битим предмета булган мол-мулкнинг кийматини кузатув кенгаши белгилайди.

Шуни хам назарда тутиш керакки, агар мисол учун, акциядорлик жамиятининг асосий фаолияти махсулот ишлаб чикариш ва реализация килиш булиб, у жамият активлари баланс кийматининг 25 фоизидан ортик суммасида махсулот етказиб бериш шартномасини тузган булса, жамият ваколатли органнинг рухсатини олиши шарт эмас.113 Лекин, агар умумий йигилиш ёки кузатув кенгашининг розилигисиз ана шу жамият директо- ри акциядорлик жамияти баланс кийматининг 25 фоизидан ортик сумма-

110 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 30 августдаги 478-1-сонли К°нуни билан тасдикланган Узбекистон Республикасининг Хужалик процессуал кодексининг 187, 188, 189-модцаларига мувофик.111 Узбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини х,имоя килиш тугрисида»ги 223-1-сонли К,онунининг 90- модда биринчи ва иккинчи кисмлари.112 Узбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида»ги 223-1-сонли Конунининг 90- модда учинчи кисми.113 Узбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида»ги 223-1-сонли Конунининг 89- модда биринчи кисмининг иккинчи хатбошиси.

да кафиллик шартномасини имзоласа, битим хдкикий эмас деб топилиши мумкин, чунки у йирик битимлар тоифасига киради ва ижро этувчи орган, акциядорлар умумий йигилиши ёки кузатув кенгашининг олдиндан рози- лигини олмасдан, уни тузиш хукукига эга эмас.114

Жахон амалиётида банклар кредит хатарини камайтириш максадида кредит муносабатлари катнашчилари учун кам харажатли ва кулай булган иккиламчи таъминотни талаб киладилар. Улар каторига закалат, ломбард ва муомаладаги товарлар гаровини киритишимиз мумкин.

Кимматликлар гаровини сакланишини таъминлаш учун уларни креди- торга утказиш керак. Бундай холатда карз олувчи гаровга куйилган мол- мулкнинг билвосита эгасига айланади. Яъни у кийматликлар гаровидан фойдалана олмайди. Гаровнинг бундай тури закалат деб аталади. Банк энди ушбу гаровнинг сакланишига ва ишлатилишига жавобгар булади.115 Агар закалат предмети шикастланиши натижасида ундан кредитни кайтариш буйича фойдаланиш мумкин булмайдиган даражада узгарган булса, карз олувчи ундан воз кечишга ва унинг йуколганлиги учун банкдан хак талаб килишга хакли.116

Карз олувчидан шахсий истеъмолга мулжалланган кучар мол-мулкни киска муддатли кредитларни таъминлаш учун гаровга кабул килиш мум­кин. Бундай фаолият ихтисослашган ташкилотлар - лицензияси булган ломбардлар томонидан амалга оширилади. Ломбарда ашёларни гаровга куйиш хакидаги шартнома ломбард томонидан гаров паттаси бериш йули билан расмийлаштирилади. Гаровга куйилаётган ашёлар ломбардга топши- рилгандан сунг, ломбард гаровга кабул килинган ашёларни гаровга кабул килиш пайтида шунга ухшаш ва шундай сифатли ашёларнинг нархларига мос баходаги ту лик суммасида уз хисобидан гаровга куювчи фойдасига сугурталаши шарт. Агар ломбарда ашёлар гарови билан таъминланган кре­дит суммаси белгиланган муддатда кайтариб берилмаган такдирда, лом­бард нотариуснинг ижро ёзуви асосида имтиёзли бир ой муддат утгандан сунг гаровга куйилган мол-мулкни сотиш учун белгилаб куйилган тартиб- да ушбу мол-мулкни сотади.117

Халкаро амалиётда кенг таркалган гаровнинг яна бир тури муомала-

114 «Кафил булишга ваколатсиз». Суд амалиётини «Norma» масъулияти чекланган жамият эксперт юридик булими тахлил килди. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 20 апрел. №17 (769). 7-бет.115 Банковское дело: Учебник. - 2-е изд., перераб. и доп./ Под ред. О. И. Лаврушина. - М:. Финансы и статистика, 2005. 342-стр.116 Узбекистон Республикасининг 1998 йил 1майдаги 614-1-сонли «Гаров тугрисида»ги конуни 34-моддасининг иккинчи банди.|!7 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси 289-моддаси. 1996 йил 29 август. 257-1-сон.

оо<>х>оооо<<<>о<>ог>с>с<>оое>оооос<>с>ооос*>х>ос>оо<х><>©с<>х>о<>о<><>о<»х><><>б<>с<>оос<>о<^

даги товарлар гарови хисобланади. Мазкур гаров чурида товарлар гаров­га куйилади. Улар гаровга кУювчида колдирилади ва уларнинг умумий киймати гаров тугрисидаги шартномада курсатилганидан камаймасли- гини шарт килиб куйган холда гаровга куювчи га гаровга куйилган мол- мулкнинг таркиби ва асл шаклини узгартириш хукуки берилади. Бунда гаровга куйилган муомаладаги товарлар кийматининг камайишига гаров билан таъминланган мажбуриятнинг бажарилган кисмига мос келадиган даражада йул кУйилади."8

Шуни назарда тутиш лозимки, юкорида баён этилган кулай гаров тур- ларини мамлакатимиз амалиётида кенг кУллаш зарур. Зеро, айни чогда кичик бизнес субъекглари томонидан кредитни таъминлаш учун банкка такдим этилаётган гаров предмети билан боглик харажатлар, жумладан, гаровни расмийлаштириш ва нотариал тасдиклаш билан боглик чикимлар кредитни олиш харакатини мушкуллаштириб юбормокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 15 майдаги 1112- сонли «Тадбиркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш ва ривожлан- тириш чора-тадбирлари тугрисида»ги К^арори куч га киргандан сунг ушбу муаммолар таъсири бироз юмшатилгандай булди. Куйидаги жадвалда маз­кур карорга кура тадбиркорлик субъектларининг кадастр хужжатларини расмийлаштириш буйича харажатларнинг камайтирилганлигини курамиз.

118 Узбекистон Республикаси Фукаролик юодекеи 288-модцаси. 1996 йил 29 август. 257-1-сон.oo»ooooooo<x>oocoo<>ooooo<>oooooooooc>ooooowooooooooc>oooooooooooc>oooc»»>ooooooooc>c>ocK>oc>ooooooooo<>e>oooc^oooooc><>«x>oo<>oooc»o<>«>? 1

9-жадвал1'92009 йилнинг 1 июнидан бошлаб кадастр хужжатларини расмий-

лаштириш буйича хизмат курсатиш тарифларининг пасайтирилган хажмлари т^грисида маълумот

№ Кадастр хужжатларини ишлаб чнкяш буйича ишлар ва хизматлари номлари

Ишлар кийматининг пасайтирилганлиги (амалдаги даражага нисбатан фоизларда)

1Уй-жой бинолари ва иншоотларнинг улчов ишларини утказиш, техник инвентарлаштириш, паспортлаштириш хамда бахолаш

буйича кадастр хужжатларини ишлаб чикиш киймати50

2Яшашга мулжалланмаган бинолар ва иншоотлар кадастри учун

бинони Урганиб чикиш, бахолаш хамда паспортини тузиш ишлари киймати

50

2 Топография-геодезия ишлари комплексини амалга ошириш киймати 40

4 Кадастр хизматлари томонидан курсатиладиган бошка турдаги хизматлар 40

Жадвалда курсатилган хужжатларни расмийлаштириш учун тадбир­корлик субъектлари маълум мивдорда харажат киладилар хамда буларнинг хаммаси карз олувчига нисбатан банкка такдим этаётган гаровни расмий­лаштириш харажатларининг ошишини англатади. Жадвал маълумотлари- дан куриниб турибдики, 2009 йилнинг 1 июнидан бошлаб уй-жой бино- лари ва иншоотларнинг улчов ишларини утказиш, техник инвентарлаш- тириш, паспортлаштириш хамда бахолаш буйича кадастр хужжатларини ишлаб чикиш, яшашга мулжалланмаган бинолар ва иншоотлар кадастри учун бино (иншоот)ни урганиб чикиш, бахолаш хамда паспортини тузиш ишларининг тарифлари икки баробар пасайтирилди. Бундан ташкари, топография-геодезия ишлари комплексини амалга ошириш ва кадастр хиз- матлари томонидан к^рсатиладиган бошка турдаги хизматлар учун тариф- лар 40 фоизга пасайтирилди.

Шунингдек, куйидаги жадвалда к^рсатилишича, тадбиркорлик объ- ектларининг архитеюура-режалаштириш топширикларини ишлаб чикиш ва уларнинг лойиха хужжатларини экспертизадан ^тказиш кийматлари па­сайтирилди.

1,9 Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йнл 15 майдаги 1112-сонли «Тад­биркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорининг 1-иловаси.

10-жадвал1202009 йилнинг 1 июнидан бошлаб тадбиркорлик обьектларининг архитектура-режалаиггириш топширикларини ишлаб чикиш ва

уларнинг лойиха хужжатларини экспертизадан утказиш кийматларининг уриатилган энг юкори хажмлари гугрисида маълумот

№ Иш ва хнзматлар вомлари

Иш кийматларининг энг юкори хажмлари (энг кям

иш хакига нисбатан)

2009 йял 1 нюнга кадар

2009 йнл 1 нюндян бошлаб

«

Объектларни куриш ва реконструкция килищда архитектура-режалаштириш топширигини ишлаб чикиш

киймати (I ва П кисмлардан иборат булган)20 10

шу жумладая кишлок жойларда жойлашган тадбиркорлик субъектлари учун

мазкур коида мавжуд

булмаган5

2Турар жойни нотурар жой тоифасига утказиш юзаскдан

ишлаб чикилган архитектура-режалаштириш топппфигининг киймати (I ва П кисмлардан иборат

булган реконструкция еки реконструкциясиз)

мазкур коида мавжуд

булмаган2

3 Лойиха-смета хужжатлари экспертизасини утказиш киймати 10 3

4Курилиш даврида назорат-ижро режага олиш ишлари

бажарилганлиги учун ту лов микдори 5 3

5

Тадбиркорлик фаолияти билан шугулланайтган юридик ва жисмоний шахсларни туман (шахдр) хокимликлари хузуридаги Т адбиркорлик субъектларини руйхатдан

Утказиш инспекцияларида давлат руйхатидан утказиш учун туланадиган бож микдори

мазкур коида мавжуд

булмаган2

6 Экологик экспертизани утказиш киймати (атроф-мухитга таъсир килиш тоифалари буйича)

6.1. I тоифа буйича (юкори риск) 70 50

6.2. П тоифа буйича (Уртача риск) 50 30

6.3. Щ тоифа буйича (паст риск) 25 15

6.4. IV тоифа буйича (мах.аллий риск) 3 1

Жадвал маълумотларига кура, тадбиркорлик объектларининг архи- тектура-режалаштириш топширикларини ишлаб чикиш киймати икки ба­робар, яъни энг кам иш хдкининг 20 баробаридан 10 баробари микдорига- ча пасайтирилди. Мухандислик коммуникацияларига уланиш лойихасни ишлаб чикиш учун архитектура-режалаштириш топширикларини ишлаб чикиш туловлари бутунлай бекор килинди. Натижада, аввал тадбиркор

120 Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 15 майдаги 1112-сонли «Тад­биркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карорининг 2-иловаси.■ХЮ0000Л00<>С«00С^00«>©00<>СЛ0С>00О<>>Х«0<>ЭОС>О00С<>00<>>»<Х>>Й>0<><Х>0СО0СО0д0000000000С>000000<>00е«000д0000Ф0<>0С>д00000<>00<«ХХХ><>00©

архитектура-режалаштириш топширикларини тайёрлашга жами энг кам иш хакининг 40 баробари микдорида ёки 1,1 млн. с^мдан к^прок хдк тулаши лозим булган булса, эндиликда, кабул килинган мазкур карорга мувофик ушбу сумма 280400 с^мгача, кишлок жойларда эса 140200 сумгача пасай- ди.

Шунингдек, лойихд-смета кужжатлари экспертизасини утказиш кий­мати энг кам иш хдкининг 10 баробаридан 3 баробаригача ёки 3,3 барОбар- га пасайтирилди.

Ушбу кдрорнинг кучга кириши билан хукуматнинг бир канча меъё- рий хужжатларига кушимча ва узгартиришлар киритилди. Жумладан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йил 5 июнда- ги 152-сонли «Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 15 майдаги «Тадбиркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш ва ривож- лантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 1112-сонли К^рорининг кабул килиниши муносабати билан Узбекистон Республикаси хукуматининг ай- рим карорларига узгартириш ва к^шимчалар киритиш, шунингдек баъзи- ларини уз кучини йукотган деб хисоблаш тугрисида»ги Кдрорига асосан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 3 ноябрда- ги 533-сонли «Давлат божи ставкалари тугрисида»ги, 2001 йил 31 декаб- рдаги 491-сонли «Узбекистон Республикасида давлат экологик эксперги- заси тугрисида»ги карорларига ва бошка шу каби меъёрий хужжатларга узгартириш ва кушимчалар киритилди.

Мазкур карорнинг кабул килиниши билан тадбирнорларнинг гаров хужжагларини расмийлаштириш билан боглик харажатлар бироз пасайти- рилган булсада, юкорида мисол килиб келтирилган гаров муносабатлари- даги низолар банк ходимларининг ва тадбиркорларнинг етарли даражада юридик билимга эга эмасликлари окибатида келиб чикмовда.

IV боб. ТАДБИРКОРЛИКНИ КРЕДИТЛАШДАГИ МАВЖУД МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ

ЙУЛЛАРИ

Мамлакатимизнинг иктисодий салохияти хусусий тармокнинг иш­лаб чикариш сохдсидаги улуши ортишига боглик- Шундай экан, миллий бозорни миллий махсулотлар билан тулдириш максадида кичик бизнес субъектларининг ракобатбардош махсулотларни ишлаб чикариш учун за- монавий асбоб-ускуналарни харид килиш имюониятларини кенгайтириш керак. Бунинг учун тадбиркорларнинг харид кобилиятларини ошириш максадида уларда зарур маблагларнинг етишмаслик муаммосини хал этиш зарур. Мазкур муаммони хал этишнинг бирдан-бир йули тадбиркорлар­нинг банк кредитларидан хеч кандай кийинчиликларсиз фойдаланишлари шароитларини яратиш керак. Биз юкорида121 бундай шароитларнинг баъзи жихатлари мамлакатимизда тулик яратилмаганлигига гувох булдик. Улар- ни эса куйидаги муаммолар билан боглаган эдик:

• гаровга оид катта талаблар;• кредит олишдаги норасмий туловларни амалга ошириш зарурлиги;• кредитлар буйича юкори фоиз ставкалар;• кредит ресурсларининг нотугри й^налтирилиши;• киска кредит тарихига эга булган тадбиркорларда хисоб юритиш ба-

засининг заифлиги ва бошкалар.Мазкур муаммоларни икки катта гурухга ажратамиз, бу бизга улар

юзасидан тугри хулоса чикаришга ёрдам беради.• Биринчи гурух - кредитни олиш билан боглик муаммолар.• Иккинчи гурух - кредитни кайтариш билан боглик муаммолар.Эътибор берсак, муаммоларнинг биринчиси банкка, иккинчиси эса

мижозга тааллукли тарзда гурухларга ажратилганлигини англаймиз.Х,ар кандай муаммони тахлил килиш учун унга хар тарафдан караш

керак. Банклар томонидан гаровга оид катта талабларнинг куйилишига кредитларни реструктуризация килиш сифатида хам каралади, чунки агар карз олувчининг молиявий ахволи хакида салбий прогноз килинганда, шундай талабларни куллаш мумкин. Кредит ресурсларининг нотугри йуналтирилиши эса шунчаки бизнес кийматини нотугри прогноз килинганлиги билан изохланади, чунки кредит йуналтирилаётган тармок келажакда самарали булиши ёки унинг акси хам булиши мумкин.

Масалан айтайлик, тадбиркор чуян куйиш цехини очиш максадида банкка чуян куйиш ускунасини сотиб олиш учун мурожаат килиб, 3 йил

121 Укув кулланманинг 1.1,2.2, ва 2.3 - булимлари.ОО М М ОО М О О О О О О О О О О М О М О О М О О М О О О О О О М О О О О О О М О О М М М О бО О О О О О М М О О О О О О О О О О М М О О О О М О О О О дО М О О М О О О О М О О О О М О О О О О О О

муддатга йиллик 7 фоиз ставкада кредит олди. Гаров сифатида тадбиркор сотиб олинаётган ускунани такдим килди. Куринишдан хаммаси жойда, чунки гаров киймати кредит кийматини тулик коплаяпти ва кредит муд­дати бизнеснинг эксплуатацион даврига мое тушяпти. Бундан ташкари, махсулотларни сотиб олувчи харидорлар ва хом ашёни етказиб берувчи мол етказиб берувчилар руйхати аник к^рсатилган, яъни улар билан тузил- ган шартномалар мавжуд. Тадбиркор 3 ойдан сунг махсулотни сотишни ва7-ойдан кредитларни кайтаришни бошлади. Лекин бизнес 3-йилнинг ту- гашига бориб оксай бошлади. Чунки хом ашё бозори сустлашмокда. Энди цехда качон хом ашё б^лганда, шундагина ишлаб чикариш булади. Бу давр оралигида кичик корхона уз харидорларининг ишончини йукотди. Маъ- лум вакт утиб, цехга хом ашё етказиб берилди ва ишлаб чикариш бош- ланди. Аммо чикарилган махсулот уз харидорини топа олмади. Натижада махсулотлар арзон нархда сотила бошланди. Кичик корхона уз харажатла- рини коплай олмай банкротлик ёкасига келиб колди. Бундай вазиятнинг содир булиши биргина хом ашё бозорига нотугри бах,о берилганлиги на­тижасида руй берган. Бошкача айтганда, мол етказиб берувчилар хакида тулик маълумот олинмаган. Айтиш жоизки, бундай маълумотлар мижоздан талаб килиниши, коникгирилмаганда эса банк мустакил маълумот йигиши зарур. Бундай фаолиятни амалга ошириш жуда мушкулдир. Чунки бунинг учун х,еч кандай тизим яратилмаган. Бундай маълумотларни Савдо-саноат палатасида яратилган маълумотлар базасидан, бошка банкларнинг маълу- мотларидан ва биржа ахборотларидан олиш мумкин, деб айтиш мумкин, лекин бу маълумотлар кутил ган натижани бермайди.

Бундай тизим куйидаги икки йул билан яратилиши мумкин:• биринчи йул бу - жойлардаги (вилоят, туман, шах,ар) товар-хом

ашё биржаларида шундай маълумотлар базаси яратилиши керакки, бун­да булажак карз олувчи тадбиркор ишлаб чикармокчи булган махсулоти хдкида тулик, яъни махсулотни ишлаб чщарувчилар руйхати, уларнинг охирги уч йилдаги молиявий холатлари, махсулотга кетадиган хом ашё бо- зорининг тенденцияси ва мол етказиб берувчиларнинг молиявий холатлари каби маълумотларни хеч кандай кийинчиликларсиз олиши мумкин булсин. Бундай хизматларни курсатиш учун товар-хом ашё биржалари хузурида мустакил консультатив марказларни ташкил этиш максадга мувофикдир;

• иккинчи йул бу - юкорида зикр этилган маслахат марказлари хар бир банкнинг ажралмас булими сифатида ташкил этилиши лозим. Булажак карз олувчи банкка аризани топширмасидан олдин ушбу марказнинг пул- лик хизматларидан фойдаланиши мумкин. Ёки мижоз аризани банкка топ- ширгандан сунг кредитор аризани (бизнес-режа билан бирга) ушбу марказ- га тахлил килиш максадида такдим этиши мумкин.

Бинобарин, тадбиркор бундай марказлар хизматларидан фойдаланмас-

лигидан катьий назар банк ходими юкорида баён килинган чуян куйиш це­хи билан боглик вазиятда куйидаги ишларни амалга ошириши керак эди:

• банк ходими карз олувчидан республикамизда фаолият юритувчи йирик чуян куйиш корхоналари билан шартнома тузишни талаб килиши керак эди;

• банк ходими бизнеснинг эксплуатация муддатининг интерваллари- ни нот^гри белгилаган, чунки хом ашёларни етказиб бериш муддатлари кредитни кайтариш графигидаги мудцатлар билан мое тушиши керак эди. Шундагина, карз олувчидан кредитни йирик шартномалар буйича етказиб берилган хом ашёлар натижасида ишлаб чикариб, сотишдан тушган тушум хисобига кайтариш мумкин булар эди.

Куриб турибсизки, юкоридаги икки ечим бир-бири билан жуда узвий богликдир ва банк ходимидан катта билимни талаб килади.

Гаров масаласига келсак, бу ерда хам банк ходими хатога йул куйган. Боиси, чуян куйиш ускунаси бизнесга нотугри бахо берилганлиги окибати- да гаров предмети сифатида тан олинган. Энди кредитни кайтариш учун гаров нарсаси кушимча харажатларни келтириб чикаради, чунки ускуна- дан чикарилган махсулот бозори тулик шаклланмаган.

Сир эмаски, биз тахлил килган холатлар мамлакатамиз кредитлаш тизимида тез-тез учраб туради. Шунинг учун банк ходими хар кандай холатда мижозларни гурухларга ажрата олиши керак. Кредитни олиш- га кийналаётган карз олувчиларни биринчи гурухга, кредитни олиб, уни кайтаришга кийналаётган карз олувчиларни иккинчи гурухга кири- тиш лозим. Чунки мижоз кредит олишда кийинчиликларга учраши, уни кайтаришга келганда эса кийинчиликларсиз амалга ошириши мумкин.

Халкаро амалиётда кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватлашнинг икки асосий жихатини биз юкорида куриб утган эдик. Улар:

• Японияда йирик ва кичик бизнеснинг кооперацияси;• АКД1да кичик бизнесни куллаб-кувватлаш ташкилотлари фаолияти.Агарда Япония кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватлаш таж-

рибасини мамлакатимиз амалиётига тадбик этадиган булсак, бир катор ислохотларни амалга ошириш зарурати тугилади. Йирик бизнес бу мам- лакат иктисодиётининг асосини ташкил этувчи корхоналардир. Улар каторига мамлакатимизда «Женерал Моторе Узбекистон» автомобиль иш­лаб чикариш корхонасини, нефть-газ тармогидаги шрхоналарни ва пахтани кайта ишлаш корхоналарини киритишимиз мумкин. Таъкидлаш керакки, нефть-газ сохасида йирик ва кичик бизнес уйгунлашуви мушкулдир, чунки мазкур тармокда лойиха куввати катта булган лиги боис, кичик корхоналар- ни ташкил этиш талаб даражасида булмайди. Крлган тармокдарда, жумла­дан, автомобиль ишлаб чикариш ва пахтани кайта ишлаш тармокларида талаб даржасида булмаса хам, йирик хамда кичик корхоналар уртасидаОООООООООООООООООООООООООООООС>ООООООООООООСОООООО<

ало ка л ар урнатилган. Бундай алокаларни урнатишдан максад кичик корхо- наларнинг молиявий куллаб-кувватланишида кумак беришдан иборатдир. Йирик корхона кичик корхонанинг ташкил килинишидан то мустакил фао­лият юритгунига кадар кумаклашиши лозим. Энг мухими, кичик корхона йирик корхонанинг шуъба ёки унинг карамогидаги корхона сифатида эмас, балки мустакил балансга эга булган хом ашё етказиб берувчи корхона ша- клида ташкил этилиши керак. Йирик корхонанинг вазифаси шундан ибо- ратки, агар кичик корхона вактинчалик молиявий кийинчиликларга учраб, айланма маблагларни тулдириш учун кредит олиш максадида банкка му- рожаат килса, йирик корхона унга кредит олишда кумаклашиши, керак булса кафил булиб иштирок этиши зарур. Боиси, бундай ишларни амалга оширишдан йирик корхона манфаатдор булиши кар иккала томон учун хам фойдали хисобланишининг ахамияти каттадир. Бундай тизимнинг йулга куйилиши кичик корхоналар ишлаб чикарган махсулотларнинг уз харидор- ларини топа олмасликлари холатларига бархам берилади.

АКД1 кичик бизнесни молиявий куллаб-кувватлаш тажрибасини де- ярли барча гарб мамлакатларида кузатиш мумкин. Бизнинг мамлакатда хам бундай тажриба мустакилликнинг дастлабки йилларида кулланилган эди,122 бирок ушбу харакатлар ишончни окламади. Айни пайтда респу- бликамизда кичик бизнесга молиявий кумак берувчи бюджетдан ташкари жамгармалар фаолият курсатмокда. Уларнинг барчаси тегишли давлат ор- ганлари хузурида ташкил этилган. Мазкур жамгармалар фаолиятига унча- лик хавас килиб булмайди. Чунки, жамгармаларнинг молиявий ресурслари баркарор эмас. Яъни тадбиркорларга банкларда кредит линиясини очиб, молиявий кумак беришга маблаг етарли булиши, аммо тижорат банкла- рининг уз маблаглари хисобидан бериладиган кредитлари буйича кафил булишга, лизинг, траст операциялари билан шугулланишга маблаг етмасли- ги мумкин. Шунинг учун ушбу жамгармаларни давлат бюджета хисобидан аванс бериш ва субсидиялашни кенг йулга куйиш зарур. Ёки мустакил ба­лансга эга булган махсус максадли жамгармаларни ташкил этиш максадга мувофиадир. Ушбу жамгармалар хам давлат бюджети хисобидан субсидия- ланадиган жамгармалар тоифасига киради. Махсус максадли жамгармалар давлат бюджети сингари кичик бизнес субъектларини молиявий куллаб- кувватловчи «иккинчи бюджет» вазифасини уташи керак.

Маълумки, хорижий мамлакатлар молия тизимида максадли жам­гармалар алохида урин тутади. Уларда жамланадиган маблаглар хажми юкори булиб, масалан, Францияда махсус жамгармаларнинг микдори мам- лакатнинг давлат бюджетига якин. Японияда давлат харажатларининг яр- мидан купи ана шундай жамгармалар хисобидан молиялаштирилса, Анг-

122 Эслатма: Кичик бизнесни куллаб-кувватлаш жамгармаси (Бизнес-фонд).

лияда бу курса! кич бюджетнинг учдан бир кисмини ташкил этади.123Хозирда максадимиз тадбиркорларнинг банк олдидаги кредит буйича

туловларни кийинчиликларсиз амалга оширишларига эришишдан иборат. Кредитни кайтариш буйича туловларни амалга ошириш давомида тад- биркорлар бир катор тусикларга учрайдилар. Бундай тусиклардан бири со.шклардир. Зеро, тадбиркор кредитни кайтариш билан бир пайтда бюд­жет олдидаги мажбуриятларни хам бажаради. Бу эса тадбиркор учун моли­явий юкни ошириб юборади. Бундай холатларда тадбиркор иккита йулни танлаши мумкин.

• Биринчи йул - кичик бизнес субъектига кредитни кайтариш муддати даврида солик таътиллари берилади.

• Иккинчи йул - бундай пайтда тадбиркор соликларни узайтириш ёки худди шундай максадга ва фаолиятни кенгайтириш учун солик кредитла- рини олади.

Эслатиб утамиз, бундай амалиёт гарб мамлакатлари тажрибасида мав­жуд булиб, мамлакатимизда эса хали тадбик этилмаган.

Солик таътиллари берилганда, тадбиркор бюджет олдидаги мажбу- риятларини бажармай туради (кушилган киймат солигидан ташкари). Банк олдида эса кредит буйича туловларни тадбиркор ана шу таътил пайтида бажариши керак. Кредит тулик кайтарилгандан сунг, солик таътили даво­мида туланмаган соликлар хажми тадбиркорнинг солик тулаш даври бош- ланганда, солик ставкаларига теиг равишда кушилиб туланади.

Солик кредитлари хам солик таътиллари каби тадбиркорларга бир катор енгилликлар яратади. Бундай солик тури Россия амалиётида инвести- цион солик кредитлари деб юритилади.124 Солик туловчи булган тадбиркор инвестицион солик кредитини олганда, кредит буйича асосий карз ва фо- изларни тулаш хисобидан солик туловчига муайян муддатда ва хажмларда солик туловларини камайтириш имконияти берилади. Бундай кредитлар1 йилдан то 5 йил муддатгача кайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизидан кам булмаган ва 75 фоизидан куп булмаган фоиз ставкаларда берилади. Инвестицион солик кредитини олиш учун тадбиркорга туман (шахар) молия бошкармаларининг розилик хати керак булади. Кредитлар ишлаб чикаришни техник кайта куроллантириш, инновация фаолиятини амалга оширишга, хусусан, янги турдаги техника махсулотларини ишлаб чикаришга берилади. Инвестицион солик кредитини бериш тугрисидаги карорни ваколатли орган (солик, божхона ва молия органлари) чикаради ва солик туловчи билан кредит шартномаси тузилади. Айтиб утганимиздек, инвестицион солик кредитини олган тадбиркор кредит муддати давомида

123 Косимова Г. А., Каримова 3. X. Бюджетдан ташкари фондлар. Укув кулланма. - Т.: «IQTISOD-MOLIYA». 2009. 149-бет.124 Россия Федерациясининг Солик кодекси. 1-кисм, 66-68-бетлар.

кредит хджмигача солик туловларини камайтириши мумкин. Бунда х.ар бир хисобот даврида туловларнинг камайиш суммаси солимар буйича туловлар суммасининг 50 фоизидан ошмаслиги керак.

Тахлил натижалари шуни курсатмокдаки, тадбиркорлик субъектлари- га кредит олгунга кадар буладиган харажатлар банк хизматларидан фой- даланишдаги тусиклардан бири булиб турибди. Шу боне, юкорида биз таклиф берган амалий тажрибаларни мамлакатимиз кредитлаш тизимига тадбик этилса, кичик бизнес субъектларининг кредит муносабатларидаги катнашиш улуши ортиб боради.

Хулоса

Мамлакатимизда хусусий секторнинг улуши тобора ортиб бормокда. Ьу борада Республикамизда олиб борилаётган туб ислохртлар Самара бера- ётганлигини куриб утдик. Шунингдек, кичик тадбиркорликни ривожлан- тиришга хали бир кагор муаммолар тусик бушДтгаиднгига гувох булдик. Буларни урганишдан максад ушбу соха рнэожига т^грн хулоса беришдан иборатдир.

Тахлиллар давомида олинган натикалар лсосида келиб чиккан илмий хулосалар куйидагилардан иборат:

1. Тижора! банкларининг кичик биэнесга бераётгаи молиявий кумакларини йил сайин кенгайтириб бориш нктисодиётда хусусий сектор улушини орттиришга каратилган туб ислохотлярж жадаллаштиради.

2. Тахлиллар натижалари шуни курсатдики, тадбиркордврнинг кредит олиш учун хужжатларни йигиш билан боглик харажатларини камайтириш, тижорат банклари кредитларининг жозибадорлнпми оширади.

3. Жойларда ахолининг янги махсулот турига булган талабни аниклаш тизимини жорий килиб, шу махеулотяарни ишлаб чикаришга ихтисослаш- ган кичик корхоиаларга алохида имтиёзли кредитлар беришни кенгайти- риш кичик тадбиркорликнинг тобора ривожланишига туртеи беради.

4. Тижорат банклари лизинг хизматларининг ривожланиши тадбирмор- ларга замонавий ускуналарни сотиб олишларида еолик ва божхона имтиёз- ларини кУллашни кенгайтириш тартиботларида намоён булади.

5. Кичик бизнес субъектларини молиявий куллаб-кувватлаш билан боглик муаммоларга бархам беришга энг аввало хукукий базанинг мукам- мал яратилиши шароитвда эришилади.

6. Бюджетдан ташкари жамгармаларнинг давлат бюджета маблаглари хисобидан субсидияланиши кичик бизнесни кредитлащда мазкур жамгармаларнинг хиссасини орттиради.

7. Тадбиркорларга ажратилаётган кредитларнинг кайтмаелик муам- моси кредитлар бирламчи таъмииот асосида кайтарилши юмоншггинннг ошиши натижасида хдл этил ад и.

8. Кичик корхоналарда хисоб юритиш базасивикг мржшм&я ишлаб чикилиши банкдан олган кредитларни кайтаришга кулайляк жрагади.

9. Гаров нарсасини тугри тан олиш ва уни бахолаш кр«даггларнвнг т^лик кайтарилишига олиб келади.

10. Жахоп амалиётида «редитларни таъминлашнинг кузшЛ гаров тур- ларини мамлакатимиз амалиётида куллаш, тадбиркорлармциэмши Рвровни расмийлаштириш билан боглик харажатларини камайтириш* зршккши- миз мумкин.

вОООООО 169

11. Йирик ва кичик бизнес ургасидаги манфаатдорлик х,иссини уйгсггишкичик корхоналарнинг тухтаб колиш холатларини олдини олишда ёрдам беради.

12. Кичик бизнес фаолиятининг ривожланишига таъсир килувчи беш- та асосий жараённи курсатиш мумкин: давлат назорати асосида давлат ва бизнес манфаатларининг мувозанатлашуви, руйхатдан утказишнинг содда ва тушунарли б^лиши, солик конунчилигининг баркарорлиги, банклар- нинг имтиёзли кредитлар билан таъминлаши, самарали экспорт-импорт жараёни.

Укув кулланмада айтиб уттган таклифларни мамлакатимыз щтисодиётига амалда жорий этилса, уйлаймизки, бу кичик бизнесни мо­лиявий куллаб-кувватлаш таращиётида мщим сшжиш булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАШ

I. Узбекистой Ре£оублик»<ш '^онуила^д

1. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августдаги 257-! сонли Фукаролик кодекси. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами.1996 йил, 35-сон.

2. Узбекистон Республикасининг 1997 йил 30 августдаги 478-1-сонли Хужалик-процессуал кодекси. Узбекистон Республикаси конунхужжатлари туплами. 1997 йил, 35-сон.

3. Узбекистон Республикасининг 1997 йил 26 декабрдаги 54й 1~ х >н я й

Божхона кодекси. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами.1997 йил, 52-сон.

4. Узбекистон Республикасининг 2007 йил 25 декабрдаги 136-сонли Солик кодекси. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами.2007 йил, 52-сон.

5. Узбекистон Республикасининг 1990 йил 31 октябрдаги 152-XII- сонли «Узбекистон Республикасида мулкчилик тугрисида»ги К|онуни «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республи­каси Крнунчилиги.

6.УзбекистонРеспубликасининг 1991 йил 15 февра л даги «Узбекистон да корхоналар тугрисида»ги Кону ни. «Халк сузи» рузномаси. 1991 йил 21 феврал.

7. Узбекистон Республикасининг 1991 йил 15 февра лдаги«Узбекистонда тадбиркорлик тугрисида»ги Крнуни. «Халк сузи» рузномаси. 1991 йил 1 март.

8. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелдаги «Баиклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Крнуни. Узбекистон банк тизимини ислох килиш ва эркинлаштириш буйича конунчилик хужжатлари туплами.-Т.: «Узбекистон», 2000 йил, 30-48 бетлар.

9. Узбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги 223-1-сонли «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида»ги Крнуни. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 1996 йил, 20-сон.

10. Узбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелдаги 604-1-сонли «Дехкон хужалиги тугрисида»ги Крнуни. ’Узбекистон Республикаси бан­клари томонидан кичик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 7-22 бетлар.

с*х>©о<хх>>х>><>х>с*5<ххюосюос>с<><х>с>оос<х><х>о<хх<хх><хх>осюо<>о<х^

11. Узбекистон Республйкасинянг 1998 йил I майдаги 614-1ч»нли «Га­ров тугрисида»ги Крнуни. Узбзкистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 1998 йил, 21-сон,

12. Узбекистон Республшшсикинг 2000 йил 25 майдаги 69-11-сонли «Тадбиркорлик фаолияти эркншмшвинг кафолатлари тугрисида»гн Крнуни. Узбекистон Республикаси банклари томонидан кичик биз­несни куллаб-кувватлаш буйича цонунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 42-66 бетлар.

13. Узбекистон Республикасининг 2004 йил 26 августдаги 662-1-сонли «Фермер хужалиги тугрисида»ги Крнуни. Узбекистон Республикаси бан­клари томонидан кичик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 23-41 бетлар.

14. Узбекистон Республикасининг 2006 йил 15 сентябрдаги 50-сонли «Микромолиялаш тугрискда»ги Конуни. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 38-сон.

II. Узбекистон Республикаси Президента Фармоплари ва 1^арорлари

15. Узбекистон Республикаси Президентининг 1991 йил 29 ноябрда- ги 295-сонли «Республикада дехкон ва фермер хужаликларини янада мустахкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан куллаб- кувватлаш тугрисида»ги Фармони. «Право-2008», электрон ахборот- кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

16. Узбекистон Республикаси Президентининг 1993 йил 21 июлдаги 629-сойли «Узбекистон Республгасасида кичик тадбиркорл икни ривожлан- тиришга кумаклашувчи жамгармани ташкил этиш тугрисида»ги Фармо­ни. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Респу­бликаси Крнунчилиги.

17. Узбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 26 июлда­ги 1207-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни сугурта йули билан х.имоя килувчи агентликни ташкил этиш тугрисида»™ Фармони. «Право-2008», электрон ахборот-кндирув тизими. Узбекистон Республи­каси Крнунчилиги.

18. Узбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 26 июлдаги 1208-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни куллаб-кувватлаш фонди (Бизнес-фонд) ни ташкил этиш т^1рисида»ги Фармони. «Право- 2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси 1фнунчилиги.

19. Узбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 31 январдаги

1702-сонли «Кичик тадбиркорликни ривожлантиркшни рагбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони. «Право-2008», элек­трон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси К,онунчилиги.

20. Узбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 18 мартдаги 1737-сонли «Дехкон ва фермер хужаликларини давлат йул и билан куллаб- кувватлаш хамда мампакатни озик-овкат билан таъминлашда уларнинг ролини кучайтириш борасидаги чора-тадбирлари т^грисида»ги Фармони. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республи­каси Конунчилиги.

21. Узбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 9 апрел­даги 1987-сонли «Хусусий тадбиркорлик, кичик бизнесни ривожланти- ришни янада рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси банклари томонидан кичик бизнесни куллаб- кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 156-160 бетлар.

22. Узбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 31 декабрдаги 2165-сон л и «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик махсулотларининг хисоб-китоб Жамгармасини ташкил этиш тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конунхужжатлари туплами. 1998 йил, 52-сон.

23. Узбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 21 мартдаги 2564-сонли «Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислох килиш бо­расидаги чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони. Узбекистон банк тизи­мини ислох килиш ва эркинлаштириш буйича конунчилик хужжатлари туплами.-Т.: «Узбекистон», 2000 йил, 57-62 бетлар.

24. Узбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 27 октябрдаги 3342-сонли «2004-2006 йилларда фермер хужаликларини ривожлантириш

- концепцияси тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2003 йил, 43-сон.

25. Узбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 23 декабрда­ги 3367-сонли «Кичик тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб- кувватлаш механизмини такомиллаштириш тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2003 йил, 51-сон.

26. Узбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 15 апрел­даги 56-сонли «Банк тизимини янада ислох килиш ва эркинлаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Кдрори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2005 йил, 17-сон.

27. Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 23 мартда­ги 308-сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва- фермер хужаликларида чорва

ооооо<х»оо<>оооо<>о<х>с>оо<х><>о<х>оо<><х><х><х>о<>< со<>г><>с> ^

молларни купайтиришни рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Кдрори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 18-сон.

28. Узбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 5 майдаги 3750-сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банкини ташкил этиш тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 24-сон.

29. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 14 мартдаги 3860-сонли «Ишлаб чикаришни модернизациялаш, техник ва техноло­гик кайта жихозлашни рагбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2007 йил, 17-сон.

30. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 21 апрелда- ги 842-сонли «Шахсий ёрдамчи, дехкон ва фермер хужаликларида чорва моллар купайтиришни рагбатлантиришни кучайтириш хамда чорвачи- лик махсулотлари ишлаб чикаришни кенгайтириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Карори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2008 йил, 23-сон.

31. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 10 ноябрдаги 4051-сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банкининг тадбир­корлик субъектларини кУллаб-кувватлаш борасидаги фаолиятини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Респу­бликаси конун хужжатлари туплами. 2008 йил, 45-сон.

32. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 28 ноябрда­ги 4058-сонли «Иктисодиётнинг реал сектори корхоналарини кУллаб- кувватлаш, уларнинг баркарор ишлашларини таъминлаш ва экспорт салохиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тугрисида»ги Фармони. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2008 йил, 47-сон.

33. Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 26 январда- ги 1046-сонли «К,ишлок тараккиёти ва фаровонлиги йили» Давлат дасту­ри тугрисида»ги Карори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2009 йил, 5-сон.

34. Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 15 майдаги 1112-соили «Тадбиркорлик фаолиятини янада кУллаб-кувватлаш ва ривож- лантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Карори. Узбекистон Республи­каси конун хужжатлари туплами. 2009 йил, 25-сон.

35. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 27 январдаги 1271-сонли «Баркамол авлод йили» Давлат дастури тугрисида»™ Кдрори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2010 йил, 5-сон.

О О О М М О М О О О М О М О О О й М М О О О О М М М О О О О О О М О М О О О М О О С Ю О С мух>оое«бооооооооо»д0ое1соо<>ооо4оо<>о(м»оооф0(>оооо(>з<у>

36. Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 7 февралдаги 1474-сонли «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йнли» Давлат дастури тугрисида»ги К,арори. «NORMA» Ахборот-кидирув тизими/Узбекистон Республикаси Крнунлари.

37. Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 11 мартдаги «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига кредит беришни купайтиришга оид к^шимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 1501-сонли К^арори. «NORMA» Ахборот-кидирув тизими/Узбекистон Республикаси Конунлари.

38. Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 4 апрелда­ги «Тадбиркорлик субъектларини текширишларни инада кискартириш ва улар фаолиятини назорат килишни ташкил этиш чизимини такогил- лащтириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги 4296-сонли Фармони. «NORMA» Ахборот-кидирув тизими/Узбекистон Республикаси Крнунлари.

39. Узбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 17 июлдаги «Жамиятда тадбиркорлик рухини карор топтириш - тараккиёт гарови» мавзусидаги Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 200i йил биринчи ярми якунларига багишланган йигилишидаги нутки. «Халк сузи» газетаси, 2001 йил 18 июл, 140-сои.

40. Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 8 феврал­даги «Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлащ - барча ислохот ва узгаришларимизнинг бош максадидир» мавзусидаги 2007 йилда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2008 йилда иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг энг мухим уст;|- вор йуналишларига багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси мажлисцдаги маърузаси. «Солнц ва божхона хабарлари» рузномаси. 2008 йил 15 февраль, 7-сон.

41. Узбекистон Республикаси Презндентининг 2009 йил 13 февралдаги «Мамлакатимизни модернизация килиш ва янгнлашни изчил давом этти- риш - давр талаби» мавзусидаги 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йил га мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устивор йуналишларига багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузаси. «Халк сузи» рузномаси. 2009 йил 14 февраль.

42. Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 29 яивардаги «Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги- ни янада юксалтиришдир» мавзусидаги 2009 йилнинг асосий якунлари ва2010 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг энг

мухим устувор йуналишларнга багишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. «Банк ахборотномаси» рузномаси. 2010 йил 3 февраль, 5 (716) - сон.

43. Узбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг 2011 йил 21 январдаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараккиётини юк- салтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади» мавзуси- даги 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажли- сидаги маърузаси. «Халк, сузи» рузномаси. 2011 йил 22 январь, 16 (5183) - сон.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ^арорлари

44. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 26 февралдаги 85-сонли «Республикада тадбиркорлик фаолиятини янада ри­вожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги К,арори. «Право-2008», элек­трон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

45. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 31 декабрдаги 606-сонлй «Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармасини ташкил этиш тугрисида»ги К^арори. «Право-2008», элек­трон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнуячилиги.

46. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1993 йил 30 июлдаги 380-сонли «Узбекистон Республикасида кичик тадбиркорликни ривожлантиришга кумаклашувчи жамгарма фаолиятини ташкил этиш тугрисида»ги Кдрори. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

47. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 18 августдаги 426-сонли «Мевасабзавотбанк» ихтисослашган акциядорлик тижорат банкини ташкил этиш тугрисида»ги Кдрори. «Право-2008», элек­трон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

48. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 26 июлдаги 291-сонли «Хусусий тадбиркорлик ва кичик бизнесни куллаб- кувватлаш фонди (Бизнес-фонд) нинг ташкил этилиши ва фаолияти тугрисида»ги Кдрори. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

49. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 26 июлдаги 292-сонли «Мадад» сугурта Агентлигини ташкил этиш ва унинг фаолияти масалалари т$трисида»ги К,арори. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республикаси Крнунчилиги.

50. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 28 августдаги 344-сонли «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривож- лантиришни куллаб-кувватлаш Давлат дастури тугрисида»™ К,арори. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Республи­каси Крнунчилиги.

51. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 7 февралдаги 67-сонли «Кичик тадбиркорликни ривожгантириш учун хо­рижий кредитлар берилишини ташкил этиш масалалари тугрисида»ги Карори. «Право-2008», электрон ахборот-кидирув тизими. Узбекистон Ре­спубликаси Крнунчилиги.

52. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1998 йил 27 майдаги 232-сонли «Кичик тадбиркорликни ривожлантиришни рагбатлантириш механизмитгтакомиллаштириш тугрисида»™ Карори га3-илова «Кичик тадбиркорликни ривожлантириш учун лойихаларни тан- лаб олиш ва хорижий' кредитларни бериш тартиби тугрисида»ги Низоми. Узбекистон Республикаси банкларяг томонидан кичик бизнесни куллаб- кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 190-199 бетлар.

53. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сощ<и «Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатларининг таркиби хамда молиявий натижаларни шакллан- тириш тартиби тугрисида»ги Низоми. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 1999 йил, 6-сон.

54. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 13 январдаги 12-сонли «Мевасабзавотбаню» ихтисослашган акциядорлик ти­жорат банкини кайта ташкил этиш тугрисида»ги Карори. Узбекистон Ре­спубликаси конун хужжатлари туплами. 2000 йил, 3-сои.

55. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 24 мартдаги 104-сонли «Банк тизимини ислох килишга дойр кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Кдрори. Узбекистон банк тизимини исяох килиш ва эркинлаштириш буйича конунчилик хужжатлари туплами.-Т.: «Узбекистон», 2000 йил, 71-97 бетлар.

56. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 19 майдаги 195-сонли «Тижорат банкларининг кичик тадбиркорликни ри- вожлантиришда катнашишини рагбатлантиришга дойр кушимча чора- тадбирлар тугрисида»ги Карори. Узбекистон Республикаси банклари томо­нидан кичик бизнесни кУллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 202-213 бетлар.

57. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил

10 сентябрдаги 366-сонли «Кичик корхоналар, дехкон ва фермер хужаликларини маблаг билан таъминлаш, моддий-техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошка хизмат­лар курсатиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Кдрори. Узбекистон Республикаси банклари томонидан кичик бизнесни куллаб- Кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 240-244 бетлар.

58. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 24 октябрдаги 419-сонли карорига илова — «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик мах/сулотларининг хисоб-китоб Жамгармаси даромад (фойда)ларини таксимлаш ва улардан фойдала- ниш тартиби тугрисида»ги Низоми. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2001 йил, 42-сон.

59. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 5 ноябрдаги 197-сон л и «Тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари билан шугулланишни тартибга солиш тугрисида»ги Карори. Узбекистон Респу­бликаси конун хужжатлари туплами. 2002 йил, 44-сон.

60. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2002 йил 7 ноябрдаги 383-сонли «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришни маблаг билан таъминлаш механизмини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги К^рори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2002 йил, 44-сон.

61. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 2 апрелдаги 173-сонли карорининг 1-иловаси - «Узбекистон Республикаси Иш билан таъминлашга кумаклашувчи давлат жамгармаси маблагларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2003 йил, 19-сон.

62. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357-сонли «Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун руйхатдан утказиш тартиботлари тизимини тубдан такомиллаштириш тугрисида»ги Карори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2003 йил, 15-16-сон.

63. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2005 йил 4 ав­густдаги 185-сонли Карорининг «Узбекистон Республикаси Монополиядан чикариш, ракобат ва тадбиркорликни кУллаб-кувватлаш давлат кУмитаси хузуридаги Тадбиркорликни куллаб-кувватлаш ва корхоналарни таркибий узгартириш жамгармаси маблагларини шакллантирш ва улардан фойда­ланиш тартиби тугрисида»ги Низоми. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2005 йил, 31-сон.

64. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2006 йил 6 майдаги 78-сонли «Микрокредитбанк» акциядорлик тижорат банки фао­лиятини ташкил этиш ва унинг моддий-техника базасини мустах,камлаш чора-тадбирлари тугрисида»ги К,арори. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 18-сон.

65. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2007 йил 20 августдаги 178-сонли Карорига иловаси - «Мева-сабзавот ва чорвачи- лик махсулотларини кайта ишлаш буйича мини-технологиялар ва ихчам асбоб-ускуналар сотиб олиш учун фермер хужаликларига ва кичик биз- неснинг бошка субъектларига имтиёзли кредитлар бериш ва лизинг хиз- матлари курсатиш тартиби тугрсида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2007 йил, 30-сон.

66. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йил 5 июндаги 152-сон л и «Узбекистон Республикаси Хукуматининг айрим карорларига узгартириш ва кушимчилар киритиш, шунингдек баъзила- рини уз кучини йукотган деб хисоблаш тугрисида (Узбекистон Респу­бликаси Президентининг 2009 йил 15 майдаги 1112-сонли «Тадбиркорлик фаолиятини янада куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги Кдрори. Солик туловчининг журнали. 2009 йил август,8-сон, 6-13 бетлар.

67. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 19 майдаги 79-сонли «Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 1 майдаги 195- сонли «Тижорат банкларининг кичик тадбиркорликни ривожлантиришда катнашишини рагбатлантиришга дойр кушимча чора-тадбирлари тугри­сида»™ К^арорига узгартириш ва кушимчалар киритиш хакида»ги К^арори.

Узбекистон Республикаси Президенти асарлари

68. Каримов И. А.. «Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида» Т.: - «Узбекистон». 1995 йил, 269-бет.

69. Каримов И. А. «Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари» Т.: «Узбекистон». 2009 йил, 56-бет.

V. Узбекистон Республикаси вазирликлари меъёрий-хукукийхужжатлари

70. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 1995 йил 10 мартда­ги 4-сонли «Узбекистон Республикаси худудида жойлашган хусусий тад-

биркорлар билан тижорат банкларининг ишлаш коидалари» Йурикномаси. Ьанк ахборотномаси. 1996 йил, 10-сон, 2-15 бетлар.

71. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 1996 йил 20 апрел- даги 33-сонли «Хужалик юритувчи субъектларга. киска муд, '.атли кредит- лар берилишини ташкил этиш ксидалари» Йурикномаси. Бамк ахборотно- маси. 1997 йил, 1-сон, 1-5 бетлар.

72. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги хисоб- китоблар механизмини ва бкпжетга туловлар чнтизомини му ставкам л аш комиссияси томонидан 2002 йил 17 декабрда 70-сонли мажлис оа~ни билан тасдикланган «Фермер хужаликларининг давлат эх,тиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етишт фмш харажатларини тижорлт банкла­ри томонидан кредитлаш»нинг Вакгинчалик тартиби. Узбскисто.] Респу­бликаси банклари томонидан кичик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 351-356 бет­лар.

73. Узбекистон Республикаси Иктисодиёт вазирлиги хузуридаги Иктисодий ночор корхоналар ишлари Кумитасининг 2005 гит 16 мартдаги ГС-05/0271/1-сонли карори билан тасдикланган «Корхина- ларнинг молиявий-ицтисодий ах,воли мониторинги ва тахлил килиш курсаткичларини аниклаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Ре­спубликаси конун хужжатлари туплами. 2005 йил, 11-сон.

74. Узбекистон Республикаси Давлат мулкини бошкариш дав­лат кумитасининг 2006 йил 14 июндаги 01/19-23-сонли карори билан тасдликланган Узбекистон Республикасининг мулкни бахолаш миллий стандарта (5-сонли МБМС). «Ссуда, гаров ва карз мажбуриятларини таъ- минлаш учун бахолаш». Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 22-сон.

75. Узбекистон Республикаси Молия вазирлигида 2008 йил 14 майда ЁТ/04-01-32-04/399-сон билан ва Узбекистон Республикаси Давлат Солик кумитасида 16/1-5067-сон билан руйхатга олинган «Оддий ширкат шартно* маси буйича биргаликдаги фаолиятга солик солиш хдкида»ги Тушунтириш. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2008 йил 18 май, 20-сон, 2-бет.

76. Узбекистон Республикаси Марказий банки Бошкарувининг 2010 йил 25 декабрдаги «Узбекистон Республикаси Марказий банкининг кайта молиялаштириш фоиз ставкасини узгартириш тугрисида»ги Карори.

77. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1998 йил 7 январ- да 387-сон билан руйхатга олинган «Бинолар ва иншоотларни давлат руйхатидан зЬ’казиш тартиби тугрисида»™ Йурикнома. Узбекистон Ре­спубликаси конун хужжатлари туплами. 1998 йил, 1-сон.

«ооооооосюооооооооооооооооо

78. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 1998 йил 25 август- да 482-сон билан руйхатдан утган «Бюджетдан ташкари жамгармалар то­монидан Узбекистон Республикаси тижорат банкларида кредит линияси очиш оркали кичик бизнес субъектларини кредитлаш тугрисида»ги Тар- тиб. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 1998 йил, 30- сон.

79. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 28 январ- да 612-сон билан р^йхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2000 йил 14 февралда 116-В-сон би­лан таедикланган «Давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган кишлок хужалик мах,сулотларининг хисоб-китоб Жамгармаси тугрисида»ги Ни­зом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2000 йил, 5-сон.

80. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 11 феврал­да 632-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Марказий банк Бошкаруви томонидан 1998 йил 9 ноябрда 242-сон билан тасдщланган «Тижорат банклари томонидан активлар сифатини таснифлаш, улар буйича юзага кеяиши мумкин булган й у котит л ар урнини коплаш учун ташкил этиладигаи захираларни шакллантириш ва улардан фойдаланиш туфисидалги Тартиб. Узбекистон банк тизимини ислох, килиш ва эркин- лаштириш буйича крнунчилик хужжатлари туплами. - Т.: «Узбекистон», 2000 йил, 293-306-бетлар.

81. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 1999 йил 20 июлда 775-сон билан руйхаздаи утган ва Узбекистон Республикаси Марказий банк Бошкаруви томонидан 1999 йил 29 июнда 137-В-сон билан тасдщланган «Тижорат банклари томонидан якка тартибдаги тадбиркорлар, кичик биз­нес субъектларини бюджетдан ташкари жамгармаларнинг кредит линия- лари хисобидан кредитлаш тугрисида»ги Тартиб. Узбекистон Республика­си конун хужжатлари туплами. 1999 йил, 26-сон.

82. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 1999 йил 20 но­ябрда 855-сон билан руйхатдан утган ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 1999 йил 20 ноябрда 455-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектлари, дехкон ва фермер хужалик лари, якка тартибдаги тадбиркорларни бар- ча молиялаштириш манбалари хисобидан миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш тугрисида»ги Тартиб. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 1999 йил, 42-сон.

83. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 2000 йил 29 фев­ралда 902-сон билан руйхатдан утган ва Узбекистон Республикаси Мар-

оооооооооооомооооооооооовооооооооомооооооооооом 181

казий банк Бошкаруви томонидан 2000 йил 22 февралда 463-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан юридик шахе макомини олмасдан фаолият курсатаётган якка тартибдаги тадбиркорлар ва дехкон хужаликларини миллий ва хорижий валюталарда микрокредитлаш тугрисида»ги Тартиб. Узбекистон Республикаси банклари томонидан ки­чик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 263-270 бетлар.

84. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 2000 йил 29 фев­ралда 903-сон билан руйхатдан утган ва Узбекистон Республикаси Мар- казий банк Бошкаруви томонидан 2000 йил 22 февралда 464-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан юридик шахе макомини олиб фаолият курсатаётган фермер хужаликлари ва кичик бизнеснинг бошка субъектларини миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш тугрисида»ги Тартиб. Узбекистон Республикаси банклари томонидан ки­чик бизнесни куллаб-кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 271-279 бетлар.

85. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигидан 2000 йил 7 март- да 907-сон билан руйхатдан утган «Тижорат банклари томонидан фермер хужаликларини, кичик бизнес субъектларини миллий валютада кредит­лаш тугрисида»ги Тартиб.

86. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2001 йил 3 октяб- рда 1074-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар- казий банк Бошкаруви томонидан 2001 йил 14 сентябрда 203-В-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан якка тартибдаги тадбиркор­лар, кичик бизнес субъектларини бюджетдан ташкари жамгармаларнинг кредит линиялари хисобидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси банклари томонидан кичик бизнесни куллаб- кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 312-327 бетлар.

87. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2002 йил 3 июнда 1146-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Марказий байк Бошкаруви томонидан 2002 йил 10 майда 217-В-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси кредит линиялари хисобидан оилавий тадбиркор­лик субъектларига микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси банклари томонидан кичик бизнесни куллаб- кувватлаш буйича конунчилик хужжатлари туплами. Т.: «Узбекистон», 2003 йил, 346-350 бетлар.

88. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2002 йил 23 октяб-

рда 1181-сон билан руйхатга олинган «Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счетлари режа- си ва уни куллаш буйича Йурикшша». Узбекистон Республикаси цокун хужжатлари туплами. 2002 йил, 39-сон.

89. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2004 йил 6 январ- да 1295-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистан Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2003 йнл 8 ноябрда 242-В-сон билан таедикланган «Фермер хужаликларикинг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Респу­бликаси конун хужжатлари туплами. 2004 йил, 1-сон.

90. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2004 йил 24 янзар- да 1304-сон билан руйхатга олинпш ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2003 йил 11 октябрда 541-сон билан тасдиклангаи «Фоизларни устирмаслик туфисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2004 йил, 1-сон.

91. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2004 йил 16 апрелда 1337-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республик»» Марказий байк Бошкаруви томонидан 2004 йил 1 мартда 563-сон билан таедикланган «Тижорат банклари томонидан фермер хужаликларига булгуси хосилни га­ровга олган холда кредит бериш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси ксн^н хужжатлари туплами. 2004 йил, 14-сои.

92. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2004 йил 30 апрел­да 1345-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2004 йил 1 мартда 564-сон билан таедикланган «Тижорат банклари томонидан фермер хужаликларининг ер участкасини ижарага олиш хукукини гаровга олган холда кредитлаш тар­тиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2004 йил, 16-сон.

93. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2005 йил 2 феврал- да 1448-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2005 йил 14 январда 259-В-сон билан таедикланган «Кишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини ти­жорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2005 йил, 6-сон.

94. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2005 йил 11 август- да 1508-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2005 йил 3 августда 266-В-сон билан

<л©о©ос<)<<>ос>©с><х>©ос<>с<>г>о&<х>с><>ос< юооойоооодоооосоооооеооооеоооооодооооооооооооооо

тасдикланган «Кишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини ти­жорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2005 йил, 30-сон.

95. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2006 йил 21 фев­ралда 1548-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар- казий банк Бошкаруви томонидан 2005 йил 31 декабрда 273-В-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектлари- га бюджетдан ташкари жамгармалар ва «Микрокредитбанк» кредит ли­ниялари хисобидан микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 9-сон.

96. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2006 йил 2 май- да 1567-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Мар- казий банк Бошкаруви томонидан 2006 йил 14 апрелда 275-В-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан Иш билан таъминлашга кумаклашиш давлат жамгармаси маблаглари хисобидан шахсий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун имтиёзли максадл и микрокредитлар бериш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 17-сон.

97. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2006 йил 2 майда 1568-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистон Республикаси Марказий банк Бошкаруви томонидан 2006 йил 8 апрелда 9/7-сон билан тасдикланган «Тижорат банклари томонидан шахсий ёрдамчи ва дехкон хужаликларига чорвачиликни ривожлантириш учун имтиёзли максадли микрокредит­лар бериш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2006 йил, 17-сон.

98. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2007 йил 14 апрел­да 1675-сон билан руйхатга олинган ва Узбекистан Республикаси Мар­казий банк Бошкаруви томонидан 2007 йил 13 мартда 288-В-сон билан тасдикланган «К,ишлок хужалиги корхоналарининг давлат эхтиёжлари учун харид килинадиган пахта ва галла етиштириш харажатларини ти­жорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тугрисида»ги Низом. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами. 2007 йил, 13-сон.

VI. Дарсликлар

99. Абдуллаев Ё., Бобокулов Т. «Кредит: 100 саволга 100 жавоб». 'С*_ Мехнат - 1996 й.

100. Атлас М.С. «Развитие Государственного банка СССР». Москва, Госфиниздат, 1958 г. стр. 208.

0 0 0 0 0 00 ^* 0 6 ', 0ОООООООООООООСОООООООООООООООООООООООООООООООООООООО OOOOOOOOOOOft «ООООООООООМОМООМФМО»

101. Белоглазова Г., Кроливецкая JI. Банковское дело. Учебник для ву­зов. 2-с изд. - СПб: Питер. 2008 г. стр. 400.

102. Валенцева.Н.Н. «Методы кредитования в Социалистическом хо­зяйстве». Москва. 1980 г. стр. 12.

103. Горфинкель В. Я. «Малый бизнес»: учебное пособие. М.: КНО- РУС. 2009 г. стр. 336.

104. Земсков В.В. «Кредитный механизм и интенсификация промыш­ленного производства» Москва, Финстат, 1987 г. стр. 2.

105. Иминов. O.K. «Кредитный механизм в современных условиях». Ташкент. 2000 г. стр. 16.

106. Ковалев В. В., Иванов В.В., Лялин В.А. Инвестиции: учеб.- М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2005 г. стр. 440.

107. Коробов Г. Г. Банковское дело. Учебник для вузов. 2-е изд. - СПб: Питер. 2005 г. стр. 400.

108. Лавру шин О. И. «Банковское дело». Учебник. - 2-е изд., перераб. и доп. Москва. Финансы и статистика. 2005 г. стр. 672.

109. Маматов Б., Носиров Э:, Хужамкулов Д., Шарифхужаева К. «Ки­чик бизнес ва хусусий тадбиркорлик лойих,аларини молиялаштириш» Т.:- 2007 йил, 152-бет.

110. Рыбин.В. И. «Кредит как экономическая категория» Мысль. 1978 г. стр. 9.

111. Коралиев Т.М., Яхшибоев ЕК- «Кичик бизнес ва хусусий тад­биркорликни молиявий таъминлаш механизми». Монография. Тошкент. Akademiya, 2006 йил, 116-бет.

112. Чжен В. А. Хусусийлаштириш асослари. 1-том. Узбекистон Респу­бликаси Давлат мулк кумитаси нашриёти. Т.: 1996 йил, 336-бет.

113. Косимова Г. А., Каримова 3. X. Бюджетдан ташкари фондлар. Укув кулланма. - Т.: «IQTISOD-MOLIYA». 2009 йил, 212-бет.

114. Узбекистон Республикаси Президента И. А. Каримовнинг 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунла- ри ва 2011 йил га мулжалланган энг устивор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасидаги «Барча режа ва да- стурларимиз Ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровон- лигини оширишга хизмат цилади» мавзусидаги маърузасини урганиш буйича Укув-услубий мажмуа. - Тошкент. Иктисодиёт. 2011 йил.

VII. Илмий монографиялар ва мацолалар

115. Абатуров В. «Конец уникального периода». Журнал «Экономиче­ское обозрение». №4. 2008 г. стр. 39.

<<>,>*х***>**<*5слс<>с>ос<>6<>с><х*>©о<х>л5©оо©с>сюс<х>с<>оо©<>6©соо<><>©<х>о©6$ооос*^

116. Ахддов А. А. Кучли конунчилик - баркарор иктисодиёт пойдево- ри. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2008 йил, 1-сон, 11-23 бетлар.

U7. «Активы домохозяйств как важнейший инвестиционный ресурс». Статья подготовлена по материалам проекта Центра экономических ис­следований «Мобилизация активов домохозяйств-2009» в рамках сотруд­ничества с Программой Развития ООН «Содействие процессу реформ в Узбекистане». Журнал «Экономическое обозрение» №3/2010 г. 20-25 сс.

118. Ирисов Б., Юсупов Р. Узбекистонда кичик бизнес субъектлари­ни микрокредитлаш истщболлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2007 йил, 9-сон, 23-26 бетлар.

119. Мадияров Е, Мадраимов А. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркор­лик ривожланишининг хориж тажрибаси. «Иктисодиёт ва тагьлим» илмий журнали. 2006 йил, 1-сон, 159-167 бетлар.

120. Муллажонов Ф. М. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва мо- нетар сиёсатнинг 2008 йилга мулжалланган асосий йуналишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2008 йил, 2-сон, 4-8 бетлар.

121. Муллажонов Ф. М. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва мо- нетар сиёсатнинг 2010 йилга мулжалланган асосий йуналишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2010 йил, 1-сон, 4-8 бетлар.

122. Муллажонов Ф. Пул-кредит сохасидаги мавжуд вазият ва монетар сиёсатнинг 2011 йилга мулжалланган асосий йуналишлари. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2011 йил, 1-сон, 4-8 бетлар.

123. Нурмуратов X. Мустакил лик тараккиёт йилларида Узбекистон банк тизими. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2008 йил, 2-сон, 3-7 бет­лар.

124. Орзимурод Гайбуллаев подготовил. Статистика месяца, журнал «Экономическое обозрение» №3. 2009 г. стр. 37.

125. Рахматиллаева Н., Шоюсупов Ш. Кичик бизнес ривожида кредит ахамияти. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2003 йил, 4-сон, 21-24 бетлар.

126. Солихов М., Бердиёров Б. Банк кредитлари салохиятли мижозлар- га. «Бозор, пул ва кредит» журнали. 2007 йил, 8-сон, 49-52 бетлар.

127. Тимур Газиев. «Потребительский рынок: тяга к совершенству». Журнал «Экономическое обозрение» № 2 (126) 2010 г. стр. 20.

128. Тошхужаев М. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривож­лантириш омиллари. «Иктисодиёт ва таълим» илмий журнали. 2005 йил,4-сон, 84-87 бетлар.

129. «Узбекистан 2009 в цифрах: действенность антикризисных реше­ний». Экономическое обозрение. №3(126). 2010 г. 37-39 сс.

130. Эшонов Б., Юсупов Ю. Новый этап налоговой реформы. Журнал

«Экономическое обозрение» №8(83) 2006 г. 12-23 сс.131. «Банк тизими: устувор вазифалар белгилаб олинди». «Банк ахбо-

ротномаси» рузномаси. 2010 йил 10 феврал, 6*сон, 1-3-бетлар.132. «Гаров эгасини алмаштирди». Судамалиётинингтахлили «Norma»

масъулияти чекланган жамият эксперт юридик булими томонидан амалга оширилган. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 13 апрел, 16 (768)-сон, 7-бет.

133. «Кафил булишга ваколатсиз». Суд амалиётини «Norma» масъу­лияти чекланган жамият эксперт юридик булими тахлил килди. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2009 йил 20 апрел, 17 (769)-сон, 7-бет.

134. Лидия Югай, БМТРД «Давлат молияси ислохоти» лойихдсининг эксперта. «Хусусий капитал ва унинг таркиби». Солик ва божхона хабар­лари рузномаси. 2009 йил 22 июнь, 26 (778)-сон, 3-бет.

135. Нурмуротов X,- «Малакамизни оширамиз». «Банк ахборотнома- си». 2009 йил 6 май, 20-сон, 4-бет.

136. Норкобилов С. X. Узбекистон Республикаси Марказий бан­ки мувофиклаштириш ва методология ишлари департаменти директори билан «Банк ахборотномаси» рузномаси мухбири Савельева О. сухбати. «Коидалар»дан амалий ишга: киска муддатли кредитлашнинг янги шарт- лари». «Банк ахборотномаси» рузномаси. 1996 йил, 12-сон, 2-бет.

137. «Текширувлар очик-ошкор б^лиши керак». Материал Халкаро Молия корпорациясининг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривож- лантириш буйича лойихаси доирасида амалга оширилди. «Солик ва бож­хона хабарлари рузномаси». 2009 йил 13 июл. 27 (779)-сон, 3-бет.

138. Ускуналар - бизнес учун долзарб масала. Халкаро Молия кор­порациясининг Узбекистонда тадбиркорлик мухитини ривожлантириш буйича лойихаси. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2008 йил 19 сентябрь, 38-сон, 12-бет.

139. Фарход Абдуллаев, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Прогнозлаш ва макроиктисодий тахлиллар институтининг етакчи мутахассиси. «Эхтиёж: солик имтиёзлари ва преференциялари- миллий иктисодиётни ривожлантиришга рагбат». Солик ва божхона ха­барлари» рузномаси. 2009 йил, июль, 7-сон, 7-бет.

140. Шарофиддин Рузметов, эксперт. «Товар-моддий захиралар чикиб кетишининг хусусиятлари» «Солик ва божхона хабарлари рузномаси».2008 йил 8 июнь, 24 (776)-сон, 5-бет.

141. «Цехни гаровга куйиш машмашалари». Суд амалиёти «Norma» масъулияти чекланган жамият эксперт юридик булими томонидан тахлил килинди. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси 2009 йил 3 август, 31 (783)-сон, 7-бет.

142. Яшина Ю. Бюджет-2008: Эртанги харажатлар янада

макбуллаштирил-ди// «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2007 йил 23 ноябр, 47-сон, 2-3 бетлар.

143. ЯИМ: Кичик бизнес улуши ортмокда. Инновациялар булими томонидан тайёрланган. «Банк ахборотномаси» рузномаси. 2007 йил 24 октябр, 43-сон, 2-бет.

144. Узбекистон Республикаси Давлат статистика к^митаси. Узбекистон Республикасининг 2006 йилнинг биринчи ярим йиллигида ижтимоий - иктисодий ривожланиши якунлари тугрисида. «Банк ахборот­номаси» рузномаси. 2006 йил 23 август, 33-сон, 1-4 бетлар.

145. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. 2007 йил­да Узбекистон Республикасини ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари. «Солик ва божхона хабарлари» рузномаси. 2008 йил, 7 март, 10- сон, 2-4 бетлар.

146. Р. Убайдуллаев «Уздавдонинспекция» бошлигининг уринбосари. «Текширишлар кискарди, самарадорлик ошади».» NORMA» Ахборот- кидирув тизими.

147. «Жизнь после кризиса: наращивать внутренный финансовый по­тенциал, стимулировать концентрацию частного капитала». Статья подго­товлена на основе аналитической записке Центра экономических исследо­ваний «Реформа международных финансовой архитектуры: ужесточение регулирования развития мировых финансовых рынков и вызовы для Узбе­кистана. Журнал «Экономическое обозрение». №11 (133), 2010 г.

148. Прокофьева В. В кредитах не нуждаемся? Журнал «Экономиче­ское обозрение». № 2 (136), 2011 г. стр. 56.

149. Статистика 2010 года. Журнал «Экономическое обозрение». №2 (136), 2011 г. 38-41 сс.

150. Тижорат банкларининг 2008-2010 йиллар х,исоботи маьлумотлари.

VIII. Интернет сайтлари

151. www.bir.uz152. www.cbu.uz153. www.finance.uz154. www.bankreferatov.ru155. www.rbk.ru156. www.statinvest.uz

ИЛОВАЛАР

’o‘x“ 0O00°00C<>0<'<”co°0 ^ - j g g

Турл

и ик

тисо

дий

шар

оитл

арда

ик

гисо

дий

муно

саба

тлар

нинг

бо

гдик

лиги

Мул

кий

мун

осаб

атла

р

Режа

ли

икти

соди

ёт

шар

оити

да

ресу

рсла

рни

жалб

ки

лиш

меха

низ

ми

=2м==се9§=се?яэ&асеefЯнЯоСисе

н:<Uа3иЯн£<Г

а4ееNv

й -

яa , « чb. (в4VOга5 (С £ X га4

« га Р )>>5 и гаа,оКSа

(О01Si~SSхагачгахохао

*

asжга

VOККSS

Ка§кга

3 га4 с

ST § ••& £

ч2 32 \Qга *■и.rd4VDП*5 rdsscrdS3SrdEt«Гб

Я

isiQ .ram

PSa,s2ird rv5 ff•ft* 4 •4 rafi Iv 2 rd

£rd

fljЖОS -§3Ssикrd

а£Xrdсо

rd5ГS

<oraSsraч

*<

araIeccuD .ЖraУs&VD

Sfct4 § ra5 К ra ч

Sa ,'ragГ ■urd '

Iи«S

s , a rasST О rd '5U • u

иXrd

<ubrdsrs.

*5>>\ouЯrd

mW

3Xas3*a»h

\DsJtfsпзPhS

>KО

sЙard4 t*. rdvo5 rd £ X rd *

« <

a>лvoо3rdss$&

яP,ra4

& 3 ra g я56

t-, s s5 ..s * ч: ra

3 sя 3аГ ч *“!a S g s

S toP

Ьй

3 s ra S4 mE ss Xч; raЯ xа . и» S

<х>оооо<>ос<>б<<<><>ооос>оо<><>ь4<)0<>ос><х<><>с><>ьс<>ооос>ос<>о<><>ос<>с<>>ьос<>о

Режа

ли

икти

соди

ёт

шар

оити

да

икти

соди

й та

ьсир

м

ехаи

изм

и£игвЙиrtнииЯОФЯ

S'S3rtt-

flj

fS04

Iin 00

S-9<sunS

SSо

Я£5я0ft,£

ft «я£ is'£a S I& 2 *

Бозо

р ик

тисо

диёт

и ш

арои

тида

кр

едит

лаш

ме

хани

зми

^ОМ УМ ООМ ООО йМ О О О О О бО СО О О М М О О М О М О О М О О О С йО О О бО О О О М С О О О О О СО О О О О О О О М О О О О О О О О О М О О М М О О М ^О О О О О М О О О АО О О О йО М М М

Бозо

р ик

тисо

диёт

и ш

арои

тида

иц

тисо

дий

таъс

ир

меха

иизм

иSи2 § S

I Й Iс к gи к 3 ж 5 * « &Й vo ро 4J а& 35 %§ « §S 3 §ю ft 5<2 ! §

uхкxs*жгаVOE-njf t§£

Xига*f tга§

КигажиSUiSяягаСПгаvo(нXЯXSжXгаVOнгаf tо*sн

.1»

пS0-е-1ГЛ

га3*Кз>> й'о § S3—» 3- К« * JL

ё £ °?4 а ^ ft* £ « Ss s s*U К *>i га o,vo

s s |s a gS J . IИ "&1 Шas tS' Ss5

00©©000©000000<>OOOOOOOOOC<OC><VVVxX»X<rt><>00<>CC<>GC<<C>C>OC>C<<>C>C><>©000©©C«>0<NC>'>C> <йаа»у>0й00<уу>уух><10<)<ух>с<чх>0<>х<>0<>00<>0с|с>0с>

Узб

екис

тонд

а ки

шло

к ху

жали

ги

корх

онал

арин

и кр

едит

лаш

бо

скич

лари

Кичи

к би

знес

ва

киш

лок

хужа

лиги

ко

рхон

алар

ини

давл

ат

сиёс

ати

дара

жаси

да

кред

итла

ш

меха

низм

и

л9X«>>>

VOuXsi*>s

sss5

is*

00оогч

X

iX«VOооcs■

vo 04 00 vo <N

deinsMaeia £иоф

МУНДАРИЖА

Кириш............................................................................................................... 31боб. КРЕДИТ МЕХАИИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ............ 51.1. Кредит мехаиизми ту шунчаси ва унинг ривожланишбоскичлари....................................................................................................... 51.2. Кредит механизмининг таркибий элементлари ва уларнииг кетма-кетлиги................................................................................................. 16II боб. ЖАХОН МОЛИЯВИЙ ЮЩИРОЗИ ВА УНИНГУз б е к и с т о н и к т и с о д и ё т и г а т а ъ с и р и н и алдиниОЛИШДА КИЧИК БИЗНЕСНИ МОЛИЯВИЙ КУЛЛАБ- КУВВАТЛАШНИНГ ЗАРУРЛИГИ..........................................................742.1. Жахон молиявий инкирози шароитида кичик бизнесниташкил этиш ва уни кредитлашнинг аздмияти.......................................... 742.2. Хорижий мамлакатларда хусусий тармокникредитлаш тажрибаси.................................................................................. 100III боб. КИЧИК КОРХОНАЛАР ВА ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ КРЕДИТЛАШНИНГАМАЛИЙ Т А М И Л И ............................................................................... 1083.1. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субьектларини кредитлаш тартиби...................................................................................... 1083.2. Асосий кредитлаш манбалари хисобидан тадбиркорликни кредитлаш амалиёти.................................................................................... 1323.3. Хусусий тадбиркорликни самарали кредитлашда бирламчива иккиламчи кредит таъминопги шаклларининг урни............................. 147IV боб. ТАДБИРКОРЛИКНИ КРЕДИТЛАШДАГИ МАВЖУД МУАММОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФЭТИШ ЙУЛЛАРИ................................................................... ..................163Хулоса...................................... .................................................................... 169Фойдаланилган адабиётлар р^йхати..........................................................171Иловалар......................................... .................... ........................................ 189

^^• “Tr r t ripritirirftftftnirrftftnrmnnirrijftnftnooooooooooofiooo

Услубий нашр

КРЕДИТ МЕХАНИЗМИ ВА УНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ

Услубий кулланма

Мухаррир: Абдулла Содиков Тех. мухаррир: Саид Жураев Дизайнер: Ойбек Хасанов

Теришга берилди: 13.02.2012 йил. Босишга рухсат этилди: 14.03.2012 йил. Бичими: 70x100 */,6. Офсет усули.

Times New Roman гарнитураси. Офсет когози. Нашриёт босма табоги: 12,5. Шартли босма табоги: 14,0

Адади: 200 нусха. Буюртма № 01. Бахоси шартнома асосида.

«ФАРГОНА» нашриёти.150100. Фаргона шахри, Сохибкирон Темур кучаси, 28-уй.

Лиц. AI №. 162. 2009 йил 14 август.

«ЖАХРННАШРИЁТ» ХК босмахонаси.150114. Фаргона шахри, академик Х-Сулаймонова кучаси, 2-уй.

Лиц. № 22-1568. 27.07.2007 й.