63

V. PHỤ LỤC

Phụ lục 1: Chu ỗi giá tr ị bò

1. Tổng quan v ề chuỗi giá tr ị bò huy ện Bác Ái

Số lượng bò của huyện Bác Ái năm 2009 là 13.060 con1 chiếm gần 11,5% tổng số bò của

tỉnh, ñứng thứ 4 trong 6 huyện, thị của Ninh Thuận, trong 3 từ năm 2006-2009, số bò tăng

trung bình 5,5%/năm (646 con/năm). Riêng năm 2007-2008 tỷ lệ tăng trên 7%, nguyên nhân

là trong khoảng thời gian này nhiều hộ dân tái ñịnh cư, quĩ ñất cho trồng trọt giảm, họ

chuyển hướng sang ñầu tư chăn nuôi, họ nhận ñược nhiều lời khuyên từ phía các tổ chức,

cơ quan nhà nước nên ñầu tư phát triển chăn nuôi bò sinh sản. Năm 2008-2009 tỷ lệ tăng

chỉ còn 4%/năm, nguyên nhân chính là các hộ tái ñịnh cư hầu hết ñã mua ñủ bò giống trong

năm 2007-2008, bên cạnh ñó diện tích bãi chăn thả dần thu hẹp và bãi chăn ở quá xa khu

dân cư. Qui mô chăn nuôi trung bình là 3,21 con/hộ2, thấp hơn mức trung bình của cả tỉnh là

5 con/hộ3. Giống bò tại Bác Ái chủ yếu là giống bò ñịa phương và bò lai. Bò ñịa phương

chiếm khoảng 70%, bò lai sind và lai Bradman chiếm khoảng 30%. Có nhiều thôn không có

bò ñực giống tốt, con cái tới thời kỳ ñộng dục chủ yếu giao phối ngẫu nhiên trên bãi chăn

thả, do vậy xác xuất con bò ñực con chưa trưởng thành nhảy trực tiếp lại con mẹ khá cao từ

ñó dẫn tới tỷ lệ cận huyết ngày càng tăng. Nguồn thức ăn cho bò chủ yếu là cỏ tự nhiên,

rơm lúa và thân lá cây ngô; 100% các hộ dân chưa biết sử dụng thức ăn tinh ñể chăn nuôi

bò; 100% hộ chưa có hình thức dữ trữ thức ăn thô xanh cho bò trong vụ khô hạn kéo dài 5-6

tháng/năm. Hình thức chăn nuôi chủ yếu là chăn dắt (buộc cọc), không còn hiện tượng

chăn bò thả rông vào rừng; nhưng chưa có những hộ Raglai trồng cỏ nuôi bò vỗ béo. Hình

thức nuôi bò vỗ béo mới chỉ tập trung vào những người dân tộc khác lên Bác Ái ñịnh cư (dân

tộc Kinh). 100% số hộ chưa có chuồng nuôi nhốt bò; bò ñược buộc tại một cây cọc gần nhà.

Dịch vụ thú y chưa ñáp ứng ñược nhu cầu chữa trị bệnh cho gia súc của người dân, một số

cán bộ thú y xã thiếu năng lực ñiều trị bệnh, chưa nhiệt tình. Chỉ có 33,3% cán bộ thú y xã

có khả năng ñiều trị bệnh cho gia súc4, có 5/9 người có bằng trung cấp thú y, tuy nhiên một

số cán bộ còn trẻ, thiếu kinh nghiệm nên chưa phát huy ñược khả năng của mình.

Người dân Bác Ái mới chỉ có kinh nghiệm chăn nuôi bò truyền thống, chưa áp dụng các tiến

bộ kỹ thuật trong chăn nuôi bò, ñặc biệt là chăn nuôi bò thịt hàng hóa. Trong gia ñình tất cả

các thành viên ñều có thể tham gia chăn nuôi bò, thường trong một hộ có một người dành

nhiều thời gian hơn trong việc chăn dắt bò. Người phụ nữ Raglai tham gia vào các công

ñoạn trong chuỗi giá trị bò tại Bác Ái, từ khâu quyết ñịnh mua bò về nuôi, khâu chăn dắt, và

cả khâu bán bò.

Thị trường tiêu thụ bò thịt của huyện Bác Ái chủ yếu trong tỉnh Ninh Thuận và một số tỉnh lân

cận như Lâm ðồng (ðà Lạt); Khánh Hòa. Hiện tại, người thu gom luôn có nhu cầu thu mua

bò tại các xã trong huyện Bác Ái, nhưng số lượng chưa ñủ lớn. Theo thông tin tổng hợp từ

1 Theo niên giám thống kê Ninh Thuận 7/2010 2 Số liệu tổng hợp 4 xã Phước Thắng, Phước Tiến, Phước Tân và Phước Chính, 9/2010 3 Theo Báo cáo phân tích chuỗi giá trị bò tỉnh Ninh Thuận, 4/2010 – Hoàng Xuân Trường và Cs, 4/2010 4 Chamalea Ốc; chị Thủy và anh Khuấn có khả năng ñi ñiều trị bệnh ñược dân tín nhiệm

64

các tác nhân thu gom thì trung bình một năm cả huyện Bác Ái xuất bán khoảng 200-250 con

bò thịt chiếm 1,5-1,9%, trong ñó chủ yếu là bò già, loại thải và bò bị ốm bệnh. Bò ñực và bê

ñực ñược bán nhiều hơn bò cái và bê cái, do người dân hiện nay chủ yếu tập trung nuôi bò

cái sinh sản, muốn tăng số lượng ñầu con. Cụ thể như xã Phước Thắng có trên 700 hộ nuôi

bò với tổng số bò là 18605 con nhưng mỗi năm bán ra khoảng 20-30 con, chỉ chiếm 1,0 –

1,6% tổng ñàn.

Phát triển chăn nuôi bò là mục tiêu trọng ñiểm nhằm xóa ñói giảm nghèo cho người dân

trong huyện, ñặc biệt là ñồng bào dân tộc Raglai. Huyện ñã có chương trình phát triển ñàn

bò từ năm 1992 tới nay. Chương trình này hiện ñang ñóng góp lớn vào ngân sách của ñịa

phương và hỗ trợ tích cực cho các hộ nghèo muốn phát triển chăn nuôi bò, bên cạnh ñó

chương trình cũng góp phần làm tăng số lượng ñàn bò của huyện Bác Ái qua các năm.

Trên thực tế số bò qua các năm tăng lên, tuy nhiên % tăng theo năm giảm ñi, hai ñồ thị 1 và

2 dưới ñây làm rõ thêm các phân tích ở trên.

Hình 1: Tình hình phát tri ển ñàn bò qua các n ăm của huyện Bác Ái ðồ thị 1. Số lượng bò qua các năm huyện Bắc Ái

11120

11700

12550

13060

10000

10500

11000

11500

12000

12500

13000

13500

Năm 2006 Năm 2007 Năm 2008 Năm 2009

Số bò

5 Báo cáo tình hình kinh tế xã hội xã Phước Thắng, quí 1 - 2010

65

Hình 2. Tỷ lệ tăng số lượng bò qua các năm của huyện Bắc Ái

5.22

7.26

4.06

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

Năm 2007 Năm 2008 Năm 2009

%

Bảng 1: Ma tr ận tổng hợp các ho ạt ñộng của các tác nhân trong chu ỗi giá tr ị bò Bác Ái

Các ho �t ñ�ng và ñ�a

ñi�m

Các tác nhân V ị trí và

sự tham

gia của

phụ nữ

Các khó kh ăn Các gi ải pháp/ho ạt ñộng

có th ể thực thi

Bò gi ống Nông dân/dự

án phát triển

ñàn bò

tỉnh/huyện

Chăn

nuôi bò

sinh sản

Có hiện tượng cận

huyết trong ñàn bò

1. Xây dựng qui trình

quản lý ñàn bò trên bãi

chăn sau ñó tập huấn cho

người dân

2. Hỗ trợ bò ñực giống

cho nhóm hộ 15-20

hộ/con

Vốn Ngân hàng

chính sách,

ngân hàng

nông nghiệp

ðại diện

cho hộ

ñi vay

vốn

Không gặp khó

khăn

Cung

cấp

dịch vụ

ñầu

vào

Thức ăn

(Cỏ giống)

Trạm khuyến

nông

Tham

gia trồng

và chăm

sóc cỏ

-Thiếu thức ăn thô

xanh trong khoảng

5 tháng (tháng 2-

tháng 6)

-Thiếu nguồn cung

ứng giống tại chỗ

3. Chọn ñịa ñiểm và chọn

hộ xây dựng mô hình

vườn cỏ giống, mỗi xã 2

vườn, 500 -1000m2/mô

hình, cỏ VA-06, cỏ voi

4. Tổ chức hội nghị ñầu

bờ (chia sẻ kinh nghiệm

tại mô hình trồng cỏ)

5.Tập huấn và thực hành

phương pháp dự trữ cỏ

cho mùa khô

66

Chuồng

nuôi

Mua vật liệu

Làm chuồng

Tham

gia

Gần 100% số hộ

chưa có chuồng

nuôi; thiếu tấm lợp,

chưa có phòng trào

làm chuồng nuôi

6. Tổ chức ñi thăm quan

ñịa ñiểm ñã làm chuồng

nuôi bò cho mỗi xã 1-2

chuyến

7. Hỗ trợ mỗi xã 5-10 hộ

nghèo (dân tộc Raglai)

tấm lợp làm mô hình

chuồng nuôi � tạo phong

trào.

Dịch vụ

khuy ến

nông, thú

y

Trạm khuyến

nông; Trạm

thú y

Tham

gia tập

huấn

Chưa có những lớp

tập huấn theo nhu

cầu của dân

8. Xác ñịnh nhu cầu tập

huấn từ dưới lên

9. Tổ chức các lớp tập

huấn theo nhu cầu theo

từng nhóm hộ

Thông tin

th ị trường

- -

Có bảng tin thị

trường nhưng chưa

có thông tin trong

ñó, chưa biết cách

quản lý và cung

cấp thông tin

10. Xây dựng mạng lưới

thông tin thị trường bò

giữa các nhóm chăn nuôi,

với thu gom và lò mổ trên

ñịa bàn

11. Làm hợp ñồng cung

cấp thông tin thị trường

với lò mổ kiêm thu mua

(Mr Chánh, Mr Hải Kiều,

Ms Loan ...)6

Chăn nuôi

bò sinh

sản

Hộ dân Tham

gia

Bò bị bệnh nhiều

(sán lá gan, tụ

huyết trùng, viêm

khớp, ỉa chảy...)

Chăn nuôi

bò th ịt

Hộ dân Tham

gia

Chưa có qui trình

kỹ thuật chăn nuôi

Vỗ béo bò Thu gom - Chưa có qui trình

chuẩn

12. Biên soạn quy trình kỹ

thuật chăn nuôi bò dựa

trên kinh nghiệm của

người dân và kết hợp với

chuyên môn sau ñó tập

huấn cho các hộ dân

Chăm sóc

vệ sinh

phòng

dịch b ệnh

Tham

gia

Người dân chưa có

ý thức chăm sóc

cho ñàn bò

Hộ nghèo thiếu tiền

mua thuốc thú y

13.Tập huấn cho mạng

lưới thú y và từng nhóm

hộ dân

14. Huy ñộng các nguồn

hỗ trợ từ nhà nước và dự

án ñồng thời gây quĩ tín

dụng tiết kiệm cho nhóm

hộ dân

Quá

trình

chăn

nuôi bò

Tiêm

phòng

Thú y thôn/xã

và huyện

- Tỷ lệ tiêm phòng

thấp <50%/cả

huyện

15. Tổ chức tuyên truyền

bằng phim, hình ảnh

trước chiến dịch tiêm

phòng hàng năm

6 Các căn cứ và lý giải cụ thể trong phần cuối của báo cáo

67

Chữa bệnh Cán bộ thú y

xã, huyện

- Tỷ lệ cán bộ thú y

xã chưa biết chữa

bệnh cho bò cao

trên 67%

16. ðào tạo chuyên môn

cho cán bộ thú y các xã

và nông dân hạt nhân

trong các thôn

Gọi người

mua bò

Thu mua/lò

mổ, hộ dân

khác

Tham

gia

Không gặp khó

khăn

-

ðịnh giá

bán

Hộ dân Tham

gia

Chưa biết hạch

toán kinh tế và ñịnh

giá con bò

Chưa tìm ñược

người mua giá cao

nhất

17.Tập huấn cách hạch

toán hiệu quả trong chăn

nuôi bò

18. Tổ chức hội nghị tác

nhân ngành hàng

Ra quyết

ñịnh bán

Hộ dân Trực

tiếp

Không khó khăn

Bán bò

Vận

chuy ển

Thu mua - Không khó khăn

Thu

mua

Tìm mua

bò

Người thu

gom

- Một số thu gom

thiếu vốn, phải vay

nóng, lãi suất 2%

(Mr.Mừng – Ninh

sơn)

Người Raglai

không biết ñịnh giá

con bò nên khó

thỏa thuận giá, mất

thời gian, ít khi mua

ñược

19. Hỗ trợ nguồn vốn vay

ưu ñãi cho thu gom, lãi

suất thấp <1%, thời gian

36 tháng, 0,1-1 tỷ ñồng

Vệ sinh bò Người làm

thuê/chủ lò

- Không khó khăn

Mổ bò Người làm

thuê/chủ lò

- Không khó khăn

Phân lo ại

th ịt

Chủ lò - Không khó khăn

Giết

mổ

Làm s ạch

nội tạng

Người làm

thuê

Tham

gia

Không khó khăn

Bán lẻ Mua th ịt,

Bảo qu ản

th ịt, Bán

th ịt

Người bán lẻ

ở chợ

Trực

tiếp bán

Không khó khăn

Tiêu

thụ

Mua th ịt,

Chế biến

món ăn, và

sử dụng

Người tiêu

dùng

- - -

68

2. Sự phân b ố sản phẩm bò trên ñịa bàn huy ện Bác Ái

Theo số liệu thống kê của huyện, thì tất cả 9 xã ñều có các hộ chăn nuôi bò, chủ yếu là nuôi

bò sinh sản. Trong 4 xã tham gia họp với cả huyện thì bò tập trung nhiều nhất ở xã Phước

thắng 2018 con bò và thấp nhất ở xã Phước Tân là 1500 con. Qui mô chăn nuôi tại các xã

cũng khác nhau rõ rệt, các xã có qui mô chăn nuôi/hộ cao như xã Phước Chính là 5,65

con/hộ, nguyên nhân là xã ñã có hệ thống thủy lợi ổn ñịnh trước các xã còn lại, do vậy diện

tích trồng lúa nước tăng lên, có nguồn phụ phẩm rơm, rạ làm thức ăn cho bò, bò có thức ăn

vào vụ khô nên không bi chết ñói do vậy qui mô chăn nuôi/hộ tăng lên. Các xã còn lại hiện

hệ thống thủy lợi ñang ñược xây dựng, chưa hoàn thiện nên diện tích lúa nước còn hạn chế,

ít nguồn phụ phẩm nông nghiệp, hơn nữa các xã này là các xã di dân từ vùng lòng hồ thủy

lợi mới ñịnh cư tại ñây, nên việc phát triển chăn nuôi bò mới bắt ñầu trong vài năm gần ñây,

do vậy qui mô/hộ còn thấp. Tuy nhiên trong vài năm tới số bò tại các xã như Phước Thắng,

Phước Tân sẽ tăng lên do hệ thống thủy lợi hoàn chỉnh sẽ mang lại nguồn phụ phẩm nông

nghiệp nhiều hơn, ñảm bảo cho phát triển chăn nuôi bò.

Bảng 2. Số lượng ñàn bò và qui mô/h ộ theo xã t ại Bác Ái

Xã/huyện Số bò (con)

Số hộ chăn nuôi bò (hộ)

Qui mô (con/hộ)

Ninh Thu ận 113690 22702 5,0

Bác Ái 13060 3864 3,37

Phước thắng 2018 700 2,9

Phước Tân 1500 523 2,9

Phước Tiến 1700 650 2,6

Phước Chính 1695 300 5,7

…

(Nguồn: từ số liệu ñiều tra – CSDP, tháng 9-2010)

Hiện tại ở Bác Ái có hàng trăm ha cỏ gần các bìa rừng, xung quanh các hồ thủy lợi, trước

ñây là nương rẫy của người Raglai, nhưng chưa có nhiều hộ dân khai thác nguồn thức ăn tự

nhiên này ñể phục vụ chăn nuôi bò. Nguyên nhân là do khu vực có cỏ cách khá xa khu dân

cư 5-10km, do vậy ít ñược người dân khai thác.

Hiện tại sản phẩm bò của Bác Ái chủ yếu từ các hộ sản xuất nhỏ lẻ, chưa hình thành những

trang trại chăn nuôi qui mô nhỏ và vừa (20 - 50 con/trang trại). Do vậy, chưa khai thác ñược

vùng cỏ tự nhiên hàng trăm ha trên.

69

(Nguồn: Thông tin ñiều tra, CSDP, 9-2010)

Ghi chú: ðịa ñiểm có thu mua; có nuôi bò

3. Dòng s ản phẩm của chuỗi giá tr ị bò th ịt tại Bác Ái

Sản phẩm chính của chuỗi giá trị bò bao gồm: bò giống, bò thịt và thịt bò tươi. Sơ ñồ ñược

vẽ có sự tham gia của cán bộ và người dân xã Phước Thắng, kết hợp với thông tin ñiều tra

các tác nhân thu gom, giết mổ và bán lẻ tại huyện Bác Ái, lò mổ và siêu thị tại thành phố

Phan Rang - Tháp Chàm. Sơ ñồ này mô tả trực tiếp các kênh tiêu thụ sản phẩm bò thịt của

huyện Bác Ái.

Hình 3: B ản ñồ phân b ố vùng s ản ph ẩm bò huy ện Bắc Ái

70

Hình 4: S� ñ� chu�i giá tr � bò th �t huy n Bác Ái - tháng 9/2010

Bò thịt từ người chăn nuôi ñược bán qua 3 kênh khác nhau:

- Kênh chính chiếm khoảng 70% thị phần là từ người chăn nuôi bán cho thu gom ngoài

huyện, chủ yếu là thu gom từ huyện Ninh Sơn lên thu mua, ngoài ra còn có một số thu gom

từ TP Phan Rang - Tháp Chàm, từ ðà Lạt Lâm ðồng cũng xuống thu mua, tuy nhiên số

lượng bò bán ra của huyện Bác Ái rất ít, cả năm bán ñược 200-300 con/9 xã. ðây là kênh

tiêu thụ chính, trong tương lai cần ưu tiên phát triển kênh này.

- Kênh tiêu thụ thứ hai chiếm 20% thị phần là từ người chăn nuôi bán cho thu mua ñịa

phương, ñây là kênh có từ lâu ñời, tuy nhiên xu thế trong tương lai kênh tiêu thụ này dần

dần sẽ giảm ñi, do hiện nay kênh này không ñược người dân hướng tới, kênh này tồn tại do

có một số hộ thường vay vốn của các hàng quán, khi nợ quá nhiều họ phải bán bò giá rẻ

cho các hàng quán ñể trừ nợ.

- Kênh thứ 3, chiếm khoảng 10% tổng số bò bán ra, chủ yếu là các hộ gia ñình có công việc,

cần mua một vài con bò, bê thịt ñể lấy thịt. Kênh này là kênh tiềm năng, tuy nhiên không nên

tập trung nguồn lực cho kênh này, bởi nhu cầu tiêu dùng thịt bò của người dân ñịa phương

tại huyện rất hạn chế.

Thu mua trong huyện (Các hàng quán)

Người chăn nuôi bò

Dân ñịa phương (có công việc)

Bán buôn (Phan giang- ðà Lạt)

Thu mua ngoài huyện (Ninh Sơn, Lâm ðồng)

Lò mổ (Ninh Sơn, Phan Giang,

Lâm ðồng)

Người tiêu dùng

70% 20% 10%

30% 20%

30%

100%

50%

Dịch vụ ñầu vào

Nhà hàng, siêu thị, khách sạn, quán phở...

Bán lẻ

20% 50%

71

Tóm lại: Mỗi kênh có một ưu ñiểm riêng, ñể phát triển bền vững chuỗi giá trị bò thịt tại Bác Ái

theo hướng tiếp cận với thị trường cần quan tâm tới kênh số 1, cụ thể.

Hộ chăn nuôi (nhóm hộ chăn nuôi, trang trại)� thu mua kiêm lò mổ và bán buôn � siêu thị,

nhà hàng, khách sạn và quán phở.

4. Các hoạt ñộng trong chu ỗi giá tr ị bò

4.1. Ho�t ñ�ng cung c p các d �ch v� ñ�u vào:

Giống bò: Có khoảng 80% giống bò là bò vàng ñịa phương, thể trọng trung bình của bò ñực trưởng thành (3-5 năm tuổi) từ 60-80kg thịt tinh7; bò cái từ 30-40kg thịt tinh. Còn 20% là các giống bò lai Zebu, lai Sind. Giống bò lai có khung xương to hơn, trọng lượng thịt tinh bò ñực trưởng thành 150-180kg/con; con cái 50-60 kg thịt tinh/con. Tuy nhiên giống bò lai chịu kham khổ kém hơn bò ñịa phương, tiêu tốn nhiều thức ăn hơn/ngày, việc chăn thả không ñủ lượng cỏ cần thiết ñể giúp bò phát triển tốt, người dân Raglai chưa quen trồng cỏ ñể nuôi bò, ñặc biệt là khâu vỗ béo bò trước khi bán. Trong tương lai nếu muốn tăng hiệu quả từ chăn nuôi bò và phát triển theo hướng hàng hóa, cần có việc cải tạo giống và trồng cỏ nuôi bò.

Vốn phục vụ chăn nuôi bò:

Gần 100% hộ dân ñược hỏi họ nói không thiếu vốn, tại Bác Ái ngân hàng chính sách và ngân hàng nông nghiệp luôn sẵn sàng ñáp ứng nhu cầu vay của dân, việc dân vay phát triển chăn nuôi không cần thế chấp tài sản, ñược vay tối ña 30 triệu/hộ. Một thuận lợi là huyện Bác Ái năm trong chương trình 30A của chính phủ, nên lãi suất cho vay thấp hơn các huyện khác.

Cơ bản các thu gom, lò mổ có ñủ vốn ñể quay vòng, riêng vài thu gom và một số lò mổ thiếu vốn ñể kinh doanh. Cụ thể như anh Mừng – Ninh Sơn có nhu cầu vay gần một tỷ; lò mổ chị Loan – Phan Rang hiện ñang vay ngân hàng 500 triệu phục vụ kinh doanh, chưa trả hết nợ.

Thức ăn: chủ yếu là cỏ tự nhiên chiếm 80% lượng thức ăn cho bò tại Bác Ái, tiếp theo ñó là rơm lúa nước và là thân, lá, bẹ cây ngô, một phần ít lá sắn, tỷ lệ cỏ trồng rất nhỏ, chỉ tồn tại trong vài hộ làm mô hình của khuyến nông, chưa nhân rộng ñược, do người dân vẫn chăn nuôi theo tập quán cũ.

Chuồng nuôi: 100% số hộ ñược hỏi chưa có chuồng nuôi bò, hình thức phổ biến là buộc bò vào cột gần nhà. Tại Bác Ái chưa có phong trào làm chuồng cho gia súc. Các hộ ñược phỏng vấn ñều nói họ có mong muốn làm chuồng nhưng do chưa có kinh phí mua tôn làm mái lợp, trên thực tế chi phí ñể làm 1 chuồng bò nuôi ñược 3-5 con chỉ mất 1-1,2 triệu tiền tôn, còn người dân có thể tận dụng gỗ tạp ñóng xung quanh. Một trong những nguyên nhân gây nên bò hay bị bệnh viêm khớp, bò gầy là do thiếu chuồng che nắng mưa, chăn gió...

Dịch vụ khuyến nông/thú y: trên 90% ñược cung cấp bởi các chương trình khuyến nông, thú y của nhà nước thông qua tập huấn, tuyên truyền và làm mô hình. Gần 10% kỹ thuật ñược chuyên giao do dự án (Oxfam Anh). Tuy nhiên, do trình ñộ của người dân thấp, bất ñồng về ngôn ngữ giữa giảng viên và nông dân (Raglai), chương trình tập huấn từ trên xuống theo kế hoạch hàng năm, chưa tập huấn theo nhu cầu của dân, chưa có kênh xác ñịnh nhu cầu của dân một cách hệ thống, cách thức tuyên truyền chưa thật sự chuyên nghiệp và hiệu quả � vì vậy, chưa có tác dụng nhiều với hộ dân. Bên cạnh ñó còn thiếu các lớp tập huấn

7 Thịt ñã lọc bỏ xương, da, nội tạng, 4 chân – thông tin từ lò mổ Ms Loan – Cầu Bà Lợi - Phan Giang – tháp Chàm (công thức tính: cân 1 ñùi sau x hệ số, nếu là bò ñực có P thịt 1 ñùi sau >20kg x 6; nếu <20 kg x 5,5; nếu là bò cái P thịt 1 ñùi x 5.

72

chuyên sâu có thực hành ñi kèm cho hoạt ñộng chăn nuôi bò thịt, chưa có ñơn vị nào biên soạn tài liệu về quy trình kỹ thuật chăn nuôi bò gắn với thực hành của người dân tộc Raglai, chưa có lớp tập huấn và hướng dẫn người dân tự hạch toán hiệu quả chăn nuôi bò, hơn nữa thiếu các mô hình thực tế ñể người dân tộc Raglai có thể tham quan và học tập kinh nghiệm trên ñịa bàn huyện Bác Ái. Tại Bác Ái thiếu nhiều cán bộ thú y xã có tay nghề cao, chỉ có trên 30% thú y xã có khả năng ñiều trị bệnh cho bò, tuy nhiên một số cán bộ thú y lợi dụng việc chữa bệnh ñể chuộc lợi cho mình ñã bị người dân phát hiện (chữa bệnh không khỏi sau ñó thu mua bò với giá rất rẻ ñể ñổi lấy tiền thuốc ñã dùng).

Thông tin thị trường: Chưa có một hình thức nào nhằm cung cấp kịp thời thông tin về thị trường cho nông dân chăn nuôi bò. Người dân vẫn tự tham khảo thêm thông tin từ các quán/thu gom và lái buôn. Căn cứ ñể người dân tộc Raglai bán bò là họ thường dựa trên sự quen biết và lòng tin với người mua; người thu mua lạ rất khó mua bò của họ. Hơn nữa trên 90% số hộ ñược hỏi chưa có hộ nào bán bò trong 3 năm gần ñây.

4.2. Ho�t ñ�ng ch ăn nuôi bò:

Khâu chọn giống: 100% dân tộc Raglai, chưa nắm ñược kỹ thuật chọn bò giống ñể nuôi sinh sản, họ thường mua bò về nuôi theo khả năng tài chính của hộ. Bên cạnh ñó họ thường mua lại của các thu gom (hàng quán) tại xã/huyện. Có khoảng gần 1000 hộ nghèo trong huyện ñược hưởng dự án phát triển ñàn bò của huyện từ năm 1992 tới nay. Hiện nay chương trình này do phòng nông nghiệp quản lý, ñây là mô hình thành công cần ñược trao ñổi kinh nghiệm.

Khâu chăm sóc nuôi dưỡng: 100% hộ dân Raglai vẫn chăn nuôi theo phương thức truyền thống, bò ñược chăn dắt ngoài ñồng tới chiều tối thì ñưa về nhà, ñể quản lý bò người dân thường buộc bò vào cọc cả ở ngoài ñồng và về nhà. Hình thức này có những hạn chế sau: thứ nhất làm hạn chế khả năng sinh sản của bò do không ñược tiếp xúc thường xuyên với bò ñực; thứ 2 tăng tỷ lệ cận huyết do khi buộc bò các con bò của cùng 01 hộ có cơ hội gần nhau nhiều hơn, ñặc biệt khi lùa ñàn bò ra ñồng chăn và khi ñưa bò về chuồng, trong ñàn bò của hộ nếu có con ñực con nó có thể nhảy trực tiếp con mẹ; thứ 3 là bò phải chịu nắng, mưa, thiếu cơ hội thu nhận thức ăn, do bị buộc cố ñịnh.

Tiêm phòng dịch bệnh: 100% là do mạng lưới thú y huyện, xã và cộng tác viên thú y xóm thực hiện. Tỷ lệ tiêm phòng thấp, trung bình chỉ ñạt 50% tổng ñàn. Có 2 nguyên nhân chính: việc tổ chức và phối hợp công tác tiêm phòng giữa người dân và cán bộ thú y chưa thật sự hiệu quả. Công tác tiêm phòng 2 loại bệnh Lở mồm long móng, Tụ huyết trùng hàng năm ñạt từ 40-50%. Chưa có biện pháp tuyên truyền hợp lý và khoa học, chưa có chương trình tiếp cận theo hướng xã hội học.

Chữa bệnh cho bò: chỉ có 30,33% thú y xã có khả năng chữa bệnh và có tín nhiệm với người dân, số còn lại chưa ñủ kinh nghiệm chữa bệnh, một số thú y mới tốt nghiệp trung cấp còn trẻ, chưa thực hành chữa trị nhiều. Số hộ tự mua thuốc về ñiều trị cho bò rất ít, người Raglai hầu như chưa tự chữa bệnh ñược cho bò mà hoàn toàn phụ thuộc vào thú y xã, huyện. Bò tại Bác Ái chủ yếu mắc các bệnh viêm khớp, sán lá gan, ỉa chảy, hai bệnh Lở mồm long móng và tụ huyết trùng ít sảy ra do ñã ñược tiêm phòng và mật ñộ chăn nuôi chưa cao.

4.3. Ho�t ñ�ng buôn bán bò th �t:

Có 76% hộ dân Raglai ñược hỏi chưa bán bò lần nào trong 5 năm gần ñây, còn 24% số hộ có bán bò trong trường hợp bò bị bệnh, chữa không khỏi và bán với giá rất thấp. Khi có nhu cầu bán bò thịt người dân gọi cho các thu mua tại các quán ở ñịa phương. Bên cạnh ñó các

73

thu mua thường ñi tới các xóm ñể hỏi mua bò. Tại Bác Ái chưa có chợ ñầu mối mua bán gia súc nên người dân thường thiếu thông tin thị trường, ñặc biệt về giá bò theo từng thời ñiểm trong năm. Người dân Raglai thường bán bò cho thu gom là người quen, thường là các hàng quán tại ñịa phương, do hai nguyên nhân chính: một là họ hay mua hàng hóa của các hàng quán, nên khi số tiền lên quá khả năng chi trả thì họ bán bò cho hàng quán ñó; thứ hai họ sợ bán cho người lạ ở huyện khác sẽ gặp rủi ro, họ chưa có lòng tin với thu gom lạ.

5. Các tác nhân và m ối quan h ệ trong chu ỗi giá tr ị bò

Người cung cấp dịch vụ ñầu vào: hiện nay tại Bác Ái chưa có ñơn vị cung cấp giống bò chuyên nghiệp; ngân hàng chính sách và ngân hàng nông nghiệp là hai ñơn vị luôn ñáp ứng nhu cầu vay vốn của người dân; dịch vụ thú y mới chỉ có 3 thú y xã, 3 thú y huyện và 1 cán bộ có chuyên môn thú y Phòng nông nghiệp cung cấp; dịch vụ khuyến nông chăn nuôi có 3 cán bộ tại Trạm khuyến nông huyện Bác Ái.

Người chăn nuôi: Chủ yếu là các hộ dân trong huyện, trong 01 số hộ gia ñình thường có 1 người chăm sóc bò, hiện tại ở Bác Ái chỉ có vài hộ dân tộc Kinh là các hàng quán có trang trại qui mô nhỏ 30-50 con. 100% hộ dân Raglai chưa có hộ nào có trang trại. Thông tin thống kê mô tả từ số liệu ñiều tra cho thấy, trung bình số nhân khẩu/hộ là 4,92, trong ñó lao ñộng chính là 2,6 người/hộ. Qui mô chăn nuôi theo số liệu ñiều tra tại xã Phước Thắng, 9/2010 cụ thể trong bảng 4.

Bảng 3: Thông tin v ề hộ ñược phỏng v ấn – xã Phước Thắng, 9/2010

Thông tin ðơn vị tính Tổng

số

Average of A3. Số nhân khẩu (người/hộ) Người/hộ 4,92

Average of A4. Tổng số lao ñộng Người/hộ 2,6

Average of A5a. Khoảng cách từ nhà tới trung tâm xã km 0,772

Average of tới chợ gần nhất ............... km 1,12

(Nguồn: ðiều tra hiện trường – CSDP, tháng 9-2010)

Qui mô chăn nuôi theo số liệu ñiều tra tại xã Phước Thắng cụ thể trong bảng 4.

Bảng 4: Qui mô ch ăn nuôi theo c ơ cấu ñàn bò c ủa hộ

Thông tin ðơn v ị tính Tổng

số

Quy mô chăn nuôi Con/hộ 4.08

Bê Con/hộ 1.8

Bò cái sinh sản Con/hộ 2.12

Bò ñực Con/hộ 0.375

(Nguồn: ðiều tra hiện trường – CSDP, tháng 9- 2010)

Người thu mua: Có khoảng 10 người hoạt ñộng trong ñịa bàn huyện Bác Ái, họ chủ yếu tới

từ huyện Ninh Sơn. Trong ñó có 8 thu mua nhỏ chỉ mua ñược 5-7 con/tháng (tương ñương

600con/năm), tuy nhiên số lượng bò mang ñi giết thịt chỉ chiếm khoảng 50%, số còn lại ñược

74

mang ñi bán giống lại cho người dân. Tại huyện Bác Ái chỉ có xã Phước ðại8 còn 1 thu mua

chính9, trung bình mỗi tháng thu mua ñược 50 -100 con; trong ñó bò thịt chỉ chiếm 20%, còn

80% bò bán làm giống cho dân.

Người mổ bò: trên ñịa bàn huyện Bác Ái không có lò mổ, chưa có công ty/doanh nghiệp nào

dám ñầu tư cho hợp ñồng này. Lò mổ tập trung tại huyện Ninh Sơn cách trung tâm huyện

Bác Ái khoảng 30km. Tại Ninh Sơn tập trung khoảng 10 lò mổ lớn nhỏ, lò mổ lớn tiêu thụ 3-5

con/ngày10, còn các lò mổ khác chỉ mổ 1-2 con/ngày.

Người bán buôn/bán lẻ: tại ñịa bàn huyện không có người bán buôn thịt bò, chưa có quán

nào chuyên bán thịt bò, chỉ có duy nhất 1 người bán lẻ thịt bò tại chợ Phước ðại, một ngày

tiêu thụ ñược 5-6kg thịt và 6-7 kg xương bò. Khách mua chủ yếu là các quán ăn chiếm 50%

khối lượng thịt mỗi ngày và cán bộ công chức, viên chức có lương. Nhu cầu thị trường tiêu

thụ thịt bò trong 3 năm nay tại Bác Ái không tăng, do còn thưa dân và dân còn nghèo. Giá

thịt bò trong thời gian này tăng hơn do có dịch lợn tai xanh ñang xảy ra. Mỗi ngày bán trung

bình lãi ñược 70.000 -80.000 ñồng từ buôn bán thịt bò.

Các cơ quan chuyên môn và chức năng

Cơ quan chuyên môn tại tỉnh có thể hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị bò bền vững gồm: Sở nông

nghiệp và phát triển nông thôn; Trung tâm khuyến nông khuyến lâm; Chi cục thú y; Ngân

hàng chính sách, Ngân hàng nông nghiệp. Cấp huyện và xã gồm Phòng nông nghiệp, Trạm

khuyến nông và Trạm thú y; hệ thống khuyến nông và thú y xã...

Các nhà quản lý

UBND tỉnh và các huyện là những ñơn vị có thể ban hành các thể chế, chính sách thúc ñẩy

phát triển chuỗi giá trị bò thịt. Chính sách về thuế (thuế môn bài, thuế ñất) ñối với các thu

gom, lái buôn, các lò mổ; chính sách về vốn và tín dụng; chính sách về lưu thông trong quá

trình tiêu thụ sản phẩm. Chính sách phát triển trang trại bò giống, cỏ giống và các dịch vụ hỗ

trợ khác về thú y

6. Cơ hội vi ệc làm cho nông dân nghèo Bác Ái trong chu ỗi giá tr ị bò th ịt

Hình 5: Cơ hội vi ệc làm cho nông dân nghèo Bác Ái trong chu ỗi giá tr ị th ịt bò

8 Xã Trung tâm của huyện có nhiều hàng quán 9 Mr Thành 10 Hải Kiều, Mr Chánh

Chăn nuôi bò

Thu mua (quán)

Lò mổ Bán buôn /bán lẻ

Cung cấp DV ñầu

vào

Cung cấp 01 phần con giống cho các hộ khác

- Trực tiếp chăn nuôi bò, có khoảng 1932 lao ñộng/cả huyện*

- 50 Lao ñộng làm thuê** (nuôi bò thuê)

- Dắt bò thuê, - Cung cấp thông tin hộ có bò cần bán cho thu mua nơi khác tới

Chưa có có cơ hội tiếp cận lò mổ, do ở quá xa, Bắc Ái chưa có lò mổ

Chưa có cơ hội buôn bán

Tiêu thụ (nhà hàng, khách sạn)

Chưa có cơ hội mở quán hàng/làm thuê

75

Ghi chú:

* Theo niên giám thống kê 2009, cả huyện có 24.150 người, trung bình mỗi hộ 5 khẩu �

4830 hộ, có 80% số hộ có nuôi bò = 4830 x 80/100 = 3864 (hộ có nuôi bò), tỷ lệ hộ nghèo khoảng

50% =3864 x 50/100 = 1932 (hộ nghèo có nuôi bò) � mỗi hộ có 1 người chuyên chăm sóc bò � có

khoảng 1932 người nghèo có việc làm từ nuôi bò

** Cả huyện có khoảng 50 hộ có nuôi bò cho các chủ trang trại, các thu gom, lò mổ, mỗi con

bò 1 tháng ñược 30.000 – 50.000 ñ/con/tháng

7. Sự tham gia c ủa phụ nữ Raglai trong chu ỗi giá tr ị bò

Như mục 6 ñã phân tích thì phụ nữ Raglai có thể tham gia vào 3 công ñoạn ñầu trong chuỗi giá trị, công ñoạn có thể tham gia nhiều nhất là khâu chăn nuôi bò. Ngoài việc chăn nuôi bò tới khâu bán bò, người phụ nữ Raglai hoàn toàn có quyền quyết ñịnh bán bò hay không. 95% số hộ ñược hỏi nói việc bán bò phải ñược sự ñồng thuận của cả hai vợ chồng, tuy nhiên việc ra quyết ñịnh cuối cùng là người vợ (bán với giá là bao nhiêu).

Ba công ñoạn sau người phụ nữ Raglai hoàn toàn có thể tham gia ñược, tuy nhiên do một số thách thức về trình ñộ, người dân chưa quen với việc buôn bán, kinh doanh, chưa có cơ hội tiếp cận với các lò mổ và các tác nhân khác... nên hiện tại chưa thể tham gia vào 3 công ñoạn sau này. ðể phụ nữ Raglai tham gia vào ñược 3 công ñoạn sau cần trang bị thêm kiến thức thị trường, giúp họ có môi trường trao ñổi với các tác nhân như lò mổ, bán buôn... giúp họ nhận thức ñược kinh doanh là một nghề có thể giúp hộ thoát nghèo và làm giầu. ðể làm ñược việc này trước hết phải lựa chọn ñược các cá nhân năng ñộng, tự tin giao tiếp, biết tính toán (có trình ñộ ít nhất hết cấp 1,2) trong cộng ñồng người Raglai, sau ñó tạo môi trường cho họ làm quen với việc buôn bán thông qua việc gặp gỡ, trao ñổi với lò mổ, với các tác nhân khác; hỗ trợ họ quầy hàng bán thịt, không thu phí chợ trong những năm ñầu, có người hỗ trợ cùng bán sản phẩm giúp họ trong những ngày ñầu, giúp họ hạch toán kinh doanh sau mỗi ngày.

8. Sự hình thành giá s ản phẩm bò th ịt qua các tác nhân

Hình 6: Giá s ản ph ẩm bò qua các tác nhân

Người nuôi

bò

Thu mua

Lò mổ kiêm bán buôn/sỉ

Bán lẻ

Giá trị/kg thịt tinh khi bán là: 80-100 nghìn ñ/kg

Giá trị bán 1kg thịt xẻ: 102-105 nghìn ñ/kg

Giá bán 1kg thịt: ðvt:1000 ð Loại 1:Thăn, ñùi: 105-107 Loại 2: Vai: 100-103 Loại 3: bắp,cổ, riềm thăn:75-85 Thịt vụn, gân: 55 Móng bò: 35 Da:8; xương:10

Giá bán 1kg thịt:ðvt:1000 ð Loại 1:Thăn, ñùi: 115 Loại 2: Vai: 110 Loại 3:bắp,cổ, riềm thăn: 80-90 Thịt vụn, gân: 60 Móng bò: 40

Con bò thịt Con bò thịt Thịt các loại Thịt bò các loại

Tác nhân

Sản phẩm

Giá trị

76

Trên thực tế người dân Raglai của huyện Bác Ái chăn nuôi bò chưa theo hướng hàng hóa,

con bò như một sổ tiết kiệm sống của hộ gia ñình, chỉ khi thực sự cần tiền mặt, hoặc bò bị

bệnh không thể chữa khỏi họ mới bán. Do vậy, thông tin thị trường thu ñược từ phỏng vấn

các hộ nông dân rất ít; thông tin về thị trường thu ñược chủ yếu là các tác nhân thu gom, lò

mổ và người bán lẻ trong và ngoài huyện Bác Ái.

Sơ ñồ trên ñây sẽ cho thấy sự hình thành giá trên một kg thịt tinh từ người dân tới người tiêu

dùng cuối cùng. ðây là ñơn giá ñối với bò loại 1, bò béo khỏe, không quá già11 giá từ người

dân bán ra 100 nghìn ñồng/kg thịt tinh; bò loại 2 là bò gầy, bò già giá 80 nghìn ñồng/kg thịt

(cân bằng mắt).

Trên thực tế khi phỏng vấn các tác nhân cho thấy, tác nhân thu ñược lợi nhuận cao nhất và

có tổng doanh thu nhiều hơn cả là lò mổ, ñặc biệt là những lò mổ kiêm nhiều chức năng

như: lò mổ kiêm thu gom kiêm bán buôn; lò mổ kiêm bán lẻ. Lợi nhuận từ lò mổ kiêm thu

gom, kiêm bán buôn trung bình một con bò 100 kg thịt tinh có lãi từ 0,8-1,2 triệu ñồng, lò mổ

thu chủ yếu từ các phụ phẩm ngoài thịt như nội tạng, xương, da, chân móng, tiết, chi tiết có

thể xem bảng sau:

Bảng 5. Lợi nhu ận của lò mổ từ các lo ại phụ phẩm giết mổ bò

Giả sử/1 con bò có trọng lượng thịt tinh là 100 kg, sẽ có các phần phụ sau

Loại ðơn v ị tính Số lượng

ðơn giá

1000 vnd

Thành ti ền

1000vnd

Chân móng Kg 4 35 140

Nội tạng bộ 1 500 500

Gân bò Kg 3 40 120

Da bò Kg 10 10 100

Tiết bò Kg 5 5 25

xương bò Kg 30 10 300

Bằng chữ: Một triệu một trăm tám mươi lăm nghìn ñồng 1.185

(Nguồn: ðiều tra hiện trường- CSDP tháng 9-2010)

ðối với người bán lẻ tại chợ Phước ðại thì trung bình một ngày bán ñược 5-6 kg thịt, 7-8 kg

xương sườn, thu lãi 70-80 nghìn ñồng; bán lẻ tại chợ Ninh Sơn, mỗi ngày bán ñược 30-50

kg thịt các loại, họ có thu nhập từ 200 – 350 nghìn ñồng/ngày.

Thu gom là người hay chịu rủi ro nhất khi tham gia mua bán, do họ mua trực tiếp của dân, nếu họ ñịnh con bò không chuẩn thì họ sẽ bị rủi ro (lỗ).

11 Bò ñực và cái trên 5 năm sẽ ñược ñánh giá là già; bò giết thịt tốt nhất là 24-36 tháng, ñảm bảo chất lượng thịt và giá trị kinh tế cho hộ chăn nuôi.

77

Người dân chăn nuôi bò không thể hạch toán một cách cơ học như các sản phẩm công nghiệp khác ñược, Nguyên nhân là trong quá trình chăn nuôi người dân tận dụng các phụ phẩm nông nghiệp và công lao ñộng nhàn rỗi, có thể kết hợp với làm việc ñồng áng ñược.

ðầu tư cho chăn nuôi bò có 2 khoản chi lớn: giống bò và chi phí xây dựng chuồng nuôi; tuy

nhiên ở Bác Ái người dân chưa ñầu tư vào chuồng nuôi nên chưa có phần chi phí này, các

khoản chi khác như thức ăn tinh, thuốc thú y, tiêm phòng chiếm tỷ lệ rất nhỏ trong chăn nuôi

bò của người Raglai, khoảng 30.000 ñồng/con/1 năm.

9. Cơ hội sản xuất và kinh doanh trong chu ỗi giá tr ị bò tại Bác Ái

Hình 7: Cơ hội sản xu ất kinh doanh trong chu ỗi bò Bác Ái

10. Lợi thế so sánh và c ơ hội th ị trường cho s ản phẩm bò th ịt Bác Ái

10.1. L�i th� so sánh c �a s�n ph�m bò th �t Bác Ái

Khi phân tích lợi thế so sánh ta quan tâm tới bộ chỉ số sau:

• Lợi thế về danh tiếng trên thị trường (sản phẩm truyền thống hay dạng tiềm năng)

• Lợi thế về chất lượng sản phẩm; tính ñặc sản; sạch hay sản xuất theo dạng hữu cơ, theo quy trình kỹ thuật Việt GAP…

• Về số lượng và tính ổn ñịnh nguồn hàng

• Lợi thế về thời gian bảo quản (dễ, lâu, không bị hoa hụt),

• Dễ áp dụng ñược công nghệ chế biến

• Lợi thế về giá?

• Lợi thế về thương hiệu ñã có từ trước (NHTT, NHCL, CDDL) hay có tiềm năng lớn ñể xây dựng thương hiệu?

• Lợi thế về giao thông ñi lại, vận chuyển…

• Lợi thế vì nằm trong chiến lược phát triển của tỉnh, ñược nhiều chương trình, chính

sách quan tâm hỗ trợ phát triển

Trong hệ thống chỉ tiêu ở trên thì chuỗi giá trị bò thịt của huyện Bác Ái ñạt ñược 4/9

chỉ tiêu ñó là:

Dịch vụ ñầu vào

Chăn nuôi

Thu mua

Giết mổ

Xây dựng lò mổ qui mô dưới 3-5 con/ngày tại huyện Bắc Ái; cung ứng thịt cho các tỉnh bạn như ðà Lạt – Lâm ðồng; Khánh Hòa và người tiêu dùng ñịa phương, chi phí khoảng 50 triệu/lò -

Hoạt ñộng

Cơ hội sx và KD

- Cung ứng con giống - Mở cửa hàng thuốc thú y tại trung tâm huyện Bắc ái - Cung ứng các giống cỏ

- Mua bò gầy về vỗ béo theo QTKT trước khi bán - Mở trang trại chăn nuôi gần nguồn thức ăn, gần các hồ nước - ðầu tư bò giống nuôi chia với người dân

- Giảm công và chi phí ñi lại thông qua việc xây dựng mạng lưới cung cấp thông tin với các thôn/xã, khi có bò bán họ sẽ liên lạc - Vận chuyển bò về lò mổ

Bán lẻ

Hiện tại chưa có cơ hội lớn do nhu cầu thị trường tại chỗ hạn chế, mức sống thấp

78

Chỉ tiêu số 2. Lợi thế về chất lượng của sản phẩm với qui trình chăn nuôi truyền thống ñảm

bảo thịt bò theo hướng hữu cơ. Chất lượng thịt bò ở Bác Ái ñược các lò mổ tại Ninh Sơn

ñánh giá cao. Họ cho biết thịt bò nuôi ở Bác Ái do người Raglai nuôi thường thơm, thịt bò

khô dóa khi thái và khi nấu không ra nhiều nước.

Chỉ tiêu thứ 4. Bò không bị hao hụt khi vận chuyển và giết mổ, nguyên nhân ñược giải thích

chính là do người Raglai chăn nuôi không dùng thức ăn công nghiệp, bò thường xuyên

ñược vận ñộng trên ñồng cỏ nên thịt chắc, ñỏ tươi.

Chỉ tiêu thứ 8. Bác Ái là huyện tiếp giáp giữa 3 tỉnh: Ninh Thuận, Lâm ðồng và Khánh Hòa,

giao thông ñi lại khá thuận lợi, gần 100% các thôn ô tô có thể tới ñược ñê thu mua sản phẩm

và cung ứng dịch vụ.

Chỉ tiêu số 9. Phát triển chăn nuôi bò vùa nằm trong mục tiêu của tỉnh và của huyện, nhận

ñược sự quan tâm của nhiều tổ chức quốc tế IFAD, Oxfam Anh…

Một chỉ số chưa thật sự nổi rõ là lợi thế về giá, các chỉ số còn lại chưa tương xứng với lợi

thế so sánh.

10.2. C� h�i th � tr��ng

Qua nghiên cứu chuỗi giá trị cho thấy, hiện nay có hộ nào cần bán bò là ngay lập tức có thu

gom tới tìm thu mua ngay. Người dân chỉ cần “ñánh tiếng” với hàng xóm, hay hàng quán là

hôm sau có người tới tìm mua. Thực tế thị trường luôn sẵn sàng nhưng cái chính là người

dân Raglai, khi bán bò chưa biết ñịnh giá con bò của mình như thế nào, họ hầu như không

có thông tin về giá của từng loại bò trước khi bán, căn cứ duy nhất của họ trước khi bán là

xem trước ñó ñã mua con bò ñó bao nhiêu tiền, nay bán là bao nhiêu, nếu cao hơn một chút

là yên tâm, bên cạnh ñó họ thường bán cho các thu gom là người họ ñã quen biết hay ñã

mắc nợ. Hiện tại riêng trên ñịa bàn huyện Ninh Sơn ñã có khoảng 10 lò mổ, tiêu thụ một

tháng khoảng 400-450 con bò các loại, ñịa bàn thành phố Phan Rang - Tháp Chàm có 7 lò

mổ tiêu thụ khoảng 600-700 con/tháng. Thị trường tiêu thụ thịt bò nhiều nhất là TP Phan

Rang - Tháp Chàm; ðà Lạt – Lâm ðồng.

11. Thuận lợi và khó kh ăn trong chu ỗi giá tr ị bò Bác Ái

11.1. Thu�n l�i trong phát tri �n chăn nuôi bò t �i Bác Ái

- Huyện Bác Ái nằm trong 62 huyện nghèo của cả nước và ñược hưởng các chương trình

như 134, 135 và 30A do vậy nguồn vốn vay với lãi suất ưu ñãi từ Ngân hàng chính sách

và ngân hàng nông nghiệp luôn kịp thời ñể phục vụ nhu cầu vay vốn sản xuất và kinh

doanh của người dân. ðể phát triển chăn nuôi bò cho một hộ cần số vốn khoảng 15

triệu, họ có thể mua 2 con bò cái sinh sản 5-6 triệu/con và 1-2 triệu ñầu tư làm chuồng.

- Có nguồn phụ phẩm nông nghiệp là rơm và thân lá cây ngô làm thức ăn cho bò

- Có nguồn cỏ tự nhiên ñảm bảo ñủ cỏ trong 7 tháng mùa mưa, có hàng trăm ha cỏ chưa

khai thác xung quanh các vùng hồ thủy lợi

- Một số xã có kế hoạch mỗi hộ sẽ trồng 1-2 sào cỏ là thức ăn cho bò trong mùa khô

- Có thị trường tiêu thụ thuận lợi và khá ổn ñịnh

- Có hệ thống giao thông thuận lợi tới tận các thôn xóm

79

- Huyện có chương trình hỗ trợ bò giống cho các hộ nghèo từ năm 1992 tới nay vẫn duy

trì ñược và ñang có gần 1000 con bò giống ñể luân chuyển, hiện có 3 cán bộ của Phòng

nông nghiệp huyện phụ trách và hưởng lương từ chương trình này. Chương trình này ñã

ñóng vào ngân sách của tỉnh gần 7 tỷ ñồng từ việc bán bò loại thải và bò giống…

11.2. Nh�ng khó kh ăn trong phát tri �n chăn nuôi bò c �a Bác Ái

* Hoạt ñộng chăn nuôi bò

- ðàn bò có hiện tượng cận huyết nhiều năm gần ñây

o -Thiếu thức ăn thô xanh trong khoảng 5 tháng

o -Thiếu nguồn cung ứng giống bò và cỏ tại chỗ

- Gần 100% số hộ chưa có chuồng nuôi; thiếu tấm lợp, chưa có phong trào làm chuồng

- Chưa có những lớp tập huấn theo nhu cầu của dân

- Bò bị bệnh nhiều (sán lá gan, tụ huyết trùng, viêm khớp, ỉa chảy...)

- Chưa có qui trình kỹ thuật chăn nuôi và chưa có những lớp tập huấn theo nhu cầu của dân.

- Người dân chưa có ý thức chăm sóc cho ñàn bò

- Hộ nghèo thiếu tiền mua thuốc thú y

- Tỷ lệ tiêm phòng thấp <50%/cả huyện

- Tỷ lệ cán bộ thú y xã chưa biết chữa bệnh cho bò cao trên 67%

* Hoạt ñộng thị trường

- Một vài xã có bảng tin thị trường nhưng chưa có thông tin trong ñó, chưa biết cách quản lý và cung cấp thông tin, bảng tin mới ñề cập tới các sản phẩm nông sản và vật liệu xây dựng chưa có bản tin về giá bò và nơi tiêu thụ.Chưa biết hạch toán kinh tế và ñịnh giá con bò

- Chưa tìm ñược người mua giá cao nhất

- Một số thu gom thiếu vốn, phải vay nóng, lãi suất 2% (Mr.M – Ninh sơn)

o - Người Raglai không biết ñịnh giá con bò nên khó thỏa thuận giá, mất thời gian, ít khi mua ñược

12. Những gi ải pháp t ổng th ể nhằm phát tri ển chu ỗi bò Bác Ái

* Qui trình thúc ñẩy chu ỗi giá tr ị bò Bác Ái phát tri ển:

T� ch�c các ho �t ñ�ng s�n xut g�n k�t v�i th � tr��ng thông qua các b ��c sau :

• Bước 1. Thành lập một số mô hình nhóm chăn nuôi bò cho người Raglai: lựa chọn ñịa ñiểm, chọn 10-15 hộ/nhóm, tuyên truyền lợi ích khi vào nhóm; ñào tạo nông dân hạt nhân, xây dựng qui chế hoạt ñộng, kế hoạch sản xuất và kinh doanh, ra mắt nhóm, tổ chức các hoạt ñộng của nhóm (họp nhóm, chia sẻ kinh nghiệm chăn nuôi bò, mua chung dịch vụ thú y, cùng nhau làm chuồng nuôi, cùng bán sản phẩm).

• Bước 2. Củng cố năng lực tổ chức và quản lý chăn nuôi cho nhóm: thông qua những lớp ñào tạo, sự tư vấn trực tiếp của các cán bộ chuyên môn.

80

• Bước 3. Chuyển giao các tiến bộ kỹ thuật, qui trình chăn nuôi bò cho các nhóm.

• Bước 4. Gắn kết nhóm với các ñơn vị cung ứng dịch vụ ñầu vào và thu mua sản phẩm thông qua các buổi họp, gặp gỡ và hội nghị tác nhân ngành hàng

• Bước 5. Tổng kết kết quả của nhóm � nhân rộng ra các thôn xóm, xã khác.

* Phát tri �n th � tr��ng

Nghiên cứu các thị trường tiềm năng, lò mổ, nhà hàng, khách sạn; sau ñó xây dựng mối

quan hệ giữa các tác nhân nhằm tổ chức kênh phân phối ñơn giản hơn, ít tác nhân trung

gian hơn.

Mô hình phù hợp với Bác Ái trong 3-5 năm tới là:

Nhóm hộ chăn nuôi/trang trại nhỏ � lò mổ kiêm thu mua và bán sỉ � chợ, nhà hàng khách

sạn

Lưu ý: Khi ñã có nhóm chăn nuôi bò rồi thì dự án sẽ cùng với các nhóm lần lượt giải quyết

các khó khăn trong mục 11 thông qua các hoạt ñộng cụ thể trong mục 13

13. Các hoạt ñộng cụ thể phát tri ển chu ỗi giá tr ị bò dựa vào th ị trường

* Ho�t ñ�ng ch ăn nuôi bò:

• Xây dựng qui trình quản lý ñàn bò trên bãi chăn sau ñó tập huấn cho người dân

• Hỗ trợ bò ñực giống cho nhóm hộ 15-20 hộ/con

• Chọn ñịa ñiểm và chọn hộ xây dựng mô hình vườn cỏ giống, mỗi xã 2 vườn, 500 -1000m2/mô hình, cỏ VA-06, cỏ voi.

• Tổ chức hội nghị ñầu bờ (chia sẻ kinh nghiệm tại mô hình trồng cỏ)

• Tập huấn và thực hành phương pháp dự trữ cỏ cho mùa khô

• Tổ chức ñi thăm quan ñịa ñiểm ñã làm chuồng nuôi bò cho mỗi xã 1-2 chuyến

• Hỗ trợ mỗi xã 5-10 hộ nghèo (dân tộc Raglai) tấm lợp làm mô hình chuồng nuôi � tạo phong trào làm chuồng nuôi bò

• Xác ñịnh nhu cầu tập huấn từ dưới lên

• Tổ chức các lớp tập huấn theo nhu cầu theo từng nhóm hộ

• Biên soạn quy trình kỹ thuật chăn nuôi bò dựa trên kinh nghiệm của người dân và kết hợp với chuyên môn sau ñó tập huấn cho các hộ dân

• Tập huấn cho mạng lưới thú y và từng nhóm hộ dân

• Huy ñộng các nguồn hỗ trợ từ nhà nước và dự án ñồng thời gây quĩ tín dụng tiết kiệm cho nhóm hộ dân

• Tổ chức tuyên truyền bằng phim, hình ảnh trước chiến dịch tiêm phòng hàng năm

• ðào tạo chuyên môn cho cán bộ thú y các xã và nông dân hạt nhân trong các thôn xóm, nhóm chăn nuôi

• Tập huấn cách hạch toán hiệu quả trong chăn nuôi bò

81

* G�n k�t v�i th � tr��ng

• Xây dựng mạng lưới thông tin thị trường bò giữa các nhóm chăn nuôi, với thu gom và lò mổ trên ñịa bàn

• Làm hợp ñồng cung cấp thông tin thị trường với lò mổ kiêm thu mua (Mr Chánh, Mr Hải Kiều, Ms Loan ...)12

• Tổ chức hội nghị tác nhân ngành hàng nhằm gắn kết giữa những nhóm chăn nuôi với lò mổ và các tác nhân thương mại khác

* Chính sách

Hỗ trợ nguồn vốn vay ưu ñãi cho thu gom, lãi suất thấp <1%, thời gian 36 tháng, 0,1-1 tỷ

ñồng

14. Những khuy ến ngh ị cho Oxfam Anh

ðể phát triển chuỗi giá trị bò huyện Bác Ái sản xuất theo hướng hàng hóa, cần có chiến

lượng dài hơi từ 10-20 năm ñể giải quyết lần lượt các khó khăn, cản trở hiện ñang tồn tại ở

Bác Ái. Thách thức lớn nhất là nhân tố con người, ở ñây người Raglai chưa có ý thức sản

xuất hàng hóa mà vẫn mang tính tự cung tự cấp; con bò là ngân hàng sống là sổ tiết kiệm

của hộ, do vậy ñể thay ñổi thực hành sản xuất của người dân tộc Raglai cần có nhiều thời

gian và tốn nhiều công sức. Người dân tộc Raglai thường bán hàng cho người quen, ít bán

cho người lạ, như vậy họ phải có một niềm tin vào ñối tác của mình, nhiều ý kiến cho rằng

họ sợ những người quen kia “mắng, chửi” khi không bán bò cho họ, nhưng ñó chỉ là một

phần, dưới góc nhìn của phương pháp phân tích chuỗi giá trị ñó là lòng tin/niềm tin vào ñối

tác của mình, vậy chúng ta nên khai thác niềm tin ñó như thế nào? Khai thác tới ñâu? Dựa

vào ñiểm nào ñể thúc ñẩy phát triển chăn nuôi bò?

ðó chính là lời khuyên chúng tôi muốn dành cho phía Oxfam Anh như sau:

Thứ nhất, ñể những người dân có niềm tin với nhau, chúng ta phải tạo ra liên kết ngang,

giữa những người dân với người dân việc này cần phải tổ chức ñược những nhóm chăn

nuôi qui mô 10-15 hộ/nhóm.

Oxfam phải có cán bộ hiểu ñược phương pháp thành lập tổ hợp tác ñể ñi tư vấn thành lập

các nhóm chăn nuôi bò, có thể dựa vào tài liệu “Sổ tay thành lập tổ hợp tác; Nghị ñịnh 151”

– Cục kinh tế hợp tác – Bộ Nông nghiệp, ñể tư vấn.

Thứ hai, cần lựa chọn 1-2 thu gom ñịa phương, có uy tín mời họ ñi nói chuyện với người dân

về tiêu chuẩn ñể mua bò với giá cao; khi nào nên bán bò; chăn nuôi bò như thế nào thì tốt.

Oxfam nên tập trung làm mạnh ở ñiểm này, vì ñây chính là nút thắt giải quyết phần lớn các

khó khăn trên. Những người thu mua sẽ ngẫu nhiên trở thành cán bộ phát triển của Oxfam

rất bền vững. Bên cạnh ñó chúng ta khai thác ñược niềm tin của người dân vào chính ñối

tác của mình.

Thứ ba, các hoạt ñộng mang tính chất nặng về kỹ thuật (xây dựng qui trình, tập huấn ...)

Oxfam nên tổ chức một hội thảo giữa các cơ quan chuyên môn của ñịa phương với dự án

và chuyển giao một phần các hoạt ñộng, yêu cầu họ phối hợp thực hiện cùng. Vì chuỗi giá trị

12 Các căn cứ và lý giải cụ thể trong phần cuối của báo cáo

82

bò nằm trong chương trình chiến lược phát triển kinh tế của ñịa phương nên chúng ta hoàn

toàn có thể khai thác ñiểm này.

Phụ lục 2: Chu ỗi giá tr ị heo ñen

1. Tổng quan tình hình ch ăn nuôi heo và heo ñen ở huyện Thuận Bắc

Theo “Niên giám thống kê huyện Thuận Bắc năm 2009”, tổng ñàn heo nói chung của cả

huyện có 8.360 con (chiếm 12,5% ñàn heo của toàn tỉnh); ñáng tiếc, không có số liệu riêng

về số heo ñen và cũng không có các tài liệu tin cậy về tỷ lệ heo ñen so với tổng ñàn heo nói

chung. Việc lựa chọn phân tích chuỗi giá trị heo ñen chủ yếu dựa trên ñịnh hướng chiến

lược của Huyện ủy, Ủy ban nhân dân huyện Thuận Bắc, kết quả thảo luận nhóm cán bộ

huyện và cán bộ xã Lợi Hải. Bảng thống kê dưới ñây có thể phản ánh tình hình chung của

ñàn heo ở huyện Thuận Bắc trong 4 năm qua:

Bảng 1. ðàn heo c ủa huyện Thu ận Bắc phân theo xã ( con )

Năm 2006 2007 2008 2009

Tổng số 7,300 8,900 6,635 8,360

Xã Phước Chiến 1,005 1,201 895 1,128

Xã Phước Kháng 879 927 690 869

Xã Bắc Phong 1,560 2,497 1,862 2,350

Xã Bắc Sơn 476 498 372 468

Xã Công Hải 1,794 2,058 1,543 1,930

Xã Lợi Hải 1,586 1,719 1,282 1,615

(Nguồn: Niên giám thống kê huyện Thuận Bắc năm 2009)

Theo bảng thống kê trên, năm 2009, quy mô ñàn heo của cả huyện chưa ñến 1 con/hộ gia

ñình; thấp hơn so với quy mô ñàn bò (1.57con/hộ) và ñàn dê/cừu (1.39 con/hộ gia ñình).

Riêng ở xã Lợi Hải, qui mô ñàn heo là 0.63 con/hộ gia ñình; cũng thấp hơn so với quy mô

ñàn bò (1.85 con/hộ) và ñàn dê cừu (0.78 con/hộ gia ñình). Sự so sánh trên ñây có thể phần

nào cho thấy sự yếu kém của ñàn heo nói chung, ñàn heo ñen nói riêng, so với các hoạt

ñộng chăn nuôi khác của người dân huyện Thuận Bắc (trong ñó có người Raglai) cũng như

xã Lợi Hải.

Kết quả ñánh giá ñịnh tính cũng cho thấy, chuỗi giá trị heo ñen của huyện Thuận Bắc không

rõ rệt; vai trò của con heo ñen trong kinh tế hộ gia ñình người Raglai không ñược ñề cao.

Trả lời câu hỏi về mức ñộ quan trọng của các hoạt ñộng kinh tế hộ gia ñình, người dân ñịa

83

phương tham gia quá trình nghiên cứu xếp hạng theo thứ tự ưu tiên như sau: (1) lúa, (2)

bắp, (3) bò, (4) ñiều, heo ñen, (5) làm mướn. Kết quả thảo luận nhóm hỗn hợp nam và nữ

của những gia ñình có nuôi heo ñen cho biết, loại vật nuôi này hiện có vị trí khá khiêm tốn

trong việc tạo ra thu nhập cho người dân ñịa phương. Trong khi lúa, bắp và bò ñược coi là

sản phẩm chính nuôi sống người Raglai, con heo ñen ñược xếp ngang hàng với cây ñiều

như là một sản phẩm thứ yếu, ñóng vai trò như một khoản tiết kiệm hay tiền ‘bảo hiểm’ giúp

cho người dân chống ñỡ những biến ñộng bất thường trong cuộc sống, trang trải những

khoản chi tiêu phát sinh khi cần thiết. Một nông dân tham gia nhóm thảo luận cho biết: “Lúa

bắp thì ñể ăn hàng ngày, nếu muốn xây nhà hay mua xe máy thì phải nuôi bò. Chưa ai nuôi

heo ñể mua xe máy hay xây nhà cả. Nếu con ñi học, không có tiền thì bán heo. Nuôi heo

không ñược nhiều tiền nhưng ñể tiêu việc cần thiết. Người dân không nuôi nhiều vì lâu lớn,

cả năm mới bán ñược vài trăm ngàn, nếu heo chết thì lỗ”.

Cũng theo bảng thống kê trên, năm 2008, ñàn heo của cả huyện (bao gồm cả heo lai và heo

ñen) có dấu hiệu suy giảm. Nguyên nhân ñược người dân và các cán bộ ñịa phương giải

thích là do ảnh hưởng của dịch bệnh. Riêng với ñàn heo ñen, căn cứ vào kết quả của các

cuộc thảo luận tại ñịa phương, có thể tóm lược tình hình như sau:

Con “heo ñen” của người Raglai Ninh Thuận không nằm trong danh mục các giống lợn bảo

tồn ở Việt Nam (xem bảng 2). Thuật ngữ “heo ñen” là tên mà người dân một số ñịa phương

của tỉnh Ninh Thuận dùng ñể gọi giống heo của dân tộc Raglai, căn cứ vào hình thái của sản

phẩm (vì giống heo này có da ñen, lông ñen). Tại xã Lợi Hải, giống heo này còn ñược gọi là

“heo rượu” hay “heo mọi”. Sở dĩ có tên gọi “heo rượu” vì heo này nhỏ, thường dùng ñể quay

cả con, thích hợp cho việc ăn uống “nhậu nhẹt”; tên gọi “heo mọi” ñược người dân ñặt do

heo nuôi thả rông, rất bẩn lại ñen như da trâu. ðể ñảm bảo tính khoa học và có căn cứ xây

dựng thương hiệu sau này, trong các báo cáo/văn bản, nên thống nhất tên gọi là giống “heo

ñen”. Tên này có phổ rộng và nhiều người biết hơn.

Cũng cần nói thêm rằng, tại huyện Thuận Bắc hiện có 2 giống lợn ñều ñược bà con gọi là

“heo ruợu” - một loại da ñen tuyền, một loại lưng ñen nhưng bụng và chân màu trắng. Theo

ñánh giá của các nhà chuyên môn, heo ñen thuần chủng toàn thân có mầu ñen, da xám

giống da trâu; khi ñã trưởng thành, mõm hơi dài và nhọn. Giống heo lưng ñen có bụng và

chân mầu trắng là heo ñã có sự lai tạo hoặc phân ly trong quá trình lai tạo.

Trước ñây, heo ñen thuần chủng chỉ ñược người dân ñịa phương chăn nuôi theo kiểu chăn

thả tự nhiên hoặc bán chăn thả, da dày và tỷ lệ nạc rất cao. Hầu như gia ñình Raglai nào

cũng nuôi heo nái, mỗi con heo nái một lứa có thể ñẻ 12-15 con. Người dân cho biết, loại

heo này nuôi dưới 1 năm thì ăn không ngon, phải nuôi từ 1 năm trở lên thịt mới ngon. Trọng

lượng tối ña của mỗi con heo ñen sau 1 năm nuôi thả ñạt khoảng 30-40kg. Do nuôi heo ñàn,

tình trạng cận huyết ñã xảy ra và ñàn heo ñen ñã có dấu hiệu suy thoái.

Thời gian gần ñây, một số hộ gia ñình tiến hành lai tạo heo ñen với heo nhập ngoại hoặc

heo rừng. Phương thức chăn nuôi cũng có nhiều thay ñổi, thay vì thả rông như trước kia, ñại

ña số các hộ gia ñình nuôi heo ñen theo hình thức bán chăn thả, thức ăn bổ sung có khoai,

bắp (ngô), phụ phẩm và thức ăn thừa của người. Heo chủ yếu ñược bán cho thương lái.

Hình thức trao ñổi khá phong phú, nhưng mua thiếu/gán nợ là hình thức tương ñối phổ biến

ở tất cả các thôn làng. Về phương thức trao ñổi, heo ñen ít khi ñược bán theo kg, chủ yếu

84

bán theo con. Giá heo giống dao ñộng từ 250,000 ñến 300,000ñ/con (khoảng 4-5kg); giá

heo thịt dao ñộng từ 1,000,000ñ ñến 1,200,000ñ/con (khoảng 30-40kg). Tại huyện Thuận

Bắc hiện nay ñang có 3 dự án ñối với con heo này. Với sự hỗ trợ của dự án, một số hộ gia

ñình nuôi heo ñen 5 tháng ñã bán ñược. Tuy nhiên, theo ñánh giá của những người tham

gia thảo luận nhóm, chất lượng thịt của loại heo này thường không bằng những con heo ñen

ñược nuôi theo kiểu truyền thống, tỷ lệ mỡ cao hơn.

Bảng 2: Danh sách các gi ống lợn bảo tồn ở Việt nam (tính ñến 30/12/2007)

STT Các giống lợn Quê hương Thời ñiểm phát hi ện / hoặc ñưa vào danh sách

Hiện trang Có trong át lát CGVNVN)

1 Lợn Ỉ mỡ Nam ðịnh Trước 1990 Không còn Có

2 Lợn Ỉ gộc Nam ðịnh, Thanh Hoá Trước 1990 Có

3 Lợn Móng cái Quảng Ninh Trước 1990 Có

4 Lợn Lang Hồng Bắc Giang Trước 1990 Không còn

5 Lợn Ba Xuyên Ba Xuyên Trước 1990 Có

6 Lợn Thuộc Nhiêu Thuộc Nhiêu Trước 1990 Không còn

7 Lợn Phú Khánh Khánh Hoà Trước 1990 Không còn

8 Lợn Mường Khương Hà Giang Trước 1990 Có

9 Lợn Mẹo Kỳ Sơn - Nghệ An Sau 1990 Có

10 Lợn Sóc Buôn Mê Thuột , ðăk Lắc Sau 1990 Có

11 Lợn Cỏ Nghệ An Sau 1990

12 Lợn Sơn vi Vĩnh phú Trước 1990 Không còn

13 Lợn Vân Pa Quảng trị Sau 1990 Có

14 Lợn Táp ná Hà Giang Sau 1990 Có

15 Lợn Hung Hà Giang Sau 1990

16 Lợn Hương Cao Bằng Sau 1990

17 Lợn Sau na Nghệ An Sau 1990

18 Lợn Hạ lang Cao Bằng Sau 1990

(Ngu�n: Ban ñiều hành Chương trình “Bảo tồn nguồn gen vật nuôi Việt nam” - Viện chăn nuôi)

ðánh giá tại các thôn làng của xã Lợi Hải cho biết, heo ñen hiện nay không chỉ có ở người

Raglai mà còn ñược cả một số hộ người Kinh nuôi. “Người Raglai nuôi heo ñen chỉ cho ăn

ngày 1 lần, người Kinh cho heo ăn 2 lần. Người Kinh nuôi heo ñen ít bị chết hơn vì biết chích

thuốc cho heo; nguời Raglai không có tiền chích thuốc cho heo nên ñàn heo ñen dễ mắc

bệnh hơn, nếu heo bệnh thì ñể nhà ăn thôi” (Bà Nguyễn Thị ðào, hộ thu gom heo ñen, thôn

Ấn ðạt, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc). Cũng qua phỏng vấn sâu một số hộ dân tham gia thu

85

mua/cung cấp con giống cho các gia ñình có nhu cầu mua/bán heo ñen tại xã Lợi Hải, tình

trạng cận huyết khá phổ biến ở ñàn heo ñen huyện Thuận Bắc; mặt khác, dịch vụ thú y ở

ñây chưa khắc phục ñược tình trạng dịch bệnh ở ñàn heo. Hầu hết người dân ñược hỏi

thường không biết heo hay bị chết do mắc bệnh gì, khi heo mắc bệnh thì giết thịt, họ cũng

không muốn báo cho thú y vì sợ bị bắt mang ñi xét nghiệm. Ông ðiệp, một người có kinh

nghiệm chăn nuôi cho biết: “Người dân Raglai chưa hoàn toàn tin tưởng vào các kiến thức kỹ

thuật của các hộ dân chăn nuôi heo ñen người Kinh. Vì thế, mặc dù có sự kêu gọi hợp tác

trong việc cải tạo giống heo ñịa phương ñể tránh tình trạng cận huyết có thể dẫn ñến sự suy

thoái giống heo, nhưng chỉ có rất ít hộ Raglai hưởng ứng”. Một ñầu mối thu mua khác cho

biết: “Ngoại trừ ñàn heo ñen ñược nuôi ở ở thôn Suối ðá, tất cả ñàn heo ñen nuôi ở các thôn

khác của xã Lợi Hải ñều rất dễ mắc bệnh nghệ (bệnh lepto), bệnh ỉa chảy và bệnh gạo” (Ông

Hóa, thôn Suối ðá, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc).

Người Raglai ở Thuận Bắc nuôi heo ñen theo kiểu chăn thả tự nhiên hoặc bán chăn thả,

không ñòi hỏi nhiều công chăm sóc. Trong gia ñình tất cả các thành viên ñều có thể tham gia

chăn nuôi, chăm sóc ñàn heo ñen. Người phụ nữ Raglai tham gia vào các công ñoạn trong

chuỗi giá trị heo ñen tại Thuận Bắc, từ khâu quyết ñịnh mua heo ñen về nuôi, chăm sóc và

bán.

Thị trường tiêu thụ heo ñen của huyện Thuận Bắc rất nhỏ và tập trung theo mùa, chủ yếu là

thời ñiểm tháng 6-7 âm lịch (mua bán heo giống) và tháng một chạp (mua bán heo thịt). Tại

xã Lợi Hải, heo giống ñược mua bán/trao ñổi chủ yếu trong phạm vi các thôn làng. Do lo sợ

dịch bệnh, người dân của thôn Suối ðá rất ít khi mua heo giống của thôn Ấn ðạt hay Kiền

Kiền. Riêng thị trường heo thịt có rộng hơn. Khoảng cuối tháng một, ñầu tháng chạp, các

ñầu mối thu gom bắt ñầu tìm mua heo thịt trong dân và bắt mối với các ñịa phương khác

trong tỉnh ñể tiêu thụ. Tuy nhiên, số lượng heo thịt ñược tiêu thụ trong dịp Tết rất khó thống

kê chính xác. Một phần bởi số lượng các ñầu mối thu gom ñược quá ít, phần khác người

dân cũng thường có xu hướng bán trực tiếp cho những người thân quen ñặt tiền trước. Heo

ñen dễ bán dễ tiêu thụ, người dân không gặp khó khăn gì mỗi khi họ cần tìm người mua.

Heo nhỏ thường dễ bán hơn heo to. Heo ñen cũng ñược giá hơn heo lai. Ở thời ñiểm ñược

hỏi, giá heo lai khoảng 25,000 ñồng/kg hơi, trong lúc giá heo ñen là trên 30,000 ñồng/kg.

Heo ñen là một trong những vật nuôi quen thuộc của cộng ñồng Raglai, có những ñặc ñiểm

nổi trội so với các giống heo lai ñang ñược nuôi tại ñịa phương: Tỷ lệ nạc cao, thịt ngon hơn,

sức ñề kháng tốt, thích nghi ñược với khí hậu ñịa phương và việc chăn nuôi không tốn nhiều

công lao ñộng. Nhược ñiểm lớn nhất của heo ñen là tốc ñộ tăng trọng thấp, nuôi lâu lớn

(nuôi heo ñen cả năm cũng chỉ ñạt 30-40kg, trong khi ñó nhiều giống lợn khác chỉ nuôi nửa

năm ñã ñạt 70-80kg). Việc phát triển ñàn heo ñen hiện nay ở huyện Thuận Bắc ñang gặp

những thách thức rất lớn: i) Giống heo ñen ñã bị pha tạp rất nhiều, khó tìm ñược giống thuần

chủng; ii) Việc chăn nuôi heo ñen ñòi hỏi diện tích chăn thả lớn hơn so với nuôi nhốt heo lai,

không phải gia ñình người Raglai nào cũng có ñiều kiện ñáp ứng yêu cầu này; iii) Chăn nuôi

heo ñen có thể dẫn ñến ô nhiễm môi trường sinh thái nông thôn; iv) Nếu chăn nuôi heo ñen

theo các phương pháp mới với các loại thức ăn tinh, chất lượng thịt sẽ bị suy giảm; nhưng

nếu muốn ñàn heo ñen cho chất lượng thịt ñáp ứng ñược yêu cầu của người tiêu dùng, thịt

nạc chiếm tỷ lệ cao, thời gian sinh trưởng của ñàn heo sẽ phải kéo dài hơn so với ñàn heo

lai, giá thành sản phẩm sẽ tăng cao, mức thu lãi thấp. ðiều ñó cản trở rất lớn ñến khả năng

86

ñóng góp cho việc xóa ñói giảm nghèo cho người dân trong huyện, ñặc biệt là ñồng bào dân

tộc Raglai.

2. Sự phân b ố sản phẩm heo ñen trên ñịa bàn huy ện Thuận Bắc

Theo thông tin thu ñược từ các cuộc thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu ở cả 3 cấp (huyện,

xã và thôn làng) của huyện Thuận Bắc thì ở tất cả 6 xã ñều có các hộ chăn nuôi heo ñen,

chủ yếu tập trung ở các gia ñình người Raglai. Ngoại trừ Bắc Phong là xã mà người Kinh

chiếm số ñông, các giống heo mới ñược nuôi nhiều hơn, ở 5 xã còn lại ñàn heo ñen ước

tính chiếm phân nửa so với tổng ñàn lợn. Kết quả ñiều tra ngẫu nhiên theo phiếu ở 17 hộ gia

ñình người Raglai tại các thôn Suối ðá và Kiền Kiền 2, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc cho

thấy: Chăn nuôi heo ñen không chỉ là hoạt ñộng của các hộ nghèo mà phân bố tương ñối

ñều khắp ở các loại hộ khác nhau.

Một vài ñiểm cần lưu ý ñối với sản phẩm heo ñen ở huyện Thuận Bắc:

Kết quả ñiều tra theo phiếu cho thấy, quy mô trung bình của các hộ nuôi heo ñen khoảng

3.35con/hộ gia ñình. Trong tổng ñàn heo 57 con ñược khảo sát ở các thôn Suối ðá và Kiền

Kiền 2, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc có tới 14 con heo nái sinh sản (chiếm 24.56%), chỉ có 1

con heo ñực giống, 8 con heo thịt (14%) và có tới 34 con heo giống. Tỷ lệ heo thịt như vậy là

quá thấp.

Việc chăn nuôi ñược tiến hành với nhiều mục ñích khác nhau: Có 7/17 hộ nuôi heo ñen thịt

(41.1% tổng số hộ gia ñình ñược ñiều tra), 12/17 hộ ñang nuôi hoặc có dự ñịnh nuôi heo nái

sinh sản (70.5% số hộ gia ñình ñược ñiều tra); trong số ñó, chỉ có 8/17 hộ (47%) nuôi heo

với mục ñích ñể bán (con giống và heo thịt). Trong số 7 hộ nuôi heo ñen thịt, chỉ có 5 hộ có ý

ñịnh bán heo thịt, còn 2 hộ gia ñình nuôi ñể dành làm lễ bỏ mả cho người thân.

Những số liệu trên ñây cho thấy, mức ñộ tham gia thị trường của ñàn heo ñen ở huyện

Thuận Bắc hiện nay là rất khiêm tốn. ða số người dân vẫn chăn nuôi như một hình thức

“Của ñể dành”, không có sự hạch toán và chưa có ý thức thị trường.

3. Dòng s ản phẩm của chuỗi giá tr ị heo ñen tại Thuận Bắc

Sản phẩm chính của chuỗi giá trị heo ñen bao gồm heo ñen giống và heo ñen thịt. Theo số

liệu ñã phân tích ở trên, heo ñen giống chiếm ưu thế. Cũng theo kết quả ñánh giá tại ñịa

phương, tuyệt ñại ña số heo giống ñược tiêu thụ ngay tại xã hoặc trong phạm vi thôn làng.

Số heo giống không tiêu thụ hết trong làng xã thì ñược bán cho các hộ thu gom ñể tiêu thụ ở

các ñịa bàn khác. Bà ðào, một chủ hộ thu gom heo giống trong xã, cho biết trung bình mỗi

tháng bà thu gom và bán khoảng 20-30 con heo giống ra bên ngoài. Tuy nhiên, những cuộc

phỏng vấn sâu ở thôn Suối ðá cho biết: “Chất lượng heo ñen của các thôn làng trong xã Lợi

Hải có sự khác nhau nhất ñịnh. Người dân thôn Suối ðá rất ít khi mua heo ñen (cả heo giống

và heo thịt) của các thôn Kiền Kiền và Ấn ðạt vì tỉ lệ mắc bệnh nghệ và bệnh gạo của ñàn

heo ñen ở 2 thôn này rất cao. Mua con heo bệnh về giết thịt coi như mất trắng tiền vốn vì

không bán ñược cho ai.” (bà Nguyễn Thị Hoa, hộ giết mổ heo thôn Suối ðá, xã Lợi Hải).

ðối với heo ñen thịt, từ người chăn nuôi dòng sản phẩm ñược bán qua 4 kênh khác nhau:

i. Kênh thứ nhất chiếm khoảng 50% thị phần là từ người chăn nuôi bán cho các ñầu mối thu

gom trong xã. Từ ñầu mối này, 10% sản phẩm ñược bán cho các lò mổ trong xã, 90% ñược

bán cho các ñầu mối thu gom ngoài xã, ñến các lò mổ rồi thông qua các nhà hàng/khách sạn

87

ñến người tiêu dùng. ðây là kênh tiêu thụ chính hiện nay, tồn tại do có một số hộ thường vay

vốn hoặc mua thiếu của các hàng quán, khi nợ quá nhiều họ phải bán heo ñen giá rẻ cho

các hàng quán ñể trừ nợ; tuy nhiên, chưa có sự ñảm bảo nào là sẽ ñược phát triển trong

tương lai vì hiện nay ngày càng có nhiều trường hợp người dân nhận tiền ñặt cọc trước của

các mối khác ngoài xã.

ii. Kênh tiêu thụ thứ hai chiếm 35% thị phần là từ người chăn nuôi bán cho các ñầu mối thu

mua ngoài xã và ñến với các lò mổ.

iii. Kênh tiêu thụ thứ ba chiếm khoảng 10% tổng số heo ñen bán ra là từ người chăn nuôi

bán cho các lò mổ trong xã. Thịt heo ñen sau ñó ñược bán cho các sạp bán lẻ, các nhà

hàng/khách sạn và người tiêu dùng.

iv. Kênh tiêu thụ thứ tư chiếm khoảng 5% thị phần, chủ yếu là các hộ gia ñình trong thôn/xã

có công việc quan trọng liên quan ñến nghi lễ chu trình ñới người (ñám cưới, lễ bỏ mả…),

cần mua một vài con heo ñen ñể lấy thịt.

Tóm lại: Mỗi kênh có một ưu ñiểm riêng, ñể phát triển bền vững chuỗi giá trị heo ñen thịt tại

Thuận Bắc theo hướng tiếp cận với thị trường cần quan tâm tới kênh số 1 và số 2 ñể hình

thành chuỗi cụ thể: H� chăn nuôi (nhóm h � chăn nuôi, trang tr �i)���� thu mua kiêm lò m � và bán buôn ���� siêu th �, khách s �n/nhà hàng.

Hình 1: Sơ ñồ chuỗi giá tr ị heo ñen th ịt huy ện Thu ận Bắc - tháng 9/2010

Thu gom ngoài xã

Hộ chăn nuôi

Hộ dân ñịa phương

Thu gom tại xã

Người tiêu dùng

50355%

Dịch vụ ñầu vào

Lò mổ trong xã

Nhà hàng, khách sạn

Bán lẻ

Lò mổ ngoài xã

10%

10% 90%

88

4. Các hoạt ñộng trong chu ỗi giá tr ị heo ñen

4.1. Ho�t ñ�ng cung c p các d �ch v� ñ�u vào

Giống heo ñen

100% giống heo ñen có nguồn gốc ñịa phương, thể trọng trung bình mỗi con heo giống

khoảng 2.5-3kg. Các hộ ñầu mối thường ñi thu mua tại nhà của người dân về thả ở chuồng

nhà, cho ăn cám, cây chuối, rau muống. Giá mua heo giống do người mua ñịnh giá (tuỳ

thuộc vào heo gầy hay mập), trung bình khoảng 200 ngàn ñồng/con. Thông thường, hộ thu

mua heo về bán liền trong khoảng thời gian từ 1 ñến 3 ngày. Một số hộ cũng ñể nuôi 15-30

ngày mới bán. Trường hợp này cũng có thể sinh lời nhiều hơn nhưng cũng dễ rủi ro do heo

có thể bị bệnh, chết dẫn ñến thua lỗ. Heo giống bán ra nặng khoảng hơn 3kg, với giá trung

bình 220 - 250 ngàn ñồng (loại heo Trúc, không mập). ðối với heo giống mập cũng có khi

bán ñược tới 280-300 ngàn ñồng/con. Ở thời ñiểm nghiên cứu, lượng mua bán heo giống bị

giảm ñi rõ rệt do ảnh hưởng của dịch bệnh.

Các nguồn lực phục vụ chăn nuôi heo ñen

Tất cả các hộ chăn nuôi heo ñen tại huyện Thuận Bắc khi trả lời phỏng vấn ñều gặp những

vấn ñề nhất ñịnh về các loại nguồn lực, nhất là vật lực và tài lực. ðối với nguồn vật lực, ña

số các hộ chăn nuôi heo ñen ñều thiếu các cơ sở hạ tầng như khu vực chăn thả tự nhiên

(một trong những yêu cầu bắt buộc ñể gia tăng chất lượng thịt của sản phẩm heo ñen) và

chuồng trại. Do nhiều nguyên nhân khác nhau, khuôn vi/khuôn viên và diện tích ñất canh tác

của mỗi gia ñình người Raglai hiện nay ñều khá hạn hẹp, hầu như không có diện tích ñáng

kể dành cho chăn nuôi. Người dân không có thói quen và có ñiều kiện ñể làm chuồng trại

nhằm chống bệnh dịch cho ñàn heo. ðối với nguồn tài lực, các hộ gia ñình không có sổ hộ

nghèo ñều không ñược vay vốn từ Ngân hàng chính sách xã hội, trong khi ñó, việc vay vốn

từ Ngân hàng nông nghiệp phát triển nông thôn không ñược bà con quan tâm vì lãi suất cao.

Chính vì thế, ña số các hộ dân ñều chỉ tận dụng các loại phụ phẩm, thức ăn dư thừa của

người và các loại thức ăn thô ñể chăn nuôi heo ñen. Ở khía cạnh nhân lực, các hộ dân ñều

không thiếu lao ñộng dành cho việc chăn nuôi heo ñen, không hộ dân nào phải thuê mướn

nhân lực trong việc nuôi heo ñen. Nhưng một trong những ñiểm yếu cơ bản là các lao ñộng

trong lĩnh vực này hầu như không có sự bổ sung các kiến thức mới. Các quan hệ xã hội

cũng có nhiều hạn chế, các hộ dân ñều chăn nuôi ñơn lẻ, trong phạm vi hộ gia ñình, chưa

thấy bất cứ mô hình liên kết nào ñược xây dựng và phát huy hiệu quả. Trong số 17 hộ tham

dự cuộc ñiều tra, chỉ có 1 hộ nuôi rẽ heo ñen với mong muốn ñược chia một vài con giống.

Mặc dù hiện nay trên ñịa bàn huyện Thuận Bắc có rất nhiều chương trình/dự án ñang ñược

triển khai, trong ñó có chương trình phát triển ñàn heo ñen, nhưng có tới 13/17 hộ dân trả lời

không nhận ñược bất cứ sự hỗ trợ nào của các dự án/tổ chức/ñoàn thể thể trong việc nuôi

heo ñen (chiếm 82.3% số người ñược ñiều tra). Tại cuộc phỏng vấn ông ðiệp, một trong

những hộ người Kinh tâm huyết với giống heo ñen, ñược biết: “Người dân chưa thực sự

quan tâm phát triển có chiều sâu ñối với ñàn heo ñen. Dấu hiệu cận huyết ở loại heo này rất

rõ. Chính vì vậy, yêu cầu lai giống xa là rất cấp bách. Ông ðiệp luôn sẵn sàng hỗ trợ bà con

phối giống heo ñịa phương với con ñực là giống heo rừng, nhưng chỉ có rất ít người hưởng

89

ứng”. Rõ ràng, ý thức tận dụng các nguồn lực xã hội trong việc phát triển ñàn heo chưa thực

sự ñược người dân quan tâm.

Dịch vụ khoa học - kỹ thuật và khuyến nông/thú y

Nếu chỉ dựa trên các báo cáo của huyện và xã, các chương trình khuyến nông, thú y của

nhà nước thông qua tập huấn, tuyên truyền ñược thực hiện tương ñối tốt. Tuy nhiên, thực tế

phát triển ñàn lợn ñen lại phản ánh một bức tranh khác hẳn. Mặc dù có tồn tại hệ thống cộng

tác khuyến nông viên thôn bản, nhưng những cán bộ này có trình ñộ hạn chế. Khảo sát tại

thôn Suối ðá cho thấy khuyến nông viên ở ñây sau khi ñược ñi tập huấn tại xã cũng chưa tổ

chức hướng dẫn cho bà con ở thôn mình về kỹ thuật nuôi lợn. Cho ñến nay, chưa có bất cứ

một nghiên cứu sinh học nghiêm túc nào ñối với con heo ñen ở huyện Thuận Bắc (có lẽ

chính vì thế, heo ñen ñã không có tên trong danh mục các giống lợn cần ñược bảo tồn mà

Viện Chăn nuôi lập năm 2007). Sự suy thoái do cận huyết ñang ñặt heo ñen trước nguy cơ

tuyệt chủng.

ðối với công tác phòng dịch và chữa bệnh cho ñàn heo ñen, tại huyện Thuận Bắc hiện nay

khó khăn chính lại bắt nguồn từ sự hợp tác của người dân. Trong tổng số 17 hộ dân tham

gia ñợt ñánh giá, chỉ có 2 hộ tiêm phòng cho ñàn lợn (chiếm 11.7% số hộ); 3 hộ có chi phí

cho việc chữa trị bệnh cho ñàn lợn (chiếm 17.6% số hộ). ðối với 4 hộ dân ñược nhận sự hỗ

trợ của các chương trình/tổ chức/ñoàn thể, 2 hộ chỉ ñược hỗ trợ tập huấn kỹ thuật, 2 hộ vừa

ñược hỗ trợ tín dụng, vừa ñược hỗ trợ tập huấn kỹ thuật. Với các hộ dân không/chưa nhận

ñược sự hỗ trợ, các nguyên nhân ñược ñưa ra ñể biện minh là: i) Do trình ñộ học vấn của

người dân thấp; ii) Chưa có các chương trình ñánh giá nhu cầu tập huấn, chương trình tập

huấn từ trên xuống theo kế hoạch hàng năm; iii) Thiếu các lớp tập huấn chuyên sâu có thực

hành ñi kèm cho hoạt ñộng chăn nuôi heo ñen; và iv) Chưa có tài liệu về quy trình kỹ thuật

nuôi heo ñen gắn với thực hành của người Raglai, chưa có lớp tập huấn và hướng dẫn

người dân tự hạch toán hiệu quả chăn nuôi heo ñen.

Thông tin thị trường

Cho ñến nay, tại huyện Thuận Bắc vẫn chưa có một hình thức nào nhằm cung cấp kịp thời

thông tin về thị trường cho nông dân chăn nuôi heo ñen. Tại các buổi làm việc với cán bộ

huyện và xã Lợi Hải, những thông tin về giá cả/thị trường của ñàn heo ñen có những khác

biệt rất lớn và cũng không trùng khớp với các thông tin thị trường mà các tác nhân thu gom

heo ñen cung cấp. ðiều ñó chứng tỏ heo ñen chưa phải là một trong những mặt hàng trọng

tâm của ñịa phương. ðể có thể trao ñổi ñược sản phẩm của mình, người dân vẫn tự tham

khảo thêm thông tin từ các ñầu mối thu gom. Căn cứ ñể người dân tộc Raglai bán heo ñen

là họ thường dựa trên sự quen biết và niềm tin với người mua. Hiện tại do nguồn cung ít,

người dân không gặp khó khăn trong tiêu thụ sản phẩm heo ñen do vậy họ không cần quan

tâm nhiều ñến thông tin thị trường. Tuy nhiên ñiều này sẽ thay ñổi trong tương lai, nếu ñàn

heo ñược phát triển với qui mô lớn hơn thì rõ ràng hệ thống thông tin thị trường hiện nay là

rất yếu, không thể ñáp ứng ñược yêu cầu.

90

4.2. Ho�t ñ�ng ch ăn nuôi heo ñen

Khâu chọn giống: Người dân Raglai vừa là người cung cấp giống, vừa là người sử dụng

giống heo ñen. Dân ñịa phương chọn heo giống dựa theo kinh nghiệm, họ ưa lựa chọn mua

heo con của những con heo mẹ to và hầu hết không quan tâm ñến chất lượng của heo ñực

giống. Những năm gần ñây, hiện tượng suy thoái giống do cận huyết ñã ở tình trạng báo

ñộng, nhưng chính người dân Raglai lại không lý giải ñược ñiều ñó. Người tâm huyết nghiên

cứu và ñưa ra các giả ñịnh ñể tìm cách khắc phục chính là ông ðiệp, một chủ hộ chăn nuôi

người Kinh. Ông tiến hành lai giống giữa heo nái ñịa phương với heo ñực giống lai heo

rừng. Qua theo dõi sự phát triển ñàn lợn của ông ðiệp, kết quả tương ñối khả quan: ðàn lợn

tăng trọng ổn ñịnh, ít dịch bệnh và chất lượng thịt ñược ñảm bảo. ðây là mô hình thành công

cần ñược trao ñổi kinh nghiệm.

Khâu chăm sóc nuôi dưỡng: 100% hộ dân Raglai vẫn chăn nuôi heo ñen theo kiểu bán chăn

thả. Vào thời kỳ ñất nghỉ sau các vụ thu hoạch, ñàn heo ñược thả rông ñể tự kiếm phần nào

thức ăn và chỉ ñược gọi về cho ăn vào bữa tối. Vào mùa trồng cấy, ñặc biệt là thời kỳ lúa và

hoa màu chín, chúng ñược nhốt trong chuồng và phụ thuộc hoàn toàn về dinh dưỡng theo

chế ñộ nuôi của chủ. Chuồng trại nuôi heo chủ yếu ñược làm bằng tre, gỗ. Nguồn thức ăn

cung cấp tại chỗ chủ yếu là thức ăn thừa của người và các loại thức ăn thô như thân chuối,

rau lang, lá môn. Nguồn thức ăn tinh chính là củ mì (sắn) và phần nào ñó là bắp (ngô).

Theo dõi, tiêm phòng và chữa bệnh: Mạng lưới thú y cấp xã ở huyện Thuận Bắc tương ñối hoàn chỉnh và ñủ năng lực ñáp ứng nhu cầu của người dân (theo dõi dịch, tiêm phòng, chẩn/chữa bệnh gia súc). Tuy nhiên, ñàn heo ñen lại ít ñược người dân quan tâm theo dõi dịch bệnh và người dân cũng ít sử dụng dịch vụ thú y (chỉ có chiếm 11.7% số hộ tiêm phòng cho ñàn heo). Các loại bệnh chính mà heo ñen huyện Thuận Bắc thường gặp là bệnh nghệ, bệnh gạo, tụ huyết trùng, tiêu chảy, phó thương hàn và một thứ bệnh chưa ñược nhận diện (con heo bị bầm tím toàn thân rồi chết).

4.3. Ho�t ñ�ng buôn bán heo ñen th �t

Hoạt ñộng trao ñổi/mua bán heo ñen ở huyện Thuận Bắc ít nhiều còn mang tính mùa vụ. Heo giống ñược trao ñổi/mua bán nhiều trong khoảng các tháng 6-7 âm lịch; heo thịt ñược trao ñổi/mua bán nhiều vào thời gian trước Tết Nguyên ñán (cuối tháng Một ñến cuối tháng Chạp). ðối với cả 2 loại heo, ña số người chăn nuôi thường không chủ ñộng trong giao dịch. Các ñầu mối thu mua trong và ngoài xã thường ñi tới từng thôn xóm ñể tìm nguồn hàng. Người bán và người mua thường là chỗ quen biết. Nhiều hộ dân thường nhận tiền ñặt cọc của các ñầu mối hoặc người quen trước, khi nào có sản phẩm thì bàn giao sau. Trước ñây, ép giá là hiện tượng khá phổ biến; ngày nay, các quan hệ trao ñổi/mua bán ñã và ñang trở nên minh bạch hơn.

5. Các tác nhân và m ối quan h ệ trong chu ỗi giá tr ị heo ñen

Người cung cấp dịch vụ ñầu vào: Hiện nay tại Thuận Bắc chưa có ñơn vị cung cấp giống heo ñen chuyên nghiệp nhưng một số hộ dân ñã và ñang khẳng ñịnh ñược uy tín trong việc cung cấp con giống cho bà con nông dân (như trường hợp ông ðiệp ở thôn Ấn ðạt, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc). Mỗi thôn làng ñều có một vài hộ kinh doanh cá thể cung cấp các loại thức ăn tinh cho ñàn lợn. Mỗi xã ñều có cán bộ thý y ñáp ứng nhu cầu của người chăn nuôi. Tuy nhiên, theo nhận ñịnh của một số người, năng lực và khả năng tiếp cận của ñội ngũ thú y ñến với bà con nông dân còn hạn chế. Với sự hỗ trợ của các chương trình/dự án, nữ cán bộ thú y của thôn Suối ðá từng ñược tham gia một số khóa tập huấn kỹ thuật, trong ñó có kỹ

91

thuật nuôi heo. Mặc dù vậy, trong công việc chuyên môn của mình, nhiều lúc chị còn cảm thấy chưa thực sự tự tin; chưa có kỹ năng cần thiết ñể tiếp cận và hướng dẫn cho bà con về những kiến thức mà chị ñược học.

Người chăn nuôi: Chủ yếu là các hộ dân thuộc dân tộc Raglai và một số hộ người Kinh tâm huyết với giống heo ñen (vốn ñược coi là ñặc sản của ñịa phương). Trong cộng ñồng người Raglai ở huyện Thuận Bắc chưa thấy xuất hiện các mô hình chăn nuôi heo ñen theo kiểu trang trại. Tuy nhiên, một mô hình như vậy ñang ñược xây dựng tại gia ñình ông ðiệp ở thôn Ấn ðạt, xã Lợi Hải, huyện Thuận Bắc. Sự thành công của mô hình này nên ñược quảng bá, nhân rộng.

Người thu mua: Hiện tại, ở huyện Thuận Bắc chưa có các ñầu mối chuyên thu gom heo ñen.

Tất cả các ñầu mối thu gom heo ñều chỉ coi heo ñen là sản phẩm phụ, chiếm tỷ lệ nhỏ trong

toàn bộ số heo mà họ thu gom ñược. Thậm chí, có những hộ thu gom heo ở Lợi Hải mấy

tháng liền không thu gom ñược con heo ñen thịt nào. Tại xã Lợi Hải, hiện chỉ có gia ñình ông

ðiệp-bà Trường chuyên tâm hơn ñối với con heo ñen: Mua bán heo giống, chăn nuôi quy

mô trang trại gia ñình và mua bán heo ñen thịt. Ông ðiệp cũng chính là người có sáng kiến

lai giống heo nái ñen ñịa phương với heo rừng. Ông cũng ñứng ra vận ñộng bà con Raglai

mang heo nái ñến ñể phối giống, sau ñó ông sẽ thu mua một phần heo con. ðáng tiếc, sáng

kiến của ông chưa ñược nhiều người hưởng ứng.

Người mổ heo ñen kiêm bán lẻ: Trên ñịa bàn huyện Thuận Bắc có nhiều lò mổ heo quy mô

hộ gia ñình, chủ yếu là ñể bán lẻ tại các chợ nhỏ ở trung tâm xã hay bỏ mối cho các quán

ăn. ðối với các lò mổ này, heo ñen không phải là sản phẩm thường xuyên. Bản thân các chủ

lò mổ nhỏ thường có tâm lý e ngại. Nếu không may mua phải con heo bị bệnh, toàn bộ vốn

liếng coi như mất trắng. Chỉ khi nào tìm ñược mối quen, tin cậy, chủ lò mới dám mua heo

ñen thịt về mổ ñể bán cho các nhà hàng hoặc các mối quen ở Phan Rang - Tháp Chàm

hoặc Cam Ranh.

Hệ thống chính sách, các nhà quản lý, các cơ quan chuyên môn và chức năng

Các chính sách phát triển kinh tế - xã hội của nhà nước Trung ương và ñịa phương; các

chương trình, dự án ñang ñược triển khai ở Ninh Thuận và huyện Thuận Bắc ñều có ñịnh

hướng mang lại thuận lợi lớn cho người Raglai trong việc phát triển ñàn heo ñen. UBND tỉnh

và các huyện là những ñơn vị có thể ban hành các thể chế, chính sách thúc ñẩy phát triển

chuỗi giá trị heo ñen thịt. Chính sách về thuế (thuế môn bài, thuế ñất) ñối với các thu gom, lái

buôn, các lò mổ; chính sách về vốn và tín dụng; chính sách về lưu thông trong quá trình tiêu

thụ sản phẩm. Chính sách phát triển trang trại heo ñen giống, thức ăn gia súc và các dịch vụ

hỗ trợ khác về thú y.

Mong muốn xây dựng thương hiệu cho heo ñen có thể sẽ tạo nên một ñộng lực ñáng kể ñể

phát triển ñàn heo ñen tại huyện Thuận Bắc trong tương lai. Bên cạnh ñó, người dân Raglai

còn có thể tìm chỗ dựa tin cậy ở các cơ quan chuyên môn của tỉnh (Sở nông nghiệp và Phát

triển nông thôn; Trung tâm Khuyến nông - Khuyến lâm; Chi cục thú y; Ngân hàng Chính

sách xã hội, Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), cấp huyện và cả cấp xã

(Phòng nông nghiệp, Trạm khuyến nông và Trạm thú y; hệ thống khuyến nông, cán bộ xóa

ñói giảm nghèo và thú y xã...).

92

6. Cơ hội vi ệc làm cho ng ười nghèo và ph ụ nữ Raglai ở Thuận Bắc trong chu ỗi giá tr ị heo ñen

Hình 2: Cơ hội vi ệc làm cho ng ười nghèo và ph ụ nữ Raglai Thu ận Bắc

trong chu ỗi giá tr ị heo ñen

7. Sự tham gia c ủa phụ nữ Raglai trong chu ỗi giá tr ị heo ñen

Như mục 6 ñã phân tích thì phụ nữ Raglai có thể tham gia vào 3 công ñoạn ñầu trong chuỗi giá trị, công ñoạn có thể tham gia nhiều nhất là khâu chăn nuôi heo ñen. Ngoài việc chăn nuôi heo ñen tới khâu bán heo ñen, người Phụ nữ Raglai hoàn toàn có quyền tham gia vào việc quyết ñịnh có bán heo ñen hay không: 9/17 (53%) hộ dân ñược hỏi cho biết việc mua heo giống ñược quyết ñịnh bởi cả vợ và chồng; 8/17 (47%) cho rằng việc mua heo giống ñược quyết ñịnh bởi người phụ nữ. Trong số 9 người trả lời câu hỏi: “Ai là người quyết ñịnh bán heo?”, có 5 người (55.56%) trả lời “Cả 2 vợ chồng); 4 người (44.44%) trả lời “Phụ nữ có quyền quyết ñịnh”. Như vậy, cơ hội của phụ nữ Raglai trong việc quyết ñịnh mua./bán heo ñen lớn hơn rất nhiều so với nam giới.

ðối với các công ñoạn khác, phụ nữ Raglai hoàn toàn có thể tham gia. Tuy nhiên do trở ngại về ngôn ngữ, học vấn, văn hóa và tâm lý tộc người, phụ nữ Raglai chưa làm chủ ñược trong việc kinh doanh/buôn bán, chưa có cơ hội tiếp cận với các lò mổ và các tác nhân khác. ðể phụ nữ Raglai tham gia vào ñược 3 công ñoạn sau cần giúp phụ nữ Raglai khắc phục các trở ngại về ngôn ngữ, học vấn; trang bị thêm cho họ các kiến thức về thị trường; tạo cho họ có môi trường trao ñổi với các tác nhân như lò mổ, các ñầu mối thu gom, bán buôn; giúp họ nhận thức ñược kinh doanh là một nghề có thể giúp hộ thoát nghèo và làm giầu. ðể làm ñược việc này trước hết phải lựa chọn ñược các cá nhân năng ñộng, tự tin giao tiếp, biết tính toán (có trình ñộ ít nhất hết cấp 1,2) trong cộng ñồng người Raglai, sau ñó tạo môi trường cho họ làm quen với việc buôn bán thông qua việc gặp gỡ, trao ñổi với lò mổ, với các tác nhân khác; hỗ trợ họ quầy hàng bán thịt, không thu phí chợ trong những năm ñầu, có người hỗ trợ cùng bán sản phẩm giúp họ trong những ngày ñầu, giúp họ hạch toán kinh doanh sau mỗi ngày.

8. Giá tr ị gia tăng của các khâu trong chu ỗi

Trên thực tế, việc chăn nuôi heo ñen của người Raglai ở huyện Thuận Bắc còn mang nặng tính chất của kinh tế tự nhiên. Người dân chăn nuôi heo ñen như một hình thức tiết kiệm hoặc ñể thỏa mãn các nhu cầu gia ñình (trong ma chay, cưới hỏi); chỉ khi thực sự cần tiền mặt hoặc heo ñen bị bệnh không thể chữa khỏi họ mới bán. Do vậy, thông tin thị trường thu ñược từ phỏng vấn các hộ nông dân rất ít (tất cả các hộ dân ñều cung cấp ñược các thông tin về giá heo giống nhưng chỉ có 9/17 người trả lời ñược câu hỏi về giá heo thịt). Thông tin

Chăn nuôi Heo rượu

Thu mua (trong/ngoài xã)

Lò mổ /bán lẻ

Cung cấp DV ñầu vào

Cung cấp 01 phần con giống cho các hộ khác Cán bộ thú y nữ dễ tiếp cận phụ nữ

- Trực tiếp chăn nuôi heo rượu, có cả người Kinh và người Raglai

Cung cấp thông tin hộ có heo rượu cần bán cho người thu mua

Người Kinh. Quy mô hộ gia ñình, mỗi ngày mổ 1-2 con heo các loại

Tiêu thụ (nhà hàng, khách sạn)

Chưa có cơ hội mở quán hàng

93

về thị trường mà nhóm tư vấn thu ñược chủ yếu là từ các tác nhân thu gom và lò mổ. Sơ ñồ dưới ñây sẽ cho thấy sự hình thành giá trên một ñơn vị sản phẩm heo ñen (tính theo ñầu con) ở huyện Thuận Bắc.

Hình 3: Sự gia tăng giá tr ị heo ñen trong các khâu c ủa chuỗi

Trong quá trình thu thập thông tin chuỗi heo ñen, các tư vấn gặp nhiều khó khăn trong việc

tìm hiểu giá bán từ các ñầu mối thu gom cho các lò mổ và bán lẻ. Tình hình cũng diễn ra

tương tự ở các lò mổ và bán lẻ.

Nhìn vào sơ ñồ trên ñây, có thể thấy rất rõ phần giá trị tăng thêm ở người chăn nuôi. Giả

ñịnh rằng, với một con giống ñược mua 200,000ñ, sau 1 năm chăn nuôi, người dân có thể

bán ñược 1,800,000ñ, lãi ròng thu ñược là 1,600,00ñ/con. Nếu chia cho 12 tháng, mỗi tháng

người nuôi thu ñược 133,333ñ/ñầu lợn (chưa khấu trừ các chi phí ñầu vào khác như chuồng

trại, thức ăn và công lao ñộng). Nếu mỗi hộ gia ñình chỉ nuôi 1-2 con heo ñen, thì lợi nhuận

thu ñược trong thực tế là không ñáng kể, rất khó có thể tác ñộng trực tiếp ñến xu hướng

giảm nghèo bền vững. Những tính toán ở trên chưa kể ñển rủi ro rất lớn người dân thường

gặp mỗi khi heo có dịch bệnh, heo chết nhiều. Hơn nữa vì ñược coi như một khoản tiết kiệm,

một số hộ gia ñình không ñể ý nhiều ñến việc nuôi thế nào ñể thu lợi nhiều nhất, có gia ñình

nuôi heo tới 3 năm mới bán.

9. Cơ hội sản xuất và kinh doanh trong chu ỗi giá tr ị heo ñen tại Thuận Bắc

Hình 4: Cơ hội sản xu ất và kinh doanh trong chu ỗi giá tr ị heo ñen tại Thu ận Bắc

Người nuôi heo rượu thịt

Thu mua Lò mổ /bán lẻ

Người nuôi heo rượu giống

200,000ñ =>300,000ñ/con heo rượu giống

1,800,000ñ =>2,500,000ñ/con heo rượu thịt

(chưa rõ giá bán)

(Chưa rõ giá bán)

Tác nhân

Sản phẩm

Giá tr ị

Heo rượu giông Heo rượu thịt Heo rượu thịt Thịt heo rượu

Dịch vụ ñầu vào

Chăn nuôi

Thu mua Giết

mổ/Bán lẻ

Hoạt ñộng

Cơ hội sản xuất và kinh doanh

- Cung ứng con giống - Mở cửa hàng bán thức ăn gia súc, thuốc thú y tại xã;

Chăn nuôi theo mô hình trang trại nông hộ

- Xây dựng lò mổ quy mô vừa và nhỏ - Mở rộng mạng lưới bán lẻ - Từng bước xây dựng mạng lưới bán buôn

- Thu gom, vỗ béo; - Vận chuyển về lò mổ

94

Heo ñen vẫn là một thị trường tiềm năng, có rất nhiều cơ hội phát triển giúp cho người dân

nghèo ở Thuận Bắc. Nguồn cung hiện tại là rất nhỏ so với nhu cầu rộng lớn của các tỉnh lân

cận, trong ñó có thành phố Hồ Chí Minh và ðà Lạt. Hơn nữa với ñiều kiện thông tin và giao

thông khá thuận lợi, người dân có thể yên tâm tăng qui mô của ñàn lợn mà không gặp khó

khăn trong khâu tiêu thụ. Tuy nhiên khâu yếu nhất trong toàn bộ chuỗi giá trị heo ñen vẫn là

người chăn nuôi. Cần phải hướng người dân ñến với những mô hình chăn nuôi tốt, có lãi, ít

rủi ro dịch bệnh ñể tăng thu nhập cho người dân và heo ñen có thể trở thành vật nuôi quan

trọng hơn của kinh tế hộ gia ñình ñồng bào Raglai.

10. Lợi thế so sánh c ủa sản phẩm heo ñen Thuận Bắc

Xem bảng 3 dưới ñây:

Chỉ tiêu số 1 (Lợi thế về danh tiếng trên thị trường - sản phẩm truyền thống hay dạng tiềm năng): Heo ñen của người Raglai ñược biết ñến nhiều trên thị trường tỉnh Ninh Thuận và một số vùng phụ cận như Khánh Hòa, Lâm ðồng, Bình Thuận; thậm chí cả ở thành phố Hồ Chí Minh. Trong xu thế hiện nay, khi mà các giống heo ñịa phương cùng dòng (heo cắp nách, heo Mường, heo Mán…) ñang ñược người tiêu dùng ưa chuộng, việc quảng bá giống heo ñen của người Raglai ở Ninh Thuận nói chung, huyện Thuận Bắc nói riêng, trên thị trường là ñiều không khó.

B�ng 3: B �ng ñ�i chi �u l�i th � so sánh d �a trên b � ch � s� s�n ph �m

TT Chỉ số Tính phù h ợp của heo ñen huy ện Thuận Bắc

1 Lợi thế về danh tiếng trên thị trường (sản phẩm truyền

thống hay dạng tiềm năng) X

2 Lợi thế về chất lượng sản phẩm; tính ñặc sản; sạch hay

sản xuất theo dạng hữu cơ, theo quy trình ViệtGAP…

3 Về số lượng và tính ổn ñịnh nguồn hàng

4 Lợi thế về thời gian bảo quản (dễ, lâu, không bị hao hụt), X

5 Dễ áp dụng ñược công nghệ chế biến X

6 Lợi thế về giá X

7 Lợi thế về thương hiệu ñã có từ trước (NHTT, NHCL,

CDDL) hay có tiềm năng lớn ñể xây dựng thương hiệu?

8 Lợi thế về giao thông ñi lại, vận chuyển X

9 Lợi thế vì nằm trong chiến lược phát triển của tỉnh, ñược

nhiều chương trình, chính sách quan tâm hỗ trợ phát triển. X

95

Chỉ tiêu thứ 4. Heo ñen ñược người Raglai nuôi theo hình thức bán chăn thả trong thời gian dài (trên dưới 1 năm), không dùng thức ăn công nghiệp nên không bị hao hụt khi vận chuyển và giết mổ.

Chỉ tiêu thứ 5 (Dễ áp dụng ñược công nghệ chế biến): Việc giết mổ heo ñen không có gì khác so với các giống heo ngoại nhập. ðối với người tiêu dùng, việc chế biến thành thức ăn cũng ñơn giản, không ñòi hỏi nhiều loại gia vị ñặc biệt. Thịt heo ñen phù hợp với mọi ñối tượng tiêu dùng

Chỉ tiêu thứ 6 (Lợi thế về giá): Giá heo ñen không cao so với một số loại thực phẩm ñược coi là ñặc sản của ñịa phương.

Chỉ tiêu thứ 8 (Lợi thế về giao thông ñi lại, vận chuyển): Thuận Bắc nằm trên trục Quốc lộ 1, thuận tiện cho việc giao thông vận chuyển. Tại huyện Thuận Bắc, tất cả các xã và thôn làng ñều có ñường ô tô.

Chỉ tiêu số 9. Phát triển chăn nuôi heo ñen nằm trong mục tiêu của tỉnh và của huyện, nhận ñược sự quan tâm của nhiều tổ chức quốc tế như IFAD hoặc Oxfam Anh…

11. Thuận lợi và khó kh ăn trong chu ỗi giá tr ị heo ñen Thuận Bắc

Thuận lợi Khó kh ăn Giải pháp

Dịch vụ ñầu vào

- Vốn vay dễ (tối ña 15

triệu không cần thế chấp,

chỉ có tín chấp của các tổ

chức hội/ñoàn thể, lãi xuất

0.9%);

- Giống tại chỗ,

Dễ nuôi, ít dịch bệnh, thức

ăn sẵn có/dễ kiếm

- Dịch vụ thú y kịp thời;

Xã và Huyện có chủ

trương/chính sách/mô

hình phát triển ñàn heo

ñen

- Giá cả không ổn

ñịnh (Tết - trong

tháng Chạp - mắc,

ngày thường rẻ và

khó bán, nhất là heo

mập);

- Tư thương ép giá,

càng nghèo càng dễ

bị ép (trả tiền trước

thường rẻ, mua trả

tiền ngay cũng rẻ

hơn);

- Người dân thiếu

thông tin thị trường

(giá heo tại thời ñiểm

ñi vay và thời ñiểm

bán);

- Tìm thị trường tiêu thụ ổn

ñịnh; ký ñược hợp ñồng bao

tiêu sản phẩm; có quy trình

kỹ thuật chăn nuôi chuẩn;

- Qũi tiết kiệm cộng ñồng

(dựa vào các nhóm sở

thích);

- Khảo sát thị trường, ký

hợp ñồng với bên thu gom,

tiêu thụ;

96

Chăn nuôi

- Có ñủ lao ñộng tại chỗ,

không phải thuê mướn;

- Không có dịch bệnh lớn;

- Dễ chăm sóc;

- Dễ bán, có người ñặt tiền

trước ñể mua heo giống;

- ðầu tư thấp

- Gây ô nhiễm môi

trường với những hộ

nuôi thả rông 12

tháng;

- Có hiện tượng cân

huyết do thiếu heo

ñực giống;

- Lợn bị bệnh Lepto

(lợn nghệ) rất nặng

- Xây dựng quy trình kỹ

thuật nuôi heo ñen, tập

huấn cho dân (tập trung vào

5/6 thôn là những thôn có

người dân tộc thiểu số;

- Thành lập ở mỗi thôn 1 tổ

nhóm sở thích (khoảng 15-

20 hộ) - Hội Phụ nữ hoặc

Hội Nông dân nên ñứng ra

chủ trì: Tập huấn và xây

dựng quy trình.

- Thay thế ñàn giống cũ

trong các xóm bị bệnh lợn

nghệ bằng nguồn giống heo

ñen khác, kết hợp với quy

trình kỹ thuật phòng trị bệnh

cho lợn

Tiêu thụ sản phẩm

12. Lời khuyên cho huy ện Thuận Bắc và Oxfam v ề các bước xây d ựng th ương hiệu cho s ản phẩm ñặc sản ti ềm năng

12.1. ð� xây d�ng th��ng hi u cho m �t s�n ph�m c�n th�c hi n qua các b ��c sau:

Bước 1. Chọn vùng sản xuất: vùng sản xuất phải có tỉnh ổn ñịnh tương ñối về ñiều kiện tự

nhiên, cụ thể như lượng mưa trong năm, thời vụ trong năm, ñộ chiếu sáng trong năm, vùng

sản xuất phải có một qui mô tương ñối ổn ñịnh về sản lượng/vụ hoặc trên năm. Chất lượng

của sản phẩm trong vùng ñó tương ñối ñồng nhất, sản phẩm cần xây dựng thương hiệu cần

có những ñặc ñiểm riêng biệt về chất lượng và hình thức ñể người tiêu dùng dễ nhận biết và

thể hiện tính ñặc sản của sản phẩm. Các hộ sản xuất trọng vùng có qui trình sản xuất tương

ñối ñồng nhất; sản phẩm ñó hiện ñang ñược thị trường chấp nhận và có tiềm năng phát triển

mở rộng sản xuất và thị phần trên thị trường.

Bước 2. Xây dựng tổ chức nông dân có tư cách pháp nhân ñể tổ chức sản xuất và thương

mại sản phẩm: hình thức phổ biến trong nông nghiệp là hợp tác xã chuyên ngành, hiệp hội

sản xuấ. Mỗi tổ chức cần có số lượng thành viên tương ñối ổn ñịnh, tối thiểu có khoảng 10%

tổng số hộ trong vùng tham gia. Ví dụ nếu trong xã Lợi Hải có 100 hộ nông dân nuôi heo thì

có thể ít nhất 10 hộ tham gia vào HTX; ðối với hình thức hiệp hội thì số hộ nhiều hơn, có thể

lên tới 300-500 hộ, bên dưới hiệp hội là các tổ hợp tác (nhóm sở thích) vệ tinh.

97

Bước 3. Xây dựng chiến lược liên kết quảng bá sản phẩm và thâm nhập vào thị trường: hình

thức ñơn giản nhất là tổ chức những hội nghị/hộ thảo tác nhân ngành hàng; thông qua các

phương tiện truyền thông (TV, Internet, báo trí, pano, ap phic, tờ rơi…) ñưa sản phẩm tham

gia hội chợ, xây dựng các kênh phân phối chất lượng, giới thiệu sản phẩm tới các khách

sạn, siêu thị, nhà hàng; có thể tổ chức thử nếm sản phẩm tại nhà hàng nào ñó và truyền

thông rộng rãi.

Bước 4. Tổ chức quản lý và sử dụng thương thiệu một cách khoa học và có hiệu quả. Cần

nâng cao năng lực cho ban lãnh ñạo tổ chức nông dân và các thành viên về phương pháp

khai thác, cách marketing, cách khai thác thương hiệu bền vững.

12.2. Áp d�ng vào chu �i heo ñen t�i Thu�n B�c.

ðể thực hiện ñược 4 bước trên ñòi hỏi người dân trong vùng sản xuất ñã có trình ñộ nhận

thức khá cao; với người dân Raglai tại Thuận Bắc chưa thể hình thành các tổ chức nông

dân ở dạng cao như HTX, hay hiệp hội, việc làm này cần có thời gian dài.

ðể người dân Raglai nhận thức ñược việc sản xuất hàng hóa gắn với phát triển thương hiệu

cho sản phẩm heo ñen, trong 3-5 năm tới cần xây dựng những nhóm sở thích chăn nuôi heo

ñen, sau ñó nâng cao năng lực cho họ về qui trình chăn nuôi, nhận thức về thị trường. Sau

3-5 năm khi các nhóm sở thích có ñủ năng lực sẽ hình thành nên HTX hay hiệp hội và thực

hiện các bước xây dựng thương hiệu như trên.

Phụ lục 3: Chu ỗi giá tr ị Ngô

1. Tổng quan

Raglai là một trong năm tộc người thuộc nhóm ngữ hệ Nam ðảo (Malayo-Polynesian) ở Việt nam, cùng với các dân tộc Chăm, Chu ru, Ê ñê, Gia rai. Người Raglai chưa có chữ viết. Trong các tài liệu, tên tộc người này còn ñược phiên âm theo nhiều cách khác nhau như Radlai, Ra-glai hay Ra-glây.

Tên gọi Raglai có nghĩa là người miền núi . Người dân tộc Raglai sống chủ yếu dọc theo triền ðông dãy Trường Sơn, trên ñịa bàn các tỉnh Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, Lâm ðồng. Trong ñó, Ninh Thuận là nơi có cộng ñồng người Raglai tập trung ñông nhất (trên 50 nghìn người, chiếm hơn 50% tổng số), nhất là tại các huyện Ninh Hải, Bác Ái, Ninh Sơn, nơi người Raglai chiếm ñến hơn 96% dân số toàn huyện.

Theo truyền thống, sinh kế chủ yếu của người Raglai là phát rừng làm rẫy. Có hai loại ñất rẫy:

- Rẫy trên ñất phù sa dọc theo các sông, suối, thường bị ngập nước vào mùa mưa (khoảng tháng 9-10). Trên loại rẫy này, người ta thường trồng ngô (bắp) hoặc bầu, bí ñể thu hoạch trước khi ngập nước.

- Rẫy trên ñất cao hoặc chân núi không bị ngập nước vào mùa mưa. ðây là loại ñất canh tác chính của người Raglai. Trên loại ñất này, ñồng bào thường trồng lúa, ngô và các loại cây có củ.

98

Khi ñất rẫy ñã bạc màu (qua ba, bốn năm trồng lúa, ngô), người ta bỏ hóa ñể cho rừng ñược tái sinh, ñộ phì nhiêu của ñất ñược phục hồi, sau ñó mới canh tác lại. Trong thời gian hưu canh, ñất rẫy vẫn thuộc quyền sử dụng của người có công khai phá lần ñầu.

Hiện nay, theo chủ trương chung, ñất rẫy ở khu vực thấp ñã ñược phân chia và cấp giấy chứng nhận sự dụng ñất cho các hộ gia ñình. ðối với các khu vực tái ñịnh cư gần ñây như một số xã thuộc Phước Thắng, Phước Tân, diện tích ñất chia cho mỗi hộ là 5 sào (5.000 m2). ðất rẫy trên núi, tuy bà con vẫn tiếp tục khai thác một phần ñể trồng trọt nhưng không có giấy chứng nhận sử dụng ñất.

Với chương trình ñịnh canh ñịnh cư của Chính phủ Việt Nam và nỗ lực của cơ quan khuyến nông các cấp, sinh kế của người Raglai ngày nay ña dạng hơn, không còn dựa hoàn toàn vào rừng nữa. Sau một thời gian sinh sống ở ñồng bằng, người Raglai cũng ñã làm quen với nghề trồng lúa nước.

Bảng 1: L ịch th ời vụ

Ngô ñịa phương

T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 T10 T11 T12

Lúa

Ngô lai

Nguồn: thảo luận nhóm dân thôn Ma Ty, xã Phước Tân, huyện Bác Ái

Hiện nay, ñất lúa theo quy hoạch của huyện Bác Ái khoảng 2.000 ha. Tuy nhiên, phần lớn

diện tích này chỉ cấy ñược 1 vụ do không chủ ñộng ñược nước tưới. Diện tích gieo trồng

thực tế trong vụ hè thu 2010 chỉ vào khoảng trên 700 ha.

Những năm gần ñây, Bác Ái ñã ñược ñầu tư một số công trình thủy lợi lớn như hồ Phước

Trung, Trà Co, Tân Mỹ, Sông Sắt. Tuy nhiên, do hệ thống kênh mương nội ñồng vẫn chưa

hoàn thành nên công suất thiết kế của các hồ chưa ñược sử dụng hết. Ví dụ như hồ Sông

Sắt mới ñược sử dụng khoảng 1/3 công suất. Ngoài ra, hồ Tân Mỹ, tuy nằm trong ñịa phận

của huyện Bác Ái nhưng vùng hưởng lợi chủ yếu lại là các xã lân cận thuộc huyện Ninh

Sơn.

Cây ngô là loại cây lương thực truyền thống của người Raglai. Ngô giống bản ñịa có 2 loại,

ngô tẻ (bắp ñá, theo tiếng ñịa phương) và ngô nếp. Sau khi thu hoạch, người Raglai thường

phơi khô ngô hạt ñể tích trữ. Trước khi ăn thì ñem ra xay vỡ và nấu chín.

Hiện nay, Bác Ái ñang dẫn ñầu toàn tỉnh về diện tích ngô (chiếm khoảng 50%). Những năm

gần ñây, trong khuôn khổ chính sách trợ giá trợ cước cho ñồng bào dân tộc thiểu số của

Chính phủ, ñồng bào Raglai ở Bác Ái ñược cung cấp giống ngô lai. Trong phạm vi toàn

huyện, diện tích ngô lai hiện nay cũng ñã phát triển tương ñương với diện tích ngô ñịa

phương. Vùng sản xuất ngô lai tập trung nhiều nhất ở xã Phước Bình, do ñiều kiện ñất ñai ở

ñây tương ñối tốt so với các xã khác.

99

Hình 1: Di ện tích ngô toàn huy ện Bác Ái n ăm 2009

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

Phướcðại

PhướcChính

PhướcThắng

PhướcThành

PhướcTân

PhướcTiến

PhướcHòa

PhướcBình

PhướcTrung

Ngô ñịa phương Ngô lai

Do chất ñất xấu, ñồng bào Raglai lại không có thói quen sử dụng phân bón nên năng

suất cây trồng thường thấp. Năng suất bình quân của Bác Ái thấp nhất tỉnh: năng suất lúa là

26,5 tạ/ha, chỉ bằng 1/2 năng suất bình quân toàn tỉnh (54,2 tạ/ha); năng suất ngô là 17,7

tạ/ha, cũng thấp hơn nhiều so với mức bình quân toàn tỉnh là 29,8 tạ/ha.

Hình 2: Sơ ñồ môi tr ường th ể chế trong chu ỗi giá tr ị ngô

Cung ứng vật tư ñầu vào Sản xuất

Công ty giống

Thủy lợi

Chính sách

Khuyến nông huyện

DỊCH VỤ THỊ TRƯỜNG

ðất ñai

MÔI TRƯỜNG THỂ CHẾ

100

2. Sự phân b ố sản phẩm ngô trên ñịa bàn huy ện Bác Ái

Hình 3: B ản ñồ phân b ố sản ph ẩm ngô trên ñịa bàn huy ện Bác Ái

Trong thời gian từ sau Giải phóng miền Nam năm 1975 cho ñến 2001, Bác Ái ñược sát nhập

vào huyện Ninh Sơn. Từ 2001 ñến nay, tuy ñã ñược tái lập về mặt tổ chức hành chính

nhưng Bác Ái vẫn chưa có thị trấn và có thể nói, trung tâm kinh tế của hai huyện này vẫn tập

trung ở khu vực thị trấn Tân Sơn, huyện Ninh Sơn. ðiều này lý giải tại sao ngô thu gom

ñược trên ñịa bàn Bác Ái lại dồn hết về Ninh Sơn trước khi ñi tiếp ñến nơi tiêu thụ.

3. Sơ ñồ dòng s ản phẩm và d ịch vụ trong chu ỗi giá tr ị ngô

Do hạn chế về ñiều kiện khảo sát nên các sơ ñồ chuỗi sau ñây chỉ tương ứng với nguồn ngô

sản xuất từ Phước Tân. ðối với vùng sản xuất lân cận như Phước Tiến thì không có gì khác.

Tuy nhiên, với những vùng xa hơn như Phước Bình (cách Ninh Sơn trên 100 km) thì dưới

các ñại lý lớn của Ninh Sơn còn có các ñại lý nhỏ ñặt tại ñịa bàn huyện.

Do trình ñộ nền sản xuất vẫn còn mang nặng tính tự cấp, tự túc, lương thực ñối với người

Raglai nói chung chưa thực sự là một sản phẩm hàng hóa. ðối với những loại sản phẩm

dùng làm lương thực, người Raglai thường dự trữ trong nhà (hoặc ñể nguyên trên rẫy,

không thu hoạch hết 1 lần).

KHÁNH HÒA LÂM ðỒNG

Ninh Sơn Ninh Hải

Phan Rang-Tháp Chàm

Vùng sản xuất Vùng tiêu thụ

101

Hình 4: Sơ ñồ dòng s ản ph ẩm và d ịch vụ trong chu ỗi giá tr ị ngô

Cũng có những hộ bán loại ngô ñịa phương, trong trường hợp sản xuất dư thừa hoặc khi

cần tiền, nhưng số lượng thường không nhiều. Loại ngô này khá ngon, theo lời các ñại lý ở

Ninh Sơn thì ñược ñưa ñi ðồng Nai ñể chế biến thành bắp hầm.

Riêng với ngô lai, hạt ngô cứng, thường chỉ dùng làm thức ăn cho gia súc, nhưng ña phần

người Raglai cho ñến nay vẫn thường nuôi gia súc theo lối thả rông, không cho ăn ngô nên

không có nhu cầu tại chỗ về sản phẩm này. Ngoài ra, do không có ñiều kiện bảo quản nên

ngô lai ñể lâu dễ bị mọt, mốc. Vì vậy, các hộ dân ñều bán hết ngay sau khi thu hoạch.

Như vậy, ñối với sản phẩm ngô nói chung, người Raglai chỉ bán chứ không mua. Do vậy,

vùng tiêu thụ của sản phẩm ngô nằm hoàn toàn bên ngoài huyện Bác Ái.

4. Sơ ñồ khối lượng trong chu ỗi giá tr ị ngô

Thị trường sản phẩm ngô ở Bác Ái khá ñơn giản, với 100% lượng ngô bán ra dồn về các ñại

lý.

Với vùng nguyên liệu còn nhỏ bé, các ñại lý ở khu vực Ninh Sơn có ñủ sức ñể thu gom toàn

bộ lượng ngô sản xuất ra. Thêm vào ñó, trong vòng 2 năm trở lại ñây, khi chương trình trợ

giá, trợ cước ñã kết thúc, công với việc thị trường ngô rớt giá, vùng sản xuất ngô ở Bác Ái

thông tin thị trường

Hộ Sản xuất Ngô

Quán tạp hóa trong thôn/xã

ðại lý tại Ninh Sơn

Thu gom vận tải

Cơ sở chăn nuôi, chế biến thức ăn gia súc tại Lâm ðồng, tp

HCM

phân bón

giống

ngô

giống

phân bón

Trại nuôi heo trong ñịa bàn huyện Ninh Sơn và lân cận

ngô

ngô lai

thông tin thị trường

ngô lai

ðồng Nai ngô ðP

102

ñã thu hẹp lại ñáng kể. So với năm 2008, diện tích bắp năm 2009 giảm 678 ha, sản lượng

giảm 2.204 tấn.

Hình 5: Th ị phần sản ph ẩm ngô qua các tác nhân

Trong sơ ñồ trên không ñề cập ñến sản phẩm ngô ñịa phương vì số lượng bán ra không

nhiều và gần như 100% dồn về ðồng Nai.

Sản phẩm ngô lai phần lớn ñược chuyển ñi Lâm ðồng và thành phố Hồ Chí Minh. Chỉ một

phần nhỏ ñược tiêu thụ trong tỉnh, ñến các cơ sở chăn nuôi heo có quy mô trung bình và

vừa. Hiện có khoảng gần 20 cơ sở như vậy, tập trung chủ yếu ở khu vực Ninh Sơn.

Do trình ñộ canh tác của người dân còn rất ñơn giản, chưa chú trọng ñến các vấn ñề kỹ

thuật nên chất lượng hạt ngô làm ra thường kém. Khi thu mua, người ta không phân loại

theo màu sắc, kích thước hạt mà chủ yếu chỉ xem xét về ñộ khô của hạt ngô (xem có cần

phải phơi lại trước khi chuyển ñi hay không).

5. Sơ ñồ các tác nhân tham gia vào chu ỗi giá tr ị ngô

H� s�n xut

Hầu hết các hộ người Raglai ñều có trồng ngô, bởi ngô là loại cây lương thực có tính truyền

thống. Tuy nhiên, chỉ có những hộ khá mới trồng ngô lai, bởi trồng ngô lai ñòi hỏi phải có

ñầu tư về giống, phân bón cũng như ñòi hỏi nhiều công chăm sóc trong quá trình tăng

trưởng của cây. Giá ngô lai giống hiện rất cao, ñang là rào cản người Raglai phát triển giống

ngô này. Trong khi ñó, ñối với các loại ngô ñịa phương, các hộ dân có thể tự ñể giống từ vụ

trước sang vụ sau. ða số các hộ ñể cây ngô sinh trưởng tự nhiên, không chăm sóc, cũng

không bón phân. Cũng chính vì thói quen trồng ngô như vậy mà khi chuyển sang trồng ngô

lai, nhiều hộ cũng không bón phân ñủ 3 lần, mà chỉ bón ñại khái 1 lần. Do vậy, năng suất cây

ngô lai ở Bác Ái chỉ ñạt mức 27 tạ/ha, trong khi ở Phan Rang cho năng suất ñến 70 tạ/ha.

Hộ sản xuất

Quán tạp hóa

ðại lý Thu gom

Trại chăn nuôi

Cơ sở chế biến

10 %

90 %

15 %

85%

PHƯỚC TÂN NGOÀI TỈNH

NINH SƠN

103

Hình 6: Sơ ñồ các tác nhân tham gia vào chu ỗi giá tr ị ngô

Hộp 1: Phỏng vấn ông Kat ơr Thi ếu, thôn Ma Ty, xã Ph ước Tân:

Trên rẫy nhà ông Katơr Thiếu có 1 sào (1.000m2) trồng bắp ñá và 500 gốc mỳ (sắn). ðến

mùa bắp có trái, ông không lấy về nhà mà cứ ñể nguyên trên cây vì không có chỗ cất. Lâu

lâu ông lên rẫy bẻ về một mớ ăn dần, hết lại bẻ tiếp. Sắn cũng vậy, vì không phải là món

ăn thường xuyên nên trồng 1 vụ ăn ñến 4-5 năm mới hết. Ăn ñến ñâu thì mới nhổ ñến ñó.

ðối với người Raglai thì khái niệm thị trường vẫn còn khá mờ nhạt. Trên thực tế, lúa, ngô ñịa

phương và các loại cây trồng khác như ñậu, mỳ… làm ra thường chỉ ñể ăn. Hơn nữa, việc

sản xuất của phần lớn các hộ gia ñình vẫn chưa ñủ ñể ñáp ứng nhu cầu lương thực của bản

thân các hộ ñó. Do vậy, rất ít hộ dân có nhu cầu bán các loại nông sản. Chỉ trong trường

hợp có nhu cầu về tiền thì họ mới bán với số lượng lẻ tẻ. Chỉ từ khi bắt ñầu trồng cây ngô lai

thì người Raglai mới chính thức tham gia vào thị trường, bởi họ không có nhu cầu ñối với

sản phẩm này và cũng không thể dự trữ lâu trong nhà vì không có ñiều kiện bảo quản sau

thu hoạch.

Quán t �p hóa

ðây là khâu trung gian, kết nối các hộ sản xuất với ñại lý. ðối với hộ sản xuất, tác nhân này

có mối liên kết ở cả hai ñầu: cung cấp vật tư ñầu vào và tiêu thụ sản phẩm ñầu ra.

ðặc ñiểm của tác nhân này là không tích trữ tại chỗ, cả vật tư lẫn ngô thành phẩm. ðối với

vật tư các loại như giống, phân bón, thuốc trừ sâu, họ chỉ nhập về ñúng số lượng mà hộ sản

xuất yêu cầu và giao hàng ngay. ðối với sản phẩm ngô, sau khi thu mua từ các hộ dân, họ

cũng vận chuyển ngay ñến ñại lý cấp trên.

Lượng ngô thu gom ñược của mỗi quán này không lớn, chỉ 1-2 tấn/vụ. Tuy nhiên, lãi suất

của họ lại rất ổn ñịnh, bởi họ luôn chủ ñộng trong giao dịch với các hộ dân. Tùy vào mức giá

từ các ñại lý, các hộ này có quyền ấn ñịnh giá cả, sau khi cộng thêm phần lãi suất chênh

lệch.

Thu gom, vận tải

Sản xuất

Cung ứng vật tư ñầu

vào

Tiêu thụ sản

phẩm

Tiêu dùng cuối cùng

Quán tạp hóa trong xã

Hộ dân sản xuất ngô

ðại lý tại Ninh Sơn

Quán tạp hóa trong xã

ðại lý tại Ninh Sơn

Trại chăn nuôi heo

Cơ sở chế biến thức ăn

gia súc

104

Trong ñịa bàn xã Phước Tân có 7 quán tạp hóa có tham gia vào bán vật tư và thu mua ngô.

Phần lớn các hộ kinh doanh ở ñây ñều là người Kinh hoặc Kinh-Raglai, không có hộ nào

thuần Raglai.

Hộp 2: Phỏng vấn anh Cao Võ Long, thôn Ma Ty, xã Ph ước Tân:

Mười năm trước, khi ñến Phước Tân làm công nhân xây dựng, anh Long gặp chị Nghéo

và quyết ñịnh ở lại cùng lập nghiệp với người phụ nữ Raglai này. Hai người mở một

quán tạp hóa.

Quán của hai anh chị thu mua ngô của bà con trong thôn và ñem ñi Ninh Sơn bán cho

ñại lý. Có người bán vài bao (khoảng 60kg/bao) mỗi lần, nhưng cũng có nhà chỉ bán

từng ca (600g).

ðối với những hộ có nhu cầu mua giống hay phân bón, anh chị cũng lấy từ ñại lý về bán

lại. Hiện vẫn còn 6 hộ nợ tiền giống và 4 hộ nợ tiền phân bón chưa trả. Những hộ ñó sẽ

trả số nợ này vào lúc thu hoạch, sau khi bán ngô cho quán của anh chị Long.

Vào mùa cao ñiểm, các quán này phải thuê xe tải nhỏ ñể chở ngô ñến ñại lý. Mỗi chuyến chở khoảng 15-16 bao (8-9 tạ).

ð�i lý t �i Ninh S �n

Như ñã nói ở trên, người dân Raglai không có thói quen dùng ngô ñể chăn nuôi. Do vậy, toàn bộ sản lượng ngô lai của huyện ñều tiêu thụ ở bên ngoài và Ninh Sơn chính là ñiểm tập kết nguồn ngô từ các xã của Bác Ái, trước khi chuyển ñến nơi tiêu thụ.

Tại Tân Sơn có khoảng 5 ñại lý. Một ñại lý cỡ lớn thu gom khoảng 200 tấn ngô/vụ. ðại lý trung bình thu gom khoảng 80 tấn/vụ. Vào vụ thu mua cao ñiểm, trung bình mỗi ngày các ñại lý này gom ñược 5-7 tấn ngô.

Thu gom, v �n t�i

ðây là mắt xích cuối cùng trong chuỗi giá trị ngô ở khu vực Bác Ái-Ninh Sơn. Tác nhân này bao gồm cả người ở trong huyện Ninh Sơn và ở tỉnh ngoài. Vào vụ thu mua, tác nhân này gom sản phẩm từ các ñại lý ở Ninh Sơn và chở ñi tiêu thụ. Mỗi chuyến xe chở ñược 20 tấn ngô.

6. Sơ ñồ liên k ết giữa các tác nhân trong chu ỗi

Liên k �t d�c

Liên kết của Hộ sản xuất và Quán tạp hóa rất chặt chẽ. Một phần do giữa họ có mỗi quan hệ

láng giềng. Một phần khác do phần ñông các hộ sản xuất mua vật tư của quán vì ñược nợ.

Cuối vụ sau khi thu hoạch, các hộ này bán ngô rồi mới trả tiền. Ngoài các vật tư cần thiết

cho sản xuất, họ còn có thể vay mượn cả những nhu yếu phẩm khác như gạo, mắm, dầu…

Do vậy, cũng có thông lệ là mỗi hộ thường chỉ vay của một quán duy nhất, và ñã vay của

quán nào thì sau khi thu hoạch sẽ bán ngô cho quán ñó ñể tiện trừ nợ.

ðối với các hộ có khó khăn về vốn, ñây là cách duy nhất ñể duy trì sản xuất cũng như ñáp

ứng ñược các nhu cầu tối thiểu của cuộc sống hàng ngày trong thời gian chờ thu hoạch. ðối

với các quán thì ñây lại là một cách ñể ñầu tư cũng như ñể ổn ñịnh nguồn thu mua sản

phẩm. Tuy không có một cam kết chính thức nào giữa chủ quán và các hộ vay nợ, nhưng

105

giữa họ có một thỏa thuận ngầm là nếu có bán ngô thì ñược hưởng mức giá vật tư thấp hơn

khi mua. Do vậy, tuy các quán thu mua với giá thấp hơn hẳn so với ñại lý nhưng chỉ có

những hộ không mắc nợ mới có thể ñem ngô ñi bán thẳng cho ñại lý mà không qua các

quán này.

Hình 7: Sơ ñồ liên k ết giữa các tác nhân trong chu ỗi

Một số Hộ sản xuất lớn cũng có quan hệ tương tự với ðại lý. Với cam kết bán hàng cho ñại

lý, họ ñược ñầu tư giống và các vật tư cần thiết từ ñầu vụ và thanh toán vào cuối vụ.

Những hộ sản xuất nhỏ, nếu giao dịch mua / bán trực tiếp với các ñại lý thì có ñược mức giá

tốt hơn là thông qua quán. Tuy nhiên, chỉ có những hộ sống ở gần Ninh Sơn, chủ ñộng về

phương tiện ñi lại và có khả năng thanh toán ngay thì mới có thể giao dịch trực tiếp như vậy

ñược. Trong trường hợp này, giữa người mua và người bán thường không có quan hệ quen

biết.

Các Quán tạp hóa và ðại lý cũng có quan hệ bạn hàng chặt chẽ với nhau. Mỗi quán thường

có mối quan hệ với một ñại lý.

Mỗi người Thu gom có quan hệ với hầu hết các ðại lý. Trong những lúc thấp ñiểm, họ phải

gom từ nhiều ñại lý thì mới ñủ số lượng cần thiết.

Liên k �t ngang

Chưa có một thể chế chính thức nào gắn kết các Hộ sản xuất với nhau. ðôi, khi, vào những lúc mùa vụ, các hộ này cũng có thể giúp nhau bằng hình thức ñổi công, tuy không phổ biến lắm. Phần lớn các hộ cần lao ñộng có thể thuê lao ñộng ngay trong xã. Giữa họ cũng không có trao ñổi gì nhiều về các vấn ñề kỹ thuật cũng như thông tin thị trường. Nhìn chung, các hộ sản xuất ñều rất thiếu thông tin.

Giữa nội bộ các Quán hoặc ðại lý cũng không có quan hệ gì. Mỗi ñơn vị tác nhân ñều có những mỗi quan hệ bạn hàng riêng rẽ và hoạt ñộng ñộc lập.

7. Sơ ñồ các ho ạt ñộng và c ơ hội vi ệc làm trong chu ỗi giá tr ị ngô

Người Raglai hiện tại chỉ mới tham gia vào chuỗi giá trị trong vai trò Người sản xuất là chính.

ðối với tác nhân kinh doanh, vai trò “làm chủ” của người Raglai còn mờ nhạt, chỉ tham gia

Hộ sản xuất

Quán tạp hóa

ðại lý Thu gom, vận tải

Trại chăn nuôi heo Cơ sở chế biến thức ăn gia súc

Quan hệ lâu dài

Quan hệ thời ñiểm

106

với vai trò hỗ trợ (trong trường hợp người kinh doanh chính là vợ/chồng) hoặc trong vai trò

người làm thuê.

Hình 8: Sơ ñồ các ho ạt ñộng và c ơ hội vi ệc làm trong chu ỗi giá tr ị ngô

8. Sự tham gia c ủa phụ nữ Raglai trong chu ỗi giá tr ị

Người Raglai theo chế ñộ mẫu hệ. Sau hôn nhân, người ñàn ông sống ở nhà vợ. Mọi của

cải trong nhà, về danh nghĩa ñều thuộc quyền quản lý của người vợ. Do vậy, người phụ nữ

Raglai từ trước tới nay vẫn có tiếng nói trong các việc liên quan ñến kinh tế gia ñình. Mặc dù

vậy, người ñàn ông vẫn là trụ cột trong gia ñình người Raglai, họ là lao ñộng chính gánh vác

những công việc nặng nhọc ñòi hỏi lao ñộng cơ bắp và sức khỏe và trong nhiều trường hợp,

họ là người có tiếng nói quyết ñịnh ñối với kinh tế gia ñình.

Khi tham gia vào thị trường, người phụ nữ lại có những ñiểm yếu nhất ñịnh. Chẳng hạn như

họ luôn gặp khó khăn trong việc giao dịch bằng tiếng phổ thông. Do vậy, người ñàn ông

thường là người ñại diện khi giao dịch mua bán, tham gia các cuộc hội họp. Vì thế, họ

thường chiếm ña số trong việc ra những quyết ñịnh có tính tập thể.

Ngoài ra, sức vóc phụ nữ không thể ñảm ñương ñược những công việc nặng nhọc. Khi ñi

làm thuê, phụ nữ thường lựa chọn những loại công việc nhẹ nhàng hơn. Do ñó tiền công trả

cho phụ nữ cũng có xu hướng thấp hơn so với nam giới.

Với vai trò quan trọng của người ñàn ông ñối với kinh tế gia ñình thì cộng ñồng người Raglai

ngày nay có xu hướng phụ quyền. Chỉ một số ít trường hợp, khi hộ gia ñình có phụ nữ làm

việc ở thôn, xã (cán bộ Phụ nữ, y tế thôn bản…) thì vai trò làm chủ của những người phụ nữ

này trong gia ñình mới thực sự ñược phát huy.

Cung ứng vật tư ñầu

vào

Sản xuất

Tiêu thụ sản

phẩm

Tiêu dùng cuối cùng

- Giống - Phân bón - Thuốc BVTV

- Phát rẫy - Xuống giống - Chăm sóc - Thu hoạch - Xử lý SP sau thu hoạch

- Thu gom - Lưu trữ - Vận chuyển

Quy mô: hộ gia ñình

Quy mô: hộ gia ñình

Lao ñộng thuê ngoài: - Phát rẫy - Chăm sóc - Thu hoạch

Lao ñộng thuê ngoài: - Bốc xếp - Vận tải

Người Raglai trong xã

Người Raglai trong xã

Rất ít người Raglai tham gia Gần như 100%

người Raglai

107

Ở Bác Ái hiện nay ñã có 80% cán bộ cấp xã là người Raglai. Tuy nhiên, ở cấp huyện thì số

cán bộ người Raglai vẫn còn rất ít, chỉ 20% và chưa có ai nắm giữ những vị trí quan trọng về

kinh tế của huyện.

Trong chuỗi giá trị ngô, phụ nữ Raglai ñóng vai trò quan trọng trong các khâu sử dụng lao

ñộng thủ công, ít tạo ra giá trị gia tăng, trong khi ít có cơ hội tham gia vào những khâu có giá

trị gia tăng cao, ví dụ như thu gom, vận chuyển tiêu thụ ngô. Họ tham gia ñầy ñủ các khâu từ

làm ñất, trồng, chăm sóc, ñến thu hoạch và bán sản phẩm. Tuy nhiên, phụ nữ có xu hướng

tham gia chủ yếu vào các khâu sản xuất mà ít tham gia tiêu thụ sản phẩm.

Tại các xã nghiên cứu, chỉ có 1 hộ thuần Raglai là tác nhân thu gom ngô và vài trường hợp

hộ Kinh-Raglai làm công việc thu gom, nhưng người phụ nữ Raglai trong ñó cũng chỉ ñóng

vai trò phụ giúp, không phải là người làm chính. Hầu hết các hộ làm ñại lý tiêu thụ ngô ở

Ninh Sơn ñều do những phụ nữ ñứng làm chủ. Tuy nhiên, không có hộ nào là người Raglai.

9. Phân bổ chi phí và s ự hình thành giá qua các tác nhân

Như ñã nói ở trên, các hộ người Raglai không hạch toán các chi phí và thu nhập trong quá

trình sản xuất. Do vậy, việc xác ñịnh giá thành sản phẩm ở ñây là không khả thi. Bảng dưới

ñây chỉ liệt kê những chi phí dự trù cho từng tác nhân cùng với giá mua vào/bán ra.

Ngoài ra, việc thiếu thông tin thực tế từ các tác nhân kinh doanh cũng không cho phép tính

toán mức lợi nhuận của từng tác nhân. Do ñó, việc tính toán sự phân chia lợi nhuận của các

tác nhân trong chuỗi cũng chưa thực hiện ñược.

Bảng 2: Phân bổ chi phí và s ự hình thành giá qua các tác nhân

Tác nhân Ng ười sản xuất Quán t ạp hóa ðại lý

Giống 35.000 ñ/kg

Phân bón 43.000 – 50.000 ñ/kg

Thuốc BVTV 35.000 ñ/ gói

Phát r ẫy 60.000 ñ/ngày

Chăm sóc, thu hoạch

35.000 ñ/ngày

Phơi, ñóng bao

35.000 ñ/ngày 35.000 ñ/ngày 35.000 ñ/ngày

Bốc xếp 60.000 ñ/ngày 60.000 ñ/ngày

Chi

Vận tải 200.000 ñ/chuyến 150.000 ñ/chuyến

Sản lượng 50 kg – vài tấn 1-2 tấn 80-200 tấn

Giá bán 4.000 – 4.200 ñ/kg 5.000 ñ/kg 5.200 ñ/kg

(Nguồn: ðiều tra từ hiện trường)

108

10. Thuận lợi và khó kh ăn trong chu ỗi giá tr ị ngô

Thu�n l�i

Khâu sản xuất:

Ngô là loại cây lương thực có tính truyền thống của người Raglai. Việc trồng ngô là một tập

quán lâu ñời của người Raglai. Trong ñiều kiện ñất xấu và không chủ ñộng về nước thì

người dân Bác Ái chỉ có thể duy trì việc trồng cây ngô và cây ñậu.

ðối với loại ngô ñịa phương, bà con có thể tự ñể giống từ vụ trước sang vụ sau.

Riêng với cây ngô lai, hiện nay ngành khuyến nông huyện Bác Ái vẫn ñang triển khai một số

mô hình làm ñiểm. Tuy nhiên, sức lan tỏa của các mô hình này chưa cao, do ñồng bào

Raglai vẫn canh tác theo lối cổ truyền là chính, chưa thực sự có ý thức áp dụng kỹ thuật mới

vào sản xuất.

Khâu tiêu thụ:

Riêng ñối với Phước Tân là xã ráp gianh với huyện Ninh Sơn, khoảng cách từ trung tâm xã

ñến thị trấn Tân Sơn chỉ trên dưới 10km. ðây chính là ñiểm thuận lợi của các hộ dân Phước

Tân trong việc tiêu thụ sản phẩm ngô bởi các ñại lý thu gom ngô ñều tập trung tại khu vực

Ninh Sơn.

Khó kh ăn

Khâu sản xuất:

Khó khăn chính hiện nay nằm ở tập quán canh tác của người dân. Do từ trước ñến nay,

người Raglai vẫn có thói quen tra hạt xong rồi ñể ngô mọc tự nhiên, không chăm sóc. Khi

chuyển sang trồng ngô lai, nếu vẫn làm như vậy thì năng suất sẽ rất thấp. Giống ngô lai lại

không tự sản xuất ñược tại hộ dân, phải do công ty giống cung cấp nên bà con ngại phải

ñầu tư, sợ khó thu hồi ñược vốn.

Thêm vào ñó, do chưa có khái niệm về thị trường và hạch toán giá thành sản phẩm nên bà

con không tính toán chi phí. Vẫn còn những hộ không thu hoạch một lần mà ñể cây giá trên

rẫy, có nhu cầu ăn ñến ñâu mới thu hoạch ñến ñấy.

Ngoài ra, bà con Raglai còn rất thiếu các thông tin về giá cả cũng như về chất lượng, từ các

loaị vật tư ñầu vào cho sản xuất ñến sản phẩm ñầu ra. Theo khảo sát, toàn bộ các hộ sản

xuất không ñưa ra ñược tiêu chí ñánh giá chất lượng hạt giống, phân bón, thuốc bảo vệ thực

vật cũng như phân loại sản phẩm. Do vậy, họ hoàn toàn bị ñộng trong mọi giao dịch với các

tác nhân khác.

Việc bảo quản ngô sau thu hoạch hiện vẫn vượt quá khả năng của các hộ dân. Do vậy, họ

luôn phải bán ngô vào thời ñiểm ngay sau thu hoạch, mặc dù mức giá lúc này có thể chênh

lệch khá lớn so với khoảng 1-2 tháng sau ñó.

Khâu tiêu thụ:

Thị trường ngô và các dịch vụ liên quan ở khu vực Bác Ái mới chỉ phát triển ở mức sơ khai,

chưa có sự cạnh tranh và cũng không có nhiều lựa chọn cho cả người mua lẫn người bán.

Các dịch vụ ñầu vào và tiêu thụ sản phẩm ñầu ra hiện vẫn do cùng một tác nhân thâu tóm.

109

Do vậy cũng không thể tránh khỏi tình trạng những tác nhân yếu thế bị thiệt thòi trong các

giao dịch về giá cả.

11. Tiềm năng và c ơ hội th ị trường cho s ản phẩm ngô Bác Ái

Hiện nay, nhu cầu về ngô ñang tăng mạnh ở quy mô toàn cầu do ngô không chỉ là lương

thực cho người và thức ăn chăn nuôi mà còn dùng ñể chế biến nhiên liệu sinh học (ethanol).

Trong số các cây lương thực chủ yếu thì ngô là loại cây trồng có tốc ñộ tăng trưởng về năng

suất cao nhất. Theo số liệu của USDA, diện tích ngô ñã vượt qua lúa nước và trở thành cây

lương thực phổ biến thứ hai sau lúa mỳ.

Hình 9: T ăng tr ưởng n ăng su ất ngô ở Việt Nam

0

10

20

30

40

50

60

1980 1990 2000 2005 2007

Năng suất ngô của VN Năng suất ngô bình quân TG

(Nguồn: Phan Xuân Hào, Một số giải pháp nâng cao năng suất và hiệu quả sản xuất ngô ở Việt Nam)

ðối với thị trường trong nước, hiện nay cung vẫn chưa theo kịp cầu, mỗi năm Việt Nam còn

phải nhập khoảng nửa triệu tấn ngô. Kể từ ñầu thập niên 1990, với việc nhân rộng giống ngô

lai và cải tiến các kỹ thuật cạnh tác, sản xuất ngô của Việt Nam ñã có những bước tiến nhảy

vọt. Trong vòng 20 năm qua, năng suất ngô của Việt Nam ñã tăng liên tục với tốc ñộ khá cao

so với mức tăng trưởng bình quân thế giới.

Mặc dù sản xuất ngô ở Việt Nam tăng trưởng khá mạnh nhưng vẫn còn rất nhiều vấn ñề ñặt

ra như năng suất vẫn còn rất thấp so với năng suất trung bình thế giới (mới chỉ ngang mức

80%), giá thành sản xuất cao, sản phẩm từ ngô còn ñơn ñiệu, công nghệ sau thu hoạch còn

yếu kém.

ðối với sản phẩm ngô Bác Ái, mặc dù hiện nay giống ngô lai ñã ñược ñưa vào nhưng về kỹ

thuật canh tác thì vẫn chưa có gì thay ñổi. Do vậy, mức năng suất ngô của Bác Ái mới chỉ

tương ñương năng suất bình quân cả nước cách ñây vài chục năm.

Ngoài ra, do không cải tạo ñất và bón phân ñúng cách nên ñất ñai của Bác Ái nghèo dinh

dưỡng, thiếu các loại khoáng vi lượng. Cây ngô trồng trên ñất này không chỉ cho năng suất

và chất lượng thấp mà còn dễ bị các bệnh như sọc lá.

110

Vấn ñề ñặt ra cho Bác Ái hiện nay không phải là mở rộng diện tích canh tác, mà chính là cải

thiện kỹ thuật, bởi năng suất hiên tại còn có thể tăng gấp 2-3 lần nữa. Ngoài ra, nếu cải thiện

ñược chất lượng sản phẩm thì giá thu mua ngô còn có thể tăng cao hơn.

12. Khuy ến ngh ị

Nhằm tăng cường các mối liên kết trong chuỗi, cần có cơ chế tổ chức liên kết các nhóm hộ

sản xuất nhằm mục ñích trao ñổi các vấn ñề liên quan ñến kỹ thuật canh tác cũng như các

thông tin về thị trường. Trước mắt, có thể thực hiện với một vài nhóm nòng cốt, với ñối

tượng ñược lựa chọn là các hộ có lao ñộng và có ý thức áp dụng các quy trình lỹ thuật trong

sản xuất. Thông qua việc tăng cường năng lực cho nhóm thì có thể nâng cao năng lực của

từng cá nhân trong nhóm.

ðể nâng cao kiến thức về thị trường cho người dân, cần có những hình thức tập huấn, trao

ñổi, phổ biến thông tin, thường xuyên cập nhật thông tin ñến các hộ dân.

Nâng cao tính chủ ñộng của phụ nữ Raglai trong các hoạt ñộng cộng ñồng, cần có nhiều

hơn nữa các hoạt ñồng cộng ñồng cho phụ nữ Raglai. Hiện nay, ngôn ngữ ñang là một rào

cản khá lớn cho chị em. Việc tham gia nhiều hơn vào các hoạt ñộng bên ngoài sẽ giúp cho

chị em tự tin hơn khi giao tiếp. Vị thế của người phụ nữ Raglai trong gia ñình mẫu hệ có thể

là một ñiểm mạnh cần phát huy.

Kinh nghiệm từ một số các dự án phát triển cho thấy những họat ñộng tổ nhóm tín dụng của

phụ nữ là môt trường rất tốt ñể nâng cao năng lực tự chủ của chị em. Từ sự thực hành

thường xuyên về hạch toán chi phí, cộng với việc báo cáo, trình bày trước tổ, nhóm, mỗi chị

em có thể thông qua ñó mà trau dồi kỹ năng quản lý cũng như giao tiếp của bản thân.