© Copyright by Demart SA, Warszawa 2015Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość wydawnictwa Żydzi

polscy. Historie niezwykłe nie może być reprodukowana ani przetwarzana w sposób elektroniczny, mechaniczny, fotograficzny i inny; nie może być użyta do innej publikacji oraz przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych bez pisemnej zgody Wydawcy.

Wydawca: Demart SA02-495 Warszawaul. Poczty Gdańskiej 22atel. 22 662 62 63; faks 22 824 97 51www.demart.com.ple-mail: info@demart.com.pl

Dział zamówień:Sprzedaż hurtowa:

tel. 22 498 01 77/78, faks 22 753 03 57e-mail: biuro.handlowe@demart.com.plSprzedaż detaliczna:

www.demart.com.pl

Redaktor: Witold SienkiewiczProjekt okładki: Krzysztof Stefaniuk Korekta językowa: Justyna Mroczkowska

ISBN: 978-83-7427-956-7

Adler Jankiel Alter Abraham Mordechaj Alter WiktorAnielewicz MordechajAn-Ski SzymonAskenazy SzymonAxer Otto Axer Erwin Bałaban Majer Bardini Aleksander Bauman Zygmunt Beck Adolf Begin Menachem Behrmann AdolfBen-Gurion Dawid Bergson Ludwik Berlewi Henryk Berman Adolf Abraham Berman Jakub Bielski TewjeBorejsza JerzyBrandstaetter Roman Brandys Kazimierz Brandys Marian Bromberg Adam Broniszówna Seweryna Brystygier JuliaBrzechwa Jan Cohn Ludwik RomanCylkow Izaak Czerniaków AdamDeutscher IzaakEdelman Marek Ehrlich Ludwik Eisenbach Artur Erlich HenrykFajans Kazimierz Feldman Wilhelm Finder Paweł Finkel Ludwik Michał Emanuel Finkelstein Samuel Fitelberg Grzegorz Ford AleksanderFunk Kazimierz Geremek BronisławGlicenstein HenrykGoldflam Samuel Goldwyn SamuelGottlieb Leopold Grünbaum Icchak Grynberg Henryk Haendel Ida

Hamburger Michał Handelsman Marceli Hanin RyszardaHartglas Maksymilian ApolinaryHas Wojciech Jerzy Hass Ludwik Hemar MarianHen JózefHerling-Grudziński Gustaw Hertz Aleksander Hirszenberg Samuel Hirszfeld Ludwik Hirszhorn Samuel Hochfeld Julian Hoffman Jerzy Horszowski Mieczysław Huberman Bronisław Infeld Leopold Jasieński BrunoJastrun MieczysławJellenta Cezary Jurandot Jerzy Kacenelson Icchak Kalecki Michał Kamińska Estera Rachel Kamińska Ida Kantor Tadeusz MariaKiepura Jan Wiktor Kleiner Juliusz Edwin Kochański Paweł Kon Feliks Kon Oskar Kopaliński Władysław Korczak JanuszKosiński Jerzy Kott Jan Krall Hanna Kramsztyk Roman Kraushar Aleksander Krukowski Kazimierz Krzywicka Irena Kuna Henryk Kusewicki Mosze Lampe AlfredLandowska Wanda Lec Stanisław Jerzy Lejtes Józef Lem Stanisław Lemkin Rafał Leśmian BolesławLieberman Herman

Luksemburg RóżaMenkes Zygmunt Michnik Adam Mietkowski MieczysławMinc Hilary Mond Bernard StanisławMorgenstern Janusz Mortkowicz Jakub Mostowicz ArnoldMunk Andrzej Muter MelaNossig Alfred Ordyński Ryszard Stanisław KazimierzPasternak Leon Jakub Peiper TadeuszPerec Icchok Lejbusz Peres SzymonPerl FeliksPetersburski Jerzy Pilichowski LeopoldPipes Richard Edgar Polański RomanPragier Adam Szymon Pryłucki NoachRadek KarolRingelblum Emanuel Rotbaum JakubRotblat Józef Rotholc Szapsel Różański JózefRubinstein AkibaRubinstein Artur Rubinstein HelenaRudnicki AdolfRudzki Kazimierz Rumkowski Chaim Mordechaj Sandauer Artur Sare Józef Sawicka HankaSchiper IgnacySchlechter EmanuelSchorr Mojżesz Schulz Bruno Sigalin Józef Singer Izaak BaszewisSinger Perel Sirota Gerszon Słonimski Antoni Sokołów Nachum Sommerstein EmilSteinhaus Hugo Dionizy

Steinsbergowa Aniela Stern Anatol Sternbach Leon Samuel Stiller Robert Stryjkowski JulianSyrkus Szymon Szamir IcchakSzapocznikow Alina Szenwald LucjanSzeryng Henryk Szpilman WładysławSzternfeld ArySzwajcer JerzySzyfman ArnoldSzyk Artur Światło JózefTansman Aleksander Tarski AlfredTenenbaum Mordechaj Tenenbaum Szymon Thon Abraham Ozjasz Toeplitz Jerzy Bonawentura Toeplitz Krzysztof TeodorTom KonradTrębacz Maurycy Tuwim Julian Tyrmand Leopold Unszlicht JózefUrban JerzyWars HenrykWarski AdolfWaszyński MichałWat AleksanderWawelberg HipolitRotwand Stanisław Ważyk AdamWeintraub Wiktor Weiss Szewach Weizmann Chaim Azriel Węgierko Jakub Ryszard Wiesenthal Szymon Zak Eugeniusz Zambrowski Roman Zamenhof Ludwik ŁazarzZeligson AdolfZnicz MichałZygielbojm Szmul Mordechaj

Od Wydawnictwa Książka, którą oddajemy w Państwa ręce jest propozycją pod wieloma

względami szczególną. Zebrano w niej szkice biograficzne aż 200 postaci, które żyły i działały w XX stuleciu lub, co niemniej ważne, żyją i działają nadal. Są więc teksty o Adamie Michniku, Jerzym Hoffmanie, Szymonie Peresie, Romanie Polańskim, czy Jerzym Urbanie. Szeroka formuła książki przewiduje przybliżenie sylwetek osobistości naprawdę wybitnych, związanych ze światem środowisk twórczych i kultury, polityki, sportu, biznesu, jak również tych, które dzięki sprzyjającym okolicznościom miały znaczący wpływ na polskie życie społeczne i polityczne. Oczywiście przeważają postacie o dużym i ponadczasowym dorobku. Sposób prezentacji tych indywidualności odchodzi od tradycyjnych schematów przyjmowanych w encyklopediach czy słownikach, ale zarazem unika sensacji. Wybraliśmy formę esejów biograficznych, ukazujących bohaterów w sposób przystępny, uwzględniający także mało znane a ciekawe fakty z ich bogatego życia. Być może nie w każdym przypadku zamiar ten się w pełni powiódł, sądzimy jednak, że w naszej książce można znaleźć wiele informacji zwykle pomijanych w ogólnie dostępnych tradycyjnych wykazach.

Wielu polskich Żydów i Polaków pochodzenia żydowskiego wzbogaciło dorobek polskiej i światowej kultury w wymiarze duchowym i materialnym. Niektórzy odegrali szczególną rolę w polskiej historii, inni w historii Izraela, jak np. prezydenci i premierzy: Dawid Ben-Gurion, Chaim Weizmann, Szymon Peres, Menachem Begin i Icchak Szamir. Przy doborze postaci prezentowanych w publikacji przyjęliśmy dość szerokie kryterium. Uwzględniliśmy osoby, które urodziły się na ziemiach polskich i z polskością w jakiś sposób się identyfikowały lub – będąc obywatelami polskimi – identyfikowały się tylko z kulturą żydowską i miały świadomość przynależności jedynie do narodu żydowskiego. Interesowały nas także wybitne indywidualności całkowicie zasymilowane.

Mamy nadzieję, że klimat tej książki przybliży świat żydowskiej społeczności oraz ciekawe postacie żydowskiego pochodzenia o znaczącym wkładzie w polskie i światowe dziedzictwo historyczne.

Autorami szkiców są wybitni znawcy tematu, głównie pracownicy naukowi Żydowskiego Instytutu Historycznego i Muzeum Historii Żydów Polskich.

Mamy nadzieję, że efekt finalny ocenicie Państwo jako interesujący.

Marzena Wieczorek redaktor naczelny

Witold Sienkiewicz redaktor książki

Polański Roman

pierw. Liebling Raymond Roman

(ur. 1933), reżyser, aktor, producent filmowy.

Urodził się w Paryżu, gdzie jego ojciec Marian (Mojżesz) przez kilka lat próbował zrobić karierę artystyczną (był malarzem). Wkrótce po urodzeniu się dziecka rodzina Lieblingów wróciła do Polski – w Krakowie prowadzili drobny zakład produkcji zabawek. W czasie wojny znaleźli się w getcie (mieszkali w domu tuż przy murze getta), gdzie Polański zetknął się z codziennością nędzy i przemocy. Rodzice zdecydowali się poświęcić oszczędności na ratowanie syna i umieścili go u polskiej rodziny we wsi Wysoka koło Wadowic (co było możliwe także dzięki temu, że nie miał on semickiego wyglądu). W lutym 1943 r. matka została deportowana do Auschwitz i tam zamordowana, zaś miesiąc później – wraz z likwidacją getta – także ojca wysłano do obozu. Udało mu się przeżyć i po wojnie przyjął nazwisko Polański.

W 1954 r. podjął studia w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, grał też epizodyczne role w kilku filmach. W 1958 r. jako student nakręcił etiudę filmową Dwaj ludzie z szafą, wykorzystując rozwiązania typowe dla kina awangardowego. Przy kręceniu tego filmu rozpoczął współpracę z Krzysztofem Komedą, która trwała aż do przedwczesnej śmierci muzyka. Etiuda zwróciła uwagę świata filmowego na młodego reżysera i została nagrodzona na festiwalu filmowym Expo’58, jednak przełomem w jego biografii artystycznej stał się pełnometrażowy Nóż w

wodzie (1962) z Leonem Niemczykiem w roli głównej. Była to historia rywalizacji dojrzałego mężczyzny (który osiągnął wysoką pozycję życiową) z młodym chłopakiem, deklarującym brak zainteresowania mieszczańskim stylem życia w PRL-owskim wydaniu. Wymowa filmu była niejednoznaczna, ale wielu recenzentów widziało w nim próbę krytycznej diagnozy społecznej hierarchii wartości w okresie „naszej

małej stabilizacji”, która mogła zostać rozciągnięta na kulturę zachodnią (czego pośrednim potwierdzeniem było zainteresowanie, z jakim film spotkał się na Zachodzie). Władze były zaniepokojone jego rzekomo nihilistycznym przesłaniem. Dał temu wyraz sam Wiesław Gomułka na VIII Plenum Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, omawiając: „Nóż... jako przejaw oderwania od konkretów i warunków społecznej rzeczywistości Polski Ludowej” i przestrzegając, że może „wnieść zamęt w umysły młodzieży”. Ta sytuacja nie rokowała dobrze karierze filmowej Polańskiego w kraju, dlatego wykorzystał sukces filmu na Zachodzie (obraz dostał nominację do Oscara) i wyjechał na Zachód, pracując głównie we Francji i Wielkiej Brytanii. W Londynie nakręcił (według scenariusza napisanego wspólnie z cierpiącym na agorafobię Gérardem Brachem) głośny Wstręt (1965) z Catherine Deneuve w roli głównej. Film był rodzajem „psychologicznego horroru”, pokazującym stan schizofrenii maniakalnej, której objawy – podobnie jak w głośnej Psychozie Alfreda Hitchcocka (z którą go porównywano) wskazywały na wyparcie obszaru seksualności. Równocześnie klaustrofobiczna atmosfera filmu, oddająca poczucie strachu bohaterki, była uznana za artystyczne przetworzenie biograficznych doświadczeń reżysera z okresu wojny. Temat perwersji i przemocy, pokazany w klimacie absurdu, powrócił także w jego następnym filmie Matnia (1966).

Te filmy ugruntowały pozycję reżysera jako wybitnego artysty, eksplorującego niejednoznaczność ludzkiej osobowości i relacji międzyludzkich, przy czym odbiorca sam musiał rozstrzygnąć, gdzie przebiega granica między społecznymi maskami bądź subiektywnymi urojeniami bohaterów a rzeczywistością.

W 1967 r. nakręcił pierwszy film amerykański Bal wampirów, będący udaną parodią filmów o wampirach. Polański – reżyser i aktor – wprowadził także do fabuły rozsiane odniesienia polskie i żydowskie. Na planie poznał aktorkę Sharon Tate, z którą wkrótce się ożenił i przeniósł na stałe do Stanów Zjednoczonych. W 1968 r. powstał jego najgłośniejszy film Dziecko Rosemary, będący bardziej niejednoznacznym

od Balu wampirów przetworzeniem motywów kina grozy. Co prawda historię tytułowej Rosemary (Mia Farrow) – która dochodzi do wniosku, że padła ofiarą szatańskiego spisku i została zapłodniona przez diabła – można odczytywać jako jedną z wielu niesamowitych historii, mających wywołać u widza dreszcz fascynacji i zadziwienia, ale krytycy dostrzegali niejednoznaczność wymowy fabularnej konstrukcji. Tadeusz Sobolewski wskazał na „symboliczną wersję tej historii, która wskazuje, że Rosemary istotnie jest ofiarą, ale nie szatana, tylko wyniesionego z dzieciństwa religijnego kompleksu, który utwierdza w niej lęk przed grzechem i utratą niewinności. Rosemary została zgwałcona we śnie nie tyle przez szatana, ile przez własnego męża, potraktowana przez niego jak maszyna do płodzenia dzieci”. Film pokazał, że Polański potrafi opowiadać historie łączące wysoki poziom artystyczny z konwencjami kultury popularnej, co zapewniało mu szeroką widownię. Dużą popularnością cieszyła się także muzyka, skomponowana przez Komedę.

W sierpniu 1969 r. jego pełne sukcesów życie zawodowe i osobiste w Stanach Zjednoczonych uległo załamaniu na skutek zbiorowego mordu popełnionego przez członków sekty satanistycznej na osobach bawiących się w jego domu (pod nieobecność reżysera). Wśród brutalnie zamordowanych znajdowała się także jego ciężarna żona. Jakby tego było mało: „W mediach doszło do dziwnego pomieszania – o ofiarach zaczęto pisać tak, jakby były współwinne zbrodni. Sugerowano, że Cielo Drive 1050 [gdzie znajdował się hollywoodzki dom Polańskiego – przyp. P.K.] to gniazdo rozpusty i handlu narkotykami, równie makabryczne jak sceny z filmów Polańskiego”. Traumę po tych wydarzeniach reżyser starał się wyrazić, sięgając po dramat Williama Szekspira, którego kluczowym tematem jest mechanizm władzy i międzyludzkiej przemocy. Jednak Tragedia Makbeta (1971) nie cieszyła się dużym zainteresowaniem widzów i krytyki.

W następnym filmie sięgnął ponownie do popularnych gatunków − nakręcił Chinatown (1974). Film nawiązywał do konwencji tzw. czarnego kryminału z lat czterdziestych – bohater prowadząc prywatne śledztwo,

stopniowo zagłębia się w gąszcz zamaskowanych układów władzy w życiu wielkiego miasta. Natrafia przy tym na ślady ukrytego za zewnętrzną fasadą życia społecznego perwersyjnego zła, przez co fabuła kryminalna stała się punktem wyjścia dla podjęcia przez reżysera jego „obsesyjnego tematu – wszechwładzy zła”, równocześnie stanowiąc „jedno z najgłębszych oskarżeń Ameryki”. W filmie dominuje zabawa konwencjami, co powoduje, że treści fabularne są usytuowane w kontekście mniej lub bardziej ironicznym bądź „wziętym w cudzysłów”. Do historii kina wszedł też pomysł polegający na tym, że przez większość fabuły główny bohater (grany przez Jacka Nicholsona) ma na nosie plaster, co wprowadza do filmu element ironii.

Właśnie w hollywoodzkim domu Nicholsona rozegrały się trzy lata później wydarzenia, które ponownie zogniskowały uwagę mediów na Polańskim, nie jako artyście, ale człowieku. Został w 1978 r. oskarżony o zgwałcenie trzynastoletniej Samanthy Gailey, z którą spotkał się w związku z przygotowaniem sesji fotograficznej dla pisma „Vogue Hommes”. Aresztowany, przyznał się do winy, po czym sędzia skierował go na 90-dniową obserwację do więzienia. Kiedy po 42 dniach został warunkowo zwolniony, liczył na zakończenie sprawy wyrokiem w zawieszeniu i grzywną. Jednak publiczne wypowiedzi sędziego wskazywały, że zamierza wykorzystać tę sprawę dla własnej kariery i na długo posłać Polańskiego za kratki. Dlatego ten, wykorzystując posiadane obywatelstwo francuskie, wyjechał do Francji. Dopiero po latach sprawa znalazła nieoczekiwany ciąg dalszy, gdy w maju 2009 r. władze szwajcarskie – przymykające dotąd oczy na liczne pobyty reżysera w tym kraju – aby poprawić stosunki z USA, aresztowały go w celu ekstradycji do Stanów Zjednoczonych.

Opuszczenie Stanów Zjednoczonych otworzyło nowy okres w życiu Polańskiego, który nadal był płodnym i znanym z perfekcjonizmu reżyserem, a ponadto żeniąc się z aktorką Emmanuelle Seigner, ustabilizował swoje życie osobiste. Nadal kręcił różne gatunkowo filmy. Uznanie przyniosła mu ekranizacja powieści Thomasa Hardy’ego Tess (1979) z Nastassją Kinski oraz Frantic (1988) z Harrisonem Fordem. W

tym ostatnim wykorzystał wiele popularnych konwencji filmowych dla oddania typowego motywu w swojej twórczości – kreowania sytuacji, w której bohater przekonuje się, że świat okazuje się być rządzony przez ukryte siły, których odkrycie nie tylko ukazuje mu iluzoryczność dotychczasowych wyobrażeń, ale także stawia go w sytuacji zagrożenia i nierównej walki ze złem. Podobnie jak kilka lat wcześniej inny wybitny reżyser sięgający po różne gatunki filmowe, Steven Spielberg, postanowił zmierzyć się z tematem Zagłady (będącym dla niego – w odróżnieniu od twórcy Listy Schindlera – tematem głęboko osobistym). W Pianiście (2002) konwencja kina realistycznego posłużyła ukazaniu okupacyjnych losów znanego muzyka Władysława Szpilmana (Adrien Brody). Część krytyków zarzuciła Polańskiemu schematyczny sposób opowiedzenia historii (w której po prostu zostały dokładnie odtworzone poszczególne sekwencje wydarzeń). Jednak zwolennicy filmu właśnie w tym świadomym ascetyzmie narracyjnym dostrzegali odpowiednią metodę dla zmierzenia się z tematyką Zagłady. Potwierdzeniem wysokiej rangi artystycznej filmu było przyznanie Polańskiemu Złotej Palmy na Festiwalu w Cannes i Oscara za reżyserię. Na festiwalu filmowym w Berlinie w 2010 r. dostał nagrodę Srebrnego Niedźwiedzia za reżyserię filmu Autor widmo (2010).

Piotr Kendziorek