5www.informacjainstal.com.pl 9/2020

Ciep

łow

nict

wo

Wprowadzenie

Kraje członkowskie Unii Europejskiejpromują energooszczędne budownictwood wielu lat. Już w 2002 roku powstałdokumentzawierającypraktycznesposo-by i zasady działania w tym kierunku.Wkolejnychlatachpowstałowieledyrek-tyw inorm,którychcelembyłowprowa-dzeniezmianwprojektowaniubudynkówtakaby spełniałyonenormy charaktery-stykienergetycznej.

Od31grudnia2020rokubędąobo-wiązywaćnowewarunkitechniczne,jakim

powinnyodpowiadaćbudynkiiichusytu-owanie(WT2021,[2]).Regulacjedotycząszczególniewymagańodnośniedopara-metrówizolacyjnychprzegród,okienorazdrzwi. Jest to trzeci etap wprowadzaniazmian związanych z energooszczędno-ścią w budynkach nowych i remontowa-nych. Nadrzędnym celem tego etapuzmian jest poprawa energooszczędnościbudynków,coprzekładasięnazmniejsze-niemaksymalnejwartościwskaźnikarocz-negozapotrzebowaniananieodnawialnąenergiępierwotnąEP[kWh/m2·rok].Jestto kolejny krok w dążeniu do budowy

budynków o niemal zerowym zużyciuenergii.Drogętęwyznaczamiędzyinny-mi polityka zrównoważonego rozwojuwbudownictwie,pojęcie tozostałozdefi-niowane w Ustawie z dnia 27 kwietnia2001r.PrawoochronyśrodowiskaDz.U.z2018r.poz.799,1356.Przez„zrówno-ważony rozwój” rozumie się taki rozwójspołeczno-gospodarczy,wktórymnastępu-je proces integrowania działań politycz-nych, gospodarczych i społecznych,z zachowaniem równowagi przyrodniczejoraz trwałości podstawowych procesówprzyrodniczych,wceluzagwarantowania

Wybrane aspekty poprawy efektywności energetycznej dostawy ciepła do budynków

według standardów WT2021Selected aspects of energy efficiency improvement of heat supply to buildings

according to WT2021 standards

KATARZYNAKOCZERGO,OLGIERDNIEMYJSKI

mgrinż.KatarzynaKoczergo–SzczecińskaEnergetykaCieplnaSp.zo.o.,KierownikDziałuPlanowaniaInwestycjiiGospodarkiUrządzeniami,katarzyna.koczergo@sec.com.pldrinż.OlgierdNiemyjski–https://orcid.org/0000-0002-2678-1883–olgierd.niemyjski@pw.edu.pl,PolitechnikaWarszawska,WydziałInstalacjiBudowlanych,HydrotechnikiiInżynieriiŚrodowiska,ZakładKlimatyzacjiiOgrzewnictwa

PromocjaenergooszczędnegobudownictwawkrajachUniiEuropejskiejrozpoczęłasięjużwroku2002.Powstaływtedynowezasadyiwytyczneprojektowaniaimodernizowaniabudynkówwceluograniczaniazużyciaenergiidocelówcentralnegoogrzewania,ciepłejwodyiwentylacji.Wkolejnychlatachdefiniowanebyłynowestandardydlabudownictwaenergooszczędnegoorazprzepisyirozporządzeniadotyczącepoprawyefektywnościenergetycz-nejprodukcjiidystrybucjiciepładoodbiorcówkońcowych.Wartykuleprzedstawionowybranezagadnieniadoty-czącemożliwościspełnieniawymagańokreślonychwWarunkachTechnicznychnarok2021.Spełnienietychstan-dardówenergetycznychjestbardzouzależnioneodzastosowanegorodzajuźródłaciepładlabudynku.Zależnośćtąprzedstawiononaprzykładziebudynku,wktórymprzyjętokilkawariantówźródłaciepła.Dodatkowoprzedsta-wionokierunkimodernizacjisieciciepłowniczychwceluredukcjistratciepła,cotakżewpływanapoprawęefek-tywnościenergetycznejdystrybucjiciepłasieciąciepłowniczą.Słowa kluczowe: efektywność energetyczna, charakterystyka energetyczna, budownictwo energooszczędne, system ciepłowniczy, nieodnawialna energia pierwotna

Thepromotionofenergy-efficientconstructionintheEuropeanUnioncountriesstartedasearlyasin2002,whennewrulesandguidelinesfordesigningandmodernizingbuildingswereintroducedtoreduceenergyconsumptionforcentralheating,hotwaterandventilationpurposes.Inthefollowingyears,newstandardsforenergy-efficientconstructionweredefinedaswellasrulesandregulationsforimprovingtheenergyefficiencyofheatproductionanddistributiontoendusers.ThearticlepresentsselectedissuesconcerningthepossibilityofmeetingtherequirementsspecifiedintheTechnicalConditionsfor2021.Providingtheseenergystandardsisstronglydependentonthetypeofheatsourceusedforthebuilding.Thisdependenceispresentedontheexampleofthebuildinginwhichseveralvariantsoftheheatsourcewereadopted.Additionally,thedirectionsofmodernizationofheatingnetworkswerepresentedinordertoreduceheatlosses,whichalsoimprovesenergyefficiencyofheatdistributionthroughtheheatingnetwork.Key words: energy efficiency, energy characteristics, energy-efficient construction, heating system, non-renewable primary energy

DOI 10.36119/15.2020.9.1

6 9/2020 www.informacjainstal.com.pl

C możliwości zaspokajania podstawowychpotrzeb poszczególnych społeczności lubobywateli zarównowspółczesnegopoko-lenia,jakiprzyszłychpokoleń”[1,13].

Znaczący wpływ na dalszą politykęw obszarze budownictwa miało przyjęcieprzezParlamentEuropejskipakietówklima-tycznych,gdziezdefiniowanozadaniapoli-tyki ekologicznej państw członkowskich,a mianowicie konieczność ograniczeniaemisjigazówcieplarnianych,większyudziałenergiizeźródełodnawialnychwcałkowi-tymzużyciuenergiiwUEorazozwiększe-niuo20%efektywnościenergetycznej.SątorównieżgłówneceleujętewStrategii”Euro-pa2020”[14,15]orazbieżącejdoroku2050 pod nazwą „Czysta planeta dlawszystkich”. Strategia ta zawiera wizjęgospodarkido2050r.neutralnejdlakli-matu,gdziepunktemwyjściamabyć45%redukcjaCO2w2030r.Wdokumentachmówi się o budownictwie jako sektorzewysoko energochłonnym na tle całej go-spodarki,dlategoteżwtymzakresiewpro-wadzono dodatkowe regulacje prawne.19maja2010r.zostałaprzyjętadyrekty-wa Parlamentu Europejskiego i RadyUniiEuropejskiej nr 2010/31/UE w sprawiecharakterystyki energetycznej budynkówzmieniającą dyrektywę 2002/91/WEz16grudnia2002r.

WDyrektywie2010/31/UE (EPBD–Energy Performance of Buildings Directive)zdefiniowano po raz pierwszy pojęcie„budynkuoniemalzerowymzużyciuener-gii–cooznaczabudynekobardzowyso-kiejcharakterystyceenergetycznej.Niemalzerowalubbardzoniskailośćwymaganejenergii powinna pochodzić w bardzowysokimstopniuzenergiizeźródełodna-wialnych,w tymenergii zeźródełodna-wialnych wytwarzanej na miejscu lub„w pobliżu”. Stworzono także metodolo-gięobliczeniacharakterystykienergetycz-nejbudynków,wktórejokreślonominimal-newymagania dotyczące charakterystykienergetycznejbudynkóworazelementówwchodzącychw ich skład, takich jaknp.przegrody zewnętrzne w odniesieniu dobudynkównowychorazistniejących,pod-dawanychwiększejrenowacji.

Zapisydokumentuwskazująrównieżnazaostrzenie przepisów dla budynków no-wych,abyod31grudnia2020rokubyłypraktycznie zeroenergetycznymi. ZapisyznalazłyodzwierciedleniewustawiePrawobudowlane,anastępniem.in.wznowelizo-wanymrozporządzeniuMinistraInfrastruk-turyzdnia12kwietnia2002r.wsprawiewarunkówtechnicznych,jakimpowinnyod-powiadaćbudynkiiichusytuowanie[2].

Wczerwcu2018rokuzostałaopubli-kowana w Dzienniku Urzędowym Unii

Europejskiej dyrektywa 2018/844/UEzmieniająca dyrektywę 2010/31/UEEPBDiz2012/27/UEwsprawieefektyw-ności energetycznej (EED – Energy Effi-ciency Directive). Szczególny naciskwdyrektywieEPBDpołożononazwiększe-nie tempa renowacji istniejących budyn-ków.Zapisanesąwniej[3]zaleceniadlawszystkichpaństwczłonkowskichUE,abyprowadziły długoterminową strategięrenowacji służącą wspieraniu renowacjikrajowych zasobów budynków mieszkal-nychiniemieszkalnych,zarównopublicz-nych, jak i prywatnych. Podstawowymcelem przyjętej strategii jest osiągnięcie(do roku 2050) wysokiej efektywnościenergetycznej i dekarbonizacji zasobówbudowlanych.Umożliwitoprzekształcenieistniejących budynków w budynki o nie-malzerowymzużyciuenergii.

Kolejnym ważnym aspektem w dąże-niudopoprawyefektywności energetycz-nej jest wprowadzenie nowych pojęć [4]związanychzinteligentnymitechnologiamiwzakresiesystemówautomatykiisterowa-nia(monitoringu)budynkamiorazsystemutechnicznegowyposażeniabudynku: – system automatyki i sterowania budyn-

ku – oznacza system obejmującywszystkie produkty, oprogramowanieoraz usługi inżynieryjne, które uła-twiają efektywne energetycznie,oszczędneibezpiecznedziałaniesys-temówtechnicznychbudynkupoprzezautomatyczne sterowanie i dziękiumożliwianiu manualnego zarządza-nia tymi systemami technicznymibudynku,

– system techniczny budynku – oznaczaurządzeniatechnicznedoogrzewaniapomieszczeń, chłodzenia, wentylacji,ciepłejwody,wbudowanegooświetle-nia,systemówautomatykiisterowaniawbudynku,wytwarzaniaenergiielek-trycznej na miejscu lub kombinacjętakichsystemów,wtymsystemywyko-rzystująceenergięzeźródełodnawial-nych,wbudynkulubmodulebudynku.Proponowanewgdyrektywyrozwiąza-

niatechnicznewzakresiewymianyźródłaciepłaczyteżinstalacjicentralnegoogrze-wania, wentylacji, ciepłej wody opieraćmiałybysięnaurządzeniachsamoregulują-cych, które regulują temperaturę w przy-padkuciepładostarczanegonp.napotrze-byc.o.wposzczególnychpomieszczeniachbądźwstrefieogrzewanegowydzielonegoobszaru. Jednocześnie zaznacza się, żezaproponowanerozwiązaniapowinnybyćmożliwe do zrealizowania z technicznegoiekonomicznegopunktuwidzenia.

W dokumencie poruszono równieżaspektyzwiązanezprzeglądamitechnicz-

nymi systemów instalacji technicznej,gdzie wymaga się od roku 2025 dlabudynków niemieszkalnych o mocy uży-tecznejurządzeńpowyżej290kWwypo-sażonychwsystemyogrzewania,wentyla-cji iklimatyzacjimontażuurządzeńauto-matyki umożliwiającej inteligentne i efek-tywnezarządzanieenergią.

Zapisy dyrektywy EPBD powinny byćprzeniesionedoprawakrajowego20mie-sięcy po jej opublikowaniu, tj. do 10marca2020roku.

Równie ważna dyrektywa w sprawieefektywności energetycznejEEDw swojejnowelizacjiwprowadzaobowiązekpo25października2020rokuzdalnegoodczy-turzeczywistegozużyciaciepłanapotrze-by centralnego ogrzewania, chłodzeniai ciepłej wody (art. 9c dyrektywy EED)uodbiorcykońcowegosystemuciepłowni-czego.

Wzwiązkuztym,żewdyrektywieniezdefiniowano pod kątem technicznymurządzeniasłużącegodozdalnegoodczy-tu, Komisja UE opublikowała ZaleceniaKomisji(UE)2019/1660zdnia25wrze-śnia2019 r.wraz z załącznikami, doty-czące wdrożenia nowych przepisówz zakresu opomiarowania i rozliczeńzawartych w dyrektywie 2012/27/UEw sprawie efektywności energetycznej.Dokumentprzedstawiaszerokąinterpreta-cjęwzakresieart.9dyrektywyEED.

Jakwidaćzpowyższychdokumentówzmianyczekającesektorbudowlany,ener-getycznypowodująteżzmianywpostrze-ganiuogólnegoładuprzestrzennegorów-nieżwpodejściudoprojektowaniabudyn-kówkubaturowychimieszkalnych.Stawia-nebudynkimająbyćowysokim standar-dzieenergetycznym.Wymagatokomplek-sowegopodejściadoprojektowaniabudyn-ku. Coraz bardziej musi zacieśniać sięwspółpraca na płaszczyźnie planistycznej(urbanistycznej) z deweloperami, projek-tantamiorazdostawcamiciepła,chłodu.

Stawiane warunki techniczne budyn-kom, skutkują także zmianą podejścia dobudowy źródeł ciepła, sieci i innych ele-mentówinfrastrukturyciepłowniczej.Podej-ścietomusizmienićsię,biorącpoduwagęodbiorcę końcowego. Wymagane inteli-gentnerozwiązaniawbudynkuumożliwia-jące sterowanie ciepłem i reagowaniew czasie rzeczywistym na zachowaniamieszkańcówpodkątemichkomfortuciepl-negoprzełożąsięnainteligentnesterowa-nie węzłami cieplnymi i dalej siecią cie-płowniczą.Montażwkomorachciepłowni-czych inteligentnych urządzeń automatykii sterowania czynnikiem grzewczym podkątem jego temperatury iciśnienianp.naodgałęzieniu sieci ciepłowniczej wymaga

7www.informacjainstal.com.pl 9/2020

Ciep

łow

nict

woznajomościcharakterystykiobiektu,harmo-

nogramurozbioruciepłaidynamikiciepl-nejwbudynkach,którezregułysąoróż-nymprzeznaczeniu.Dlategoteżcorazczę-ściejmontowanesąwbudynkachsystemyzarządzaniaenergiąwbudynkuBMS(Bu-ilding Management System) oraz BEMS(BuildingandEnergyManagementSystem)pozwalającenaregulacjęimonitorowanieobiektówwceluuzyskaniajaknajwiększejefektywnościenergetycznejprzyjednocze-snymzachowaniukomfortucieplnego.

Zmiany w warunkach technicznych – WT2021

Zmianywprawiebudowlanymwroku2021wzakresiewarunkówtechnicznychdotyczątrzechobszarów:– zmniejszenia wartości współczynni-

ków przewodzenia ciepła elementówkonstrukcyjnychbudynków,

– ograniczeniazapotrzebowaniabudyn-kównaenergię,

– modernizacjiźródełciepła.Pierwszyobszarzmiandotyczymak-

symalnychwartościwspółczynnikówprze-wodzeniaciepładlaelementówkonstruk-cyjnychbudynków.Obniżenietychwarto-ścizwiązanejestzkoniecznościąstosowa-niaelementówolepszychwłaściwościachtermicznych. W tabeli 1 przedstawionozmianywartościwspółczynnikaprzenika-nia ciepła dla przegród budowlanych,okien i drzwi w stosunku do wymagańobowiązującychwroku2017(WT2017).

W zakresie charakterystyki energe-tycznej budynku określono następującewskaźnikirocznegozapotrzebowaniana[6]:l nieodnawialnąenergiępierwotną:

EP=Qp/Af, kWh/(m2·rok)l energiękońcową:

EK=Qk/Af, kWh/(m2·rok)l energięużytkową:

EU=Qu/Af, kWh/(m2·rok)gdzie:Qp – roczne zapotrzebowanie na nie-

odnawialnąenergiępierwotnądlasystemówtechnicznych,kWh/rok,

Qk – rocznezapotrzebowanienaener-gię końcową dostarczaną dobudynku lub części budynku dlasystemówtechnicznych,kWh/rok,

Qu – rocznezapotrzebowanienaener-gięużytkową,kWh/rok,

Af – powierzchniapomieszczeńoregu-lowanej temperaturze powietrza(powierzchnia ogrzewana lubchłodzona),m2.

Nieodnawialna energia pierwotnaobliczanajestnapodstawiewzoru

QP,H=wH·QK,H++wel·Eel,pom,H[kWh/rok])

Przyczym:QK,H– rocznezapotrzebowanienaener-

giękońcowądoogrzewania,Eel,pom,H – roczne zapotrzebowanie na

energię elektryczną do napęduurządzeń pomocniczych systemuogrzewania,

wHiwel–współczynnikinakładunieodna-wialnej energii pierwotnej, przezktóremnożymypowyższewielkości.

Zmiany dotyczą także maksymalnychwartości współczynnika zużycia energiiEP.Wtabeli2przedstawionoporównaniemaksymalnych wartości wskaźnika EPobowiązującychod1stycznia2017roku(WT2017) i od 31 grudnia 2020 roku(WT2021).

Zatem, co oznaczają te zmiany? Takjakwcześniejwspomniano,wiążesiętozezmianą podejścia do projektowaniai wznoszenia zarówno w budownictwiemieszkaniowym, jak i użyteczności pu-blicznej.Jużnaetapiekoncepcjideweloper

wrazzzespołemprojektowym(wyzwaniadlaarchitektówiprojektantówbranżysani-tarnej) będzie musiał przemyśleć bryłęobiektutak,abyjejwskaźnikkształtuA/V(stosunekpolapowierzchnidanejbryłydojej kubatury) stanowił bryłę zwartą, cosprzyja energooszczędności, minimalizu-jącpolepowierzchniwymianyciepłamię-dzy wnętrzem ogrzewanym a środowi-skiemzewnętrznym.Wyróżniamywięc:l budynkizwarte,wktórychwspółczyn-

nikA/Vjestmniejszyod0,2m2/m3,l średniej zwartości – A/V w zakresie

0,2–1,05m2/m3,l niezwarte – współczynnik A/V więk-

szyniż1,05m2/m3.Abymócspełnićwymaganiadotyczą-

ceEP,budynkibędąmusiałybyćwyposa-żone w źródła ciepła oraz instalację

Tabela 1. Wartości współczynników przenikania ciepła dla elementów konstrukcyjnych U(max)Table 1. Values of thermal transmittance coefficients for building elements U(max)

Tabela 2. Maksymalne wartości wskaźnika EP w zależności od rodzaju budynkuTable 2. Maximum EP values depending on the type of building

RodzajprzegrodyitemperaturaWspółczynnikprzenikaniaciepłaU(max)[W/(m2·K)]

od1stycznia2017r. od 31 grudnia 2020 r.

Ścianyzewnętrzne:a)przyti≥16°C0,230,20

b)przy8°C≤ti<16°C0,450,45c)przyti<8°C0,900,90

0,230,450,90

0,200,450,90

Dachy,stropodachyistropypodnieogrzewanymipoddaszamilubnadprzejazdami:

a)przyti≥16°Cb)przy8°C≤ti<16°C

c)przyti<8°C

0,180,300,70

0,150,300,70

Podłoginagruncie:a)przyti≥16°C

b)przy8°C≤ti<16°Cc)przyti<8°C

0,301,201,50

0,301,201,50

Okna(zwyjątkiemokienpołaciowych),drzwibalkonoweipowierzchnieprzezroczystenieotwieralne:

a)przyti≥16°C1,10,9b)przyti<16°C1,61,4

1,11,6

0,91,4

Drzwiwprzegrodachzewnętrznychlubwprzegrodachmiędzypomieszczeniami

ogrzewanymiinieogrzewanymi 1,5 1,3

8 9/2020 www.informacjainstal.com.pl

C

wewnętrzną na potrzeby centralnegoogrzewania,chłoduiprzygotowaniaciepłejwodyorazwentylacjiowysokichsprawno-ściach.Źródłaciepłamuszącharakteryzo-wać się niską wartością współczynnikanakładunieodnawialnejenergiipierwotnejna wytworzenie i dostarczenie energii dladanegobudynku–wi.Wartościwspółczyn-nikawizostałyprzedstawionewtabeli3.

Wpływ zastosowania różnych rodzajów źródła ciepła na wielkość wskaźnika EP

Spełnienie standardów energetycz-nych określonych w nowych warunkach

technicznych–WT2021jestbardzouza-leżnioneodzastosowanego rodzaju źró-dła ciepła dla budynku. Zależność tąprzedstawiono na przykładzie typowegobudynku wielorodzinnego, w którym za-proponowanozastosowaniekilkuwarian-tówźródłaciepła.Przyjęto typowybudy-nekwielorodzinnyztrzydziestomalokala-mimieszkalnymi,zlokalizowanywIstrefieklimatycznej, gdzie projektowana tempe-raturapowietrzazewnętrznegowynosite=--16oCa średnia roczna temperaturapo-wietrzazewnętrznegotsr=7,7oC.Kubaturabudynku:V=8084,40m3,wartośćwspół-czynnikakształtu:A/V=0,41/m.Przyjętowartość jednostkowego zużycia c.w.w ciągu doby równą Vcw = 48,0 dm3/osobę·dz.BudynekzostałzaprojektowanywedługWT2021.

Dodatkowo wykonano obliczeniazapotrzebowanianamoccieplnąbudynkuspełniającego wymagania WT2017.Porównującwynikiobliczeń,wartośćzapo-trzebowanianamoccieplnąnapotrzebycentralnego ogrzewania, ciepłej wody iwentylacji (wg WT2021) jest niższaookoło5%-10%wstosunkudoWT2017.

Zapotrzebowanienamocnapotrzebyc.o.,c.w.iwentylacjidla:

WT2017–62,3kW(wskaźnikzapo-trzebowania:37,2W/m2,14,4W/m3);

WT2021–59,0kW(wskaźnikzapo-trzebowania:35,2W/m2,13,7W/m3).

Wtabeli4przeanalizowanowartościwskaźnikaEPwzależnościodzastosowa-nego źródła ciepła w analizowanymbudynku oraz sprawności instalacjiwewnętrznejc.o.,c.w.iwentylacji,mającnauwadzewartośćEP=65[kWh/m2·rok]

dlabudownictwawielorodzinnego.Podanerozwiązaniainstalacjisątylkoprzykładowe,można tworzyć różne układy systemówwoparciuoróżnerozwiązaniapowiązanez inteligentnymi systemami zarządzaniaenergiąwbudynku,cobędziewpływałonapoprawęwspółczynnikaEP.

Obliczenia wykonano dla dziesięciuwariantów przyjmując następujące zało-żenia w zakresie zastosowanych źródełciepła:

–wariant 1 –wbudynkuznajdujesięjednofunkcyjny węzeł ciepła zasilanyzsieciciepłowniczej,którąprzesyłanejestciepłowytworzonewźródlekogeneracyj-nym, dla którego wartość współczynnikawiwynosi0,8(kolumna3).Przyjęto(kolum-na 4), że przygotowanie ciepłej wodyrealizowanejestprzypomocyindywidual-nych stacji wymiennikowych na potrzebykażdegomieszkania.Wkolumnach5i6zamieszczono wartości współczynnikówcałkowitejsprawnościdlaposzczególnychinstalacjiwewnętrznych.

– wariant 2a, 2b – przyjęto, żew budynku znajduje się jednofunkcyjnywęzełcieplny(wariant2a)orazdwufunk-cyjny węzeł cieplny (wariant 2b). Dobudynkudostarczanejestciepłozsiecicie-płowniczej,któreprodukowanejestwczte-rechźródłachciepłatj.:dwaźródłakoge-neracyjneopalanemiałemwęglakamien-nego oraz biomasą, jedna ciepłowniaopalanamiałemwęgla kamiennegoorazspalarniaodpadówkomunalnych.Wszyst-kieźródłaciepłapracująnaotwarty sys-tem ciepłowniczy, dla którego wartośćwspółczynnikawiwynosi:1,0.Wwarian-cie2aprzyjęto,żeprzygotowanieciepłej

Tabela 3. Wartości współczynnika wi w zależno-ści od zastosowanego nośnika energii [6]Table 3. The values of the wi coefficient depending on the energy carrier used [6]

Tabela 4. Warianty obliczeniowe – zastosowanie różnych źródeł ciepła i układów instalacji wewnętrznej dla rozpatrywanego budynkuTable 4. Calculation variants – application of different heat sources and internal installation systems for the building

Sposóbzasilaniabudynkulubjegoczęściwenergię

Rodzajnośnikaenergiilubenergii wi

Miejscowewytwarzanie

energiiwbudynku

Olejopałowy

1,10Gazziemny

Gazpłynny

Węgielkamienny

Węgielbrunatny

Energiasłoneczna

0,00Energiawiatrowa

Energiageotermalna

Biomasa 0,20

Biogaz 0,50

Ciepłosieciowezkogeneracji

Węgielkamiennylubgaz 0,80

Biomasa,biogaz 0,15

Ciepłosieciowezciepłowni

Węgielkamienny 1,30

Gazlubolejopałowy 1,20

Siećelektroenergetyczna

systemowaEnergiaelektryczna 3,00

9www.informacjainstal.com.pl 9/2020

Ciep

łow

nict

wowodyrealizowanejestprzypomocyindy-

widualnych stacji wymiennikowych napotrzebykażdegomieszkania.Wariant2bdotyczy tradycyjnego układu instalacjiwewnętrznych. W kolumnach 5 i 6zamieszczono wartości współczynnikówcałkowitejsprawnościdlaposzczególnychinstalacjiwewnętrznych.

–wariant 3–przyjęto,żedobudynkuciepłodostarczanejestzsystemuciepłow-niczego,napotrzebyktóregopracujecie-płowniawęglowa,

–wariant 4–przyjęto,żewsystemieciepłowniczym ciepło wytwarzane jestwciepłownigazowo-olejowej,

–wariant 5–budynekzasilanybędziezkotłowniniskotemperaturowej,

–wariant 6a, 6b –wtychwariantachrozpatruje się zasilanie budynku z sieciciepłowniczej,napotrzebyktórejpracujeciepłowniawęglowa.Założono,żewbu-dynku znajduje się dwufunkcyjny węzełcieplny.Doukładucentralnegoogrzewa-nia ciepło w całym sezonie grzewczymdostarczanebędziezsieciciepłowniczej.Natomiastprzygotowanieciepłejwodyre-alizowane będzie w sposób hybrydowy.W okresie letnim i częściowo w okresieprzejściowym będzie pracował układoparty na powietrznej pompie ciepławspomagany systemem ciepłowniczymwokresachzwiększonegozapotrzebowa-nia na ciepło. W wariancie 6a energiaelektryczna dostarczana będzie z siecielektroenergetycznej,natomiastwwarian-cie6bzpanelifotowoltaicznych.

–wariant 7a, 7b –wtychwariantachrozpatrujesięzasilaniebudynkuzsiecicie-płowniczej,napotrzebyktórejpracujecie-płowniawęglowa.Założono,żebudynekwyposażony jest w dwufunkcyjny węzełcieplny. Do układu centralnego ogrzewa-nia, ciepło w całym sezonie grzewczymdostarczane będzie z sieci ciepłowniczej.Przygotowanie ciepłej wody realizowanebędziewsposóbhybrydowytj.wsezonieletnim oraz częściowo przejściowymibędziepracowałukładopartynagrunto-wej pompie ciepła. Chwilowy brak mocyz pompy ciepła będzie uzupełniany cie-płemsieciowym.Wwariancie7aenergiaelektryczna dostarczana będzie z siecielektroenergetycznej,natomiastwwarian-cie7bzpanelifotowoltaicznych.

Po przeanalizowaniu wyników obli-czeń,nasuwasiękilkawniosków:a) Wartośćwspółczynnikówwidlaźródeł

ciepłapracującychnapotrzebysystemuciepłowniczego (aby spełnićWT2021)niepowinnaprzekroczyć1,2przyzało-żeniu, że w budynku mieszkalnymbędzieinstalacjaowysokiejsprawności(wariant1,2a,2b,4,5).

b) Wewnętrzne instalacje centralnegoogrzewania i ciepłej wody w budyn-kach powinny charakteryzować sięwysoką sprawnością i współpracowaćzinteligentnymisystemamizarządzaniaciepłem. Umożliwiają one realizacjęprzewidywaniawielkościzużyciaciepłaprzezbudyneknapodstawieznajomo-ścicharakterystykibudynkupodkątemcieplnym i wilgotnościowym. Dodatko-wo,instalacjepowinnybyćwyposażonew układy regulacji automatycznejzfunkcjamiadaptacyjnymi.

c) Wprzypadkusystemuciepłowniczego,zasilanego z ciepłowni węglowej,będzietrudnosprostaćwarunkomtech-nicznym stawianym od roku 2021(WT),nawetprzyzastosowaniu insta-lacjiwewnętrznejowysokiejsprawno-ści.AbydotrzymaćWT,należyzasto-sować u odbiorcy końcowego (napoziomiewęzłacieplnego)dodatkoweukładyopartenaniekonwencjonalnychźródłachciepła(przykładwarianty6bi 7c). Jednocześnie należypodkreślić,że wyposażanie systemów ciepłowni-czychwinteligentnesystemyregulacyj-ne,zarządzaniaenergiąprzyczyniająsię do uzyskania lepszej sprawnościpracywęzłówcieplnychidotrzymaniakomfortucieplnegouodbiorców.Z powyższego przykładu wynika, że

aby budynki mieszkalne, nowo budowa-ne, mogły spełnić stawiane wymaganiaw WT2021 deweloperzy powinni braćpod uwagę możliwości przyłączaniabudynków do efektywnej energetycznie sieci ciepłowniczej lubbudowaćposwojejstronie,czyliuodbiorcykońcowego,ukła-

dy hybrydowe składające się z węzłacieplnego,pompciepłaorazpaneli foto-woltaicznych. Bardzo ważne jest to, abybudynki wyposażać w systemy instalacjiwewnętrznej o dużej sprawności np.poprzezzastosowanie stacjiwymienniko-wychorazwindywidualneukładyregula-cyjne i pomiarowe. Istotne jest równieżzastosowanieukładówzarządzaniaener-giąwbudynku,któresterujądostawącie-pła do budynku i do poszczególnychpomieszczeńzwykorzystanieminformacjipomiarowych o aktualnym komforciecieplnymwpomieszczeniach.Dodatkowosystemy te powinny być zintegrowanez układami monitorowania parametrówpowietrza zewnętrznego oraz serwisamiprognozy pogody. Dzięki temu możnaprzewidywać zmiany zapotrzebowanianaciepłobudynkulubgrupybudynkówcow znacznym stopniu zwiększa efektyw-nośćsterowaniadostawąciepła.

Budynkiwykazującewysokiestandar-dy energetyczne, coraz części wyposażasięwwentylacjęmechanicznąwywiewnąz odzyskiem ciepła z wywiewanego po-wietrza.Narynkupolskimnajczęściejtegotypurozwiązaniespotykasięwbudynkachbiurowych,magazynowych,centrachhan-dlowych,szpitalachitp.Obecnieobserwu-je się duże zainteresowanie tymi rozwią-zaniami także w budownictwie mieszkal-nym wielorodzinnym oraz jednorodzin-nym.Odkilkulattakierozwiązaniaprak-tykowane sąwFinlandiiwbudownictwiemieszkalnym wielorodzinnym w miejsco-wości Tampere. Rozwiązanie to pozwalarównieżnazwiększeniepowierzchniużyt-kowejmieszkania,ponieważniewymaga

Rysunek 1. Zestawienie wyników obliczeńFigure 1. Summary of calculation results

10 9/2020 www.informacjainstal.com.pl

C tobudowydodatkowychprzewodówwen-tylacjiwywiewnej,takjakrealizowanejesttowprzypadkutradycyjnegorozwiązania(wentylacjagrawitacyjna).

Układzodzyskiemciepłazwentylacjiwywiewnejmożebyćrealizowanywukła-dachhybrydowychwpołączeniuzpompąciepła, systemem ciepłowniczym bądźwysoko sprawną kotłownią kondensacyj-ną (rys.3). Nowszym, jeszcze bardziejzaawansowanym technicznie układem,jestukładwpełnihybrydowy,gdzie,poza

odzyskiemenergiizwentylacji,skojarzonesązinnymiźródłamiOZEtakimijakgrun-towepompyciepłaczyfotowoltaika(rys.4).WPolscerealizacją tychukładówzajmujesię firmaKPHE(KonsorcjumPolskaHybry-dowa Energia), która wspólnie z produ-

centami urządzeń m.in. firmą Thermiaprzygotowuje rozwiązania dopasowanedo specyfiki energetycznej budynków.Wrozwiązaniachhybrydowychpropono-wanych przez KPHE chodzi nie tylkoo wykorzystanie Odnawialnych ŹródełEnergii (pompyciepła i fotowoltaika),alerównież lub przede wszystkim o pełnąkontrolęibieżącąautomatycznąoptymali-zację procesów jej wytwarzania i kon-sumpcjizmożliwościązdalnegonadzoru

i wglądu w bieżące i historyczne trendy[10]. Rozwiązanie to jest popularne narynku szwedzkim i fińskim zwłaszczawbudynkachpoddawanych renowacjom(rys.2).Zapotrzebowanieciepłanawenty-lacjęwynosiokoło30%-45%ogólnejkon-sumpcji energii w budynku. Temperaturapowietrza wentylacyjnego to zazwyczaj+21÷23°Cienergiazawartawtympowie-trzumożezostaćwykorzystanajakoźródłodolne dla pompy ciepła. Oszczędnościwynikające z wykorzystania tego ciepła

wynosząmiędzy25a40%wzależnościodaplikacjiizaprojektowanegosystemu.

Dodatkowym rozwiązaniem powodu-jącymuzyskaniewymaganegoEPjestza-stosowaniedozasileniaukładówwener-gię elektryczną paneli fotowoltaicznychumieszczanych najczęściej na dachu bu-dynku. Innowacyjnym rozwiązaniem jestbudowa tzw. dachu solarnego propono-wane przez firmę SunRooF Technology.Pomysł polega na budowie dachów bu-dynków, których wierzchnią część stano-wią dachówki stanowiące jednocześniemodułyfotowoltaiczne(rys.5).Wtenspo-sóbpowstajedachwcałościpokrytypa-nelami fotowoltaicznymi o maksymalnej

wydajności energetycznej z metra kwa-dratowegopowierzchnidachu.

Działania na infrastrukturze ciepłowniczej powodujące wzrost efektywności energetycznej

Dyrektywy UE oraz przepisy krajowezmuszająproducentówidystrybutorówcie-płaichłodudodziałańmodernizacyjnych

w celu zwiększenia efektywności energe-tycznejźródełciepła/chłoduisieciciepłow-niczej[4].Działaniatepolegająmiędzyin-nyminawymianiestarejsiecikanałowejnasiećwnowszejtechnologiirurpreizolowa-nych,doposażeniesystemuciepłowniczegowukładyregulująceprzepływczynnikanarozgałęzieniachsieci,copowodujedopaso-waniesiędorzeczywistegozapotrzebowa-nianaciepłoodbiorcówkońcowych.Efek-tywnośćenergetycznasiecidystrybucji cie-pławznacznymstopniuzależyodwielkościstratciepła.Zależąoneoddwóchczynni-ków:właściwościtermicznychpowłokizola-cji rurociągóworazod temperaturywodypłynącejwrurachciepłowniczych.

Rysunek 2. Przykład zmodernizowanych budynków w Tampere [10]Figure 2. Example of modernized buildings in Tampere [10]

Rysunek 3. Mechaniczna wentylacja wywiewna z odzyskiem ciepła [10]Figure 3. Mechanical exhaust ventilation with heat recovery [10]

Rysunek 4. Schemat ideowy układu hybrydowego [10]Figure 4. Diagram of the hybrid system [10]

Rysunek 5. Budynek z dachem solarnym wg projektu firmy SunRooF [11]Figure 5. Building with a solar roof designed by SunRooF

11www.informacjainstal.com.pl 9/2020

Ciep

łow

nict

woPierwszysposóbzwiązanyjestzdzia-

łaniami modernizacyjnymi mającymi naceluzwiększenieoporuprzenikaniaciepłaprzez warstwę izolacji rurociągów. Naj-częściejzwiązanejesttozwymianąsieciwykonanych według starych technologii(kanałowych)narurociągiwyprodukowa-ne w technologii preizolowanej. Zmianatechnologii izolowaniasieciciepłowniczejwceluzwiększeniajejefektywnościener-getycznejnajczęściejniejestuzasadnionaekonomiczniezuwaginadużykosztinwe-stycji. Prace te często wykonywane sąwsytuacjachzaistnieniainnych,dodatko-wych powodów jak np. występowanieawariilubzłystantechnicznyrurociągów.

Drugisposób,dotyczącyobniżeniatem-peratury wody sieciowej jest możliwy dozrealizowaniawprzypadkuwystępowaniarezerwwprzesyleciepłaczyliwsystemachsieci ciepłowniczej niedociążonej hydrau-licznie. W wyniku obniżenia temperaturywodysieciowejzwiększasięprzepływwodyw rurociągach, co powoduje wzrost stratciśnieniawodypłynącejwrurach.Pociągato za sobą konieczność dokonania zmianwukładachpompowychwźródłachciepłaorazprzepompowniachsieciowych.Częstowymagane jest zwiększenie przekrojupoprzecznegoposzczególnychrurociągów,ponieważwnowychwarunkachhydraulicz-nychstawiająonedodatkowyopórprzepły-wuwody.Obniżenietemperaturywodysie-ciowejjestuzasadnionepodwzględemeko-nomii kosztów dystrybucji ciepła. Z wieluopracowańautorówwynika,żeoszczędno-ściwynikającezezmniejszeniastratciepław wyniku obniżenia temperatury wodywsieciciepłowniczejsąwiększeodwzrostukosztów pompowania wody wynikającychzewzrostustrumieniawodywrurociągach.

Obniżenie temperatury wody wiążesię takżezkoniecznościąprzeprowadze-niamodernizacjiwęzłówcieplnychwza-kresie dostosowania wielkości wymienni-kówciepładonowychparametrówwodysieciowej. Należy także pamiętać o ko-niecznościdostosowania sposobu regula-cjiwęzłówcieplnychiinstalacjiwewnętrz-nychdonowychparametrówwodysiecio-wej. Wprowadzając powyższe zmianywzasadachsterowaniairegulacjiwsyste-mieciepłowniczymnależytakżeprzyjrzećsię możliwości przeprowadzenia korektywartości mocy zamówionych przez od-biorców ciepła. Jest bardzo prawdopo-dobne, żeodbiorcy ciepłabędąobniżaćwartośćmocyzamówionejwwynikudo-stosowaniabudynkówdostandardówbu-downictwaenergooszczędnego.

Należytakżepamiętaćozmianachkli-matycznychobserwowanychnaprzełomieostatnich lat.Analizującwarunki pogodo-

wewystępującewSzczecinienaprzestrzenilat2010-2019podwzględemliczbygodzinwystępowania poszczególnych wartościtemperatury powietrza zewnętrznego,możnastwierdzić,żezapotrzebowanienaciepło systemuciepłowniczego,najczęściejodpowiadawarunkomokresuprzejściowe-go. Na rysunku 6 przedstawiono wykresliczbygodzinwystępowaniaposzczegól-nych wartości temperatury zewnętrznejw Szczecinie w latach 2010-2019.Wtymokresie,szczecińskisystemciepłow-niczypracowałzparametrami(temperatu-rą)wodysieciowejodpowiadającymwar-tościomokreślonymwobowiązującejtabe-li regulacyjnej dla wartości temperaturypowietrza zewnętrznego w zakresie od–9oCdo+12oC.Parametryobliczenioweodpowiadające wartości temperaturypowietrza zewnętrznego równej – 16oCwystępowałybardzorzadko.Jesttoznanezjawisko obserwowane w wielu miastachwPolsce,dlategodążenieodbiorcówcie-pładoobniżaniamocyzamówionejmożebyćpowszechne.Jesttoniewątpliwienieko-rzystny trenddla firmciepłowniczychpodwzględem ekonomicznym oraz technicz-nym,alestwarzadlanichnowewyzwaniaw zakresie zwiększania efektywnościwytwarzaniaidystrybucjiciepła.

Podsumowanie

Wprowadzenie nowych standardóww budownictwie energooszczędnym jestkonsekwencją polityki klimatycznej UniiEuropejskiej realizowanej od wielu lat.Spełnienie warunków norm i rozporzą-dzeń obowiązujących od 2021 rokuwymaga nowego spojrzenia na problemzaopatrzeniawenergię,gdziedużezna-czeniemapozyskaniejejzeźródełodna-wialnych. Wytwarzanie ciepła w formie

tradycyjnej może być niewystarczające,abyspełnićstawianewymagania.

W artykule przedstawiono przykładwielowariantowegoźródłaciepłapracują-cegonapotrzebybudynkuwielorodzinne-go. Spełniając wymagania określonew Warunkach Technicznych WT2021koniecznejestzastosowanieodnawialnychźródełciepła lubzwiększenie ichudziału(systemyhybrydowe)wcałkowitymbilan-siezużyciaenergiiprzezbudynek.Wyko-rzystanieciepłasystemowegojakoźródłaciepła dla nowych i zmodernizowanychbudynkówzmuszaproducentów idystry-butorówciepładopodjęciadziałańwkie-runku zwiększenia efektywności energe-tycznejswoichsystemów.

Zgodnie z obowiązującym Prawemenergetycznym, art. 7b. pkt 3 mówiącyoobowiązkuwyposażeniaobiektuwinsta-lacjęodnawialnegoźródłaciepła;obowią-zekprzyłączeniaobiektudosieciciepłow-niczejwprowadzamożliwośćzainstalowa-niawbudynkuindywidulanegoźródłacie-pła(innegoniżciepłopochodzącezsieciciepłowniczej),oilewspółczynniknakładunieodnawialnej energii pierwotnej niebędziewyższy niż 0,8 lub pompy ciepłalubogrzewaniaelektrycznego[9].

Jak widać, transformacja energetycz-nanabrała tempaczegoprzykłademjestpowyższy zapis z obowiązującej ustawyPrawoenergetyczne,którywszedłwżycie1stycznia2020roku.Pokazujetowprost,że systemy ciepłownicze i chłodniczepowinnydążyć do uzyskania jak najlep-szej efektywności energetycznej i tylkowtedy uzyskają pierwszeństwo w możli-wości przyłączenia do niego nowychbudynków oraz budynków poddanychszerokiejtermomodernizacji.

Należy zauważyć, że do wnioskudotyczącego wydania pozwolenia na

Rysunek 6. Liczba godzin występowania poszczególnych wartości temperatury powietrza zewnętrznego w Szcze-cinie w latach 2010-2019Figure 6. Frequency of occurrence of outside air temperature values in Szczecin in 2010-2019

12 9/2020 www.informacjainstal.com.pl

C budowęnależydołączyćrównieżcharak-terystykę energetyczną budynku. Następ-nie na etapie oddawania budynku doużytkowania i wykonywania świadectwaenergetycznego,pracownicyUrzęduMiej-skiegocorazczęściejwnikająmerytorycz-niewtezałączonedokumenty,ponieważpoprzez liczne szkolenia mają większąwiedzę na temat wartości parametrówmających wpływ na uzyskanie wymaga-negoEP.Ponadto,dodokumentacjiprojek-towejprojektantmusidołączyćoświadcze-nie dotyczące możliwości podłączeniaprojektowanegoobiektudosieciciepłow-niczej zgodnie z art. 7b ustawy Prawoenergetyczne[9].Oświadczenietoskłada-ne jest pod rygorem odpowiedzialnościkarnejzazłożeniefałszywegooświadcze-nia wynikającej z art. 233 par.6 ustawyzdnia6czerwca1997r.–Kodekskarny.

L I T E R AT U R A

[1] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawoochrony środowiska Dz. U. z 2018 r. poz.799,1356.

[2] RozporządzenieMinistra Infrastrukturyzdnia12kwietnia2002r.wsprawiewarunkówtech-nicznych,jakimpowinnyodpowiadaćbudynkiiichusytuowanie,zpóźniejszymizmianami

[3] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIE-GOIRADY(UE)2018/844zdnia30maja2018r.zmieniającadyrektywę2010/31/UEw sprawie charakterystyki energetycznejbudynkówidyrektywę2012/27/UEwspra-wieefektywnościenergetycznej.

[4] Regulski B., Rozwój cieci ciepłowniczejw realiach nowych standardów energetycz-nychbudynków,Instal3/2020

[5] DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIE-GOIRADY(UE)2018/2002zdnia11grud-nia2018r.zmieniającadyrektywę2012/27/UEwsprawieefektywnościenergetycznej

[6] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRA-STRUKTURYIROZWOJU1)zdnia27lutego2015r.wsprawiemetodologiiwyznaczania

charakterystyki energetycznej budynku lubczęści budynku oraz świadectw charaktery-stykienergetycznej

[7] ZaleceniaKomisji(UE)2019/1660zdnia25września2019r.wrazzzałącznikamidoty-czącewdrożenianowychprzepisówzzakre-su opomiarowania i rozliczeń zawartychwdyrektywie2012/27/UEwsprawieefek-tywnościenergetycznej

[8] BukowskiZ.,Zrównoważonyrozwójwsyste-mieprawa,Toruń2012

[9] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawoenergetycznezpóźniejszymizmianami

[10] MateriałyinformacyjnefirmyThermia[11] MateriałyinformacyjnefirmySunRooF[12] MateriałyfirmySECSp.zo.o.[13] KoczergoK.NiemyjskiO.,Czyciepłosystemo-

we wpisuje się w politykę zrównoważonegobudownictwa? Na przykładzie SzczecińskiejEnergetykiCieplnejSp.zo.o.,Instal9/2018

[14] https://www.gov.pl/web/rozwoj/strategia-europa-2020

[15] https://ec.europa.eu/clima/policies/strate-gies/2050_pl

n

24

W malnej, jako opcję do wykonania standar-dowego, co powinno być odpowiednio wykorzystane. Można w tym miejscu dodać, że jeszcze wyższą precyzję regula-cji i większy zakres zmian wydajności 5÷100%, dałoby zastosowanie innego typu nawilżaczy, wyposażonych w oporo-wy element grzejny.

Podsumowanie

Utrzymanie oczekiwanych wartości parametrów powietrza jest w przypadku analizowanych pomieszczeń i istniejących instalacji wentylacyjno-klimatyzacyjnych, charakteryzujących się opisanymi w artyku-le właściwościami, zagadnieniem wymaga-jącym rozważenia najsensowniejszego i w miarę prostego rozwiązania polegają-cego na zastosowaniu dodatkowych urzą-dzeń wentylacyjnych, pozwalających na uzyskanie wymaganej wilgotności powie-trza, przy różnych wartościach temperatury powietrza wewnętrznego w obu pomiesz-czeniach zasilanych z tej samej centrali.

Na podstawie podjętych analiz nie można sformułować wniosków pozwalają-cych na zastosowanie jednego elementu lub urządzenia, które zdecyduje o osiągnięciu w każdych warunkach poprawnych para-metrów powietrza wewnętrznego. W oma-wianym przypadku podejmowane działa-nia powinny mieć charakter szerszy, uwzględniający zarówno rozbudowę cen-trali wentylacyjnej oraz dodanie innych ele-mentów w formie urządzeń strefowych.

Jak wykazano, dodanie do układu nagrzewnicy wtórnej nie zapewni pełnego dotrzymania parametrów oczekiwanych, jednak będzie korzystne ze względu na

pełniejsze możliwości regulacji wilgotności i temperatury.

Należy się liczyć z tym, że niezależnie od modyfikacji elementów centrali, będzie także wymagane zastosowanie dodatko-wo urządzeń wewnętrznych w samych pomieszczeniach, np. osuszaczy powie-trza. W przypadku ich stosowania korzyst-ne będzie zmniejszenie strumieni powie-trza wentylacyjnego.

Oddzielnym problemem jest uzyskanie oczekiwanych przez użytkownika, odmien-nych parametrów w pomieszczeniu konser-wacji i magazynie eksponatów. Parametry te różnią się zarówno w zakresie oczekiwa-nej temperatury, jak i wilgotności powietrza od wartości projektowych. Przygotowanie powietrza w centrali pod kątem wymagań jednego z pomieszczeń, będzie wymagało dodatkowych urządzeń strefowych dla pomieszczenia drugiego. W analizowanym przypadku w okresie lata wydaje się korzystniejsze doprowadzenie powietrza w centrali do wymaganej zawartości wilgo-ci odpowiedniej dla pomieszczenia konser-wacji, a następnie dodatkowe osuszanie w pomieszczeniu magazynu.

Oczekiwania użytkownika różnią się także w zakresie wymaganej w pomiesz-czeniach temperatury powietrza. W tym przypadku także należy się liczyć z koniecznością dodatkowego, strefowego ogrzewania lub ochładzania powietrza na nawiewie do danego pomieszczenia lub w samym pomieszczeniu.

Na przykładzie przedstawionego stu-dium przypadku wydaje się pewne, że analizowanie metod spełnienia oczekiwań i potrzeb użytkowników pomieszczeń muzealnych zapewniających właściwe

warunki środowiskowe do magazynowa-nia czy prowadzenia prac konserwator-skich lub przeznaczonych na cele ekspo-zycji dzieł sztuki, nie jest możliwe bez bli-skiej współpracy konserwatorów i inżynie-rów, czego dowodem stały się omówione w artykule badania.

L I T E R AT U R A :

[1] Bonvicini C., La conservazione preventiva nel contesto degli standard museali italiani, w: Conservazione preventive e controllo microcli-matico nel contest degli standard museali, Regione Toscana, Stampa Vanzi Industrie Grafi-che, 2010, s. 19-27.

[2] Charkowska A., Warunki środowiskowe w salach wystawowych i magazynach muzeów, Instal 3/2020, s. 26-31, DOI 10.36119/15.2020.3.3.

[3] Czajka A., Jak przechowywać, transportować i eksponować dzieła sztuki na podłożach papierowych - Konserwacja profilaktyczna w praktyce, Seminarium pn. „Transport i ekspo-nowanie obiektów sztuki współczesnej’, Mate-riały z projektu „To nie jest wystawa”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa, 26.02 – 4.05.2008.

[4] Fic-Lazor A., Magazynowanie zbiorów muzeal-nych. Rekomendacje dla mniejszych muzeów, w: ABC profilaktyki konserwatorskiej w muzeum, Ochrona Zbiorów zeszyt nr 3 /2013, Seria wydawnicza Narodowego Insty-tutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, s. 18-35

[5] Święcka E., Dokumentowanie stanu zachowa-nia obiektu, w: ABC profilaktyki konserwator-skiej w muzeum, seria wydawnicza Narodowe-go Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Ochrona Zbiorów zeszyt nr 3 /2013, Seria wydawnicza Narodowego Instytutu Muzealnic-twa i Ochrony Zbiorów, s. 5.

[6] Święcka E., Marek Rogowski M., Wstęp, w: ABC profilaktyki konserwatorskiej w muzeum, seria wydawnicza Narodowego Instytutu Muze-alnictwa i Ochrony Zbiorów, Ochrona Zbiorów zeszyt nr 3 /2013, Seria wydawnicza Narodo-wego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbio-rów, s. 2-4.