TYPOGRAFIA DLA POCZĄTKUJĄCYCH

Joanna Ludmiła Ryćkorycko@informatik.hu-berlin.de

BachoTEX 2006

30 kwietnia – 2 maja 2006

SPIS TREŚCI

CO TO JEST TYPOGRAFIA?

DLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

PODZIAŁ PISMA

UKŁAD STRONY

CO TO JEST TYPOGRAFIA?

Z greckiego:

týpos – obraz, formagráphein – pisać

czyli: pisanie z pomocą ustalonych form

CO TO JEST TYPOGRAFIA?

Z greckiego:

týpos – obraz, formagráphein – pisać

czyli: pisanie z pomocą ustalonych form

CO TO JEST TYPOGRAFIA?

„Mały słownik języka polskiego” podaje trzy definicje:1. «druk z czcionek lub odlewów metalowych na maszynach

drukarskich; sztuka drukarska, drukarstwo»2. «druk wypukły»3. «układ graficzny książki»

�

W tym referacie będę mówić o typografii w znaczeniu trzecim.

CO TO JEST TYPOGRAFIA?

„Mały słownik języka polskiego” podaje trzy definicje:1. «druk z czcionek lub odlewów metalowych na maszynach

drukarskich; sztuka drukarska, drukarstwo»2. «druk wypukły»3. «układ graficzny książki» �

W tym referacie będę mówić o typografii w znaczeniu trzecim.

POWODYDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

I estetyka(piękno, sztuka)

I czytelność tekstu(wiele złożonych czynników, lata doświadczeń typografów)

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

1. Litery łatwo rozróżnialne

czytanie szybko i bez wysiłku,szczególnie przy długich tekstach.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

2. Odstępy międzyliterowe dopasowane do:I kroju,I wielkości,I szerokościI i grubości użytego pisma,

wyważone w obrębie całego tekstu.

Zbyt szerokie lub zbyt wąskie odstępy zmniejszajączytelność tekstu.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IIIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

3. Krój pisma pasujący do treści,sprawdzony pod kątem czytelności.

Litery nie powinny być ani za cienkie ani za grube,ani za wąskie ani za szerokie.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IVDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

4. Wielkość pisma – uwaga na przeznaczenie tekstui odległość czytającego od niego.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

5. Odstęp między wierszami zależy od długości i liczby linijekoraz od wielkości pisma.

Oko prowadzone po tekście. Błąd, jeśli czytający przy przechodzeniu do następnegowiersza wybierze nie ten, co trzebalub musi długo szukać jego początku(inną przyczyną może być też zbyt szeroka kolumna).

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

6. Szerokość kolumny i długość wiersza:I Odstęp międzykolumnowy – znacznie większy od odstępu

międzysłownego.I Długość linijki między 45 a 65 znaków lub 6–10 słów.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VIIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

7. Odstępy międzywyrazowe – w miarę możliwości jednolitew całym tekście. Ani za duże ani za małe.

Błąd, jeśli czytający łączy dwa wyrazy w jedenlub musi skakać od słowa do słowa. Popularne rozstrzelenie liter również źle wpływa naczytelność tekstu.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU VIIIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

8. Podział tekstu na akapity i inne bloki, np. wypunktowania –dobrze przemyślany.Zbyt duże fragmenty bez podziału – szara masa niezachęcająca do czytania.Trudno wyłapać istotne informacje.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU IXDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

9. Format strony uwzględnia przeznaczenie tekstu,oraz warunki ekonomiczne i estetykę.

Czytelnik powinien chętnie brać do ręki coś, co i tak musiprzeczytać.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU XDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

10. Marginesy możliwie duże (ograniczone względamiekonomicznymi).Wymiary kolumny tekstu powinny być dopasowane doformatu strony.

Czytający potrzebuje miejsce na kciuk, żeby mócswobodnie trzymać książkę w rękach.

POWODY: CZYTELNOŚĆ TEKSTU XIDLACZEGO TYPOGRAFIA JEST WAŻNA?

11. Tło spokojne, bez wyraźnych kontrastów.Kolory i elementy graficzne nie powinny utrudniać czytania.

Ważne dla mediów ekranowych.Czytający przerwie czytanie, jeśli będzie ono dla niego zbytmęczące.

ORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Podstawa – tekst poprawny językowo(ortograficznie, gramatycznie i stylistycznie)

Niemiecka literatura używa terminu ortotypografia dla obszarów,zajmujących się zasadami wstawiania poprawnych cudzysłowów,odstępów, wszelkich kresek poziomych, pionowych itp.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE IORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Zalicza się do nich:

. , ; : ? ! . . .

czyli kropkę, przecinek, średnik, dwukropek, znak zapytania,wykrzyknik i wielokropek.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE IIORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Zasada zapisu:I przed znakiem bez odstępu czy zmiany wiersza,I po znaku odstęp zawsze, poza kilkoma wyjątkami (np. jeśli

kropka zamyka skrót, po którym następuje przecinek).

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE IIIORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Różne funkcje kropki: na końcu zdania,na końcu niektórych skrótów,za liczbą, dla podkreślenia jej przymiotnikowego charakteru(np. 52. osoba na liście).

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE IVORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Przy zastosowaniu kropki w inicjałach lub skrótach takichjak „m. in.” – mniejszy odstęp międzywyrazowy.

LATEX: „\,”, np.: m.\,in.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:PODSTAWOWE ZNAKI PRZESTANKOWE VORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Wielokropek to dokładnie trzy kropki.

LATEX: \dots

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:POZIOME KRESKI IORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Podstawowymi poziomymi kreskami są:

- – — −

czyli:I dywiz (inaczej łącznik, LATEX: -)I półpauza (LATEX: --)I pauza (LATEX: ---)I minus (LATEX: $-$)

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:POZIOME KRESKI IIORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Łącznik służy, jak sama nazwa wskazuje, do łączeniawyrazów.

Przykłady:biało-czerwony,Kowalska-Nowak,80-298.

I Łącznik zapisuje się bez żadnych odstępów wokół niego.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:POZIOME KRESKI IIIORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Zasada dzielenia wyrazów z łącznikiem:miejsce dzielenia na granicy wyrazów łącznik trzebapowtórzyć na początku następnej linijki:biało--czerwony

LATEX: \usepackage[MeX]{polski}, a w miejsce łącznikapolecenie \dywiz

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:POZIOME KRESKI IVORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Myślnik to pauza albo półpauza.I Pauza nieoddzielona spacją, lub z małymi odstępami.

(LATEX: wyraz\,---\,drugi)I Półpauzę oddzielona spacją.I Jednolite długości myślników w tekście.

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:POZIOME KRESKI VORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

I Półpauza służy również do zapisywania zakresów.

Przykłady:strony 18–33LATEX: strony 18--33 (bez odstępów wokół kreski!),5 marca – 6 kwietniaLATEX: 5~marca -- 6~kwietnia (z odstępami).

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:NAWIASYORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Nawiasy:I okrągłe ()I kwadratowe []I klamry {}

przylegają do zawartości.

Na zewnątrz – zawsze odstępy wyrazowe,wyjątek: za nawiasem występuje od razu przecinek albo kropka.

Ukośna kreska „/” nie jest nawiasem!

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:CUDZYSŁOWY IORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Każdy język ma swoje formy cudzysłowów.

W języku polskim – najczęściej w formie 99–99:Schematycznie: 99W kawiarence. . . 99

Wewnątrz tekstu już cytowanego tekstu – cudzysłowy francuskie:Wyglądem przypominają << i >> znaki mniejszości i większości,jednak nimi nie są!

ZNAKI INTERPUNKCYJNE:CUDZYSŁOWY IIORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Grzegorz Turnau, „W kawiarence «Sułtan»”

złożymy w LATEX-u następująco:Grzegorz Turnau,

,,W kawiarence \flqq Su\ltan\frqq’’

lubGrzegorz Turnau,

,,W kawiarence <<Su\ltan>>’’

DZIELENIE WYRAZÓWORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Wyrazy należy dzielić według zasad ortografii.

Należy unikać zbyt dużo przeniesień linijka pod linijką(w zależności od długości linijki: 3–6).

LATEX: Włączenie dzielenia automatycznego: \usepackage{polski}lub \usepackage[polish]{babel}

Ręczne dzielenie:1. Dla całego dokumentu:

\hyphenations{TeX-nic-Cen-ter, E-macs} w preambule.2. Jednorazowo: \-, na miejscu potencjalnego dzielenia,

np.: no\-te\-book.

DZIELENIE WYRAZÓW:WYŁĄCZENIE PRZENOSZENIAORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

\hbox{} wyłącza dzielenie w tekście otoczonym nawiasamiklamrowymi

Przykład: \hbox{1\,000\,000\,000 z\l}spowoduje złożenie: 1 000 000 000 zł.

DZIELENIE WYRAZÓW:NIEŁAMLIWE ODSTĘPYORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Niełamliwe spacje w języku polskim trzeba wstawiać m. in.w takich przypadkach:

I odstęp po jednoliterowym słowie, np. i, a, w, z,I g. 13:00

LATEX: g.~13:00

I ul. Myśliwska 23

LATEX: ul.~My\’sliwska~23

LATEX: ~

DZIELENIE WYRAZÓW:NIEŁAMLIWE ODSTĘPYORTOTYPOGRAFIA, CZYLI NAJWAŻNIEJSZE SĄ SZCZEGÓŁY

Niełamliwe spacje w języku polskim trzeba wstawiać m. in.w takich przypadkach:

I odstęp po jednoliterowym słowie, np. i, a, w, z,I g. 13:00 LATEX: g.~13:00

I ul. Myśliwska 23 LATEX: ul.~My\’sliwska~23

LATEX: ~

PODZIAŁ PISMA

Kryteria podziału pismaI krój,I odmiana,I stopień.

Przykład pełnej definicji pisma:

„Swiss 721 PL Light Condensed Italic 8 pt”

I nazwa: Swiss 721 PLI odmiana: Light Condensed ItalicI stopień: 8 pt

KROJE IPODZIAŁ PISMA

Pisma jedno i dwuelementoweJednoelementowe – litery są zbudowane z jednakowej grubościkresek.Dwuelementowe mają kreski różnej grubości (np. pionowe sągrubsze niż poziome).

KROJE IIPODZIAŁ PISMA

Pisma szeryfowe i bezszeryfoweSzeryfy to ozdobne kreski na zakończeniach liter. Zwiększajądekoracyjność kroju pisma.

Pisma szeryfowe – w długich tekstachPisma bezszeryfowe – teksty czytane na ekranie (stronyinternetowe, prezentacje), nagłówki.

LATEX: pisma szeryfowe (roman): \textrm{}, \rmfamily,pisma bezszeryfowe (sans serif ): \textsf{}, \sffamily.

KROJE IIIPODZIAŁ PISMA

Pisma o stałej i proporcjonalnej szerokościProporcjonalna szerokość:Pchnąć w tę łódź jeżalub ośm skrzyń fig__ ___ __ _ _ __ _ __ __ _

|. |/ _ \ / _` | '_ `| '_ ` / _` || | (_) | (_) | | | | | | | ( ) || |\___/ \__,_|_| |_|_| |_|\__,_|| |

|_/

Stała szerokość:Pchnąć w tę łódź jeżalub ośm skrzyń fig__ ___ __ _ _ __ _ __ __ _

|. |/ _ \ / _` | '_ `| '_ ` / _` || | (_) | (_) | | | | | | | ( ) || |\___/ \__,_|_| |_|_| |_|\__,_|| |

|_/

(ASCII-Art zrobiony przez Macieja Jana Głowackiego)

Zastosowanie: listingi programów, ASCII-Art, nazwy plików.

LATEX: \texttt{}, \ttfamilyDo listingów: \verb++, środowisko verbatim i pakiet listings.

ODMIANYPODZIAŁ PISMA

Wszystkie odmiany danego kroju – rodzina fontów.

Podział ze względu na:I grubość kresek: bardzo cienkie, cienkie, zwykłe, półgrube,

grube, bardzo grube;I szerokość znaków: bardzo wąskie, wąskie, normalne,

szerokie, bardzo szerokie;I pochylenie znaków: proste, pochyłe w prawo, pochyłe

w lewo.

ODMIANY:GRUBOŚĆPODZIAŁ PISMA

Odmiany grube wyróżniają fragment tekstu:I należy stosować ostrożnie – wpływają na stopień szarości

tekstu,I słowo natychmiast zauważalne, przeszkadza rytmowi

czytania,I czasem lepsza jest kursywa.

LATEX: \textmd{}, \mdseries dla pism półgrubych (medium) lub\textbf{}, \bfseries dla pism grubych (bold).

ODMIANY:POCHYLENIE IPODZIAŁ PISMA

I Zastosowanie kursywy: wyróżnienia cytatów, tytułówutworów i słów pochodzenia obcego, a także pojedynczychsłów w tekście.

I Nie wpływa na stopień szarości strony tak jak pogrubienie.I Jest różnica między prawdziwą kursywą, zaprojektowaną

przez autora danego kroju pisma, a pochyleniem „na siłę”:kursywa, pochylenie na siłę

ODMIANY:POCHYLENIE IIPODZIAŁ PISMA

LATEX: \textit{}, \itshape (kursywa – italic)\textsl{}, \slshape (pochylenie – slanted)\emph{} lub \em – kursywa, jeśli tekst jest prosty, lub prostepismo, jeśli okalający tekst jest napisany kursywą.

STOPIEŃ IPODZIAŁ PISMA

Stopień pisma – wielkość (wysokość), najczęściej wyrażanaw punktach.

Przykłady:

I Część24 pt, grube

I Rozdział18 pt, grube

I Podrozdział14 pt, grube

I Nagłówek12 pt, grube

I Tekst10 pt, normalne

I Przypisy, marginalia

8 pt, normalne

STOPIEŃ IIPODZIAŁ PISMA

lub

I Część14 pt, grube

I Rozdział10 pt, grube

I Podrozdział10 pt, półgrube

I Nagłówek10 pt, kapitaliki

I Tekst10 pt, normalne

I Przypisy, marginalia

8 pt, normalne

STOPIEŃ IIIPODZIAŁ PISMA

LATEX: Wielkości predefiniowane, można dopasować, jeśli się wie,co się robi.

Polecenia sterujące stopniem pisma proporcjonalnie do wielkościpisma podstawowego tekstu:

\tiny, \scriptsize, \footnotesize, \small, \normalsize,

\large, \Large, \LARGE, \huge,\Huge

STOPIEŃ IVPODZIAŁ PISMA

Ręczne dopasowanie stopnia pisma w LATEX-u:\fontsize{stopien}{odleglosc miedzy wierszami}\selectfontOstatnie polecenie jest konieczne, bo to komenda niskiegopoziomu.

Przykład kodu:{\fontsize{13pt}{10pt}\selectfont Tutajjaki\’s fragment tekstu, kt\’ory mapokaza\’c zastosowanie poleceniasteruj\k{a}cego stopniem pisma.}

który da w rezultacie:

Tutaj jakiś fragment tekstu, który ma pokazaćzastosowanie polecenia sterującego stopniem pisma.

UKŁAD STRONY

Jak zatroszczyć się o wygląd i formę strony tekstu:1. Ustalenie formatu papieru.2. Ustalenie wymiarów kolumny tekstu.3. Ustalenie elementów stylu i tekstu.4. „Wlanie” zawartości dokumentu.5. Końcowe poprawki w dzieleniu wyrazów.

FORMAT PAPIERUUKŁAD STRONY

Najczęściej – A4 lub A5.

LATEX: opcja klasy dokumentu a4paper lub a5paperKonieczność definiowania w standardowych klasach, np. article– tam domyślnie amerykański letter.

MARGINESY IUKŁAD STRONY

Marginesy jak największe, żeby czytający mógł swobodnietrzymać książkę lub gazetę.

Dla serii formatów A (A3, A4, A5. . . ) zaleca się marginesyw proporcjach:wewnętrzny < górny < zewnętrzny < dolny

↓ ↓ ↓ ↓2 : 3 : 4 : 5

+ dodatkowy margines na szycie.

MARGINESY IIUKŁAD STRONY

Nietypowe formaty stronyI Skomplikowane wyznaczanie poprawnych marginesów.I W LATEX-u rzadko stosowane.I Zainteresowanych odsyłam do literatury lub do rozmów w

kuluarach. ,

MARGINESY IIIUKŁAD STRONY

LATEX: predefiniowane wielkości marginesów;Zmiany ułatwiają pakiety geometry, vmargin albo typearea.

AKAPITYUKŁAD STRONY

Sposoby rozdzielania akapitów:1. Poprzez odstęp między nimi; jego wielkość powinna być

wielokrotnością wysokości wiersza.2. Przez wcięcie pierwszej linijki akapitu, przy czym nie stosuje

się jej na początku rozdziału, pod tabelami, grafikami irysunkami, gdyż wtedy ono przeszkadza.

3. Przez samą zmianę wiersza (trudne do rozpoznania).4. Przez użycie jakiegoś graficznego znaku.

LATEX: Standardowo drugi ze sposobów.Usunięcie wcięcia pierwszej linijki – \noindentWielkość wcięcia \setlength{\parindent}{0pt}Odległość między akapitami \setlength{\parskip}{24pt}

AKAPITY:PROBLEMYUKŁAD STRONY

Powinno się koniecznie unikać wdów i sierot.(Pojedyncze linie akapitu, na dole poprzedniej strony od tej, naktórej znajduje się reszta akapitu, lub przeniesione na stronęnastępną od tej, na której znajduje się większość akapitu.)

LATEX: ma wbudowany mechanizm unikania ich.