Post on 11-Jan-2017
1
INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA
STAN ŚRODOWISKA W POLSCEna tle celów i priorytetów Unii Europejskiej
RAPORT WSKAŹNIKOWY 2004
BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA
WARSZAWA 2006
2
Druk: Wydawnictwo Naukowe Gabriel Borowski20-060 Lublin, ul. Poniatowskiego 1
Raport:
� opracowano w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska
pod kierunkiem dr inż. Andrzeja Jagusiewicza
i redakcją Honoraty Szatkowskiej-Konon
przez zespół autorski w składzie:
Barbara Albiniak, Magdalena Brodowska, Lucyna Dygas-Ciołkowska, Bogdan Fornal, Przemysław Gru-
szecki, Andrzej Jagusiewicz, Hanna Kasprowicz, Artur Kanclerz, Ryszard Myszka, Dorota Radziwiłł,
Honorata Szatkowska-Konon, Ewelina Szymaniak, Barbara Toczko, Katarzyna Wiech, Zbigniew Wol-
nicki, Dorota Wróblewska, Ewa Zrałek
� zaakceptowany przez
Głównego Inspektora Ochrony Środowiskamgr inż. Wojciecha Stawianego
� przyjęty przez
Radę Ministróww dniu 28 lutego 2006 r.
Opracowanie graficzne: Departament Monitoringu Ocen i Prognoz
© Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2006
Wydanie I. Nakład 1000 egz.
ISBN 83-7217-274-9
3
1. WPROWADZENIE .................................................................................................................................. 7
2. WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE ......................................................................................... 11
3. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII ............... 15
4. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓWPRZYRODY .......................................................................................................................................... 20
4.1. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, OCHRONA GATUNKOWA I OBSZAROWA ........................ 20Stan ................................................................................................................................................ 20Presja ............................................................................................................................................. 22Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 22
4.2. OCHRONA I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LASÓW ................................................................... 25Stan ................................................................................................................................................ 25Presja ............................................................................................................................................. 27Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 28
4.3. ZAGOSPODAROWANIE POWIERZCHNI ZIEMI I OCHRONA GLEB ........................................... 29Stan ................................................................................................................................................ 30Presja ............................................................................................................................................. 31Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 33Podsumowanie ............................................................................................................................... 36
5. ŚRODOWISKO I ZDROWIE .................................................................................................................. 37
5.1. JAKOŚĆ WÓD ............................................................................................................................... 37Stan – zasoby ................................................................................................................................. 37Stan – rzeki .................................................................................................................................... 37Stan – jeziora ................................................................................................................................. 41Stan – Morze Bałtyckie ................................................................................................................... 42Stan – wody podziemne ................................................................................................................. 43Presja ............................................................................................................................................. 44Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 47Podsumowanie ............................................................................................................................... 52
5.2. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA.............................................................................................. 52Stan ................................................................................................................................................ 52Presja ............................................................................................................................................. 55Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 57Podsumowanie ............................................................................................................................... 59
5.3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI ................................................................................................ 59Stan – ilość i trendy ........................................................................................................................ 60Presja ............................................................................................................................................. 62Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 63Podsumowanie ............................................................................................................................... 66
5.4. HAŁAS ........................................................................................................................................... 66Stan ................................................................................................................................................ 66Presja ............................................................................................................................................. 70Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 71Podsumowanie ............................................................................................................................... 71
SPIS TREŚCI
4
5.5. PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE ................................................................................................ 72Stan ................................................................................................................................................ 72Presja ............................................................................................................................................. 75Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 75Podsumowanie ............................................................................................................................... 76
5.6. STAN WARSTWY OZONOWEJ .................................................................................................... 76Stan ................................................................................................................................................ 76Presja ............................................................................................................................................. 77Przeciwdziałania ............................................................................................................................. 79
6. PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU ........................................................................................ 80
Stan ................................................................................................................................................ 80Presja ............................................................................................................................................. 81Przeciwdziałanie ............................................................................................................................. 82Podsumowanie ............................................................................................................................... 83
ZAŁĄCZNIK. WYBRANE CELE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA I ODPOWIADAJĄCE IMNAJWAŻNIEJSZE DOKUMENTY ....................................................................................... 84
BIBLIOGRAFIA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE............................................................................................. 87
5
WYKAZ SKRÓTÓW
Bq/m2 – bekerel na metr kwadratowy
BZT5
– biologiczne zapotrzebowanie na tlen w ciągu pięciu dni
ChZT – chemiczne zapotrzebowanie na tlenCLC – CORINE Land Cover
CLOR – Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej
CSI – Core Set of IndicatorsdB – decybel
DGLP – Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
EAŚ – Europejska Agencja ŚrodowiskaEFTA – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
Eurostat – Biuro Statystyczne Unii Europejskiej
GIOŚ – Główny Inspektorat Ochrony ŚrodowiskaGUS – Główny Urząd Statystyczny
GWh – Gigawatogodzina
IBL – Instytut Badawczy LeśnictwaIGF PAN – Instytut Geofizyki Państwowej Akademii Nauk
IOŚ – Instytut Ochrony Środowiska
IMGW – Instytut Meteorologii i Gospodarki WodnejIUNG – Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa
LCP – duże źródła energetycznego spalania objęte dyrektywą nr 2001/80/EC
mBq/m3 – milibekerel na metr sześciennymSv – milisivert
MŚ – Ministerstwo ŚrodowiskaOECD – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
ODP – potencjał niszczeń ozonu 9ozone Depleting Poteintial)
OSO – obszary specjalnej ochrony ptakówOTOP – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
OZW – obszary o znaczeniu wspólnotowym
6 PDŚ – VI Wspólnotowy Program Działań w Zakresie Środowiska NaturalnegoPEP – Polityka ekologiczna państwa
PGLLP – Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe
PKB – Produkt Krajowy BruttoPM10 – pył zawieszony o średnicy równoważnej ziaren do 10 µm
PM2,5 – pył zawieszony o średnicy równoważnej ziaren do 2,5 µm
PMŚ – Państwowy Monitoring ŚrodowiskaRLM – równoważna liczba mieszkańców
SPO – Sektorowy Program Operacyjny
TJ – tera dżulToP – Traktat o Przystąpieniu
TSP – pył zawieszony ogółem
TWh – terawatogodzinaUE – Unia Europejska
UE-15 – kraje członkowskie Unii Europejskiej przed poszerzeniem w 2004 roku
UE-10 – nowe kraje członkowskie Unii EuropejskiejWHO – Światowa Organizacja Zdrowia
WIOŚ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska
6
SKRÓTY NAZW PAŃSTW
AT – Austria
BE – Belgia
CY – CyprCZ – Republika Czeska
DE – Niemcy
DK – DaniaEE – Estonia
ES – Hiszpania
FI – FinlandiaFR – Francja
GR – Grecja
HU – WęgryIE – Irlandia
IS – Islandia
IT – WłochyLT – Litwa
LU – Luksemburg
LV – ŁotwaMT – Malta
NL – Holandia
NO – NorwegiaPL – Polska
PT – PortugaliaSE – Szwecja
SI – Szwajcaria
SK – SłowacjaSL – Słowenia
UK – Wielka Brytania
7
1. WPROWADZENIE
Polska 1 maja 2004 roku wraz z innymi 9-ma Państwami stała się pełno-prawnym członkiem Unii Europejskiej, której skład poszerzył się tym samym do25 Państw. Równocześnie zaczęło funkcjonować nowe podejście do statystykieuropejskiej, niejako pokazujące, a często i przeciwstawiające sobie, stare i nowepaństwa unijne, a więc UE-15 i UE-10, niezależnie od pokazywania określone-go zjawiska w całej Unii. Ta pokusa to chęć zaakcentowania istniejących różnic,które mimo ogromnego wysiłku akcesyjnego wciąż występują, bo wynikają z od-miennego w przeszłości systemu gospodarczego większości krajów UE-10, wo-bec UE-15.
Pomimo udanej transformacji ustrojowej i przestawienia gospodarki z plano-wanej na rynkową oraz postępującej harmonizacji polityk sektorowych, zwłasz-cza w energetyce, transporcie i rolnictwie, różnice te będą zanikać stopniowozmniejszając zapewne presje na środowisko w dalszej perspektywie czasowej.Pomimo tego, stan środowiska w krajach UE-10 jest zadawalający, a w wielukomponentach nawet korzystniejszy, co najprościej można wytłumaczyć mniejintensywną gospodarką i bardziej przyjaznym środowisku planowaniem przestrzen-nym. Niższy dochód narodowy okazywał się często sprzymierzeńcem środowiska.
Ciekawe jest więc udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób członko-stwo w UE wpłynie na stan środowiska w UE-10, a w szczególności w Polsce?Czy je poprawi zdecydowanie, jak można by oczekiwać po surowości unijnychdyrektyw? Czy może pogorszy? Niezależnie, od odpowiedzi podstawą do takiegoporównania w przyszłości może być jedynie inwentaryzacja stanu, a więc charak-terystyka środowiska w roku 2004, w tym kontekście roku bazowym dla kolejnychocen. Stan ten najlepiej i możliwie syntetycznie opisują określone wskaźniki i stądgeneza powstania niniejszego Raportu, oparta na ich wyznaczaniu.
Rok 2004 to czwarty już z kolei rok realizacji unijnego 6-tego WspólnotowegoProgramu Działań w Zakresie Środowiska Naturalnego (6PDŚ), obejmującegolata 2000–2010, w którym wyróżniono cztery priorytety:� zrównoważone wykorzystanie surowców i racjonalna gospodarka odpadami,� ochrona różnorodności biologicznej,� ochrona zdrowia i jakość życia,� zmiany klimatu.
Przygotowując raport należało więc po pierwsze odnieść się do prioryteto-wych kierunków działania określonych w 6-tym PDŚ oraz do celów i zadań aktu-alnej „Polityki ekologicznej państwa na lata 2003–2006 z uwzględnieniem per-spektywy na lata 2007–2010”. PEP na lata 2003–2006 stanowi bowiem aktualiza-cję i uszczegółowienie długookresowej „II Polityki ekologicznej państwa”, przedewszystkim w nawiązaniu do aktualnych priorytetów środowiskowych UE.
Stąd taki a nie inny spis treści Raportu, w którym z łatwością, jako podstawo-we wskaźniki, odnajduje się cztery unijne priorytety poprzedzone wskaźnikamimakroekonomicznymi, niezbędnymi do wykazania, iż polska gospodarka kroczydrogą zrównoważonego rozwoju oraz do przeprowadzenia bardziej szczegóło-wych porównań w określonych komponentach środowiska.
8
W rozdziałach tematycznych wszędzie tam, gdzie było to możliwe, przyjętoukład wynikający z modelu przyczynowo-skutkowego prezentacji zagadnień śro-dowiskowych w układzie D (driving force – siła sprawcza), P (pressure – presja),S (state – stan), I (impact – oddziaływanie) i R (response – reakcja) upraszcza-jąc go do opisu trzech najistotniejszych komponentów i zmieniając ich kolejność.A wiec najpierw Stan, następnie Presja i na końcu Reakcja, stanowiąca odpo-wiedź, lub podjęte określone przeciwdziałanie w ramach aktualnej PEP.
Wskaźniki dotyczące Stanu stanowią podstawową grupę wskaźników w ra-porcie, a podstawą ich prezentacji były wyniki badań i pomiarów uzyskane wramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), w tym takżez ostatniego Programu PMŚ, opracowanego na lata 2003–2005 i będącego jesz-cze w trakcie realizacji. Pozostałe wskaźniki mają charakter uzupełniający, głów-nie w odniesieniu do wskaźników Reakcji i są najsłabiej zaprezentowane w ra-porcie z uwagi na brak odpowiednich danych liczbowych oraz często niemierzal-ny ich charakter. Fakt ten utrudnił pełną analizę przyczynowo-skutkową i wyma-gał odniesienia do zewnętrznych źródeł informacji, generowanych poza PMŚ, ja-kimi są inne administracyjne systemy zbierania danych czy statystyka publicznaoraz dane międzynarodowe.
W przypadku Reakcji podejmowane przeciwdziałania były w wielu wypad-kach odnoszone do celów i zadań Polityki Ekologicznej Polski oraz wszędzie tam,gdzie to było możliwe także oceniane w aspekcie uzyskiwanego postępu. Towa-rzyszące wielu rozdziałom tematycznym podsumowanie nie stawia kropki nad „i”,bo nie taki jest cel Raportu. Stanowi ono raczej nakreślenie danego kierunkuzmian stanu środowiska, rodzaj wektora pojawiających się presji na środowiskooraz podjętych działań zapobiegawczych lub ochronnych.
Zestaw wykorzystanych w pracy wskaźników był tak dobrany, aby przedewszystkim umożliwić opis zjawiska z uwagi na jego rangę w kontekście prioryte-tów krajowych i unijnych. Dobierając wskaźniki podjęto także próbę wykorzysta-nia bazowego zestawu wskaźników „Core Set of Indicators”, którymi w swoichraportach posługuje się Europejska Agencja Środowiska. Ponadto wybrano teżi takie wskaźniki, które charakteryzowały zrównoważony rozwój, a więc nie byłyklasycznymi wskaźnikami środowiskowymi. Należą do nich np. wskaźniki poka-zujące zmniejszanie się energochłonności czy materiałochłonności gospodarkinarodowej.
W celu zwiększenia roli i atrakcyjności Raportu w większości przypadkówposłużono się porównaniami do innych krajów, odnosząc się po pierwsze do no-wej unijnej dziesiątki UE-10 i krajów sąsiadujących z Polską, ale także i do krajówunijnych oraz państw członkowskich OECD – Organizacji Współpracy Gospodar-czej i Rozwoju, grupującej najbogatsze kraje świata, w tym także i Polskę. Wyko-rzystano tu szereg porównań międzynarodowych, czasem wprost, publikowanychprzez Biuro Statystyczne Unii Europejskiej – Eurostat czy Europejską AgencjęŚrodowiska (EAŚ) oraz samą OECD. Warto podkreślić, że opracowane przezAgencję i zaprezentowane w raporcie wskaźniki dotyczące Polski oparte są o danekrajowe, które regularnie przekazywane są do Agencji przez Główny InspektoratOchrony Środowiska. Proces sprawozdawczy rozpoczęty był na długo już przedformalną akcesją Polski do Unii Europejskiej.
W Raporcie stosunkowo najwięcej uwagi poświęcono zagadnieniom stano-wiącym aktualnie główne priorytety polityki środowiskowej UE, czyli 6PDS, stara-jąc się dokonać oceny stopnia ich realizacji.
W odniesieniu do zrównoważonego wykorzystania surowców, zwłaszcza ener-getycznych, pokazano stosunkowo wiele wskaźników ukazujących bardziej efek-tywne wykorzystanie energii oraz powolną, lecz korzystną pod względem presjina środowisko przebudowę struktury nośników energii pierwotnej w krajowym
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
9
bilansie paliw. Dodano też możliwie pełną charakterystykę materiałochłonnościgospodarki narodowej i wykazano bardziej racjonalny sposób wykorzystania od-padów, odnosząc się w możliwym stopniu do technik ich unieszkodliwiania.
W odniesieniu do kolejnego priorytetu dotyczącego różnorodności biologicz-nej położono przede wszystkim nacisk na unijne wyzwanie jej zachowania po-przez zarówno zwiększoną ochronę obszarów o znaczeniu wspólnotowym, jaki włączenia cennych przyrodniczo obszarów w zakresie siedlisk, gatunków i pta-ków do europejskiej sieci NATURA 2000. Za istotne, w aspekcie zachowaniaróżnorodności biologicznej należy uznać także, ujęte w Raporcie, wskaźniki zmianpokrycia powierzchni terenu w dekadzie 1990–2000, uzyskane w ramach euro-pejskiego programu Corine Land Cover 2000.
Podobnie, w przypadku priorytetu trzeciego dotyczącego wpływu środowiskana zdrowie, spróbowano pokazać te wskaźniki, które mają bardziej bezpośredniwpływ na zdrowie, zwłaszcza w aspekcie presji na jakość wód i powietrza oraz ichstan, choć nie było możliwe odniesienie zjawiska do konkretnych skutków zdro-wotnych. Fakt ten wynika z fragmentaryzacji danych epidemiologicznych orazograniczonego do nich dostępu.
Zagadnienie ochrony powietrza zajęło w Raporcie dużo miejsca z uwagi naniezwykle ostre wymagania UE wobec krajowych pułapów emisyjnych, zawartejuż w Traktacie o Przystąpieniu oraz przyjęcia wpływu pyłów drobnych na zdrowieczłowieka jako siły sprawczej opublikowanej niedawno Strategii TematycznejOchrony Powietrza. To pierwsza Strategia z 7-miu strategii tematycznych, któremają zostać wypracowane w ramach 6PDŚ, a jej skutki pociągną zapewne dal-sze zaostrzenie zarówno pułapów emisyjnych jak i standardów jakości powietrza.
Podobnie, należne miejsce w Raporcie zajęły 2 zjawiska, które są w centrumzainteresowania społeczeństwa, a więc oddziaływanie hałasu na zdrowie czło-wieka oraz zmiany klimatu. Hałas jest zjawiskiem coraz bardziej dokuczliwym dladużej części populacji i wymaga bardziej zdecydowanych przeciwdziałań zwłasz-cza wobec zaostrzonych unijnych wymogów dotyczących mapowania akustycz-nego, które sukcesywnie wchodzą w życie. Drugie natomiast ma przełożenie naekstremalne warunki pogodowe, które można już zaobserwować także i w Pol-sce. I choć nie powodują one jeszcze tak drastycznych skutków jak w innychkrajach to jednak zasługują na podkreślenie i społeczeństwo chce i ma prawobyć o nich informowane.
W celu nadania Raportowi stosownej rangi wobec stawianego celu, a jedno-cześnie podkreślenia wiarygodności historycznej zawartych w nim danych, ko-nieczne było ujecie w opisywanym zjawisku stosunkowo długiego trendu zmian.Dlatego uznano za konieczne odniesienie danego wskaźnika do minionej deka-dy, czyli lat 1995–2004, przy czym tam, gdzie było to możliwe i celowe sięgniętonawet po dane od 1990 roku, a więc praktycznie początku transformacji ustrojo-wej. Równocześnie zakończono porównania na roku 2004, co wynikało z założe-nia, ale też wymagało oczekiwania na oficjalne dane statystyczne GUS, któreukazały się dopiero 29 listopada 2005.
A zatem Raport nie mógł być ukończony wcześniej, gdyż ryzyko rozbieżnościwskaźników makroekonomicznych, opartych o prognozę wobec ich wartości osta-tecznych, mogło być zbyt duże.
Z kolei z powodu zmian w klasyfikacji odpadów oraz nowej klasyfikacji jakościwód powierzchniowych w obu tych przypadkach nie uzyskano wymaganej ciągło-ści prezentowanych danych.
Istnieją jeszcze dodatkowe cele strategiczne, które wynikają z zobowiązańnegocjacyjnych sprecyzowanych w Traktacie o Przystąpieniu i dotyczą wybra-nych sektorów ochrony środowiska. Rozwiązania przejściowe, w tym okresy przej-ściowe zapewniające korzystne w czasie rozłożenie środków na wdrożenie
WPROWADZENIE
10
prawa wspólnotowego, obejmują jakość wód, gospodarkę odpadami, jakość po-wietrza, bezpieczeństwo jądrowe i ochronę przed promieniowaniem jonizującymoraz zanieczyszczenia przemysłowe.
Co prawda, celem Raportu nie była ocena wypełniania zobowiązań negocja-cyjnych przez Polskę, ale niektóre ze wskaźników przedstawionych w Raporciemożna zastosować do takiej oceny w stosunku do niektórych problemów jak:redukcja biogenów w ściekach, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrzaoraz stopień recyklingu odpadów opakowaniowych. Załącznik zawiera syntetycz-ną informację na temat wybranych celów wspólnotowych wraz z przypisaniem imodpowiednich dokumentów krajowych i zaznaczeniem okresów przejściowych.
Raport ten, niezależnie od jego przydatności, stanowił dobre przygotowaniedla Zespołu Autorskiego i Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska przed dużopoważniejszym zadaniem, jakim będzie opracowanie pełnego raportu o stanieśrodowiska za lata 2002–2006.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
11
Polska położona jest w Europie Środkowej. Jejterytorium rozciąga się od 49° do 54°50’ szerokościgeograficznej północnej i od 14°07’ do 24°09’ długo-ści geograficznej wschodniej. Powierzchnia kraju,łącznie z morskimi wodami śródlądowymi i częściąwód wewnętrznych wynosi 312 685 km2, co stanowi7,85% obecnego terytorium Unii Europejskiej (odpo-wiednio 42,4% powierzchni 10 nowych Państw człon-kowskich Unii).
Według stanu na dzień 31 grudnia 2004 roku licz-ba mieszkańców wynosiła 38 173,8 tys. osób, co sta-wia Polskę na 6 miejscu w Unii (rys. 2.1).
Prawie 62% ludności Polski mieszka w miastach(stan w dniu 31 XII 2004 r. wg. GUS). Od początkulat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia odnotowy-wany jest stały spadek przyrostu naturalnego, co po-woduje postępujące starzenie społeczeństwa (rys.2.2). W 2002 roku przyrost naturalny po raz pierwszy
2. WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
350000
400000
450000
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
wty
s.
mie
szkañców
UE-10 UE-15 Polska
-2
-1
0
1
2
3
4
5
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Polska UE-15 UE-10 Źródło: GUS i Eurostat
Rys. 2.2. Przyrost naturalny na 1000 ludności w Polsce oraz w starych i nowych państwach członkowskich Unii Euro-
pejskiej w latach 1990–2004
Źródło: GUS i Eurostat
Rys. 2.1. Ludność Polski na tle nowych i starych państw członkowskich UE w latach 1990–2004
w t
ys.
mie
szkańców
prz
yro
st
/1000 ludności
UE-10 EU-15 Polska
12
w powojennej historii Polski uzyskał wartość ujemną.Tendencja taka jest charakterystyczna w całej dzie-siątce państw – nowych członków Unii Europejskiej.Jednocześnie czynnikiem wpływającym na wydłuża-nie się przeciętnego trwania życia jest rozwój cywili-zacyjny i gospodarczy kraju oraz związany z tym po-stęp w zakresie medycyny i w rezultacie dostęp dowysokiej jakości usług medycznych.
Proces intensywnych przemian gospodarczychobserwowany jest w Polsce w okresie ostatnich pięt-nastu lat.
O ile jednak pozytywnym skutkiem tychże prze-mian jest wzrost dochodu narodowego i szybki, jakna warunki europejskie, wzrost gospodarczy, to wciążdużym problemem pozostaje wysoka stopa bezrobo-
cia. Zharmonizowana stopa bezrobocia w 2004 r. wy-niosła w Polsce 18,8% (w grudniu – 19,9%), podczasgdy we wszystkich 25 krajach UE kształtowała się napoziomie 9,0% (w UE-15 8,1%, zaś w 10 nowychpaństwach UE – 14,2%) (rys. 2.3).
Wskaźnik zatrudnienia (procentowy udział pracu-jących w liczbie ludności ogółem) dla osób 15–64 lataw Polsce wykazuje także tendencje spadkowe i w2004 r. obniżył się do poziomu 51,7%. Dla porówna-nia dla 10 nowych państw UE wskaźnik zatrudnieniaw 2004 r. wynosił 56%, Wskaźnik ten obliczany dlastarych członków Unii Europejskiej od 1995 roku anirazu nie był niższy niż 60% i w 2004 wyniósł 64,7%(rys. 2.4).
0
5
10
15
20
25
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Polska UE-15 UE-10
0
10
20
30
40
50
60
70
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Polska UE-15 UE-10 Źródło: Eurostat
Rys. 2.4. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce na tle średniej dla państw UE w latach 1997–2004
Źródło: Eurostat, GUS
Rys. 2.3. Zharmonizowana stopa bezrobocia w Polsce na tle średniej dla państw Unii Europejskiej w latach 1998–2004
sto
pa b
ezro
bocia
[%
]
Polska EU-15 UE-10
[%]
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
13
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Polska UE-15
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
1999 2000 2001 2002 2003 2004
Polska UE-15 UE-10 UE-25
Równocześnie, od roku 1995, odnotowywanyjest stały wzrost Produktu Krajowego Brutto (rys.2.5), choć jego dynamika w latach 2001–2002 byłaniska (rys. 2.7). Z porównania PKB przypadającegona jednego mieszkańca w Polsce i pozostałych pań-stwach Unii Europejskiej (dane liczone według kur-su walut) wynika, że Polska jest jednym z najbied-niejszych krajów Unii. W 2004 roku PKB w Polsce,przypadający na mieszkańca (według PSN – Pary-tetu Siły Nabywczej) wyniósł 10,9 tys. EUR, podczasgdy w bogatszych 15 dawnych członkach Unii wy-nosi 25,2 tys. EUR, zaś w nowych państwach człon-kowskich ukształtował się na poziomie 13,1 EUR.
Z kolei PKB w przeliczeniu na jednego jej miesz-kańca rozszerzonej UE wyniosło w 2004 roku 23,2EUR.
Maksymalny przyrost Produktu Krajowego Brut-to odnotowano w 1995 roku, kiedy osiągnął on po-ziom 7%. W tym samym roku po raz pierwszy do-chód na mieszkańca (według PSN) przekroczył 6 000(PPS) (rys. 2.6). Mimo spowolnienia wzrostu PKBw latach 2001–2002, dynamika przyrostu Krajowe-go Brutto osiągnęła poziom 162,2 w 2004 r. wstosunku do 1990 (1990 r. = 100%). Niestety, róż-nica w dochodach pomiędzy mieszkańcami Polski,a mieszkańcami 15 starych państw członkowskich
Źródło: Eurostat
Rys. 2.5. Produkt Krajowy Brutto na jednego mieszkańca w Polsce na tle średniej dla państw UE w latach 1999–2004,
liczony według kursu walut
Źródło: Eurostat
Rys. 2.6. Porównanie Produktu Krajowego Brutto według parytetu siły nabywczej (PPS) w Polsce i w krajach UE-15
w latach 1995–2004
eu
ro\m
ieszka
ńca
PP
S\m
ieszka
ńca
WARUNKI SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
14
UE maleje bardzo powoli. W roku 1995 PKB na jed-nego mieszkańca (według PSN) w Polsce wynosiło40,8% średniej unijnej (dla ówczesnej Unii). W ciągu
10 lat, mimo słabszego tempa wzrostu gospodar-czego państw Unii, w stosunku do Polski różnica tazmniejszyła się zaledwie o 7,4 pkt procentowego.
Źródło: GUS
Rys. 2.7. Dynamika wolumenu Produktu Krajowego Brutto w Polsce w latach 1996–2004
(Wolumen – sposób wyrażenia wzrostu PKB w cenach stałych średniorocznych roku poprzedniego)
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
WskaŸnikwolumenuPKB
wskaźnik
wolu
menu P
KB
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
15
Kurczące się w skali globalnej zasoby surowców naturalnych dla przemysłu i energe-tyki oraz pogarszająca się dostępność zasobów wody stanowią coraz większe wyzwaniedla rozwoju z zachowaniem stabilności środowiska. Zmniejszenie zużycia wody, materia-łów i energii w procesach produkcyjnych, rolnictwie i bytowaniu człowieka staje się stop-niowo niezbywalnym warunkiem dalszego rozwoju, a nawet utrzymania dotychczasowegopoziomu życia społeczeństw. Koszty pozyskania energii i surowców ze źródeł pierwotnychoraz wody o jakości odpowiadającej potrzebom organizmów żywych, przemysłu i innychdziedzin gospodarki stanowią poważną część kosztów produkcji i ten udział wciąż rośnie,wywierając znaczący wpływ na konkurencyjność gospodarki i poziom życia ludności [zaPolityką Ekologiczną Państwa].
Średniookresowe cele Polityki Ekologicznej Państwa do 2010 roku:� zmniejszenie energochłonności gospodarki,� zmniejszenie materiałochłonności gospodarki,� osiągnięcie 7,5% udziału energii odnawialnej w bilansie zużycia energii pierwotnej.
3. ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIESUROWCÓW, MATERIAŁÓW,
WODY I ENERGII
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
1980 1990 1995 2000 2002 2003 2004
[hm
3 ] na potrzeby sieciwodoci¹gowych
nawodnieniaw rolnictwiei leœnictwie
cele produkcyjne
Źródło: GUS
Rys. 3.1. Pobór wody w Polsce na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w latach 1980–2004
Polska należy do krajów ubogich w wodę. Przy-padające na jednego mieszkańca naszego kraju za-soby wody należą do najuboższych w Europie (patrzrys. 5.1.1). Efektem takiego stanu jest występowaniew części obszaru Polski okresowych lub trwałych trud-ności w zaopatrzeniu w wodę. Podstawowym proble-mem w zakresie zaopatrzenia w wodę ludności jest
mała dostępność wody o dobrej jakości, natomiastwobec wyraźnego spadku w ostatnim dziesięcioleciuwielkości poborów wody przez przemysł, jak równieżdla potrzeb gospodarstw domowych (rys. 3.1), pro-blemy ilościowe straciły na znaczeniu. Perspektywicz-nym zagrożeniem mogą stać się natomiast zjawiskao charakterze globalnym, związane z przewidywanym
16
wpływem zmian klimatu na zasoby wód, ich rozmiaryi rozkład w czasie.
Podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę nacele gospodarki narodowej są wody powierzchniowe,natomiast wody podziemne, jako wody znacznie lep-szej jakości, przeznaczone są głównie do zaopatrze-nia ludności w wodę do picia (rys. 3.2).
Pod względem ilości pobieranej wody w przeli-czeniu na mieszkańca, Polska należy do krajów o ni-skim zużyciu wody. Podobnie, pobór wód na potrze-by ludności w przeliczeniu na mieszkańca należy do
najniższych w Europie (rys. 3.3). Spośród nośnikówenergii pierwotnej, w polskiej gospodarce wciąż do-minuje węgiel kamienny, chociaż jego udział w ogól-nym zużyciu nośników energii systematycznie male-je (rys. 3.4).
Jednocześnie, zużycie nośników energii w pol-skiej gospodarce narodowej jest niższe niż w 1990roku oraz w 1995 roku (rys. 3.5). Spadek ten jestwynikiem zmian zachodzących w gospodarce naro-dowej oraz spowolnienia tempa wzrostu gospodar-czego w latach 2000–2001 (rys. 3.6).
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
pobór wód powierzchniowych pobór wód podziemnych Źródło: GUS
Rys. 3.2. Pobór wód w Polsce na przestrzeni lat 1990–2004
Źródło: OECD Environmental Indicators 2005
Rys. 3.3. Dobowy pobór wody na potrzeby ludności na osobę w krajach OECD
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
IT HU SK ES NO FI UK FR GR DK NL BE SI AT CZ IS IE LU PL PT SE
m3/o
sobê/d
obê
m3\o
so
bę
\do
bę
hm
3
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
17
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004wêgiel kamienny wêgiel brunatny
ropa naftowa gaz ziemny
torf i drewno opa³owe paliwa odpadowe sta³e i inne surowce
0
500000
10000001500000
2000000
2500000
30000003500000
4000000
4500000
1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
lata
[TJ
]
ogó³em wêgiel kamiennywêgiel brunatny ropa naftowagaz ziemny torf i drewno opa³owe
paliwa odpadowe sta³e i inne surowce Źródło: GUS
Rys. 3.5. Zużycie ogółem nośników energii w gospodarce narodowej Polski w latach 1990–2004
Źródło: GUS
Rys. 3.4. Struktura zużycia poszczególnych nośników energii pierwotnej w Polsce przez gospodarkę narodową w la-
tach 1990–2004
Źródło: GUS
Rys. 3.6. Całkowite zużycie energii w gospodarce narodowej Polski w odniesieniu do PKB w latach 1995–2004
(w przeliczeniu na tony oleju ekwiwalentnego)
80000
85000
90000
95000
100000
105000
110000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
lata
tys.t
on
ole
juekw
iwale
ntn
eg
o
98
99
100101
102
103
104
105106
107
108
ca³kowite zu¿ycie energii PKB - wskaŸnik wolumenu
l
PKB – wskaźnik wolumenucałkowite zużycie energii
ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII
18
Wzrost gospodarczy wymaga mniejszego dodat-kowego zużycia energii, czyli sam rozwój gospodarkinie musi pociągać za sobą proporcjonalnego wzro-stu zapotrzebowania na energię. Wynika to w znacz-nej mierze ze strukturalnych zmian w gospodarce,wyższej efektywności energetycznej i oszczędzaniaenergii. Jednakże całkowite zużycie energii w krajachUnii Europejskiej wciąż rośnie (rys. 3.7).
W latach 1990–2002 we wszystkich państwachUnii Europejskiej odnotowano spadek całkowitej ener-gochłonności, liczonej jako stosunek zużycia energiibrutto do PKB (rys. 3.8). Wyjątkiem jest Hiszpania,w której średnia dla omawianego okresu wyniosła 0%.
Głównym źródłem energii w polskiej gospodarcesą źródła nieodnawialne. O ile w starych państwach UniiEuropejskiej na każde 1000 osób przypadło w 2002roku 0,84 GWh energii wyprodukowanej ze źródeł od-nawialnych (wiatr i woda), a dla dziesięciu nowychkrajów Unii wskaźnik ten wynosił 0,22 GWh, to dlasamej Polski zaledwie 0,06 GWh (rys. 3.9).
Jednocześnie jednak udział energii wytworzonejze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energiiw Polsce osiągnął w roku 2002 poziom 2% – najwyższyod 1995 r. Jest to jednak wciąż mało, w porównaniu ześrednią UE, wynoszącą w tym samym okresie 13,5%dla starych państw członkowskich (rys. 3.10 i rys. 3.11).
Źródło: Europejska Agencja Środowiska – CSI 027
Rys. 3.7. Całkowite zużycie energii w wybranych krajach w latach 1990–2003
Źródło: Europejska Agencja Środowiska – CSI 028
Rys. 3.8. Zmiany całkowitej energochłonności w wybranych krajach (średnia dla lat 1995–2002)
0
200
400
600
800
1000
1200
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
tys.to
no
leju
ekw
iwale
ntn
eg
o
PL UE10 UE15 CZ DE ES
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0
1
[%]
PL
HU
LT
IE
FR
DE
CZ
UE 10
UE 15
UE 25
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
19
0
10
20
30
40
50
60
70
80
EU
25 BE
CZ
DK
DE
EE
EL
ES
FR IE IT
CY
LV LT LU HU
MT
NL
AT
PL
PT SI
SK FI
SE
UK
Udzia³ energii z elektrowni wodnych w 2002 roku
Udzia³ Ÿróde³ odnawialnych w 2002 roku
Prognoza – rok 2010
0,00
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
GW
h/1
00
0o
só
b
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
Polska UE 15 UE 10
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
[%]
Polska UE15 UE 25 Źródło: Eurostat
Rys. 3.10. Udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w latach 1995–2003 – Polska na tle UE
Źródło: Eurostat
Rys. 3.9. Produkcja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w Polsce na tle państwa Unii Europejskiej w przelicze-
niu na 1000 osób w latach 1995–2003
Źródło: Europejska Agencja Środowiska – CSI 028
Rys. 3.11. Udział energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii w UE25 (włącznie z prognozą do roku 2010)
ZRÓWNOWAŻONE WYKORZYSTANIE SUROWCÓW, MATERIAŁÓW, WODY I ENERGII
20
Stan
Liczba gatunków zarejestrowanych w Polscekształtuje się na poziomie 60 000, w tym m.in.: 1 152gatunków pierwotniaków, 3 630 gatunków grzybów,12 850 gatunków glonów, 2 415 gatunków roślin na-siennych, 35 368 gatunków fauny (z czego około680 gatunków należy do kręgowców). Zespołów ro-ślinnych wyróżniono w Polsce 485, z czego 12%można uznać za endemiczne, a 61% za naturalne.W Polsce dwa typy ekosystemów mają szczególneznaczenie dla różnorodności biologicznej. Są to eko-systemy leśne i obszary wodno-błotne. Lasy zajmu-ją w Polsce powierzchnię 8 972,5 tys. ha, co stanowi28,7% powierzchni kraju. Ekosystemy wodno-błotnezajmują ok. 1 800 tys. ha, co stanowi 5,7% powierzch-ni kraju z czego 455 tys. ha (tj. 1,5% powierzchnikraju) zajmują wody śródlądowe. W Polsce wielecennych pod względem różnorodności biologicznejekosystemów jest także związanych z krajobrazemrolniczym.
W porównaniu z innymi krajami, procent za-grożonych gatunków kręgowców (ssaków, ptaków,ryb) w Polsce jest niewielki i nie przekracza 15%(rys. 4.1.1).
W ciągu ostatnich lat nie obserwuje się takżenagłych zmian w liczbie zagrożonych gatunków zwie-rząt (rys. 4.1.2). Wśród niektórych zagrożonych ga-tunków zwierząt obserwuje się nawet wzrost liczeb-ności populacji (rys. 4.1.9).
Dobrym przykładem odwzorowującym ogólnezmiany różnorodności biologicznej są trendy wiel-kości populacji gatunków ptaków obszarów póluprawnych, łąk, pastwisk charakterystycznych dlakrajobrazu rolniczego ilustrowane wskaźnikiemFarmland Bird Index. Został on zatwierdzony w paź-dzierniku 2004 r. przez Komisję Europejską i jestjednym z oficjalnych wskaźników strukturalnychprzemian krajów członkowskich UE (structural indi-cators). Zmiany populacji tych gatunków odzwiercie-dlają degradację siedlisk istotnych również dla in-nych gatunków, w tym zagrożonych.
4. OCHRONA DZIEDZICTWAPRZYRODNICZEGO I RACJONALNE
UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
Dziedzictwo przyrodnicze rozumiane jako całość przyrody ożywionej (zarówno gatunkirzadkie i zagrożone wyginięciem, jak i gatunki pospolite oraz gatunki określane mianem”szkodników” lub „chwastów”) i nieożywionej (skały, gleby, zasoby naturalne itp.) jest do-brem, które należy chronić na równi z dziedzictwem kulturowym w całej jego różnorodności.Różnorodność biologiczna w sposób istotny wpływa na kulturę, gospodarkę i status eko-nomiczny społeczeństwa zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym, jak i globalnym.
4.1. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA, OCHRONA GATUNKOWA I OBSZAROWA
Ochrona dziedzictwa przyrodniczego została uwzględniona w celach średniookresowych „II PolitykiEkologicznej Państwa” zgodnych z następującymi działaniami wytyczonymi w ramach założeń 6PDŚ:� znaczny wzrost lesistości Europy; w Polsce zakłada się wzrost lesistości z 28,4% (2001 r.) do 30%
(do roku 2020), a w dalszej perspektywie nawet do 32–33%;� kontynuowanie programu przebudowy drzewostanów leśnych,� zwiększenie powierzchni obszarów chronionych, w tym utworzenie europejskiej sieci ekologicznej
NATURA 2000,� ochrona terenów wodno-błotnych,� rekultywacja terenów zdegradowanych,� użytkowanie gleb zgodnie z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju.
21
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
2000 2001 2002 2003
rok
war
toϾ
wsk
aŸni
ka makol¹gwa
szczygie³
wrona siwa
mazurek
cierniówka
czajka
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Austria Belgia Czechy Francja Niemcy Wêgry W³ochy Polska S³owacja Hiszpania Turcja USA
kraj
[%]
ssaki ptaki ryby
Źródło: Polskie Czerwone Księgi Zwierząt
Rys. 4.1.2. Zwierzęta zagrożone w Polsce
Źródło: OTOP
Rys. 4.1.3.Trendy populacji wybranych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego w Polsce w latach 2000–2003 uwzględ-
nianych w Farmland Bird Index
Źródło: OECD Environmental Indicators 2005
Rys. 4.1.1. Procent zagrożonych gatunków zwierząt w wybranych krajach
0
50
100
150
200
250
300
350
400
ssaki ptaki gady p³azy ryby ikrêgouste
Liczba zarejestrowanych gatunkówLiczba gatunków zagro¿onych wed³ug Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t z roku 1992Liczba gatunków zagro¿onych wed³ug Polskiej Czerwonej Ksiêgi Zwierz¹t z roku 2001
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
22
W Polsce wskaźnik ten jest liczony dla 21 ga-tunków ptaków. Dla 7 gatunków wskaźnik FarmlandBird Index w roku 2003 był istotnie mniejszy niż w2000 roku, co oznacza spadek liczebności populacji(rys. 4.1.3). Są to makolągwa (–24 %); szczygieł (–40 %); wrona siwa (–46 %); pliszka żółta (–25 %)mazurek (–46%); cierniówka (–22 %); czajka (–42 %),
a dla 2 gatunków wskaźnik w 2003 roku był istotniewiększy niż w 2000 roku. Są to: skowronek (+12 %);potrzeszcz (+37 %).
Również niewielki jest stopień zagrożenia ro-ślin naczyniowych w Polsce (14 %) w porównaniuz innymi krajami (np. Słowacja 30%, Węgry 20%)(rys. 4.1.4 i 4.1.5).
Źródło: OECD Environmental Indicators 2005
Rys. 4.1.4. Procent zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w wybranych krajach
Źródło: Lista roślin zagrożonych w Polsce (1992)
Rys. 4.1.5. Rośliny i grzyby zagrożone w Polsce
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Austria Belgia Czechy Francja Niemcy Wêgry W³ochy Polska S³owacja Hiszpania Turcja USA
kraj
[%]
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
roœliny
naczyniowe
mchy porosty grzyby
wielkoowocnikowe
Liczba zarejestrowanych gatunków Liczba gatunków zagro¿onych 1992
Presja
Do głównych negatywnych czynników, które wpły-wają na różnorodność biologiczną zaliczamy: zanie-czyszczenie środowiska; zmiany stosunków wodnychw tym niewłaściwą zabudowę hydrotechniczną i me-lioracje; rozwój infrastruktury przemysłowej, transpor-towej i turystycznej oraz urbanizację terenów wiej-skich; zmiany sposobu użytkowania gruntów; nad-mierne wykorzystanie zasobów przyrodniczych orazglobalne ocieplanie się klimatu.
W efekcie następuje fragmentaryzacja ekosys-temów, przerywanie korytarzy ekologicznych, zabu-dowa przestrzeni otwartych, degradująca walory kra-
jobrazowe, niekorzystne zmiany w ekosystemach rzeki jezior oraz niepokojenie zwierząt.
Również niekorzystne zmiany powodują huraga-ny powalające drzewostany na dużych obszarach orazpożary lasów i torfowisk.
Przeciwdziałania
Aby chronić różnorodność biologiczną, zarównona poziomie krajowym jak i międzynarodowym, usta-nawia się zasady jej ochrony w drodze krajowychaktów prawnych, dyrektyw Unii Europejskich orazkonwencji i porozumień międzynarodowych.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
23
W ostatnich latach działania związane z ochronąi zachowaniem różnorodności biologicznej w Polscekoncentrowały się na:� tworzeniu różnych form ochrony (parków narodo-
wych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazo-wych, obszarów chronionego krajobrazu, obsza-rów Natura 2000, pomników przyrody, stanowiskdokumentacyjnych, użytków ekologicznych, ze-społów przyrodniczo-krajobrazowych, ochronygatunkowej roślin, zwierząt i grzybów),
� realizowaniu planów i programów ochrony po-szczególnych obszarów oraz gatunków (w tym pro-gramów reintrodukcji),
� wdrażaniu dobrej praktyki rolniczej,� edukacji ekologicznej.
Od 1990 roku do 2004 roku łączna powierzchniaobszarów chronionych wzrosła o 67% osiągając w roku2004 powierzchnię równą 10 168,3 tys. ha, w tym po-wierzchnia parków krajobrazowych wzrosła o 107%,parków narodowych o 91%, obszarów chronionegokrajobrazu o 54% i rezerwatów przyrody o 39%. Po-nadto w latach 1991–2004 objęto nowymi formamiochrony takimi jak: użytki ekologiczne, stanowiskadokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazoweobszar o łącznej powierzchni 128,8 tys. ha (rys. 4.1.6).
Wyżej wymienione dane nie obejmują nowej for-my ochrony przyrody jaką są obszary Natura 20001,która została wprowadzona nową ustawą z dnia 16kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody2. Ustawa ta im-plementuje zapisy Dyrektyw: Ptasiej i Siedliskowej.
Źródło: Barometr (http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm)
Rys. 4.1.7.Całkowita powierzchnia obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW) w krajach UE wyznaczonych do sieci
Natura 2000 (stan na 30 listopada 2005 roku)
1 W skład sieci Natura 2000 wchodzą:� obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) – (Special Protection Areas – SPA) wyznaczonych na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG
w sprawie ochrony dzikich ptaków – Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, roz. 15, t. 1, str. 98.� specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) – (Special Areas of Conservation – SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory – Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, roz. 15, t. 2, str. 102.2 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880, z późn. zm.
Źródło: GUS
Rys. 4.1.6. Powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych w Polsce w latach 1990–2004
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1990 1995 1997 1998 1999 2000 2002 2003 2004
[tys
.ha
]
ogó³em
parkinarodowe
rezerwatyprzyrody
parkikrajobrazowe
obszarychronionegokrajobrazu
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
AT BE CY CZ DE DK EE ES FI FR GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT SE SI SK UK
kraj
km2
Ca³kowita powierzchnia OZW Œrednia ca³kowitej powierzchni OZW
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
24
Polska w 2004 roku opracowała listę obszarów spe-cjalnej ochrony ptaków OSO – (72 obszary o łącz-nej powierzchni 3 109,8 tys. ha co stanowi 7,8%pow. kraju) oraz listę proponowanych obszarów oznaczeniu wspólnotowym (OZW) wymagającychobjęcia ich ochroną w formie specjalnych obsza-rów siedlisk (184 specjalne obszary ochrony sie-dlisk o łącznej powierzchni 1 175,9 tys. ha, co sta-nowi 3,6% powierzchni. kraju) (rys. 4.1.7 i rys.4.1.8). Obszary te wraz z obszarami wyznaczony-mi przez inne kraje EU-25 tworzą Europejską SiećEkologiczną Natura 2000.
Według stanu z 2004 roku, osiem polskich ob-szarów o łącznej powierzchni 90 455 ha, znajdowałosię na światowej liście obszarów wodno-błotnych3
mających znaczenie międzynarodowe (zgodnie zKonwencją o obszarach wodno-błotnych mającychznaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środo-wisko życiowe ptactwa wodnego tzw. KonwencjąRamsarską (Dz.U. z 1978 r. Nr 7 poz. 24 z późn. zm.).
O skuteczności działań programów ochrony wy-branych gatunków zwierząt (reintrodukcji, hodowli,objęcia ochroną gatunkową itp.) może świadczyćwzrost liczebności bobra w Polsce (rys. 4.1.9).
Źródło:Barometr (http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm)
Rys. 4.1.8. Całkowita powierzchnia obszarów specjalnej ochrony ptaków w krajach UE wyznaczonych do sieci Natura
2000 (stan na 30 listopada 2005 roku)
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
100000
AT BE CY CZ DE DK EE ES FI FR GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT SE SI SK UK
kraj
km
2
Ca³kow ita pow ierzchnia OSO Œrednia ca³kow itej pow ierzchni OSO
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
45000
1990 1995 2000 2002 2003 2004
rok
liczb
ao
so
bn
ikó
w
(dan
eszacu
nko
we)
Źródło: GUS, MŚ
Rys. 4.1.9. Zmiany liczebności bobra w Polsce w latach 1990–2004
3 W rozumieniu Konwencji Ramsarskiej obszarami wodno-błotnymi są tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jaki sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębo-kość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów.
rok
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
25
Stan
Lasy w Polsce zajmują powierzchnię 8 972,5 tys.ha (stan w dniu 31.12.2004 r. wg GUS), co odpowia-da lesistości 28,7% (rys. 4.2.1)
Struktura gatunkowa polskich lasów uległa w la-tach 1945–2004 korzystnym przemianom polegają-cym na zwiększaniu udziału w lasach państwowych,zarządzanych przez Państwowe Gospodarstwo Le-śne Lasy Państwowe, gatunków liściastych z 13% do23,3%. Jest on jednak wciąż niższy od potencjalne-go wynikającego z udziału odpowiadających im ty-pów siedliskowych lasu. Gatunki iglaste dominują istanowią 75,8% powierzchni lasów, w tym drzewo-stany z przewagą sosny stanowią większość. Domi-
nacja drzewostanów sosnowych wynika z korzystnychwarunków klimatycznych i siedliskowych oraz prefe-rowania tego gatunku przy zalesieniach od XIX wieku.Wśród gatunków liściastych najwięcej jest drzewo-stanów z przewagą dębu (rys. 4.2.2).
W strukturze wiekowej zachodzą stałe korzystnezmiany idące w kierunku ciągłego wzrostu przecięt-nego wieku drzewostanów, który w roku 2004 rokuwynosił 60 lat w lasach państwowych zarządzanychprzez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Pań-stwowe, a w lasach prywatnych w 1999 roku wynosił40 lat. Zwiększa się również powierzchnia drzewo-stanów starszych w wieku powyżej 40 lat. Dominujądrzewostany w wieku 41–80 lat (rys. 4.2.3).
4.2. OCHRONA I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LASÓW
Źródło: Raport o stanie lasów w Polsce 2004,Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe
Rys. 4.2.2. Struktura gatunkowa lasów w Polsce w 2004 roku
Źródło: GUS
Rys. 4.2.1. Powierzchnia lasów w Polsce w latach 1995–2004
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
rok
tys.
ha
Publiczne Prywatne
67,6
8,2
6,6
4,9
6,35,3 1,1
sosna,modrzew jod³a, œwierk, daglezja
d¹b, jesion, klon, jawor, wi¹z buk
brzoza olsza
pozosta³e liœciaste
26
Szacunkowe zasoby drzewne kraju w 2004 rokuwynosiły 1 825 mln m3 grubizny drewna brutto, w tymw lasach państwowych zarządzanych przez Państwo-we Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe – ok.1 555,4 mln m3 grubizny drewna brutto. Z roku na rokznacząco zwiększają się zasoby drzewne w lasachpaństwowych we wszystkich klasach wieku, co jestwynikiem racjonalnego pozyskiwania drewna w lasachpaństwowych oraz zwiększania powierzchni lasówpoprzez zalesienia (rys. 4.2.4).
Poziom uszkodzenia lasów w Polsce ocenianyna podstawie stopnia defoliacji koron drzew ulegałw okresie 1992–1994 ciągłemu wzrostowi. W latach1995–1999 nastąpiła poprawa stanu zdrowotnegodrzewostanów przejawiająca się spadkiem udziałudrzew uszkodzonych (o defoliacji powyżej 25%). Od2000 roku obserwuje się nieznaczne pogorszenie sta-nu zdrowotnego lasów (rys. 4.2.5).
Poziom uszkodzenia drzewostanów starszych(w wieku powyżej 40 lat) w 2004 roku był wyższy
Źródło: PGLLP
Rys. 4.2.3. Struktura drzewostanów według klas wieku w 2004 roku: KO – Klasa Odnowienia, KDO – Klasa Do Odnowie-
nia, SP – Struktura Przerębowa
Źródło: DGLP
Rys. 4.2.4. Przyrost zasobów drzewnych w lasach państwowych w latach 1945–2003
12,50%
21,20%
24,00%
17,80%
11,70%
4,60%2,20%
4,20% 1,80%I 1-20 lat
II 21-40 lat
III 41-60 lat
IV 61-80 lat
V 81-100 lat
VI 101-120 lat
VII i starsze 121-140I starsze
KO,KDO,SP*
powierzchnia leœnaniezalesiona
0
10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
60 000
70 000
1945/46 1953 1963/64 1973 1983 1993 2003
wty
s.m
3gru
biz
ny
bru
tto
pozyskanie b rutto przyro st bie¿¹cy roczny
w t
ys.
m3 g
rubiz
ny b
rutto
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
27
w porównaniu do poprzednich lat – udział drzewuszkodzonych wyniósł 34,6%, natomiast 8,3% drzewuznano za zdrowe. Drzewostany liściaste wykazująniższy poziom zdrowotności (38,6% drzew uszkodzo-nych) niż drzewostany iglaste (33,3% drzew uszko-dzonych). Wśród drzewostanów iglastych nadal naj-słabszą kondycją zdrowotną charakteryzuje się jodłaa najlepszą sosna, a wśród gatunków liściastych naj-słabszą kondycję wykazują dęby a najlepszą buki.Głównym czynnikiem mającym wpływ na obniżeniestanu zdrowotnego lasów w ostatnich latach jest de-ficyt opadów w okresie wegetacyjnym.
Presja
Lasy znajdują się pod presją wielu czynnikówzarówno o charakterze abiotycznym (niedobór opa-dów atmosferycznych, anomalie temperatury, silnewiatry, niski poziom wód gruntowych), biotycznym(gradacje szkodników owadzich, choroby grzybowe)oraz pochodzenia antropogenicznego (zanieczysz-czenia powietrza, zakwaszanie gleb i opadów atmos-ferycznych, pożary), powodujących niekorzystne zja-wiska i zmiany w ich stanie zdrowotnym. Wśród czyn-ników oddziaływujących na lasy w ostatnich latachzaznaczyły się następujące trendy:� zmienny poziom opadów atmosferycznych, cha-
rakteryzujący się długimi okresami suszy w okre-sie wegetacyjnym (lata 2002–2003),
� silne wiatry powodujące zniszczenia drzewosta-nów na znacznym obszarze (Nadleśnictwo Piszok. 17 tys. ha w 2002 roku),
� średnie wartości stężeń NO2
i SO2 na terenach
leśnych w ostatnim pięcioleciu nie przekroczyływ żadnym regionie kraju dopuszczalnych warto-ści stężeń określonych w rozporządzeniu MinistraŚrodowiska,
� kwasowość opadów atmosferycznych na terenachleśnych ulega stałemu obniżeniu w ostatnich la-tach,
� w okresie między rokiem 1999 i 2003 nastąpiłwzrost zakwaszenia gleb, który objął wszystkie typygleb. Wzrost zakwaszenia spowodowany był naj-prawdopodobniej szybszym spadkiem zawartościzwiązków alkalizujących w porównaniu do spad-ku zawartości związków zakwaszających w depo-zycie docierającym do gleb leśnych.
Wysokie zagrożenie pożarowe polskich lasówwynika z dużego udziału siedlisk borowych, które sta-nowią 57,6%, i na obszarze których udział powierzch-niowy sosny i modrzewia wynosi 67,6%. W okresie1995–2002 najmniejszą liczbą pożarów charaktery-zował się rok 2001. Natomiast w 2003 roku nastąpiłznaczny wzrost powierzchni lasów objętej pożaramiz powodu niesprzyjających warunków pogodowychi przerzutów ognia z terenów nieleśnych. Spaleniuuległa kilkakrotnie większa powierzchnia lasów niżw 2002 roku (rys. 4.2.6).
0
10
20
30
40
50
60
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
rok
ogó³em liœciaste iglaste
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 4.2.5. Trendy zmian uszkodzenia (defoliacji) drzewostanów w Polsce w latach 1992–2004
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
% u
szkodzonych d
rzew
28
Przeciwdziałania
Działania mające na celu zachowanie i ochronęekosystemów leśnych wynikają z realizacji „PolitykiEkologicznej Państwa” oraz „Polityki Leśnej Państwa”opartej na zasadzie trwałego i zrównoważonego roz-woju lasów. Obecnie trwają prace nad NarodowymProgramem Leśnym, którego podstawę stanowićbędą opracowane w 2003 roku Regionalne Progra-my Operacyjne Polityki Leśnej Państwa.
W celu promowania ekologicznego modelu go-spodarki leśnej i wykorzystywania pozaprodukcyjnychfunkcji lasów zostało utworzonych 18 Leśnych Kom-pleksów Promocyjnych obejmujących 941,9 tys. halasów tj. ok. 13,4% powierzchni leśnej zarządzanejprzez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Pań-stwowe (stan w 2004 roku).
Sukcesywnie zwiększa się powierzchnia lasów, któ-rym nadawany jest status lasów ochronnych ze wzglę-du na ważne funkcje środowiskowe jakie pełnią w kształ-towaniu klimatu, bilansu wodnego, ochronie gleb, za-chowaniu potencjału biologicznego gatunków. Na ko-niec 2004 r. ok. 3,3 mln ha uznanych było za lasy ochron-ne, co stanowi 37,2% wszystkich lasów w Polsce.
Od wielu lat prowadzone są prace zmierzające dowzbogacenia składu gatunkowego lasów i dostosowa-nia go do siedlisk leśnych w ramach zalesień, odno-wień i przebudowy drzewostanów, co będzie skutko-wało zwiększeniem ich odporności na zagrożenia.
W wyniku zalesień prowadzonych w ramach re-alizacji „Krajowego programu zwiększania lesistości”,którego głównym celem jest wzrost lesistości krajudo 30 % w 2020 r. i do 33 % w 2050 r. powierzchnialasów sukcesywnie powiększa się. Łącznie od 1994 r.do 2004 r. zalesiono 207 tys. ha (rys. 4.2.7).
Źródło: GUS, Komenda Główna Straży Pożarnej i Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
Rys. 4.2.6. Pożary lasów w Polsce w latach 1995–2004
0
5
1 0
1 5
2 0
2 5
3 0
1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4
wty
s.ha
Źródło: GUS
Rys. 4.2.7. Powierzchnia zalesień w Polsce w latach 1991–2004
0
5000
10000
15000
20000
25000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
pp
p[
]
powierzchnia liczba
liczba p
ożaró
w/p
ow
ierz
chnia
spalo
na [ha]
w t
ys.
ha
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
29
Poza działaniami o charakterze długofalowymochrona lasów polega na bieżącym likwidowaniu za-grożeń dla ich trwałości ze strony czynników abio-tycznych i biotycznych.
W latach 2000–2003 (z wyjątkiem roku 2002)ponownie, od 1995 roku, uległa zwiększeniu po-
wierzchnia lasów objęta zabiegami zwalczającymimasowo występujące szkodniki owadzie (rys. 4.2.8).
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwo-we dysponują nowoczesnym i efektywnym systememochrony przeciwpożarowej obejmującym swym zasię-giem cały kraj.
4.3. ZAGOSPODAROWANIE POWIERZCHNI ZIEMI I OCHRONA GLEB
Polska jest krajem bardzo zróżnicowanym, za-równo pod względem stopnia rozwoju gospodarcze-go, zagospodarowania przestrzennego jak i gęstościzaludnienia poszczególnych regionów. Efektem tegojest różna skala wpływu człowieka na środowisko,w tym na powierzchnię ziemi w kraju. Praktycznie jed-nak nie występują w Polsce obszary nie poddaneżadnej formie antropopresji, ale w porównaniu dopaństw Europy Zachodniej zagospodarowanie po-wierzchni kraju można uznać za ekstensywne.
Zjawisko dynamicznej urbanizacji oraz rozwój in-frastruktury przemysłowej, mające istotny wpływ nazachowanie naturalnych wartości użytkowych gleb,ma w Polsce, w porównaniu do UE-15 charakter bar-
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[ha
]
zabiegi zwalczania owadów wystêpuj¹cych masowo zabiegi chroni¹ce drzewostany przed zwierzyn¹
zabiegi zwalczaj¹ce paso¿ytnicze grzyby Źródło: DGLP
Rys. 4.2.8. Powierzchnia lasów objęta zabiegami ochronnymi w latach 1995–2003
dzo powolny. Podobnie zagadnienie dotyczące zanie-czyszczenia gleb wynikającego z niewłaściwego sto-sowania nawozów sztucznych i wapniowych orazśrodków ochrony roślin, które stanowi istotny problemw krajach UE-15, w Polsce może mieć charakter lo-kalny. Jest to wynikiem ograniczenia, ze względówekonomicznych, stosowania nawozów sztucznychw przeszłości, a obecnie – efektem promowaniazrównoważonej gospodarki rolnej. Główne proble-my w zakresie ochrony gleb w Polsce dotyczą aktual-nie rekultywacji gleb zdegradowanych i ponownegowłączania terenów zdegradowanych do obiegu go-spodarczego oraz poprawy walorów użytkowych glebna terenach poprzemysłowych.
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
Główne średniookresowe cele „Polityki Ekologicznej Państwa” do 2010 roku:� maksymalne zagospodarowanie terenów poprzemysłowych poprzez opracowanie i wdrożenie me-
chanizmów sprzyjających ponownemu włączeniu tych terenów do użytkowania,� wprowadzanie w rolnictwie sposobu produkcji zgodnego z ustawą o rolnictwie ekologicznym,� identyfikacja zagrożeń i rozszerzenie prac na rzecz rekultywacji terenów zdegradowanych, w tym
terenów poprzemysłowych,� objęcie monitoringiem gleb rejestracji zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych wynikających
z rodzaju i intensywności eksploatacji oraz oddziaływania różnych negatywnych czynników (erozja,inwestycje, przemysł, emisje, odpady, ścieki i in.).
30
Stan
Ponad 90% powierzchni kraju, jest w użytkowa-niu rolniczym i leśnym (rys. 4.3.1). Występują takżeobszary silnie uprzemysłowione – aglomeracje miej-skie i miasta – o dużej gęstości zaludnienia i rozbu-dowanych strukturach gospodarczych i szczególniena tych obszarach działalność bytowa i gospodarczaczłowieka prowadzi do negatywnych zmian w środo-wisku glebowym.
W Polsce przeważają gleby o średniej i niskiejprzydatności rolniczej (rys. 4.3.2). Gleby najwyższejjakości użytkowej znajdujące się w użytkowaniu rol-niczym zajmują jedynie około 26% powierzchni kra-ju. Są to gleby klas I, II i III, do których zaliczamy za-sobne w próchnicę: gleby lessowe, gleby pyłowe i gli-niaste. W tej sytuacji działania mające na celu ochro-nę gleb przed zagrożeniami naturalnymi i antropopre-
sją oraz utrzymywanie i przywracanie na terenachrolniczych jakości gleb odpowiedniej dla zdrowej pro-dukcji rolnej są bardzo ważne.
Stan czystości gleb użytkowanych rolniczo w Pol-sce jest bardzo dobry pod względem zanieczyszczeńistotnych dla środowiska i zdrowia ludzi tj. metali cięż-kich i niebezpiecznych związków organicznych. Wy-niki badań gleb, przeprowadzonych, cyklicznie co5 lat, w ramach Państwowego Monitoringu Środowi-ska, w 1995 roku i 2000 roku, wskazują, że zdecydo-wana większość gleb Polski, czyli około 97% ogólnejpowierzchni użytków rolnych, charakteryzuje się na-turalną lub nieco podwyższoną zawartością metaliciężkich, co pozwala zakwalifikować je jako glebyo wysokiej jakości rolniczej (rys. 4.3.3). W okresietym nie stwierdzono także znaczących zmian jakościgleb w zakresie zawartości metali ciężkich tj. kadmu,miedzi, niklu, ołowiu i cynku.
61,43%
0,68%1,59%
2,92% 1,68%
29,63%
2,07%
u¿ytki rolne
lasy i zadrzewienia
wody
tereny komunikacyjne
tereny mieszkaniowe
nieu¿ytki
innepozosta³e
0,4%
2,9%
22,7%
39,9%
22,6%
11,4%
I II III IV V VI
Źródło: GUS, GUGiK
Rys. 4.3.2. Jakość użytków rolnych w Polsce (według klas bonitacyjnych) w 2000 roku
Źródło: GUS, GUGiK
Rys. 4.3.1. Struktura wykorzystania terenów w Polsce w 2004 roku
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
31
Presja
Negatywne oddziaływanie człowieka na powierzch-nię ziemi obserwowane jest przede wszystkim na ob-szarach miejskich, przemysłowych, komunikacyjnychoraz na obszarach rolniczych. Wskutek tych działańdochodzi do pogorszenia jakości gleb tj. degradacjilub dewastacji gleb, zarówno w zakresie ich właści-wości mechanicznych jak i składu chemicznego.
Mechaniczne niszczenie pokrywy glebowej będą-ce efektem urbanizacji, działalności górniczej i nie-właściwie prowadzonych prac w rolnictwie oraz che-miczne zanieczyszczenie gleb, a w tym zakwaszenie,zasolenie oraz zanieczyszczenie metalami ciężkimi,które związane jest z emisją zanieczyszczeń do po-wietrza, stosowaniem nadmiernej ilości nawozówsztucznych i środków ochrony roślin oraz składowa-niem odpadów komunalnych i przemysłowych, to głów-ne czynniki mające wpływ na powierzchnię ziemi.
Na terenach miast i aglomeracji miejskich, a głów-nie na terenach uprzemysłowionych oraz w pobliżuciągów komunikacyjnych i na terenach składowiskodpadów przemysłowych i komunalnych gleby nara-żone są szczególnie na zanieczyszczenia metalamiciężkimi oraz niebezpiecznymi związkami organicz-nymi. Ponadto rozwój aglomeracji miejskich i infra-struktury przemysłowej prowadzi do sukcesywnego
zmniejszania się powierzchni naturalnych i semi-na-turalnych obszarów leśnych oraz użytkowanych rol-niczo. Ma to ogromny wpływ na stan różnorodnościbiologicznej, powodując zmniejszanie się przestrzeniżyciowej dla szeregu gatunków zwierząt i roślin.
Sposób zagospodarowania powierzchni ziemi jestpodstawowym wskaźnikiem wpływu człowieka na po-wierzchnię terenu. Dane uzyskane w ramach europej-skiego projektu CORINE Land Cover 2000 wskazują,że zmiany użytkowania powierzchni w Polsce mającharakter długofalowy4. Zmiany zaobserwowane w la-tach 1990–2000 były niewielkie i objęły powierzchniętylko około 2 500 km2 co stanowiło zaledwie 0,8% ob-szaru. Dotyczyły one głównie zwiększenia powierzchniterenów leśnych, terenów górnictwa odkrywkowegooraz terenów zajętych pod zabudowę rozproszonąi w dużo mniejszym stopniu – terenów przemysłowychi handlowych oraz komunikacyjnych (rys. 4.3.4).
Zwiększenie powierzchni tych form pokrycia te-renu nastąpiło głównie kosztem zmniejszenia po-wierzchni gruntów ornych oraz łąk i pastwisk. W ana-lizowanym okresie nie zaobserwowano żadnychzmian w powierzchni zabudowy zwartej, co należywiązać z faktem, że rozwój budownictwa i wznosze-nie wielu nowych budynków miało miejsce w obrębietych obszarów powodując zagęszczenie zabudowy,w zasadzie bez zwiększania jej powierzchni.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
19
95
Ka
dm
20
00
19
95
Mie
dŸ
20
00
19
95
Nik
iel
20
00
19
95
O³ó
w
20
00
19
95
Cyn
k
20
00
5 - stopieñ
4 - stopieñ
3 - stopieñ
2 - stopieñ
1 - stopieñ
O - stopieñ
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 4.3.3. Zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi w Polsce w 1995 roku i w 2000 roku. Ocena według kryteriów IUNG:
0 – poziom naturalny, I – poziom podwyższony, II – słabe zanieczyszczenie, III – średnie zanieczyszczenie,
IV – silne zanieczyszczenie, V – bardzo silne zanieczyszczenie
4 Projekt CORINE Land Cover 2000 (CLC2000) – realizowany był z inicjatywy Komisji Europejskiej i obejmował wykonanie bazy danychCLC2000, obrazującej pokrycie terenu w Europie roku 2000 oraz bazy zmian CLC_Changes obrazującej zmiany w pokryciu terenu w latach1990–2000. Koordynatorem projektu na poziomie europejskim była Europejska Agencja Środowiska. Koordynatorem projektu w Polsce byłGłówny Inspektorat Ochrony Środowiska, natomiast wykonawcą prac – Instytut Geodezji i Kartografii w Warszawie.
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
32
Kierunki zmian w użytkowaniu powierzchni ziemiw kraju uzyskane w ramach krajowego projektu CO-RINE Land Cover 2000 potwierdzają także statystycz-ne dane krajowe (rys 4.3.5). W latach 1990–2004widoczne było sukcesywne zwiększanie się po-wierzchni lasów tj. o około 5,1% (według ewidencjigeodezyjnej) w odniesieniu do poziomu z 1990 roku,przy równoczesnym spadku powierzchni użytków rol-nych o około 2,2%. Proces zmniejszania powierzchnizajmowanej przez użytki rolne związany był przedewszystkim z postępującym zagospodarowywaniempowierzchni odłogów i ugorów gruntów ornych głów-nie właśnie poprzez ich sukcesywne zalesianie.
Dane uzyskane w ramach projektu Corine LandCover 2000 potwierdzają, że proces urbanizacji jestw Polsce bardzo powolny. W krajach Europy Zachod-niej, w tym głównie w Niemczech, Francji, Hiszpanii,Włoszech i Holandii urbanizacja powierzchni ziemizachodzi z większą intensywnością.
Działalność rolnicza związana z niewłaściwie pro-wadzonymi zabiegami agrotechnicznymi oraz niewła-ściwym stosowaniem nawozów sztucznych i środkówochrony roślin może także prowadzić do mechanicz-nej i chemicznej degradacji gleb. Obserwowane w krajuw latach 90-tych duże zużycie nawozów sztucznychi pestycydów ulega zmniejszeniu co jest wynikiem
-450-400-350-300-250
-200-150-100-50
050
100150200250300
350400450500550
kategoria pokrycia powierzchni ziemi wg.klasyfikacji Corine Land Cover 2000
zmia
naw
%po
wie
rzch
ni
zabudowa lu¿na (112) tereny przemys ³owe i handlowe (121) tereny komunikacyjne (122)
tereny eksploatacji odkrywkowej (131) powierzchnia zwa³owisk i ha³d (132) tereny budów (133)
grunty orne (211) ³aki i pastwiska (231) lasy liœciaste (311)
lasy iglaste (312) lasy mieszane (313) lasy w stanie zmian (324))
piaski (331) roslinnosc rozproszona (333) pogorzeliska (334)
bagna i mokrad³a (411) tereny wód œródl¹dowych (512) Źródło: GIOŚ
Rys. 4.3.4.Zmiany pokrycia powierzchni ziemi w okresie 1990–2000 według danych uzyskanych w ramach projektu
CORINE Land Cover 2000
0
5000
10000
15000
20000
25000
1990 1995 1996 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004
po
wie
rzch
nia
wty
s.h
a
u¿ytki rolne lasy i zadrzewienia wody
tereny komunikacyjne tereny mieszkaniowe* nieu¿ytkiŹródło: GUS, GUGiK
Rys. 4.3.5. Kierunki zmian wykorzystania powierzchni kraju w latach 1990–2004
zm
iana w
km
2
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
33
promowania modelu zrównoważonej gospodarki rol-nej w Polsce.
W 2001 roku zużycie pestycydów wynosiło wPolsce 5 271 ton substancji aktywnej, podczas gdyw innych krajach było dużo większe i kształtowało sięna poziomie odpowiednio: 99 635 ton we Francji,76 346 ton we Włoszech i 35 700 ton substancji ak-tywnej na rok w Hiszpanii.
W stosunku do ilości nawozów sztucznych i wap-niowych wykorzystanych w Polsce w 1990 roku ichzużycie w 2004 roku spadło odpowiednio o około40,% i około 49% (rys. 4.3.6). W odniesieniu do po-zostałych krajów europejskich zużycie nawozówsztucznych i wapniowych w Polsce także jest rela-tywnie niskie.
Przeciwdziałanie
Istotnym elementem ochrony gleb jest właściweskładowanie odpadów przemysłowych, hutniczych,górniczych i komunalnych, wykorzystywanie gleb naj-słabszych na cele budownictwa, przemysłu, komuni-kacji oraz dostosowanie użytkowania terenów i pro-dukcji roślinnej do warunków panujących w strefiedegradującego działania zanieczyszczeń. Do sposo-bów chroniących glebę przed chemiczną degradacjąze strony przemysłu i komunikacji oraz urbanizacjinależy także ograniczenie emisji pyłowo-gazowych (wszczególności SO
2 i NO
x oraz metali ciężkich) i bu-
dowa osłon biologicznych.Ochrona gleb przed chemiczną degradacją ze
strony rolnictwa związana jest z racjonalnym i umiar-kowanym stosowaniem środków ochrony roślin oraznawozów mineralnych, dostosowaniem upraw do ro-dzajów gleby, wprowadzaniem i stosowaniem na szer-
szą skalę ekologicznych metod produkcji rolnej (rol-nictwo ekologiczne), stosowaniem nawozów natural-nych w nawożeniu gleby oraz stosowaniem biologicz-nych i mechanicznych metod ochrony roślin.
W ostatnich latach widoczne jest zmniejszenieoddziaływania przemysłu na gleby, co jest wynikiemrestrukturyzacji polityki przemysłowej kraju. Jednaktempo przywracania już zanieczyszczonych gleb dostanu naturalnego jest niskie i z roku na rok maleje.
Zabiegi rekultywacji i zagospodarowania grun-tów prowadzone są w Polsce systematycznie, jed-nak na niewielką skalę co sprawia, że powierzchniagruntów zdewastowanych i zdegradowanych spada,ale bardzo powoli. W 2004 roku powierzchnia grun-tów zdewastowanych i zdegradowanych wynosiła67 550 ha, co stanowiło około 0,2% powierzchnikraju (rys. 4.3.7). W stosunku do 1990 roku, a więcw ciągu 14 lat, powierzchnia tych gruntów uległazmniejszeniu o blisko 28%.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
1989/1
990
1995/9
6
1996/9
7
1997/9
8
1998/9
9
1999/0
0
2000/2
001
2001/2
002
2002/2
003
2003/2
004
Lata
kg/h
a
nawozy sztuczne (kg/1ha) nawozy wapniowe (kg/1ha)
Źródło: GUS
Rys. 4.3.6. Zużycie nawozów sztucznych i wapniowych w Polsce w latach 1990–2004 (w przeliczeniu na czysty składnik)
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
34
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[%]
% gruntów zrekultywowanych
% gruntów zagospodarowanych
Stopień rekultywacji i zagospodarowania gruntówzdewastowanych i zdegradowanych w Polsce jestnadal niezadowalający i wynosił w 2004 roku odpo-wiednio 3,5% i 2,4% ogólnej powierzchni gruntówzdewastowanych i zdegradowanych (rys. 4.3.8).
Istotnym zagadnieniem w zakresie polityki ochro-ny gleb jest także minimalizowanie wpływu niewła-ściwie prowadzonych zabiegów agrotechnicznych,a głównie stosowania nawozów sztucznych i środków
ochrony roślin. Ważne jest nie tylko ograniczanie po-ziomu wykorzystania pestycydów oraz nawozów, alei wprowadzanie w rolnictwie sposobów produkcjizgodnych z zasadami zrównoważonej gospodarki rol-nej i stosowaniem Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej.
Szczególnym sposobem prowadzenia gospodarkirolnej jest rolnictwo ekologiczne, które stanowi sys-tem gospodarowania o zrównoważonej produkcji ro-ślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparty
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
po
wie
rzch
nia
[tys
ha]
grunty zdewastowane i zdegradowanegrunty zrekultywowane
grunty zagospodarowane
Źródło: GUS, MRiRW
Rys. 4.3.7.Grunty zdewastowane i zdegradowane oraz zrekultywowane i zagospodarowane w Polsce w latach 1990–2004
Źródło: GUS, MRiRW
Rys. 4.3.8. Procent zdewastowanych i zdegradowanych gruntów w Polsce, które zostały poddane rekultywacji lub za-
gospodarowaniu w latach 1990–2004
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
35
na środkach pochodzenia biologicznego i mineralne-go nieprzetworzonych technologicznie. Podstawowązasadą jest odrzucenie w procesie produkcji żywno-ści środków chemii rolnej, weterynaryjnej i spożyw-czej. W Polsce, w porównaniu do krajów europejskich,powierzchnia gospodarstw ekologicznych nie jestobecnie zbyt duża, ale fakt jej systematycznego wzro-stu wymaga szczególnego podkreślenia. Powierzch-nia uprawiana zgodnie z zasadami rolnictwa ekolo-gicznego w kraju w latach 1990–2004 wzrosła ponaddwustukrotnie (rys. 4.3.9). W 2004 roku stanowiła onaokoło 0,5% ogólnej powierzchni użytków rolnych. Dlaporównania w większości nowych Państw Członkow-
skich UE, ale także w Grecji, Islandii i Irlandii udziałupraw naturalnych w ogólnej powierzchni użytkowa-nej rolniczo nadal wynosi poniżej 1%.
Dla porównania w 2002 roku w UE-15 udziałupraw ekologicznych stanowił około 4% ogólnej po-wierzchni użytkowanej rolniczo, a w 10 nowych kra-jach UE – 1,4%. Zaznacza się jednak wzrost po-wierzchni upraw naturalnych, co jest przede wszyst-kim wynikiem efektywnego wdrażania programówrolno-środowiskowych na poziomie UE oraz wzrasta-jącego zapotrzebowania na produkty „ekologiczne”ze strony konsumenta.
Źródło: Europejska Agencja Środowiska CSI 26
Rys. 4.3.10. Udział powierzchni uprawianej zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego w ogólnej powierzchni użyt-
kowanej rolniczo w krajach Unii Europejskiej w 1990 i 2002 roku
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
199019911992199319941995199619971998199920002001200220032004
po
wie
rzc
hn
ia[h
a]
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
lic
zb
a
powierzchnia liczba
Źródło: GUS, Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych
Rys. 4.3.9. Gospodarstwa ekologiczne w Polsce (z certyfikatem i w trakcie przestawiania) w latach 1990–2004
OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
AT BE CY CZ DE DK EE ES FI FR GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT SE SI SK UK
kraj
[%]
1990 2002
36
Podsumowanie
Stan przyrody w Polsce jest dobry; od 1990 rokuwzrasta ilość obszarów cennych przyrodniczo praw-nie chronionych. Liczba zagrożonych gatunkówzwierząt, roślin i grzybów nie zwiększa się. Polskaopracowała listę obszarów specjalnej ochrony ptaków(72 obszary o łącznej powierzchni 3 109,8 tys. ha, costanowi 7,8% powierzchni kraju – dane na 2005 rok)oraz listę proponowanych obszarów o znaczeniuwspólnotowym (OZW) wymagających objęcia ochro-ną w formie specjalnych obszarów siedlisk (184 spe-cjalne obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzch-ni 1 175,9 tys. ha, co stanowi 3,6% powierzchni kraju– dane na 2005 rok), które są częścią EuropejskiejSieci Ekologicznej Natura 2000.
Wzrasta procent obszarów leśnych w Polsce,w 2004 roku wynosił 8 972,5 tys. ha, kontynuowa-ne są także prace nad przebudową drzewostanówleśnych.
W 2005 roku kolejne 5 obszarów zostało zgłoszo-nych do obszarów Ramsarskich (obecnie jest ich 13).
Jakość gleb użytkowanych rolniczo w Polsce jestbardzo dobra. Poziom zanieczyszczenia użytków rol-nych metalami ciężkimi i związkami organicznymi jestniski co pozwala zakwalifikować je jako gleby o wy-sokiej jakości rolniczej. W porównaniu do krajów Eu-ropy Zachodniej zużycie nawozów sztucznych i pe-stycydów utrzymuje się na stałym, niskim poziomie,co jest wynikiem promowania modelu zrównoważo-
nej gospodarki rolnej. Presja związana z chemicznymzanieczyszczeniem gleb ogranicza się głównie douprzemysłowionych obszarów miejskich oraz strefkomunikacyjnych, gdzie notowane są zanieczyszcze-nia metalami ciężkimi i ropopochodnymi. W ostatnichlatach widoczne jest jednak zmniejszenie oddziały-wania przemysłu na gleby, co jest wynikiem restruk-turyzacji gospodarki i można zakładać, że obszar glebpodlegających degradacji chemicznej nie będzie sięzwiększał.
Istotnym problemem pozostaje nadal rekultywa-cja gleb zdegradowanych, poprawa walorów użytko-wych gleb na terenach poprzemysłowych oraz ichponowne włączanie do obiegu gospodarczego Sto-pień rekultywacji i zagospodarowania gruntów zde-wastowanych i zdegradowanych w Polsce jest nadalniezadowalający i nie należy przewidywać szybkiejpoprawy ich stanu. Wynika to z faktu, że zanieczysz-czenia przemysłowe mają trwały charakter i przywró-cenie gleb do stanu naturalnego wymaga poniesie-nia dużych nakładów finansowych.
Należy zwrócić również uwagę na zwiększającysię udział tzw. gospodarstw ekologicznych w ogólnejpowierzchni użytkowanej rolniczo. W porównaniu dokrajów europejskich powierzchnia gospodarstw eko-logicznych w Polsce jest obecnie bardzo mała. Nale-ży przypuszczać jednak, że zainteresowanie konsu-mentów zdrową żywnością spowoduje, że udziałupraw ekologicznych osiągnie poziom zbliżony dopoziomu w krajach Europy Zachodniej.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
37
5.1. JAKOŚĆ WÓD
Życie we wszelkich postaciach oraz zdrowie lu-dzi i jakość ich życia uzależnione są od dostępnościwody o odpowiedniej jakości i w odpowiedniej ilości.
Zasoby wodne w kraju, przypadające na jednegomieszkańca są mniejsze niż w krajach sąsiednichi znacznie niższe niż przeciętne w Europie (zaledwieokoło 36% średniej europejskiej). Efektem takiegostanu zasobów wodnych jest występowanie w częściobszaru Polski trudności w zaopatrzeniu w wodę.Podstawowym problemem w zakresie zaopatrzenia
5. ŚRODOWISKO I ZDROWIE
w wodę ludności jest mała dostępność wody o wy-sokiej jakości, natomiast wobec wyraźnego spadkuw ostatnim dziesięcioleciu wielkości poborów wodyprzez przemysł, jak również dla potrzeb gospodarstwdomowych, problemy ilościowe zmniejszyły swojeznaczenie. Długość sieci hydrograficznej Polski, tj.łącznie: rzek, potoków, strumieni, kanałów żeglow-nych i melioracyjnych ocenia się na 98 tys. km. Łącz-na powierzchnia zlewisk Wisły, Odry i rzek Przymo-rza wynosi około 330 666 km2, zaś powierzchnia ob-szarów morskich Rzeczypospolitej Polskiej wynosi32 667 km2, co stanowi 10,5% powierzchni kraju.
Średniookresowe cele „Polityki ekologicznej państwa” do 2010 roku:� kontynuacja podjętych działań w zakresie racjonalizacji zużycia wody,� eliminowanie wykorzystania wód podziemnych na cele przemysłowe,� osiągnięcie przez wszystkie wody dobrego stanu (do 2015 roku),� zapewnienie co najmniej 75% poziomu usuwania biogenów w dorzeczach Odry i Wisły,� modernizacja, rozbudowa i budowa komunalnych oczyszczalni ścieków,� ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł punktowych.
Stan – zasoby
Wskaźnikiem stanu zasobów wodnych jest średniodpływ roczny, który, po odjęciu ilości wody spo-żytkowanej na wegetację i parowanie wynosi dlaterytorium Polski około 62 mld m3 (średnia dla lat1951–2000). Wskaźnik dostępności wody dla lud-ności i gospodarki wodnej, czyli ilość zasobów przy-padająca na jednego mieszkańca wynosi zaledwieokoło 1 600 m3 wody na rok (rys. 5.1.1) wobec około4 500 m3 średnio w Europie. Z tej ogólnej sumy za-sobów większość, bo ponad 70% stanowią zasobywód powierzchniowych, natomiast niecałe 30% towody podziemne. Wynikiem takiego rozkładu jest fakt,że podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę nacele gospodarki narodowej są wody powierzchniowe,natomiast wody podziemne, jako wody znacznie lep-szej jakości, przeznaczone są głównie do zaopatrze-nia ludności w wodę do picia.
W 2003 roku, odnotowano najmniejszy od 1995 rokuodpływ wód powierzchniowych: zaledwie 47,8 km3.W 2004 roku wzrósł on do 50,4 km3, ale nadal jestjednym z najniższych w wieloleciu. Dla porównaniazasoby wód powierzchniowych kraju (odpływ) w 1999
roku wynosiły 80,3 km3, przy średniej dla lat 1995–2004 58,8 km3. Od 1990 roku powoli wzrastają za-soby eksploatacyjne wód podziemnych, które osią-gnęły w 2004 roku wielkość 16,5 km3 (14,04 km3 w1990 roku).
Stan – rzeki
Stan czystości wód powierzchniowych ocenia się,porównując własności fizyczne, chemiczne i biologicz-ne ze standardami jakości wód leżącymi u podstawklasyfikacji i zaliczając kontrolowane odcinki rzek doposzczególnych klas czystości. W tym celu rozpatru-je się poszczególne wskaźniki zanieczyszczeń od-dzielnie, przy czym o zaliczeniu wód do danej klasydecyduje wskaźnik najbardziej niekorzystny.
Okres analizowany w raporcie dotyczy lat 1990–2003. Podstawę prawną do oceny jakości wód w rze-kach stanowiło rozporządzenie Ministra OchronyŚrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia5 listopada 1991 roku w sprawie klasyfikacji wód orazwarunków, jakim powinny odpowiadać ścieki wpro-wadzane do wód lub do ziemi. Ocena dokonywana
38
była na podstawie trzech kryteriów: według wskaźni-ków obligatoryjnych, kryterium fizykochemicznegooraz kryterium sanitarnego.
Jako podstawowe w ocenie stanu czystości rzekprzyjmowano kryterium wskaźników obligatoryjnych.Kryterium to obejmuje uniwersalne wskaźniki okre-ślone w większości wydawanych pozwoleń wodno-prawnych na odprowadzanie ścieków. Ujęte w kryte-
rium wskaźniki są charakterystyczne dla wszystkichrodzajów ścieków odprowadzanych ze źródeł punk-towych jak również zanieczyszczeń odprowadzanychze źródeł obszarowych. Pozwalają one na ocenę reali-zowanej polityki ochrony czystości wód w skali kraju.
Kryterium sanitarne, wyrażone mianem Coli od-zwierciedla znaczący wpływ odprowadzanych nie-oczyszczonych ścieków komunalnych jak i oddziały-
Źródło: GUS, IMiGW
Rys. 5.1.1. Zasoby wody pitnej w przeliczeniu na mieszkańca – Polska na tle innych krajów europejskich
0
5000
10000
15000
20000
25000
PL CZ DE ES FR LT GR HU FI
m3/r
ok/m
ieszkañca
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.2. Jakość wód w rzekach Polski w latach 1990–2003 według wskaźników obligatoryjnych
0
10
20
30
40
50
60
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[%]
I klasa II klasa III klasa non
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
39
wanie zanieczyszczeń wprowadzanych do rzek zeźródeł obszarowych.
Klasyfikacja według kryterium fizykochemiczne-go bazuje na znacznie większej liczbie wskaźnikówniż kryterium wskaźników obligatoryjnych, uwzględ-niając m.in. zawartość w wodzie substancji organicz-nych, zawiesin, substancji biogennych i zasolenia.
Ocena zmian czystości wód płynących wedługwszystkich kryteriów wskazuje na poprawę jakościwód w stosunku do 1990 roku. W ciągu ostatnich latzmniejszyła się istotnie długość odcinków rzek oce-nianych jako nadmiernie zanieczyszczone, przy jed-noczesnym wzroście wód klas I i II (w przypadku kry-terium fizykochemicznego wód klasy II). Niestety, pod
względem bakteriologicznym (kryterium sanitarne),żadna z badanych rzek nie mogła być zaliczona doI klasy (rys. 5.1.2, 5.1.3 i 5.1.4).
Dla pełniejszego zobrazowania jakości wód rzekPolski przedstawiono wyniki oceny według substan-cji biogennych, które są odpowiedzialne głównie zaprocesy eutrofizacji w wodach.
Ocena zmian jakości wód płynących wedługsubstancji biogennych wskazuje na poprawę ja-kości wód w ciągu ostatnich lat, chociaż nie jestona tak znacząca jak w przypadku innych kryte-riów. W okresie tym zmniejszyła się istotnie dłu-gość odcinków rzek ocenianych jako nadmierniezanieczyszczone (rys. 5.1.5).
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[%]
I klasa II klasa III klasa non
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[%]
I klasa II klasa III klasa non
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.3. Jakość wód rzek Polski w latach 1990–2003 według miana Coli
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.4. Jakość wód rzek Polski w latach 1990–2003 według kryterium fizykochemicznego
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
40
Odnosząc się do wymagania osiągnięcia przezwszystkie wody powierzchniowe stanu co najmniejdobrego w 2015 roku widać, że pomimo pozytywnychtendencji polegających na zwiększaniu się czystościrzek, wciąż udział wód o złej jakości jest znaczny.
Podobne tendencje widoczne są w ciągu ostat-niego dziesięciolecia w rzekach starych państw UniiEuropejskiej. Odnotowano spadek BZT
5 i zawartości
amoniaku, co jest wynikiem wdrożenia w tych kra-
jach dyrektywy dotyczącej oczyszczania ściekówkomunalnych. Podobny trend zaobserwowano takżew nowych krajach UE i państwach kandydujących.Spadek BZT
5 jest zauważalny w prawie wszystkich
państwach, dla których dostępne są odpowiedniedane, przy czym zjawisko to najsilniej wystąpiło w kra-jach, w których wskaźnik BZT
5 był na początku lat
90. najwyższy (tzn. w nowych państwach członkow-skich i państwach kandydujących) (rys. 5.1.6).
0
10
20
30
40
50
60
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[%]
I klasa II klasa III klasa wody pozaklasoweŹródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.5. Stan czystości rzek Polski w latach 1995–2003 według parametrów biogennych
Źródło: Europejska Agencja Środowiska CSI 019
Rys. 5.1.6. Zawartość azotu amonowego w rzekach krajów europejskich w latach 1992–2002. Liczby w nawiasie ozna-
czają ilość stacji monitoringowych, na których przeprowadzono badania
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
BE
(50)
PL
(92)
HU
(89)
SK
(9)
DE
(115
)
LU(3
)
SI
(21)
FR
(201
)
DK
(26)
EE
(39)
LV(5
1)
UK
(142
)
AT
(137
)
SE
(90)
FI
(28)
ugN
/l
1992 - 1995
1996 - 1999
2000 - 2002
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
41
Jednocześnie odnotowano znaczący spadek kon-centracji azotanów na niektórych stacjach pomiaro-wych zlokalizowanych na rzekach i jeziorach w pań-stwach europejskich. Spośród nowych państwachczłonkowskich, UE-10, najwyższy udział stacji rzecz-nych, na których zaobserwowano spadek ilości azo-tanów miały Czechy (74%). W pozostałych krajachUE-10 proporcje te układały się w różny sposób. Naj-wyższy procentowy udział stacji rzecznych, na któ-rych zaobserwowano wzrost zawartości azotanów wwodzie miała Polska. Znacznie lepiej natomiast wy-padła Polska pod względem stężeń fosforanów.
Stan – jeziora
Jeziora są najbardziej podatnym na degradacjęekosystemem wodnym. Głównym przejawem degra-dacji wód jezior jest ich przyśpieszona eutrofizacja.Objawia się ona nadmierną żyznością wody, zakwi-tami glonów, spadkiem przezroczystości wody i defi-cytami tlenu. Proces eutrofizacji ogranicza możliwośćwykorzystania wód jezior do celów takich jak: rekre-acja i turystyka, rybołówstwo, źródło wody do picia.Stan czystości jezior ocenia się, według „Wytycznych
do monitoringu podstawowego jezior”, wydanych w1994 roku przez Państwową Inspekcję Ochrony Śro-dowiska w ramach Biblioteki Monitoringu Środowiska.
Integralną częścią systemu oceny jest opróczoceny stanu czystości wód określenie stopnia podat-ności zbiornika na degradację na podstawie wskaź-ników morfometrycznych, hydrograficznych i zlewnio-wych, ponieważ czynniki te w znacznym stopniu de-terminują jakość wody w jeziorze.
Ze względu na ilość jezior w Polsce, programbadania jezior jest programem kroczącym tzn. pulabadanych jezior w każdym roku jest inna. W związkuz tym analiza rzeczywistych trendów zmian stanu wódjezior w skali całego kraju jest utrudniona.
Wśród 122 jezior badanych w 2003 roku znalazłosię 91 jezior badanych jedno- lub kilkakrotnie w latachwcześniejszych. Większość, bo aż 51 (56%) z nich,utrzymało tę samą klasę jakości, nawet na przestrzenikilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat. W nie-licznych jeziorach stwierdzono poprawę klasy czysto-ści i jest ona najczęściej wynikiem uporządkowaniagospodarki ściekowej na ciekach dopływających dojeziora. W niewielkiej grupie jezior stwierdzono po-gorszenie stanu czystości (rys. 5.1.7, 5.1.8 i 5.1.9).
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.7. Stan czystości jezior w Polsce w 2003 roku
3,3
49,231,1
16,4
I klasa
II klasa
III klasa
poza klas¹
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1989-1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
poza klasowe
klasa III
klasa II
klasa I
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.8. Stan czystości jezior w Polsce w latach 1989–2003
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
42
W okresie 30 lat badań jakości wód w jeziorachilość jezior w poszczególnych klasach czystości jestzbliżona. Jezior w I klasie jest 6–7%, a w II około 30–50%. Mając na uwadze konieczność uzyskania conajmniej dobrego stanu wód powierzchniowych doroku 2015 roku wydaje się, że osiągnięcie tego celujest jeszcze odległe.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1989-1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
poza kategori¹
kategoria III
kategoria II
Kategoria I
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.9. Podatność jezior na degradację w Polsce w latach 1989–2003
I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX
100
80
60
40
20
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
0
2
4
6
8
10
12
2H S
Tlen
mg
O/l
2
Stan – Morze Bałtyckie
Wieloletnie zmiany stężenia tlenu w rejonie GłębiGdańskiej utrzymywały się na zbliżonym poziomie wokresie omawianego wielolecia (rys. 5.1.10). Analogicz-na sytuacja występowała w przypadku analizy zmiantemperatury (rys. 5.1.12) oraz zasolenia (rys. 5.1.11).
I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX
100
80
60
40
20
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Zasolenie
8
10
12
14
PSU
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.10. Wieloletnie zmiany stężenia tlenu w rejonie Głębi Gdańskiej
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.11. Wieloletnie zmiany zasolenia wody w rejonie Głębi Gdańskiej
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
43
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.13. Zmiany liczebności i biomasy fitoplanktonu oraz stężenia chlorofilu „a” w wodach południowego Bałtyku
w latach 1990–2003
I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX
100
80
60
40
20
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Temperatura
0
5
10
15
20
25
°C
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.12. Wieloletnie zmiany temperatury wody w rejonie Głębi Gdańskiej
Pojedyncze zmiany w niektórych latach wynikały ze zja-wisk dynamicznych, takich jak przykładowo wlew cie-płej wody z Basenu Bornholmskiego w 2002 roku.
Średnie roczne stężenia chlorofilu i biomasy wwodach południowego Bałtyku w omawianym wielo-leciu były zróżnicowane. Najniższe stężenia chlorofi-lu zanotowano w 1999 roku, zaś najwyższe w 2003roku (rys. 5.1.13).
Stan – wody podziemne
Jakość wód podziemnych w latach 1991–1998 nieulegała większym zmianom, natomiast od 1999 rokuzarysował się trend poprawy ich jakości przejawiającysię wzrostem udziału prób wody o najwyższej i wyso-kiej jakości (od około 50% do 66%), przy jednocze-snym spadku udziału prób wód o niskiej jakości (odokoło 40% do około 17%). Dotyczy to zwłaszcza wódpłytkiego krążenia o zwierciadle swobodnym tj. wód
gruntowych, gdzie udział prób wody o niskiej jako-ści (klasa III) zmniejszył się w omawianym okresieo 25,6%, natomiast w odniesieniu do wód głębokiegokrążenia (wody wgłębne) o 12,7% (rys. 5.1.14).
Zawartość azotanów w wodach podziemnychw latach 1999–2003 w zdecydowanej większości ba-danych prób wody (od 75% do 84%) była niska i nieprzekraczała 25 mg/l. Od 1998 roku można zaobser-wować systematyczny spadek ilości prób wody, w któ-rych stwierdzono stężenia azotanów powyżej 50 mg/l,czyli dopuszczalnych dla wód pitnych. Spadek ten jestszczególnie widoczny dla wód gruntowych, słabo izo-lowanych od powierzchni terenu, gdzie wyniósł 11,5%,co jest bardzo istotne z uwagi na fakt, że wody grun-towe są bardziej narażone na zanieczyszczenia. Na-tomiast niezmiennie tylko nieznaczna część prób wódwgłębnych (od 1 do 3%) wykazywała stężenia wy-ższe niż 50 mgl/l. W 2003 roku 91,9% badanych próbwód miało zawartość azotanów spełniającą normywody do picia (rys. 5.1.15).
0
1
2
3
4
5
6
7
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
liczebnoϾ chlorofil biomasa
licze
bn
ość –
mld
je
dn
× m
-3
ch
loro
fil –
mg
× m
-3
bio
ma
sa
– m
g C
× m
-3
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
44
Presja
Na presję wywieraną przez człowieka na środo-wisko wodne składają się:� pobór wód na różne cele,� wprowadzanie do wód różnorakich zanieczysz-
czeń wraz z wodami zużytymi (ścieki komunalne iprzemysłowe oraz wody podgrzane,
� wprowadzanie do wód zanieczyszczeń ze źródełpowierzchniowych np.: pochodzących z rolnictwa,
� oraz zmiany morfologiczne i hydrologiczne wyni-kające z inwestycji w dziedzinie regulacji rzek,ochrony Polski przed powodzią czy energetyki.
Pobór wód powierzchniowych w latach 1990–2004 ulegał spadkowi i w 2001 roku po raz pierw-szy osiągnął wartość poniżej 9 000 hm3 (rys. 3.1).
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.15. Zawartość azotanów w wodach podziemnych w Polsce według badań monitoringowych w sieci krajowej
w latach 1991–2003
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.14. Ogólna ocena jakości wód podziemnych w Polsce według badań monitoringowych w sieci krajowej
w latach 1991–2003
0
10
20
30
40
50
60
70
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
[%]
ba
da
ny
ch
pró
be
k
Ia+Ib wody o najwy szej I wysokiej jako ci¿ œ II wody o redniej jako ciœ œ III wody o niskiej jako ciœ
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
<25 25-50 >50 mg/l
% b
ad
an
ych
pró
be
k w
ód
w p
rze
dzia
łach
stę
że
ń
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
45
W następnych latach (2002, 2003 i 2004) tendencjata uległa zmianie i ponownie odnotowano wzrost wo-lumenu poboru wód powierzchniowych. Należy jed-nak zauważyć, że nadal poziom wykorzystania tychwód jest znacznie niższy (o 22%) od odnotowanegow 1990 roku (11 927,7 hm3).
Pobór wód podziemnych utrzymuje się na podob-nych poziomie, wahając się od 1 557,0 hm3 (1998 r.)do 2 029,4 hm3 (1990 r.). Średnia dla lat 1995–2004wynosi 1 675,5 hm3 (rys. 3.2).
Do poborów wód podziemnych wlicza się nie tyl-ko wody wykorzystywane na cele gospodarki naro-dowej, ale również wody z odwadniania zakładówgórniczych oraz obiektów budowlanych. Te drugie sta-nowią niewielki odsetek ogółu pobranych wód pod-ziemnych (zaledwie 6–7%), a dodatkowo ich udział
w ciągu ostatnich 20 lat uległ znacznemu zmniejsze-niu (o około 70% w stosunku do 1980 roku).
Równocześnie ze spadkiem poboru ilości wód nacele gospodarcze, zmniejszała się ilość produkowa-nych ścieków, chociaż w 2003 roku odnotowanowzrost zarówno poboru wody, jak i ilości odprowa-dzanych ścieków (rys. 5.1.17).
W latach 1990–2004 ilość odprowadzanych dowód powierzchniowych ścieków komunalnych zmniej-szyła się z 2 314 mln m3 w 1990 roku do 1 294 mln m3
w 2004 roku, tj. o 44,1%, a ścieków przemysłowychz 9 054 mln m3 w 1990 roku do 7 826 mln m3 w 2004roku, tj. o 13,6% (rys. 5.1.18).
Ilość ścieków wymagających oczyszczenia zmniej-szyła się na przestrzeni 20 lat o około 50%. Spośródwszystkich ścieków wymagających oczyszczenia
Źródło: GUS
Rys. 5.1.17. Pobór wód na potrzeby gospodarki narodowej oraz odprowadzanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004
Źródło: GUS
Rys. 5.1.16. Pobór wody w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca w latach 1995–2004
700
720
740
760
780
800
820
840
860
880
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[l/o
s./
do
b]
ê
0 5000 10000 15000
1980
1990
1995
2000
2002
2003
2004
[hm3]
pobór wody odprowadzane ciekiœ
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
46
zaledwie 10% stanowią ścieki nie oczyszczane (w 1980roku było to około 43% wszystkich ścieków wymaga-jących oczyszczenia), co oznacza spadek ich ilościw ciągu 20 lat o około 90% (rys. 5.1.19 i 5.1.20).
Ze ściekami do wód wprowadzane są różnorakiezanieczyszczenia, które ostatecznie, wraz z nurtemrzek, trafiają najczęściej do wód Morza Bałtyckiego.Rok 2003 był pierwszym, w którym odnotowano spa-
dek ładunków wprowadzanych do Bałtyku substancjiorganicznych i biogennych. W stosunku do 2002 rokuładunek fosforu zmniejszył się o 36%, zaś azotu ogól-nego o 47%. W odniesieniu do 1995 roku spadki ła-dunków wynoszą odpowiednio: 40,9% oraz 38,2%.W 2004 roku ilość odprowadzonych zanieczyszczeńwzrosła, ale został zachowany trend malejący w sto-sunku do lat poprzednich (rys. 5.1.21).
Źródło: GUS
Rys. 5.1.19. Ścieki w Polsce w latach 1980–2004Rys. 5.1.18. Ścieki w Polsce według pochodzenia w latach
1980–2004
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
0
5000
10000
15000
20000
25000
PK
Bp
erca
pit
aoczyszczone nieoczyszczone PKB
iloϾ
œcie
ków
[hm
]3
Źródło: GUS
Rys. 5.1.20. Ścieki w Polsce wymagające oczyszczenia latach 1980–2004
0
500
1000
1500
2000
2500
[tys.
ton/
rok]
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
lataBZT5 ChZTcr
Azot ogólny
Azot azotanowy Azot organiczny Fosfor ogólny
Fosfor fosforanowy Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.1.21. Roczny odpływ substancji biogennych z obszaru Polski do Morza Bałtyckiego w latach 1995–2004
0
5000
10000
15000
1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
hm
3
komunalne
przemys³owe
0
5000
10000
15000
1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
hm
3
œcieki ogó³em
œcieki wymagaj¹ce oczyszczenia
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
47
Jak widać z przedstawionych danych presja naśrodowisko wodne zmniejsza się. Zmniejsza się ilośćścieków trafiających do środowiska, w tym także ście-ków nieczyszczonych. Obecnie głównym zagroże-niem przestały być zanieczyszczenia pochodzącez przemysłu. Pomimo wyraźnego zmniejszenia ilościścieków trafiających do środowiska nadal głównymzagrożeniem pozostały ścieki komunalne i wynikają-cy z tego stan sanitarny wód powierzchniowych orazzanieczyszczenia obszarowe pochodzące z rolnictwa.Ilustruje to wykres pokazujący ilość substancji bio-gennych trafiających do Morza Bałtyckiego.
Przeciwdziałania
Mając na względzie podane wcześniej cele śred-niookresowe PEP w zakresie ochrony wód, zaplano-wano określone działania mające na celu poprawęstanu jakości wód oraz racjonalizację wykorzystaniazasobów wodnych kraju. Są to:� opracowanie i wdrożenie systemu informowania
społeczeństwa o jakości wody do picia i wodyw kąpieliskach,
� wdrożenie nowego systemu opłat za korzystanieze środowiska wodnego,
� przygotowanie opracowań programowych ukierun-kowanych na ograniczenie ładunków zanieczysz-czeń wprowadzanych do wód ze ściekami komu-nalnymi o 50% i ściekami przemysłowymi o 30%poprzez:– opracowanie krajowego programu oczyszcza-
nia ścieków komunalnych,– opracowanie planów gospodarowania wodami
w dorzeczach Wisły i Odry oraz systemu kon-troli w tym zakresie,
– wdrożenie katastru wodnego,– opracowanie warunków korzystania z wód re-
gionów wodnych,
– opracowanie i wdrożenie programów działańna rzecz ograniczenia spływu zanieczyszczeńazotowych ze źródeł rolniczych,
� wdrożenie nowego systemu taryf za usługi wod-no-kanalizacyjne,
� przebudowa systemu monitorowania jakości wodydostarczanej przez wodociągi, stanu wód po-wierzchniowych i podziemnych oraz emisji zanie-czyszczeń do tych wód,
� modernizacja, rozbudowa i budowa systemówkanalizacji zbiorczej i oczyszczalni ścieków w aglo-meracjach o równoważnej liczbie mieszkańcówpowyżej 2000,
� modernizacja i rozbudowa podczyszczalni i oczysz-czalni ścieków przemysłowych / lub modernizacjatechnologii produkcji w niektórych dziedzinachwytwarzania w celu ograniczenia zrzutu substan-cji niebezpiecznych,
� ograniczenie zanieczyszczeń azotowych pocho-dzących z rolnictwa (głównie budowa nowocze-snych stanowisk do składowania obornika i zbior-ników na gnojówkę w gospodarstwach rolnych).
Część z tych działań już podjęto, jak chociażbyzatwierdzenie przez Radę Ministrów Krajowego Pro-gramu Oczyszczania Ścieków Komunalnych, a częśćjest w trakcie realizacji.
Analiza danych monitoringowych pozwala stwier-dzić, że przemysł przestał być głównym sprawcą nad-miernego zanieczyszczenia rzek. Biorąc pod uwagętypowe „przemysłowe” wskaźniki zanieczyszczeniawody, takie jak temperatura, odczyn, chlorki i siar-czany, azot azotanowy, kadm, miedź, nikiel, ołów czyrtęć, ponad 90% analizowanych prób wody możnaby było zaliczyć do I klasy czystości.
O zaliczeniu wody do kategorii wód pozaklaso-wych decyduje w ponad 50% przypadków tzw. mianoColi, (parametr charakterystyczny dla określania stop-nia zanieczyszczenia wód ściekami komunalnymi),
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[%]
udzia w nak adach inwestycyjnych³ ³w gospodarce
udzia³w PKB
Źródło: GUS i Eurostat
Rys. 5.1.22. Nakłady na gospodarkę ściekową i ochronę wód jako procentowy udział w nakładach inwestycyjnych
i w PKB w Polsce w latach 1995–2004
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
48
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
1000
1990 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004
licz
ba
mia
st
oczyszczalniez podwy szonym¿usuwaniem biogenów
oczyszczalniebiologiczne
oczyszczalniemechaniczne
miastaogó em³
1999
a w następnej kolejności oznaczenia wskaźników ta-kich jak chlorofil „a”, fosfor ogólny i azot azotynowy(blisko 1/4 wykonywanych oznaczeń).
Wskazuje to, że głównym źródłem nadmiernegozanieczyszczenia polskich wód powierzchniowychstaje się obecnie gospodarka komunalna, która od-prowadza ponad 60% ogólnej objętości ścieków wy-magających oczyszczania, w tym ścieków nieoczysz-czanych pięciokrotnie więcej niż źródła przemysłowe.Sytuację tę ma poprawić Krajowy Program Oczysz-czania Ścieków Komunalnych. Wymaga on jednakzabezpieczenia w budżecie państwa ogromnych fun-duszy na jego realizację.
W 2004 roku były w Polsce 886 miasta. 99% znich było obsługiwanych przez oczyszczalnie ście-ków, dzięki czemu ponad 84,5% ogółu mieszkań-ców miast korzystało z oczyszczalni ścieków (przy-rost o 28,9% od 1991 roku). Do sieci kanalizacyjnejdostęp miało 84% mieszkańców miast, a do sieciwodociągowej przyłącze miało 94,4% (wzrost od1995 roku odpowiednio o 1,6% i 3,5%). W porów-naniu z rokiem 1990 wzrost wynosi: 51,4%, 2,8%oraz 4,8% (rys. 5.1.23 i 5.1.24).
W 2004 roku długość sieci kanalizacyjnej nawsiach wynosiła 32 404 km, co stanowi wzrost o 505%w porównaniu z 1995 rokiem. Podobnie wyglądała
Źródło: GUS
Rys. 5.1.23. Ludność miast Polski korzystająca z sieci wodno-kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków w latach 1990–2004
Źródło: GUS
Rys. 5.1.24. Miasta Polski posiadające oczyszczalnie ścieków w latach 1990–2004
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[%]
og
ó³u
sie wodoci gowaæ ¹ sie kanalizacyjnaæ oczyszczalnie ciekówœ
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
49
sytuacja z oczyszczalniami, których było 1 983 (po-nad czterokrotnie więcej niż w 1995 roku). W 2004roku 17,3% mieszkańców wsi korzystało z sieci ka-nalizacyjnej, a obsługiwanych przez oczyszczalnieścieków było 18,4% (rys. 5.1.25).
Narastającym gwałtownie w ostatnich latach pro-blemem jest pogłębiająca się dysproporcja pomiędzystopniem zwodociągowania wsi, a jej wyposażeniemw sieć kanalizacyjną. W 2004 r. wskaźnik zwodociągo-wania wsi (liczba przyłączy na 100 mieszkańców)wynosił w skali kraju 18,6, zaś wskaźnik skanalizo-wania tylko 3,9, przy jednoczesnym dużym zróżnico-waniu regionalnym.
W analizie stanu sanitacii wsi zwrócić należy uwa-gę, że alternatywą dla rozbudowy bardzo kosztownejsieci kanalizacyjnej oraz inwestowania w zbiorczeoczyszczalnie ścieków – zwłaszcza w warunkachdominującej rozproszonej i samotniczej zabudowypolskich wsi – jest budowa małych, indywidualnych(przyzagrodowych) oczyszczalni ścieków. W ostatnim
okresie buduje się ich około 4 tys. rocznie i w końcu2004 r. funkcjonowało takich obiektów około 30 tys.
Od 1995 do 2004 roku odsetek mieszkańcówPolski obsługiwanych przez oczyszczalnie ściekówwzrósł o jedną trzecią, osiągając poziom 59% (rys.5.1.26). W porównaniu do innych krajów UE jest towciąż wskaźnik niski, gdyż np. w Czechach wyno-sił on w tym samym okresie 69%, a w Niemczechprzekracza 90%. Pomimo wzrastającej liczbymieszkańców podłączonych do sieci kanalizacyj-nej wciąż ten wskaźnik na tle innych krajów UEwypada słabo (rys. 5.1.27).
Racjonalizacja gospodarki wodno-ściekowej wmiastach doprowadziła do prawie 45% spadku ilościodprowadzanych ścieków komunalnych w 2004 rokuw porównaniu do 1990 roku.
W latach 1990–2004 miał miejsce wyraźny po-stęp w ograniczaniu ładunków zanieczyszczeń odpro-wadzanych z komunalnych i przemysłowych źródełpunktowych do wód powierzchniowych. Podjęte na
Źródło: GUS
Rys. 5.1.25. Długość ogólnospławnej sieci kanalizacyjnej oraz ilość oczyszczalni ścieków na terenach wiejskich
w latach 1995–2004
Źródło: GUS.
Rys. 5.1.26. Procent ogółu mieszkańców Polski obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków w latach 1995–2004
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[km
]
0
500
1000
1500
2000
2500
sieækanalizacyjna
oczyszczalnieœcieków
iloϾ
0
10
20
30
40
50
60
[%]
og
ó³ u
mie
szk
ac
ów
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
ñ
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
50
0 1000 2000 3000 4000 5000
1980
1990
1995
2000
2001
2002
2003
2004
ilo cieków [hmœæ œ 3]
mechanicznie
chemicznie
biologicznie
z usuwaniem biogenów
nieoczyszczane
szeroką skalę działania inwestycyjne przyniosły wzrostliczby oddawanych do użytku oczyszczalni oraz po-prawę skuteczności oczyszczalni już istniejących. Byłoto w znacznej mierze możliwe dzięki środkom pomo-cowym oraz z krajowych funduszy ekologicznych.
Równocześnie ze wzrostem udziału ściekówoczyszczanych wśród całkowitej ilości ścieków wy-magających oczyszczenia, poprawia się jakość ichoczyszczania (rys. 5.1.28 i 5.1.30).
Szerokie zastosowanie nowoczesnych metodoczyszczania ścieków komunalnych (podwyższoneusuwanie biogenów) jak i zmniejszenie ogólnej ilościprodukowanych ścieków wpływa korzystnie na zmniej-szenie ilości ładunków zanieczyszczeń wprowadza-nych do wód lub ziemi. Łączna ilość zanieczyszczeń,pochodzących z oczyszczonych ścieków komunal-
nych w okresie od 1995 do 2004 roku zmniejszyła sięo ponad 50% (rys. 5.1.30).
Przedstawiony 40% spadek ilości ścieków komu-nalnych w okresie 1980–2004 (prawie 20% w przy-padku ścieków przemysłowych) jest przede wszyst-kim efektem racjonalizacji zużycia wody zarówno nacele produkcyjne, jak i w gospodarstwach domowych,wymuszonej przez zastosowane instrumenty praw-no-ekonomiczne (opłaty, kary i skuteczniejsze kon-trole). Zwłaszcza urealnienie poziomu opłat zwiększy-ło zainteresowanie użytkowników wody stosowaniembardziej oszczędnych rozwiązań technologicznych,a czasami po prostu zmniejszeniem jej marnotraw-stwa. Racjonalizacji zużycia wody sprzyja równieżupowszechnianie pomiaru jej zużycia, wprowadzaniezamkniętych obiegów wodnych itp.
Źródło: Eurostat
Rys. 5.1.27. Procent mieszkańców obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków w wybranych krajach Unii Europejskiej
(stan na rok 2002)
32,2
55
69,8
76,9
86
89
92,8
98,1
78
0 20 40 60 80 100 120
W gryê
Polska
Czechy
Francja
Austria
Dania
Niemcy
Holandia
UE-15
[%] ogó u mieszka ców³ ñ
Źródło: GUS
Rys. 5.1.28. Oczyszczanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004 w podzialewg sposobu oczyszczania
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
51
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004
I stopnia II s topnia III s topnia nieoczyszczane
0
100
200
300
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004rok
[tys.
ton
/ro
k]
BZT5
ChZT
Zawiesina
Azot ogólny
Fosfor ogólny
Źródło: GUS
Rys. 5.1.31. Oczyszczalnie ścieków w Polsce w latach 1995–2004 według stopnia redukcji zanieczyszczeń
Źródło: GUS
Rys. 5.1.29. Oczyszczanie ścieków w Polsce w latach 1980–2004 z rozbiciem wg stopnia oczyszczania
Źródło: GUS
Rys. 5.1.30. Ładunki zanieczyszczeń w ściekach komunalnych w Polsce w latach 1995–2004 odprowadzanych po oczysz-
czeniu do wód lub do ziemi
0
500
1000
1500
2000
2500
19
95
20
00
20
02
20
03
20
04
19
95
20
00
20
02
20
03
20
04
19
95
20
00
20
02
20
03
20
04
BZT5 ChZT zawiesina
3
95% i wiêcej
90-95%
75-90%
60-75%
50-60%
30-50%
30% i mniej
nieokreœlony
[hm
]
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
52
Podsumowanie
Podsumowując można stwierdzić, że presja, za-równo jeśli chodzi o pobór wód jak i presja na jakośćwód zmniejsza się sukcesywnie w wyniku podjętychdziałań i przemian gospodarczych. Jakość wód pod-ziemnych i powierzchniowych ulega poprawie. Pro-blemem jest nadmierne skażenie sanitarne wód oraznadmierne ilości substancji biogennych trafiającychdo środowiska powodujących proces eutrofizacji.Wciąż niewielki jest udział wód o dobrej i bardzo do-brej jakości. Jednym z celów PEP dotyczącym jako-ści wód w środowisku, wynikającym bezpośrednioz Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, jestosiągnięcie w 2015 roku co najmniej dobrego stanuwszystkich wód w kraju. W chwili obecnej nie zostało
jeszcze określone, co należy rozumieć jako stan conajmniej dobry. Z dużym przybliżeniem można zało-żyć, że dobry stan wód odpowiada pierwszej i drugiejklasie jakości wód powierzchniowych. Gdyby przy-jąć takie założenie okaże się, że od 20 do 40% wódpowierzchniowych w kraju nie spełnia tego warunku,a jeśli chodzi o kryteria sanitarne to nawet więcej. Obec-na intensywność działań jest niewystarczająca i bezprzeznaczenia odpowiednich, zwiększonych środkówpublicznych na gospodarkę wodną osiągnięcie zakła-danego celu wydaje się problematyczne. Nakłady sąniezbędne zarówno w dziedzinie podejmowanych dzia-łań, ale również w celu wzmocnienia administracji wod-nej, a także usprawnienia systemu monitorowania ja-kości środowiska. Problemem jest wciąż brak systemumonitorowania wielkości presji na środowisko wodne.
5.2. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA
Jednym z istotnych czynników wpływających nazdrowie człowieka jest jakość powietrza, którymoddycha. Skutki zanieczyszczenia powietrza sąszczególnie odczuwalne przez osoby starsze, chorei dzieci w postaci dolegliwości związanych z ukła-dem oddechowym i krwionośnym. Ponadto, niektó-re substancje obecne w powietrzu wykazują wła-ściwości mutagenne, inne kumulują się w organi-zmach żywych. Rezultaty badań Światowej Orga-nizacji Zdrowia (WHO) wskazują na przedwczesnąumieralność spowodowaną ekspozycją na zanie-czyszczone powietrze, zwłaszcza pyłami drobnymi
i ozonem. Zanieczyszczone powietrze ma równieżnegatywny wpływ na kondycję ekosystemów orazstan materiałów wytworzonych przez człowieka (ko-rozja metali, niszczenie budynków). Ze względu naskutki zanieczyszczenia powietrza oraz wymiernestraty na obszarze całej Unii Europejskiej (w tymPolski) wprowadzono szereg mechanizmów praw-nych mających na celu utrzymanie dotychczasowejjakości powietrza, na terenach, gdzie jest ona do-bra oraz osiągnięcie standardów jakości powietrzapoprzez działania techniczne i organizacyjne tam,gdzie jest ona niezadowalająca.
Poprawa stanu zanieczyszczenia powietrza oraz spełnienia norm emisyjnych wymaganych przez przepi-sy Unii Europejskiej została uznana przez Polskę za jeden z głównych celów „II Polityki EkologicznejPaństwa” do osiągnięcia w perspektywie średniookresowej, tj. do roku 2010, m.in. poprzez:� wdrożenie jednolitego krajowego systemu bilansowania i weryfikacji ładunków zanieczyszczeń,� identyfikację obszarów z przekroczeniami dopuszczalnych poziomów stężeń zanieczyszczeń
i przygotowanie programów działań naprawczych.
Stan
Dotychczasowe badania jakości powietrza wska-zują, iż największe zanieczyszczenie powietrza wy-stępuje zwykle na obszarach zurbanizowanych. Przyobecnym rozwoju technicznym i gospodarczym wPolsce i w Europie najpoważniejszym problemempozostaje zbyt wysokie stężenie ozonu przyziemne-go w sezonie letnim i pyłu zawieszonego. Mimo ak-tywnej polityki nakierowanej na redukcję emisji pre-kursorów ozonu i pyłu zawieszonego, wprowadzeniaszeregu instrumentów zachęcających lub wymusza-jących wdrażanie najlepszych dostępnych technik napoziomie krajowym i Unii Europejskiej poziomy tychdwóch zanieczyszczeń są wciąż wysokie.
Ozon troposferyczny jako gaz utrzymujący sięprzy powierzchni ziemi, powstający w wyniku reakcjifotochemicznych tlenków azotu i lotnych związkóworganicznych, mający zdolność przemieszczania sięna duże odległości stanowi zagrożenie dla zdrowialudzkiego. Wysokie stężenia ozonu mogą wywoływaću ludzi choroby lub podrażnienia dróg oddechowych.Na negatywne działanie ozonu szczególnie narażo-ne są osoby nadwrażliwe, np. chorujące na astmę,osoby starsze i dzieci, które często przebywają naświeżym powietrzu.
Dotychczasowe wyniki pomiarów stężeń ozonuw powietrzu wykazują, że poziom dopuszczalny ozonuze względu na ochronę zdrowia wynoszący 120 µg/m3
(maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
53
kroczących, obliczanych na podstawie średnich jedno-godzinnych w ciągu doby) wraz z dopuszczalną ilościąprzekroczeń w ciągu roku wynoszącą 25 dni jest prze-kraczany na obszarze Polski południowej (rys. 5.2.1).Dodatkowo, na terenie całej Polski notuje się stężeniaozonu powyżej tzw. celu długoterminowego Unii Euro-pejskiej dla ochrony zdrowia i ochrony ekosystemów.
Pył zawieszony jest mieszaniną bardzo drobnychcząstek stałych i ciekłych. W pyle zawieszonym cał-kowitym (TSP), ze względu na zdolność wnikania doukładu oddechowego, wyróżnia się frakcje o ziarnach:powyżej 10 µm, poniżej 10 µm (pył zawieszony PM10);w skład frakcji PM10 wchodzi frakcja o średnicy zia-
ren poniżej 2,5 µm (pył zawieszony PM2,5). Cząstkipyłu zawieszonego pochodzą z emisji bezpośredniejlub też powstają w wyniku reakcji między substancja-mi w atmosferze. Prekursorami tych tzw. wtórnychaerozoli są przede wszystkim tlenki siarki, tlenki azo-tu i amoniak. Niezależnie, pył zawieszony może takżezawierać substancje toksyczne takie jak metale cięż-kie i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.
Według najnowszych raportów WHO za najszko-dliwszą frakcję uważa się pyły o wymiarach poniżej2,5 mikrona, ponieważ tak małe ziarna mogą wnikaćbezpośrednio do pęcherzyków płucnych, a stąd doukładu krążenia.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
lata
Lic
zba
dn
iz
prz
ekro
czen
iam
ipo
zio
mu
do
pu
szczaln
eg
o
stac je s iec i
podstaw ow ej w
uk³adzie do 2002 roku
stac je systemu oceny
jakoœci pow ietrza od
2003 roku
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.2.1. Średnia arytmetyczna z liczby dni ze stężeniami 8-godz. ozonu wyższymi od 120 µg/m3 w latach 1997–2003
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.2.2. Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu PM10 na podstawie rocznej oceny jakości powietrza za rok 2004. Klasa
A – stężenia PM10 nie przekraczają poziomu dopuszczalnego, klasa B – stężenia PM10 mieszczą się pomię-
dzy poziomem dopuszczalnym, a poziomem dopuszczalnym powiększonym o margines tolerancji, klasa C
– stężenia PM10 przekraczają poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
54
0
10
20
30
40
50
60
70
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
PM
10, µ
g/m
3
œrednie stê¿. PM10 w miastach-stacje sieci podstawowej wuk³adzie do 2002 roku
œrednie stê¿. PM10 poza miastami– stacje sieci podstawowej wuk³adzie do 2002 roku
œrednie stê¿. PM10 w miastach– stacje systemu oceny jakoœcipowietrza od 2003 roku
œrednie stê¿. PM10 poza miastami– stacje systemu oceny jakoœcipowietrza od 2003 roku
poziom dopuszczalny PM10– wartoœæ œredniorocznaobowi¹zujaca od 2005 roku
Pomimo obserwowanego zmniejszania się stę-żenia pyłu w powietrzu w Polsce na przestrzeniostatnich kilkunastu lat, wyniki oceny jakości po-wietrza wykazują przekroczenia poziomów dopusz-czalnych stężenia PM10 ustalonego w przepisachpolskich, w ślad za przepisami Unii Europejskiej,na znacznie ostrzejszym niż dotychczas poziomie.W 2004 roku przekroczenia te wystąpiły na obsza-rze 23% stref, w tym 6% stref zostało zakwalifiko-wanych jako te, w których powinny być wdrożoneprogramy ochrony powietrza.
Mimo podejmowanych działań, m.in. w ramachprogramów ochrony powietrza, w niektórych dużychmiastach w Polsce standard jakości powietrza (wszczególności dla 24 godz. – 50 µg/m3) dla pyłu PM10,który obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku jest prze-kraczany (rys. 5.2.2). Trudności z dotrzymaniem
dopuszczalnego poziomu pyłu PM10 występujązwłaszcza na obszarach miejskich (rys. 5.2.3).
Istotny, szczególnie ze względu na wpływ na eko-systemy, jest proces zakwaszania gleb i wód. Zjawi-sko to jest ściśle związane z obecnością w powietrzusubstancji zakwaszających takich jak dwutlenek siar-ki, tlenki azotu czy też amoniak i suchą lub mokrą ichdepozycją do podłoża. Wyniki średniorocznych po-miarów kwasowości opadów atmosferycznych prowa-dzone na stacjach monitoringu tła zanieczyszczeniaatmosfery wykazują systematyczny spadek kwasowo-ści wyrażonej wzrostem pH opadów. Obserwowanywieloletni trend wzrostu pH opadów atmosferycznychna stacjach tła jest efektem stopniowej redukcji emisjitych zanieczyszczeń do atmosfery w skali kontynen-talnej, co prowadzi do stopniowego obniżania się stę-żeń tych zanieczyszczeń w atmosferze (rys. 5.2.4).
0
500
1000
1500
2000
2500
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
tys.
ton
3,9
4
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
4,7
4,8
4,9
pH
emisja dw utlenkusiarki
emisja tlenkówazotu
emisja amoniaku
Jarczew
Œnie¿ka
£eba
Źródło: GUS i GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.2.4. Średnioroczne pH opadów atmosferycznych w Polsce dla tłowych stacji pomiarowych na tle wielkości emisji
dwutlenku siarki, tlenków azotu i amoniaku w latach 1995–2003
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.2.3. Zmiany średnich rocznych stężeń pyłu zawieszonego PM10 w Polsce na tle wartości dopuszczalnej obowią-
zującej od 2005 roku. Uwaga: w prezentowanym okresie nastąpiły istotne zmiany metod pomiaru pyłu
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
55
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
zu
¿yc
iee
ne
rgii
pie
rwo
tnej,
TJ
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
tys.
ton
w êgiel kamienny
w êgiel brunatny
ropa nafrow a
gaz ziemny
dw utlenek siarki
tlenki azotu wprzeliczaniu nadw utlenek azotupy³ ca³kow ity
0
100
200
300
400
500
600
700
800
energetykazaw odow a
sektorkomunalno-
bytow y
energetykaprzemys³ow a
procesyprodukcyjne
transportdrogow y
tys
.to
n
dw utlenek siarki
tlenki azotu wprzeliczeniu nadw utlenekazotu
py³ zaw ieszonyogó³em
niemetanow elotne zw i¹zkiorganiczne
Presja
Głównymi źródłami antropogenicznych zanie-czyszczeń powietrza są procesy spalania paliw. Wiel-kość emisji zanieczyszczeń z tych procesów oraz ro-dzaj emitowanych zanieczyszczeń zależą przedewszystkim od struktury zużycia paliw w gospodarce,ich jakości, a także od stosowanych technologii pro-dukcji. Struktura zużycia nośników energii w Polscenie ulega znaczącym zmianom. Podstawowym nośni-kiem energii jest węgiel kamienny, którego udział wkrajowym zużyciu energii pierwotnej od 1999 roku utrzy-muje się na zbliżonym poziomie i wynosi ok. 50% oraz
węgiel brunatny mający ok. 14% udział w krajowymzużyciu energii pierwotnej. Niekorzystna, oparta nawęglu struktura zużycia paliw jest podstawową przy-czyną wysokich emisji zanieczyszczeń powietrzazwłaszcza pyłu drobnego i dwutlenku siarki (rys. 5.2.5).
Największy udział w emisji zanieczyszczeń dopowietrza w Polsce ma energetyka zawodowa i sek-tor komunalno-bytowy. Emisja łączna z tych sekto-rów stanowi około 50% emisji pyłu, 46% emisji tlen-ków azotu i aż 74% emisji dwutlenku siarki (rys. 5.2.6).
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat na sku-tek restrukturyzacji i modernizacji zarówno sektoraenergetycznego jak i przemysłowego, oraz poprawy
Źródło: GUS
Rys. 5.2.5. Zmiany wielkości emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłu całkowitego w Polsce na tle struktury zużycia
nośników energii pierwotnej w latach 1990–2003
Źródło: MŚ
Rys. 5.2.6. Struktura emisji zanieczyszczeń z głównych sektorów gospodarki w Polsce w 2003 roku
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
56
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
tys
.to
n
emisja dw utlenkusiarki
emisja tlenkówazotu
emisja amoniaku
limit emisji dla emisjidw utlenku siarki
limit emisji dlatlenków azotu
limit emisji dlaamoniaku
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
Em
isja
20
02
(LC
P)
Em
isja
200
3(L
CP
)
Em
isja
20
04(L
CP
)
Lim
ite
mis
jiz
To
P(d
laL
CP
)-
200
8
Lim
ite
mis
jiz
To
P(d
laL
CP
)
-2
01
0
Lim
ite
mis
jiz
To
P(d
laL
CP
)-2
01
2
Em
isja
ca
³ko
wita
w2
00
3r.
Lim
ite
mis
jic
a³k
ow
itejz
To
P(d
yr.
200
1/8
1/W
E)
tys
.to
n
LCP – large combustion plants du e ród a spalania zgodnie z Dyrektyw 2001/80/WE.¿ Ÿ ³ ¹
ToP – traktat o przyst pieniu.¹
–
jakości spalanego węgla, nastąpiło znaczące obniże-nie emisji zanieczyszczeń do powietrza, szczególniezaś wyraźnie spadła emisja dwutlenku siarki (rys.5.2.7). Osiągnięty stopień redukcji całkowitych emisjipodstawowych zanieczyszczeń pozwala na wywiąza-nie się z limitów emisji zapisanych w Traktacie o Przy-stąpieniu. Niezbędne są jednak dalsze redukcje, szcze-gólnie w sektorze energetycznym objętym dyrektywąParlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ograni-czenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrzaz dużych obiektów energetycznego spalania paliw, takaby w najbliższych latach możliwe było dotrzymanielimitów emisji przyznanych dla tego sektora (rys. 5.2.8).
W grupie zanieczyszczeń podstawowych naszczególną uwagę zasługuje pył drobny, głównie zewzględu na jego negatywne oddziaływanie na zdro-wie ludzkie, a także problemy związane z zaobser-wowanymi w Polsce istotnymi przekroczeniamistandardów jakości powietrza przez pył PM10. Pyłdrobny powstaje m.in. w procesach energetyczne-go spalania, spalania paliw w silnikach samocho-dowych, w wyniku pożarów lasów oraz w niektó-rych procesach przemysłowych, ale jego głównymźródłem jest spalanie paliw w sektorze komunal-no-bytowym (rys. 5.2.9).
Źródło: MŚ
Rys. 5.2.7. Wielkość emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu oraz amoniaku na tle krajowych poziomów emisji tych sub-
stancji zapisanych w Traktacie o Przystąpieniu w zakresie Dyrektywy 2001/81/WE w sprawie krajowych puła-
pów emisji dla niektórych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego
Źródło: MŚ, Traktat o Przystąpieniu
Rys. 5.2.8. Emisja dwutlenku siarki w Polsce (całkowita i z dużych źródeł spalania) na tle zobowiązań wpisanych do
Traktatu o Przystąpieniu
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
57
Transport drogowy (patrz rys. 5.4.8) obok ener-getyki i sektora komunalno-bytowego jest znaczącymźródłem zanieczyszczeń powietrza. Szczególnie zna-czący jest jego udział w emisji tlenków azotu i nieme-tanowych lotnych związków organicznych (rys. 5.2.6).Na uwagę zasługuje również fakt wysokiej zawarto-ści frakcji PM2,5 w pyle emitowanym z silników sa-mochodowych. Znaczny wzrost liczby samochodóww ostatnich kilkunastu latach (w tym importowanychpojazdów używanych) przyczynił się do stabilizacjiwielkości emisji zanieczyszczeń komunikacyjnychgłównie NO
x pomimo stosowania paliw coraz wyższej
jakości (rys. 5.2.10).
Przeciwdziałanie
W celu ochrony zdrowia ludności, a także ochro-ny roślin ustanowiono zarówno w prawie Unii Euro-pejskiej, jak i polskim szereg mechanizmów mają-cych na celu polepszenie jakości powietrza. Ważnymkrokiem zmierzającym do redukcji emisji zanie-czyszczeń do powietrza jest ratyfikowanie przezPolskę w 1985 roku Konwencji w sprawie transgra-nicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie od-ległości, której celem jest współpraca w dziedzinieredukcji zanieczyszczeń do powietrza oraz rozwójsystemu monitoringu jakości powietrza i ocena
0
50000
100000
150000
200000
2000 2001 2002 2003
lata
tony
procesy spalania w sektorzeprodukcji i transformacji energii
procesy spalania w sektorzekomunalnym i mieszkaniowym
procesy spalania w przemyœle
procesy produkcyjne
transport drogowy
inne pojazdy i urz¹dzenia
zagospodarowanie odpadów
rolnictwo
inne Ÿró³a emisji
Źródło: GUS, Instytut Transportu Drogowego
Rys. 5.2.10. Zmiany emisji tlenków azotu z transportu drogowego w Polsce w odniesieniu do zmiany liczby samocho-
dów przy założeniu, że wielkość emisji NOx w 1996 roku jest równa 100%
0
20
40
60
80
100
120
140
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
%
procentow a zmiana emisji dw utlenku azotu z transportu drogow ego
procentow a zmiana liczby samochodów
Źródło: MŚ i GUS
Rys. 5.2.9. Struktura emisji pyłu zawieszonego w Polsce w latach 2000–2003 w podziale na sektory gospodarki
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
58
skutków przenoszenia zanieczyszczeń powietrza nadalekie odległości. Polska jako państwo członkow-skie Unii Europejskiej transponowała do prawa kra-jowego cały szereg przepisów wspólnotowych, któ-rych celem jest polepszenie jakości powietrza. Donajważniejszych należą przepisy w zakresie standar-dów emisyjnych z instalacji, system pozwoleń nawprowadzanie gazów i pyłów do powietrza oraz po-zwoleń zintegrowanych, a także przepisy zmierzają-ce do zwiększenia udziału źródeł odnawialnych wcałkowitej produkcji energii. Na szczególną uwagęzasługują również działania mające na celu poprawęjakości powietrza prowadzone w oparciu o programynaprawcze ochrony powietrza opracowywane i wdra-żane na obszarach, na których stwierdzono przekro-
Źródło: GUS
Rys. 5.2.11. Nakłady inwestycyjne na ochronę powietrza atmosferycznego i klimatu w Polsce w latach 1990–2004,
w tym nakłady na nowe techniki i technologie spalania paliw oraz modernizacje kotłowni i ciepłowni
czenia normowanych prawem dopuszczalnych stę-żeń substancji w powietrzu.
Wraz z transformacją polskiej gospodarki prowa-dzone jest całe spektrum działań na rzecz redukcjiemisji zanieczyszczeń obejmujące m.in. stosowaniepaliw coraz wyższej jakości, ograniczanie zużycia ener-gii i surowców poprzez wdrażanie technologii energo-oszczędnych. Wzrost nakładów inwestycyjnych naochronę powietrza obserwowany do 1998 roku przy-niósł efekty w postaci spadku emisji (rys. 5.2.11).
Trend spadku emisji głównych zanieczyszczeńpowietrza pomimo stałego wzrostu PKB (rys. 5.2.12)oraz utrzymującej się na zbliżonym poziomie produk-cji energii elektrycznej (rys. 5.2.13).
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
5000
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Źródło: GUS i MŚ
Rys. 5.2.12. Zmiany emisji podstawowych gazowych zanieczyszczeń powietrza na tle zmian PKB w Polsce w latach
1990–2003 przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku jest równa 100%
0
20
40
60
80
100
120
140
160
1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
%
dw utleneksiarki
tlenki azotu
amoniak
PKB
PLN
, m
ln
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
59
Podsumowanie
Pomimo znaczącej poprawy jakości powietrzaw Polsce, głównie dzięki istotnemu postępowi w reduk-cji emisji większości zanieczyszczeń, niezbędne są dal-sze wzmożone działania w tym zakresie, tak aby osią-gnąć cele środowiskowe wynikające z PEP i wywiązać
Odpady generowane są we wszystkich sferachludzkiej działalności, a ich ilość i skład zależy w znacz-nej mierze od modelu życia społeczeństwa oraz ro-dzaju prowadzonej gospodarki. Wytwarzanie odpa-dów wiąże się z utratą zasobów, często nieodnawial-nych, oraz energii. Zbiórka i zagospodarowanie od-padów nakłada ponadto na społeczeństwo wysokiekoszty ekonomiczne i środowiskowe.
Nieprawidłowe gospodarowanie odpadami wy-wiera negatywny wpływ bezpośrednio na jakość
Źródło: GUS i MŚ
Rys. 5.2.13. Zmiany emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu na tle zmian produkcji energii elektrycznej w Polsce w
latach 1990–2003 przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku jest równa 100%
0
20
40
60
80
100
120
1990 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
%
dwutleneksiarki
tlenki azotu
produkcjaenergiielektrycznej
5.3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI
się z międzynarodowych zobowiązań. Szczególnie istot-ne będą działania na rzecz redukcji emisji pyłów drob-nych oraz ich prekursorów, a także prekursorów ozonui osiągnięcia standardów jakości powietrza dla tychzanieczyszczeń. Niezależnie, bardzo wymagające sąpułapy emisyjne dla dużych źródeł energetycznegospalania paliw, ujęte w Traktacie o Przystąpieniu.
wszystkich elementów środowiska, a tym samymna kondycję ekosystemów i zdrowie ludzi. Wyciekiz niewłaściwie zorganizowanych składowisk odpa-dów mogą zanieczyszczać wodę i glebę. Składo-wiska mogą także powodować zanieczyszczeniepowietrza poprzez emisję odorów oraz substancjizubażających warstwę ozonową (metan). Składo-wanie odpadów przyczynia się ponadto do utratypowierzchni ziemi oraz obniżenia estetycznychwalorów krajobrazu.
Średniookresowe cele „Polityki Ekologicznej Państwa” do 2010 roku; za priorytetowe cele w zakresiegospodarowania odpadami w latach 2003–2010 uznaje się:� zwiększenie poziomu odzysku odpadów (w tym recyklingu) przemysłowych poprzez odpowiednią
politykę podatkową i system opłat za korzystanie ze środowiska,� stworzenie podstaw dla nowoczesnego gospodarowania odpadami komunalnymi, zapewniającego
wzrost odzysku zmniejszającego ich masę unieszkodliwianą przez składowanie, co najmniej o 30%do 2006 roku i o 75% do 2010 roku (w stosunku do 2000 roku),
� zbudowanie – w perspektywie 2010 roku – krajowego systemu unieszkodliwiania odpadów niebez-piecznych.
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
60
Stan – ilość i trendy
W 2004 roku wytworzono w kraju 133,8 mln tonodpadów ogółem, w tym odpadów z sektora przemy-słowego (odpady z wyłączeniem odpadów komunal-nych) – 124 mln ton. Całkowita ilość odpadów gene-rowanych w kraju oraz odpadów z sektora przemy-słowego, których udział wynosi ponad 90% w ogólnejmasie odpadów, zmniejszała się od końca lat dzie-więćdziesiątych do 2002 roku. Z kolei od 2003 roku,następuje wzrost tych wartości (o około 4% w 2004roku w stosunku do 2002 roku), co spowodowane byłoożywieniem gospodarczym w kraju.
W przeliczeniu na jednostkę Produktu Krajowe-go Brutto zarówno całkowita ilość odpadów, jak i od-padów z sektora przemysłowego, wyraźnie zmniej-sza się. Ilość odpadów z sektora przemysłowegowytworzona w 2004 roku w przeliczeniu na 10 tys. złPKB wyniosła 1,4 tony i była wartością mniejszą o około60% w stosunku do 1998 roku (rys. 5.3.1). Przyczynpozytywnego trendu można upatrywać we wzrościePKB oraz w większej trosce o środowisko przedsię-biorców oraz powszechniejszym stosowaniu techno-logii niskoodpadowych w przemyśle. W dalszym cią-gu jednak jest to wielkość niezadowalająca. Wedługszacunków OECD, średnia ilość odpadów przemysło-wych z sektora produkcyjnego dla krajów należącychdo OECD w przeliczeniu na 1 000 USD PKB (wedługcen i parytetu siły nabywczej z 2000 roku) wynosi60 kg, a dla Polski 150 kg. Na tą wysoką, w stosunku
do średniej OECD, wartość wpływa nie tylko ilośćwytwarzanych odpadów ale również kondycja go-spodarcza kraju. PKB według parytetu siły nabywczejw przeliczeniu na jednego mieszkańca jest znacznieniższy w Polsce niż w krajach wysoko rozwiniętych.
Całkowita ilość odpadów powstających roczniew przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiła w 2000roku 3,6 ton. Natomiast dla porównania, wartość taw 2000 roku według szacunków Eurostatu w krajachEuropy Zachodniej wynosiła 3,8 ton, a w krajach Eu-ropy Wschodniej i Środkowej – 4,4 tony.
Odpady niebezpieczne stanowią około 1% odpa-dów ogółem wytwarzanych w Polsce. W 2004 rokuwytworzono około 1,35 mln ton odpadów niebezpiecz-nych. W okresie 1998–2004 ich ilość w przeliczeniuna 10 tys. zł PKB zmniejszyła się o blisko 20% (rys.5.3.2). Spadek tego wskaźnika wynika przede wszyst-kim ze wzrostu gospodarczego w tym okresie, gdyżilość odpadów niebezpiecznych w tym okresie niewykazuje tendencji malejącej. VI Wspólnotowy Pro-gram Działań w Zakresie Środowiska Naturalnegozakłada zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadówniebezpiecznych o 20% do 2010 roku w stosunku doilości z 2000 roku. Całkowita ilość odpadów niebez-piecznych wytwarzana w Polsce jest mniejsza o bli-sko 16% w porównaniu z bazowym 2000 rokiem.
W rozdziale nie podano danych na temat od-padów niebezpiecznych sprzed 1998 roku ze wzglę-du na inną ich klasyfikację, która obowiązywała do1997 roku.
Źródło: GUS
Rys. 5.3.1. Odpady ogółem i odpady przemysłowe w Polsce w Mg/10 000 zł PKB, w latach 1995–2004
Uwaga: Dane za lata 1998–2004 nieporównywalne z latami poprzednimi. Od 1998 – odpady z wyłączeniem
odpadów komunalnych, dane nieporównywalne z latami poprzednimi.
0,00
1,00
2,00
3,00
4,00
5,00
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
wt/
10
000
z³P
KB
odpady ogó³em odpady przemys³owe
zmiana klasyfikacji zmiana klasyfikacji
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
61
Od 1999 roku obserwuje się ciągły i istotnyspadek ilości odpadów komunalnych zebranychw ciągu roku (rys. 5.3.3). W 2004 roku zebrano 9,8mln ton odpadów komunalnych, co w przeliczeniuna jednego mieszkańca wynosi 256 kg. Wskaź-nik ilości odpadów komunalnych na jednegomieszkańca w Polsce kształtuje się na znacznieniższym poziomie niż średnia dla 25 krajów UniiEuropejskiej (518 kg na jednego mieszkańca w2001 roku) i krajów UE-15 (556 kg) oraz krajów
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.3.2. Odpady niebezpieczne w Polsce w kg/10 000 zł PKB w latach 1998–2004
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
wkg/1
0000
z³P
KB
OECD (570 kg) (dane według szacunków OECD w2003 roku) (rys. 5.3.4).
Malejący trend wynika, zarówno z ograniczeniawytwarzania odpadów komunalnych, jak i pozbywa-nia się odpadów w niewłaściwy sposób (np. po-rzucanie odpadów w lasach czy spalanie odpadóww domowych piecach) i niezgodnym ze stanem fak-tycznym raportowaniem w zakresie odebranych odwłaścicieli nieruchomości odpadów komunalnychprzez podmioty gospodarcze5.
200
225
250
275
300
325
350
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
wkg/m
ieszkañca/r
ok
Źródło: GUS
Rys. 5.3.3. Odpady komunalne na 1 mieszkańca zebrane w Polsce w latach 1995–2004 w kg/rok
5 Według „Sprawozdania z realizacji Krajowego Planu Gospodarki Odpadami”, Ministerstwo Środowiska.
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
62
Presja
Odpady z sektora przemysłowego stanowią ponad90% wszystkich odpadów powstających w kraju. Pod-stawowymi źródłami odpadów przemysłowych są: prze-mysł wydobywczy, energetyczny oraz hutniczy. Najwięk-szą grupę odpadów stanowią odpady powstające przypłukaniu i oczyszczaniu kopalin oraz odpady z flotacyj-nego wzbogacania rud metali nieżelaznych (rys. 5.3.5).
Odpady niebezpieczne stanowią odpady zawie-rające substancje, które po przedostaniu się do śro-dowiska mogą powodować zagrożenia dla funkcjo-nowania ekosystemów oraz skutki zdrowotne dla po-pulacji człowieka, a także w większości przypadkówtrudno odwracalne lub nieodwracalne zanieczyszcze-nie środowiska i jego zasobów. Źródłem odpadówniebezpiecznych jest głównie hutnictwo żelaza, hut-nictwo miedzi, ołowiu i cynku, przemysł chemiczny,
0
100
200
300
400
500
600
700
800
Mek
syk
USA
Japo
nia
Korea
Austra
lia
Austri
a
Belgia
Czech
y
Dania
Finlan
dia
Franc
ja
Niemcy
Gre
Islan
dia
Irlan
Luks
embu
rg
Holand
ia
Norweg
ia
POLS
KA
Portu
g
Hiszpa
nia
Szwec
ja
Szwajc
aria
Turc
ja
Wiel
kaBry
tania
kg/m
iesz
kañ c
a/ro
k
œrednia OECD
cja dia alia
Źródło: OECD Environmental Indicators 2005
Rys. 5.3.4. Odpady komunalne na 1 mieszkańca w 2003 roku w krajach OECD
Źródło: GUS
Rys. 5.3.5. Odpady wytworzone w kraju według rodzajów w 2004 roku z wyłączeniem odpadów komunalnych
32977,7 tys t
31162,9 tys t
8836,1 tys t
4213,1 tys t
3659,9 tys t
3254,4 tys t
2996,9 tys t
36928,5 tys todpady powstaj ce przy p ukaniu i oczyszczniu¹ ³kopalin
odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metalinie elaznych¿
mieszanki popio owo- u lowe z mokrego³ ¿ ¿odprowadzania odpadów paleniskowych
popio y lotne z w gla³ ê
mieszaniny popio ów lotnych i odpadów sta ych³ ³z wapniowych metod odsiarczania gazówodlotowych
¿ ¿u le z procesów wytapiania
odpady z wydobywania kopalin innych ni rudy¿metali
pozosta e³
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
63
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
odzysk (tys ton) sk³adowanie
unieszkodliwianie poza sk³adowaniem czasowe magazynowanie
zmiana klasyfikacji zmiana klasyfikacji
rafinerie, przemysł rolno-spożywczy, przemysł maszy-nowy oraz procesy oczyszczania ścieków.
Odpady niebezpieczne powstają również w związ-ku ze stosowaniem chemicznych środków ochronyroślin, farb, lakierów, środków odkażających, olejówmineralnych oraz rozpuszczalników.
Z kolei odpady komunalne powstają w gospodar-stwach domowych i obiektach użyteczności publicz-nej. Do tej grupy zaliczane są także odpady uliczne.Ilość powstających odpadów komunalnych silnie zwią-zana jest z poziomem i modelami konsumpcji orazpoziomem świadomości ekologicznej społeczeństwa.
Przeciwdziałania
Na początku obecnej dekady stworzono w Pol-sce system prawny zapewniający właściwe gospo-darowanie odpadami, który jest zgodny z prawodaw-stwem wspólnotowym. W 2002 roku jako realizacjazobowiązań przyjętych w ustawie o odpadach orazpoprzedniej „Polityce Ekologicznej Państwa” zostałprzygotowany Krajowy Plan Gospodarki Odpadami,który jest dokumentem strategicznym określającymdziałania niezbędne do podjęcia w celu realizacji przy-jętych założeń.
Podstawową zasadą gospodarki odpadami jestunikanie bądź minimalizacja ich powstawania, a wdalszej kolejności zapewnienie odzysku odpadów,
które powstały w wyniku procesów produkcyjnych.Jako jeden z celów PEP w zakresie gospodarki od-padami uwzględniono zwiększenie poziomu odzysku(w tym recyklingu) odpadów przemysłowych. Ilośćodpadów z sektora przemysłowego poddawanychprocesom odzysku systematycznie rośnie w ciąguostatniej dekady (rys. 5.3.6). W 2004 roku 78,5%odpadów z sektora przemysłowego zostało podda-nych odzyskowi, co w porównaniu do wartości z rokubazowego 2002 (79%), w którym ustanowiono celedla PEP, może oznaczać, że działania podejmowanew tym obszarze są mało skuteczne. Nieznaczniezmniejsza się natomiast ilość odpadów z sektora prze-mysłowego trafiająca na składowiska odpadów nakorzyść innych metod unieszkodliwiania. 6PDŚ za-kłada zmniejszenie ilości odpadów trafiających naskładowiska o 20% do 2010 roku w stosunku do 2000roku. W przypadku odpadów z sektora przemysło-wego ilość odpadów składowanych zmniejszyła sięo około 17% w latach 2000–2004.
W 2004 roku zasadnicze sposoby zagospodaro-wania odpadów niebezpiecznych stanowiły unieszko-dliwianie poza składowaniem (około 45%) oraz od-zysk (36%) (rys. 5.3.7). W 2001 roku poddano skła-dowaniu blisko 5% wytworzonych odpadów niebez-piecznych, podczas gdy w 2004 roku aż 17%. Jest tozjawisko niepokojące, gdyż wiąże się z tym większeryzyko środowiskowe i możliwość wystąpienia lokal-nych zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi.
Źródło: GUS
Rys. 5.3.6. Zagospodarowanie odpadów przemysłowych w Polsce w latach 1995–2004
Uwaga: Do 2001 roku odpady wykorzystywane gospodarczo od 2001 – poddane odzyskowi; do 2001 roku
odpady gromadzone przejściowo od 2001 – czasowo magazynowane. Dane za lata 1998–2004 nieporówny-
walne z latami poprzednimi.
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
64
0
50
100
150
200
250
300
350
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
wkg/m
ieszkañca/r
ok
92,0
93,0
94,0
95,0
96,0
97,0
98,0
99,0
[%]
udzia³ odpadów sk³adowanych w ogólnej masie wytworzonych odpady sk³adowane [kg/capita/rok]
Pozytywne tendencje obserwuje się natomiastw przypadku zagospodarowania odpadów komunal-nych (rys. 5.3.8). Jako jeden z celów PEP w zakresiegospodarki odpadami uwzględniono stworzenie pod-staw dla nowoczesnego gospodarowania odpadamikomunalnymi, zapewniającego wzrost odzyskuzmniejszającego ich masę unieszkodliwianą przezskładowanie co najmniej o 30% do 2006 roku i o 75%do 2010 roku (w stosunku do 2000 roku). Ilość odpa-dów komunalnych, która trafiła na składowiska w 2004
roku wynosiła 9 194 tys. ton i była mniejsza o około23% w stosunku do 2000 roku, stanowiącego rok ba-zowy (11 965 tys. ton). Przy utrzymującym się tempiespadku ilość odpadów deponowanych na składowi-skach założony cel dla 2006 roku zostanie osiągnięty.
Zmniejszeniu uległa ilość odpadów składowanychw przeliczaniu na jednego mieszkańca z 312,8 kgw 2000 roku do 240,8 kg w 2004 roku (dane sza-cunkowe). Dla porównania, według szacunków Eu-rostat średnia ilość odpadów komunalnych składo-
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
odzysk tys ton sk³adowanie unieszkodliwianie poza sk³adowaniem czasowe magazynowanie
Źródło: GUS
Rys. 5.3.8. Składowanie odpadów komunalnych w Polsce w latach 1995–2004
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.3.7. Zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych w Polsce w latach 1998–2004
Uwaga: Do 2001 roku odpady wykorzystywane gospodarczo od 2001 – poddane odzyskowi; do 2001 roku
odpady gromadzone przejściowo od 2001 – czasowo magazynowane.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
65
wanych w ciągu roku dla UE-15 wynosiła w 2002roku 271,3 kg.
Niestety nadal tylko nieznaczna część odpadówkomunalnych zbierana jest w sposób selektywny.Udział odpadów zebranych selektywnie w ogólnejmasie odpadów komunalnych jest znikomy, jednakzwiększa się w ostatnich latach. W 2004 roku se-lektywnie zebrano 243 tys. ton, co stanowiło 2,5%ogólnej masy odpadów komunalnych (rys. 5.3.9).
Wzrost ilość odpadów komunalnych, w szczegól-ności odpadów opakowaniowych, zebranych selek-tywnie wynika m.in. z nowych uregulowań prawnych.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o obowiązkachprzedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektó-rymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłaciedepozytowej nałożyła na przedsiębiorców wprowadza-jących na rynek opakowania obowiązek recyklinguodpadów opakowaniowych, a wymagane poziomy re-cyklingu poszczególnych rodzajów opakowań zosta-ły sprecyzowane w aktach wykonawczych. W ciągutrzech lat funkcjonowania tego obowiązku w skali krajuosiągnięto i często przekroczono wymagane pozio-my recyklingu odpadów opakowaniowych (rys.5.3.10). W przypadku odpadów opakowaniowych
0
10
20
30
40
50
60
ztw
orzy
wsz
tucz
nych
zal
umin
ium
zest
ali
zpa
pier
uit
ektu
ry
zesz
ka
gosp
odar
czeg
o
zm
ater
iaów
natu
raln
ych
(dre
wna
ite
ksty
liów
)
wie
lom
ater
iaow
e
rodzaje opakowañ
poziom wymagany 2002 poziom osi gni ty 2002¹ ê poziom wymagany 2003 poziom osiagni ty 2003ê
poziom docelowy 2004 poziom osi gni ty 2004¹ ê poziom wymagany 2007
³
³
³
Źródło: MŚ
Rys. 5.3.10. Uzyskane poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych w Polsce w latach 2002–2004
Uwaga: Wymagane poziomy recyklingu: dla lat 2002 i 2003 według Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
30 czerwca 2001 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i po-
użytkowych (ekspirowało z dniem 01.01.2004); dla 2004 według Rozporządzenia Ministra Środowi-
ska z dnia 29 maja 2003 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych
i poużytkowych (ekspirowało z dniem 01.01.2006); docelowy poziom dla roku 2007 – według Rozporządze-
nia Ministra Środowiska z 24 maja 2005 roku w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów
opakowaniowych i poużytkowych.
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
[%]
zebrane selektywnie Źródło: GUS
Rys. 5.3.9.Udział odpadów zebranych w sposób selektywny w ogólnej masie odpadów komunalnych w Polsce w latach
1995–2004
[%]
rodzaje opakowań
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
66
z papieru i tektury osiągnięto nawet poziom przekra-czający poziom wymagany w roku docelowym 2007.Z kolei, mimo iż osiągnięto poziom wymagany dlaopakowań szklanych w latach 2002–2004, jednakodnosząc się do wartości docelowej poziomu w 2007roku, mogą pojawić się problemy z realizacją obo-wiązku, w przypadku utrzymania się braku wzrostupoziomów recyklingu.
Podsumowanie
Obserwowany w ostatnich latach wzrost ilości ge-nerowanych odpadów z sektora przemysłowego wiążesię ze wzrostem wolumenu produkcji. Notuje się wy-łącznie spadek ilości odpadów generowanych w krajuprzez sektor przemysłowy w przeliczeniu na jednostkęPKB, co wynika ze znacznego wzrostu gospodarczego.
Z kolei system raportowania danych w zakre-sie odpadów komunalnych wymaga udoskonaleniaw celu określenia właściwych przyczyn malejącegotrendu ilości zbieranych odpadów w tej kategorii.
Ilość odpadów z sektora przemysłowego podda-wana odzyskowi utrzymuje się od 4 lat na podobnympoziomie z niewielką tendencją spadkową. Natomiastniepokojące zjawisko stanowi wzrost ilość odpadówniebezpiecznych trafiających na składowiska.
Ilość odpadów komunalnych trafiająca na skła-dowiska zmniejsza się systematycznie i przy utrzy-mującym się tempie spadku cele PEP dla roku 2006zostaną osiągnięte.
W zakresie odpadów opakowaniowych istniejezagrożenie nie osiągnięcia wymaganego poziomuodzysku dla opakowań ze szkła gospodarczego w2007 roku.
5.4. HAŁAS
Oddziaływanie hałasu na człowieka, w środowisku,jest uważane przez organizacje międzynarodowe,w szczególności WHO, za jeden z istotniejszych pro-blemów higienicznych. Wprawdzie hałas o takich po-ziomach, jakie występują zwykle w środowisku, nie sta-nowi bezpośredniego zagrożenia zdrowia, lecz jest nie-zwykle istotnym czynnikiem stanowiącym jedną z nie-specyficznych przyczyn wpływających na jego stan.Hałas jest przyczyną chorób o podłożu psychosoma-tycznym oraz w mniejszym stopniu chorób układu krą-żenia. Oddziaływanie hałasu jest szczególnie niekorzyst-ne w porze nocnej. Zakłócając sen, powoduje on nietylko stany chronicznego zmęczenia, lecz także osła-bienie układu immunologicznego i wegetatywnego.
Z uwagi na pochodzenie źródła hałasu, możemypodzielić hałas na instalacyjny (przemysłowy) i ko-munikacyjny, a w tym: drogowy (uliczny), kolejowyi lotniczy.
Głównym czynnikiem presji na stan klimatu aku-stycznego zarówno w Polsce jak i w pozostałych kra-jach UE jest hałas komunikacyjny.
Ograniczenie hałasu do wartości akceptowalnych(wyznaczonych poziomami dopuszczalnymi) jest jed-nym z istotniejszych zadań we wszystkich rozwinię-tych krajach, nie wyłączając Polski. Zadanie to, zewzględu na powszechność występowania zagrożeńhałasem jest zadaniem długofalowym, którego reali-zację rozłożyć należy na wiele lat.
Najważniejszymi celami średniookresowymi wynikającymi z „Polityki Ekologicznej Państwa” do osią-gnięcia przed 2010 rokiem są (między innymi):� ograniczenie hałasu na obszarach miejskich wokół lotnisk, terenów przemysłowych oraz głównych
dróg i szlaków kolejowych do poziomu równoważnego nie przekraczającego w porze nocnej 55 dB,� pełna harmonizacja polskich przepisów ochrony środowiska przed hałasem z odpowiadającymi im
przepisami Unii Europejskiej, a w szczególności – z uregulowaniami wprowadzanymi dyrektywą wsprawie oceny i zarządzania hałasem w środowisku (weszła w życie w 2002 roku).
Stan
Według szacunkowych danych zagrożenie hałasemzewnętrznym w Polsce, w latach 2002–2004 wskazuje,że liczba osób eksponowanych na hałas w środowi-sku, niezależnie od źródła kształtuje się następująco:� w porze dziennej powyżej równoważnego pozio-
mu 55 dB eksponowane jest około 8,8 mln (±15%)ludności kraju, natomiast w porze nocnej powyżej
poziomu 45 dB prawie dwa razy więcej tj. 16,8 mln(±15%) osób (przyjmując ostre kryteria, wymaga-ne w ramach statystyki europejskiej),
� łączną liczbę mieszkańców Polski zagrożonychhałasem: w porze dziennej powyżej poziomurównoważnego 60 dB oraz w porze nocnej powy-żej poziomu 50 dB, szacuje się na około 13 mln(w odniesieniu do polskich kryteriów, na obsza-rach zamieszkałych).
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
67
Ponad 80% tej ekspozycji związane jest z oddzia-ływaniem hałasu samochodowego.
Hałas drogowy związany jest z ruchem samocho-dowym i stanowi główne zagrożenie na terenach zur-banizowanych.
Wyniki porównania wskazują, że w latach 2002–2004 wyraźnie wzrosło zagrożenia hałasem ponadpoziom dopuszczalny (powyżej 60 dB) w porównaniuz poprzednimi okresami 5-letnimi. W przypadku po-równań dla pełnych okresów 5-letnich występuje wy-raźny trend zwiększania się stopnia zagrożenia hała-sem komunikacyjnych w zakresie poziomów wy-ższych, tzn. zarejestrowano ponad 3% wzrost przy-padków charakteryzujących się poziomem hałasuwyższym niż 70 dB (rys. 5.4.1).
Porównania rozkładu przekroczeń wskazują nawyraźny wzrost hałasu w zakresie 65–70 dB (5,1–10 dB) w latach 2002–2004 w porównaniu z poprzed-nimi okresami 5-letnimi. Dla potrzeb niniejszego Ra-portu trendy zmian hałasu drogowego zanalizowanoprzy przyjęciu dwóch kryteriów oceny:� kryterium podziału wszystkich przypadków L
Aeq =
60 dB, odnoszące się do granicy między brakiemprzekroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku,a obszarem z występującymi przekroczeniami,
� kryterium podziału wszystkich przypadków LAeq
=70 dB, odnoszące się do granicy przejścia odumiarkowanej ekspozycji na hałas ponadnorma-tywny (poniżej 70 dB) do ekspozycji bardzo wyso-kiej, w obszarze poziomów progowych.
Tabela 1. Porównanie rozkładów procentowych hałasu drogowego w latach 1993–2004 przy zastosowaniu różnych
kryteriów
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rozkład poziomów dźwięku w poszczególnych zakresach
Kryterium podziału 1 Kryterium podziału 2 Okres
< 60 dB > 60 dB < 70 dB > 70 dB
1993–1996 11,6 88,4 47,9 52,1
1997–2001 12,0 88,0 44,7 55,4
Lata 2002–2004 5,9 93,1 56,5 43,5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
bez przekroczeñ 0 - 5 dB 5,1 - 10 dB 10,1 - 15 dB 15,1 - 20 dB > 20 dB
zakres
pro
ce
nt
1992 - 1996 1997 - 2001 2002 - 2004Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.1.Procentowy rozkład przekroczeń dopuszczalnego poziomu dźwięku w porze dziennej, dla hałasu drogowego
(w tym także ulicznego) dla trzech okresów czasu w latach 1992–2004
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
68
0
20
40
60
80
100
120
> 45 > 50 > 55 > 60 > 65 > 70
km
2
pora dzienna pora nocna
Dane powyższe wskazują na brak zmian ogólnegowzrostu zagrożenia hałasem samochodowym w pięcio-latkach 1993–1996 oraz 1997–2001 (zmiana z 88,4%przekroczeń do 88% mieści się w granicach błędu osza-cowania). Porównanie wartości rozkładu poziomówdźwięku powyżej 70 dB wskazuje, iż w przypadku pozio-mów najwyższych nastąpił wyraźny wzrost zagrożenia.
Odmiennie kształtuje się sytuacja w odniesieniudo okresu 2002–2004. Dane te nie dotyczą jednakpełnego okresu 5-letniego i wymagają potwierdzeniapo zakończeniu cyklu w 2006 roku.
Zagrożenie hałasem kolejowym w Polsce w 2004roku zostało oszacowane na podstawie rozkładów jaz-dy pociągów przejeżdżających na głównych krajowychliniach kolejowych o łącznej długości około 13 tys. km.Ogólne oszacowania wskazują, iż na hałas kolejowy jesteksponowanych około 1 mln mieszkańców kraju, dlapoziomu dziennego powyżej 60 dB i nocnego powyżej50 dB. Analizy wskazują na powolne, choć w niektórychprzypadkach, znaczne (szczególnie w odniesieniu dolinii magistralnych) zmniejszanie się ekspozycji ludno-ści na hałas emitowany przez ruch kolejowy. Są tegodwie podstawowe przyczyny: rewitalizacja wielu odcin-ków linii kolejowych oraz systematyczna, choć powolnawymiana taboru na mniej hałaśliwy (rys. 5.4.2).
Hałas lotniczy na obszarach wokół portów lotniczychnależy do najbardziej uciążliwych zjawisk akustycznychw środowisku. Na terenie Polski zlokalizowane jest jed-no główne lotnisko komunikacyjne Warszawa-Okęcie,kilka średniej wielkości – regionalnych (jak np. Kraków-Balice, Gdańsk – im. Lecha Wałęsy, itp.) oraz kilkana-ście niewielkich, które w ostatnim okresie przeżywająlub mają w perspektywie okres intensywnego rozwoju.
Ocena hałasu lotniczego wykonana dla lotniskaWarszawa-Okęcie wskazuje (PMŚ, 2002) (rys. 5.4.3),że dla poziomów:� L
Aeq ≥ 60 dB, w porze dziennej zagrożone hała-
sem są obszary o powierzchni około 21 km2,� L
Aeq ≥ 50 dB, w porze nocnej odpowiednio – ob-
szary o powierzchni około 30 km2.
Analogiczne wskaźniki dla lotniska regionalnegoGdańsk wynoszą:� około 2,7 km2 dla pory dziennej,� około 2,3 km2 dla pory nocnej.
Badania hałasu przemysłowego wykonane w2004 roku wskazują, iż w porze dziennej występujenajwiększa liczba niewielkich przekroczeń do 5 dB.Natomiast przekroczenia, mieszczące się w klasachod 15 dB do ponad 20 dB, stanowią niewielki odse-
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.3. Rozkłady powierzchni eksponowanej na hałas lotniczy w otoczeniu lotniska Warszawa-Okęcie (pora dzienna
i nocna) w 2004 roku
33%
26%
18%
23%
55 - 60 dB
60 - 65 dB
65 - 70 dB
> 70 dB
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.2. Rozkład zagrożenia ludności hałasem kolejowym w Polsce (w porze nocnej) w 2004 roku
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
69
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.5.Hałas przemysłowy – rozkład procentowy prze-
kroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku w
porze nocnej w 2004 roku (100% = wszystkie
zakłady przekraczające poziomy dopuszczalne
w porze nocnej)
29%
36%
21%
8%
6%
do 5 dB
5,1-10 dB
10,1-15 dB
15,1-20 dB
ponad 20 dB
jest skutkiem restrukturyzacji gospodarki kraju, mo-dernizacji czy likwidacji wielu zakładów.
Badania rozkładu przekroczeń poziomów dopusz-czalnych, dotyczące pory dziennej wykazują raczej sta-łą tendencję malejącą. Mniej korzystną sytuację wy-kazano dla pory nocnej. Według badań WIOŚ, pozmniejszeniu się od 1997 roku począwszy, procentuobiektów nie dotrzymujących norm hałasu wykazanolekką tendencję wzrostową przekroczeń poziomu do-puszczalnego do 5 dB, szczególnie w porze nocnej.Odpowiedzialne za to są najczęściej zakłady o stosun-kowo niskiej uciążliwości akustycznej, lecz zlokalizowa-ne blisko zabudowy mieszkaniowej. Wyniki badań dlalat 2002–2004 są orientacyjne, gdyż nie dotyczą pełne-go okresu 5-letniego i wymagają potwierdzenia po za-kończeniu cyklu w 2006 roku (rys. 5.4.6 i rys. 5.5.7).
tek wszystkich przebadanych przypadków (rys. 5.4.4).W porze nocnej sytuacja jest bardziej zróżnicowana,około 65% przypadków przekroczeń poziomów do-puszczalnych zawiera się nie tylko w klasie przekro-czeń do 5 dB lecz także w klasie wyższej – przekro-czenia do 10 dB. Więcej przypadków przekroczeniapoziomów dopuszczalnych występuje także w klasachnajwyższych, tj. dla przekroczenia poziomów dopusz-czalnych 15 dB i więcej (rys. 5.4.5).
Trendy zmian klimatu akustycznego ocenia sięna podstawie kumulowanych wyników w okresach5-letnich. Wyniki badań hałasu przemysłowego w la-tach 1993–2001 (ostatni rok zakończenia pełnegookresu 5 lat), w odniesieniu do wszystkich przeba-danych zakładów, wskazują na ogólny trend powol-nego spadku poziomu hałasu przemysłowego, co
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.4.Hałas przemysłowy – rozkład procentowy prze-
kroczeń dopuszczalnych poziomów dźwięku w
porze dziennej w 2004 roku (100% = wszystkie
zakłady przekraczające poziomy dopuszczalne
w porze dziennej
24%
14%
6% 2%
54%
do 5 dB
5,1-10 dB
10,1-15 dB
15,1-20 dB
ponad 20 dB
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
0 - 5 dB > 5 - 10 dB > 10 - 15 dB > 15 - 20 dB > 20 dB
zakres przekroczeñ poziomów dopuszczalnych
pro
ce
nt
Lata 1992-1996 Lata 1997-2001 Lata2002-2004 Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.6.Procent obiektów przekraczających poziomy dopuszczalne w porze dziennej (100% = wszystkie zakłady ob-
jęte pomiarami)
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
70
Na stan klimatu akustycznego w sposób istotnymają wpływ wielkości niektórych wskaźników o cha-rakterze ogólnym, związane ze stanem rozwoju spo-łeczno-gospodarczego kraju. Do wskaźników mają-cych znaczenie decydujące należą te z nich, którezwiązane są przede wszystkim z rozwojem infrastruk-tury transportowej oraz odzwierciedlają zmiany ilościeksploatowanych źródeł.
Presja
Jedną z podstawowych przyczyn zaobserwowa-nych trendów zmian presji motoryzacji, a więc takżehałasu, jest gwałtowny przyrost liczby samochodóww kraju (rys. 5.4.8).
W odniesieniu do presji powodowanej przez ruchkolejowy od szeregu lat zaobserwować można prak-tycznie stagnację w rozwoju sieci dróg kolejowychw Polsce. W ostatnim okresie zaznacza się nawetwyraźnie trend zmniejszenia długości linii.
Ciągły spadek liczby długości linii kolejowych jakrównież liczby połączeń kolejowych, a równocześniedziałania w zakresie modernizacji taboru i wymianyszlaków torowych na nowe, o nowocześniejszej kon-strukcji (także w odniesieniu do minimalizacji emisjihałasu) może prowadzić ogólnie do spadku uciążli-wości hałasu kolejowego, w niektórych przypadkachnawet powyżej 10 dB. Niemniej, wiele z linii magi-stralnych jest modernizowana pod kątem możliwo-ści prowadzenia składów z prędkością nawet ponad200 km/h. Dotyczy to przykładowo linii CMK, E-20
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
0 - 5 dB > 5 - 10 dB > 10 - 15 dB > 15 - 20 dB > 20 dB
zakres przekroczeñ poziomów dopuszczalnych
pro
cent
Lata 1992 - 1996 Lata 1997-2001 Lata 2002-2004
Źródło: GUS
Rys. 5.4.8. Dynamika zmian liczby zarejestrowanych w Polsce w latach 1995–2004 samochodów i ciągników
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
sam
ocho
dyos
obow
e[t
ys.s
zt.]
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
sam
ocho
dyci
ê¿ar
owe
[tys
.szt
.]
osobowe ciê¿arowe i ci¹gn. siod³owe
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.4.7. Procent obiektów przekraczających poziomy dopuszczalne w porze nocnej (100% = wszystkie zakłady objęte
pomiarami)
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
71
(Warszawa – Poznań – Kunowice) itp. W otoczeniutakich linii klimat akustyczny może ulec pogorszeniu,choć w tym zakresie brak jest jeszcze dostatecznejliczby wyników pomiarów.
Narastającym problemem w naszym kraju, choćdopiero rozpoznawanym, jest wzrost zagrożenia ha-łasem lotniczym. Wiąże się to z dwoma zjawiskami:� rozwojem regionalnych portów lotniczych i znacz-
ną intensyfikacją ruchu lotniczego na ich terenie,w szczególności intensyfikacja połączeń między-narodowych (przykład prognozowanego wzrostuwskaźnika obszarów zagrożonych hałasem dla re-gionalnego lotniska Gdańsk im. Lecha Wałęsy po-kazano niżej),
� rozwojem lotniczej komunikacji obsługiwanej przezmałe samoloty i śmigłowce; tego typu tabor po-wietrzny nie jest tak hałaśliwy, jak duże samolotyużywane do regularnych lotów komunikacyjnych,lecz z uwagi na wzrastającą jego ilość i loty narelatywnie małych wysokościach staje się on po-ważnym problemem akustycznym.
Do uciążliwości akustycznych zalicza się takżeznacząco rosnąca w ostatnich latach liczba obiek-tów o charakterze usługowym i handlowym (marke-ty, stacje benzynowe, działalność rozrywkowa, rze-mieślnicza, chałupnicza, warsztaty itp. – zlokalizo-wane w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej). Co-raz więcej takiej działalności powstaje w pobliżu za-budowy chronionej (mieszkalnej). W takiej sytuacjinawet stosunkowo niewielkie poziomy hałasu potra-fią powodować wysoką uciążliwość dla mieszkań-ców. Zwiększenie się uciążliwości akustycznychw pobliżu obiektów mieszkalnych wiąże się z roz-wojem techniki np. wiele biur oraz sklepów posiadaurządzenia klimatyzacyjne, które pogarszają klimatakustyczny w ich otoczeniu.
Przeciwdziałania
Przeciwdziałania zagrożeniom powodowanymprzez hałas dostosowane są do rodzaju źródła ha-łasu. W tym zakresie w Polsce, podobnie jak w in-nych krajach europejskich notuje się istotne osią-gnięcia, związane przede wszystkim z wyciszaniempojazdów samochodowych i szynowych, stosowa-niem nowoczesnych nawierzchni drogowych i szyn,wprowadzaniem do eksploatacji nowoczesnych ge-neracji samolotów komunikacyjnych o obniżonejhałaśliwości, wprowadzaniem na rynek nowychurządzeń przemysłowych i instalacji o obniżonympoziomie mocy akustycznej, łącznie z dodatkowy-mi rozwiązaniami obniżającymi hałas (tłumiki, obu-dowy itp.).
Powyższe działania techniczne nie są jednak wy-starczające z uwagi na wielką liczbę eksploatowanychźródeł hałasu; dodatkowo – liczbę szybko wzrastającą.
Skala przestrzenna zjawiska degradacji środowi-ska akustycznego przez środki komunikacji, przedewszystkim drogowej, wymagają zastosowania sku-tecznych rozwiązań i konsekwentnych działań. Kie-runki tych działań oraz sposoby postępowania wyzna-cza ogólnie Dyrektywa Parlamentu Europejskiegooraz Rady z dnia 25 czerwca 2002 roku 2002/49/WEw sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu wśrodowisku. Zagrożenie hałasem komunikacyjnympraktycznie we wszystkich krajach Unii jest tak duże,że niezbędna stała się zmiana polityki w tym zakresie.
Regulacje polskiego prawa, zharmonizowanegoz prawodawstwem unijnym przenoszą punkt ciężko-ści zwalczania hałasu z działań doraźnych do wielolet-nich programów ochrony przed hałasem, w którychmuszą być zestawione proponowane przedsięwzięciaochronne. Niezależnie od tego wiele miast w Polsce,nawet mniejszych niż wyżej wymienione, realizując celePEP, opracowuje w oparciu o regulacje art. 17 ustawyPrawo ochrony środowiska programy ochrony środo-wiska, w tym w zakresie ochrony przed hałasem.
Poza powyższymi długofalowymi działaniami pro-gramowymi, stosowane są w miarę możliwości (naj-częściej w ramach modernizacji i przebudowy ukła-dów komunikacyjnych) działania o charakterze do-raźnym, takie jak:� budowa obwodnic6,� ograniczenia ruchu i inne działania związane z in-
żynierią ruchu,� budowa ekranów akustycznych,� stosowanie stolarki okiennej o podwyższonej izo-
lacyjności,� stosowanie cichych nawierzchni (jest to jeszcze
margines działań w kraju, lecz mających perspek-tywę wzrostu).
Przeciwdziałania w zakresie hałasu przemysło-wego wiążą się, głównie z wprowadzaniem nowocze-snego parku maszynowego oraz likwidacją starych,uciążliwych obiektów przemysłowych.
Podsumowanie
Przeanalizowane trendy zmian klimatu akustycz-nego w Polsce wskazują na wzrost zagrożenia hała-sem komunikacyjnym oraz ograniczenie wzrostu iwystąpienie tendencji malejących w zakresie hałasuprzemysłowo-instalacyjnego.
Tendencje wzrostowe hałasu komunikacyjnegoodnoszą się przede wszystkim do hałasu drogowegoi hałasu lotniczego.
6 Budowa obwodnicy nie jest w większości przypadków podejmowana jako działanie przeciwhałasowe; ma jednak ona istotny wpływ na ogra-niczanie hałasu.
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
72
Wzrost zagrożenia hałasem drogowym związanyjest przede wszystkim z gwałtownym przyrostem wostatnich 15 latach liczby samochodów w kraju.
W przypadku hałasu lotniczego obserwuje siętrendy „deglomeracyjne”, co przyczynia się do przej-mowania przez lokalne, intensywnie rozbudowywa-ne lotniska części ruchu, nawet międzynarodowegooraz wzrost połączeń krajowych przez linie dysponu-jące niewielkimi samolotami, „taksówkami powietrz-nymi”, śmigłowcami itp.
W przypadku hałasu przemysłowego działaniawydają się słuszne i zarysowuje się szansa na suk-cesywne wyeliminowanie tego typu uciążliwości.
Znowelizowana w maju 2005 roku ustawa zdn.27.04.2001 – „Prawo ochrony środowiska” w peł-ni transponuje do polskiego ustawodawstwa, w za-kresie przepisów ochrony środowiska przed hałasem,dyrektywę w sprawie oceny i zarządzania poziomemhałasu w środowisku.
Nowe regulacje prawne skutkują podjęciem szere-gu działań o charakterze organizacyjnym i technicznym,zgodnym z celami średniookresowymi PEP. Do działańtych zaliczyć należy w szczególności: wdrożenie refe-rencyjnych metod pomiarów hałasu w środowisku (me-tody te będą dalej doskonalone i nowelizowane synchro-nicznie ze zmianami regulacji prawnych), uruchomie-nie procesów przygotowywania danych wejściowych dorealizacji pierwszego cyklu mapowania akustycznego(w latach 2006–2007), włączanie zagadnień ochronyśrodowiska przed hałasem do opracowywanych pro-gramów ochrony środowiska, obniżaniem hałasu ko-munikacyjnego w ramach procesów inwestycyjnych(budowa obwodnic, modernizacja szlaków komunika-cyjnych itp.); jest to działalność mająca charakter cią-gły, rozwijanie budowy ekranów akustycznych i zwięk-szanie izolacyjności akustycznej przegród zewnętrz-nych budynków wymagających ochrony przed hałasemw rejonach o najwyższych poziomach dźwięku.
5.5. PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE
Izotopy promieniotwórcze występują w skorupieziemskiej od początku istnienia naszej planety i ra-zem z promieniowaniem kosmicznym i promieniowa-niem słonecznym stanowią naturalne tło w otaczają-cym nas środowisku. Naturalne tło zaburzają więcizotopy promieniotwórcze sztucznie wprowadzone dośrodowiska.
Sytuacja radiologiczna Polski determinowana jestprzede wszystkim przez poziom naturalnego promie-niowania, który jest zróżnicowany w różnych regio-nach kraju, podwyższony lokalnie poprzez emisjeantropogeniczne.
Stan
Substancje promieniotwórcze uwalniane są dośrodowiska w sposób kontrolowany podczas normal-nej pracy elektrowni jądrowych, z zakładów przero-bu zużytego paliwa jądrowego, a w mniejszym stop-niu z zakładów medycyny nuklearnej oraz laborato-riów stosujących radioizotopy do celów badawczych.W pierwszym okresie po uwolnieniu, w środowi-sku występują zarówno radionuklidy krótkożyciowe(o okresach półtrwania do tygodni) jak i radionukli-dy o średnich (kilka miesięcy do kilku lat) i długichokresach półtrwania (od kilku lat wzwyż). W później-szym okresie decydujące znaczenie w skażeniu śro-dowiska mają radionuklidy długożyciowe, a główniecez-137, który jest emiterem promieniowania betai gamma o okresie półtrwania T
1/2 = 30,15 lat, a jego
znaczne ilości zostały wprowadzone do środowiskaw rezultacie awarii reaktora w Czarnobylu. Dlategoteż stężenie cezu-137 jest obecnie podstawowym
wskaźnikiem skażenia środowiska sztucznymi radio-izotopami. Zmiany warunków radiologicznych w Pol-sce prezentują zamieszczone niżej wykresy.
Występuje tendencja malejąca stężeń Cs-134i Cs-137. Dane z 1987 roku dotyczą okresu 8 miesię-cy po awarii w Czarnobylu, zaś dane z 2002 roku –pożarów lasów w okolicy Czarnobyla (rys. 5.5.1).
Pomiary radioaktywności aerozoli powietrza na-leżą do najczulszych, dających szybką informacjęo nagłym wzroście skażeń spowodowanych np. awa-rią jądrową.
W sytuacji normalnej, na poziom skażeń istotnywpływ mają naturalne izotopy promieniotwórcze, któ-rych stężenie może się zmieniać w szerokim zakre-sie (od milibekereli do kilku bekereli na m3) w zależ-ności od warunków meteorologicznych. Są to głów-nie radon 222 i radon 220 oraz ich produkty rozpadu.
Oprócz naturalnych izotopów rejestruje się jesz-cze w powietrzu niewielkie stężenia Cs-137, stano-wiącego pozostałość po doświadczalnych wybuchachjądrowych i awarii w Czarnobylu. Do 1996 roku reje-strowano także śladowe stężenia Cs-134.
Opady atmosferyczne wymywają substancje pro-mieniotwórcze z powietrza i tym samym obniżają ak-tywność aerozoli oraz podwyższają radioaktywnośćopadu całkowitego. Obecnie aktywność próbek po-chodzi od radonu i śladowych ilości sztucznych izoto-pów Cs-137 i Sr-90. Średnia roczna aktywność betaopadu całkowitego w 2004 roku wynosiła 0,34 kBq/m2.Wartość ta jest zbliżona do wartości notowanych wlatach 1995–2003 (rys. 5.5.2).
Aktywność sztucznych izotopów promieniotwór-czych Cs-134, Cs-137 oraz Sr-90 oznacza się w prób-kach zbiorczych miesięcznego opadu całkowitego.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
73
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
1 98 5 1 9 86 1 9 8 7 1 9 88 1 9 8 9 1 9 90 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 19 9 5 1 9 9 6 19 9 7 1 99 8 19 9 9 2 00 0 20 0 1 2 00 2 2 0 03
Źródło: Stacje wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych IMiGW
Rys. 5.5.2. Aktywność beta opadu całkowitego w Polsce w latach 1985–2004 [kBq/m2]
7 Vide: ‘Zmiany sytuacji radiologicznej środowiska Polski w okresie 10 lat po awarii w Czarnobylu’ Biblioteka Monitoringu Środowiska 1996, str.33, tabela 13.
0
5
10
15
20
25
1985 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Cs-134 Cs-137 Źródło: PMŚ (CLOR)
Rys. 5.5.1.Średnie roczne stężenia Cs-134 i Cs-137 w przyziemnej warstwie powietrza w Warszawie w latach 1985–2004
Uwaga: Brak danych z roku 1986 na wykresie tłumaczyć należy sporadycznymi pomiarami dokonanymi
w tym roku i niemożnością uzyskania wartości średniorocznej7.
Stę
żenie
[m
Bg\m
3]
Aktywność ta po 1986 roku tj. awarii w Czarnobyluszybko malała i w przypadku Cs-134 przyjmuje się,że aktywność tego izotopu równa się limitowi detekcji(rys. 5.5.3).
Pomiary dawki tła promieniowania gamma pro-wadzono w latach 1989–2002 początkowo w 341,a następnie w 254 punktach poboru rozmieszczonychna terenie całego kraju w cyklu rocznym. Pomiary
prowadzono przy użyciu dawkomierzy TL. Obecniepomiary te nie są prowadzone. Dane są średnimi dlarocznego czasu ekspozycji i nie obejmują składowejkosmicznej tj. promieniowania pochodzenia ga-laktycznego i słonecznego (rys. 5.5.4). Natężeniepromieniowania kosmicznego wykazuje znaczną za-leżność od położenia geograficznego, związanąprzede wszystkim z wysokością nad poziomem morza.
Akty
wność b
eta
[kB
g\m
2]
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
74
Źródło: PMŚ (CLOR)
Rys. 5.5.4. Zmiany w czasie średnich wartości mocy dawki ziemskiego tła promieniowania gamma w Polsce w latach
1989–2002
0
5
1 0
1 5
2 0
2 5
3 0
3 5
4 0
4 5
5 0
1 9 8 9 1 9 9 0 1 9 9 3 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1 00
19851986
19871988
198919
901991
19921993
1994
19951996
19971998
19992000
20012002
2003
2004
C s-134 C s-137 S r-90
Źródło: Stacje wczesnego wykrywania skażeń promieniotwórczych IMiGW
Rys. 5.5.3. Aktywność Cs-134, Cs-137 i Sr-90 w średnim rocznym opadzie całkowitym w Polsce w latach 1985–2004, [Bq/m2]
Średnie wartości mocy dawki łącznie z promieniowa-niem kosmicznym wynosiły dla Polski w latach 1989,1997 i 2001 odpowiednio 76,3; 81,1 oraz 75,5 nGy/h.
W 1994 roku liczba punktów poboru gleby zosta-ła ograniczona do 69. Średnie wartości stężeń radio-nuklidów policzone dla 69 punktów nie mogły zostaćużyte do porównania ze średnimi z innych lat.
Systematyczne badania stężenia izotopów cezu iradioizotopów naturalnych w powierzchniowej war-stwie gleby pozwalają na śledzenie zmian promienio-
twórczych zanieczyszczeń środowiska oraz zapew-niają znajomość aktualnego rozkładu tych zanieczysz-czeń na terenie Polski. Zmiany stężenia cezu-137spowodowane są rozpadem promieniotwórczym tegoizotopu oraz procesami migracji zachodzącymi w śro-dowisku, głównie wnikaniem cezu-137 w głębszewarstwy gleby. Dyspozycja tego izotopu sztucznegopochodzenia jest kilkadziesiąt razy mniejsza niż ra-dioizotopów naturalnych (rys. 5.5.5).
Akty
wność [
Bg\m
2]
Moc d
aw
ki [n
Gy/h
]
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
75
Presja
Do źródeł mających wpływ na zanieczyszczenieśrodowiska przez radioizotopy naturalne zalicza siędziałalność przemysłu wydobywczego i energetycz-nego, nawożenie związkami fosforu i potasu orazekshalację radonu-222 z powierzchni ziemi i mate-riałów budowlanych.
Duże ilości radionuklidów zostały uwolnione dośrodowiska pod koniec lat 50. i na początku lat 60.XX wieku w okresie prowadzenia doświadczalnychwybuchów jądrowych w atmosferze i pod powierzch-nią Ziemi. Istotnym niekontrolowanym źródłem ra-dionuklidów w środowisku były także katastrofy ją-drowe, z których największa miała miejsce w 1986roku w Czarnobylu. Z porównania stopnia skażeniaprzyziemnej warstwy powietrza sztucznymi radioizo-topami w latach 1961–1965 z latami 1981–1987 wi-dać jednak wyraźnie, że skażenia jakie występowa-ły w latach sześćdziesiątych były znacznie większeod skażeń z lat 1982–1985, a nawet z 1986 roku poawarii jądrowej w Czarnobylu.
Przeciwdziałania
Monitoring skażeń promieniotwórczych w środo-wisku realizowany jest zgodnie z programem Pań-stwowego Monitoringu Środowiska i zaleceniami Ko-misji Europejskiej, zawartymi w Rekomendacji z dnia8 czerwca 2000 roku dotyczącej art. 35 i 36 TraktatuEuroatomu. Art. 35 Traktatu Euratomu (Euratom Tre-aty) oraz „Commission Recommendation of June 2000”wymagają od każdego Państwa Członkowskiego za-pewnienia środków niezbędnych do ciągłego monito-rowania radioaktywności powietrza, wody i gleby.
Istniejące zagrożenia wymagają dysponowania wie-dzą na temat przemieszczania się izotopów promienio-twórczych w środowisku i bieżącego monitorowania jegostanu. Zapewnienie bezpieczeństwa radiologicznegokraju wymusza konieczność utrzymania systematycz-nego i jednolitego poboru próbek i pomiarów, umożli-wiającego ocenę nawet niewielkich zmian poziomu ska-żeń w środowisku i zapewnienia ciągłego finansowaniapomiarów tła promieniowania jonizującego w poszcze-gólnych komponentach środowiska tj. w powietrzu, wo-dach powierzchniowych, osadach dennych i glebie.
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
5000
1988 1989 1990 1992 1996 1998 2000 1988-2000
Stê
¿e
nie
rad
ionu
klid
ów
[Bq
/kg
]
Ra-226 Ac-228 K-40 Cs-134 Cs-137
Źródło: PMŚ (CLOR)
Rys. 5.5.5.Zmiany w czasie średnich stężeń radionuklidów naturalnych oraz pochodzenia sztucznego w powierzchnio-
wej warstwie gleby w Polsce w latach 1988–2000
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
76
Podsumowanie
Wyniki pomiarów wskazują, że narażenie osóbz ogółu ludności kraju, powodowane obecnymi w śro-dowisku i w żywności sztucznymi izotopami promie-niotwórczymi, utrzymuje się obecnie na bardzo niskimpoziomie, stanowiącym jedynie kilka procent warto-ści dawki granicznej dla ogółu ludności, wynoszącej1 mSv w ciągu roku.
Uzyskane w ramach programu PMŚ dane świad-czą, że poziom skażeń promieniotwórczych środo-wiska w Polsce w 2004 roku odpowiada poziomowiz 1985 roku tj. sprzed awarii w Czarnobylu, choć wśrodowisku utrzymują się ślady próbnych wybuchówjądrowych (np. pluton w osadach dennych) i awariiw Czarnobylu (np. cez-137 w glebie). Dane te wska-zują ponadto, że średnia aktywność beta opaducałkowitego leży w granicach wartości notowanych
w latach ubiegłych, poziom cezu-137 w środowiskuwodnym jest stabilny i bardzo powoli maleje, a stę-żenie cezu-137 w powierzchniowej warstwie glebysystematycznie maleje wskutek rozpadu promienio-twórczego tego nuklidu oraz jego wnikania w głęb-sze warstwy gleby.
Istnieje uzasadniona konieczność prowadzeniabieżącej kontroli sytuacji radiologicznej w Polsce wzwiązku z występującym ryzykiem zagrożenia nukle-arnego, którego źródła znajdują się zarówno w krajujak i poza granicami. Potencjalne źródłem zagrożeńradiacyjnych dla ludzi i środowiska w Polsce stano-wią składowiska odpadów promieniotwórczych, tran-zyt odpadów promieniotwórczych przez Polskę i prze-myt materiałów skażonych izotopami promieniotwór-czymi. Źródłem zagrożeń są również obiekty jądrowezlokalizowane wokół Polski, możliwość ataku terro-rystycznego (np. wybuch „brudnej’ bomby).
5.6. STAN WARSTWY OZONOWEJ
W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat poważnymproblemem w skali globalnej stały się obserwowanewyraźne zmiany ilości i rozkładu przestrzennego ozo-nu w atmosferze. Spowodowały one znaczne zanie-pokojenie zarówno środowiska naukowego jak i opi-nii publicznej, przede wszystkim, ze względu na to, iżozon absorbuje słoneczne promieniowanie nadfiole-towe. Zawartość ozonu w atmosferze w znacznymstopniu determinuje dopływ tego promieniowania dopowierzchni Ziemi. Wiadomo, że promieniowanienadfioletowe może być szkodliwe dla wszelkich or-ganizmów żyjących, a jego zwiększenie może spo-wodować szkody w naturalnych ekosystemach, w tymmoże również wywierać niekorzystny wpływ na zdro-wie ludzi (wzrost zachorowań na raka i zaćmę, orazniekorzystny wpływ na uprawy rolne i hodowlę zwie-rząt). Ponadto rzeczą niemałej wagi jest to, że zmia-ny rozkładu przestrzennego zawartości ozonu mogąprzyczynić się do zmian cyrkulacji atmosferycznej za-równo w skali regionalnej jak i globalnej poprzez mo-dyfikację struktury termicznej atmosfery. Panuje po-wszechna zgoda, że główną przyczyną wystąpienianiedoborów ozonu w stratosferze jest obecność watmosferze antropogenicznych związków chemicz-nych, zwłaszcza chloru i bromu, które w wyniku dzia-łania całego łańcucha procesów chemicznych, w od-powiednich warunkach meteorologicznych, mogądoprowadzić do masowego rozpadu cząsteczek ozo-nu. Jakkolwiek dzięki wypełnianiu zaleceń ProtokołuMontrealskiego tempo dopływu do atmosfery związ-ków zawierających chlor i brom, takich jak np. freonyi halony, uległo zahamowaniu, to ze względu na ichdługie czasy życia nadal ich koncentracja w stratos-ferze pozostaje wysoka.
Czas „naprawy” warstwy ozonu może ulegać wy-dłużeniu ze względu na ochłodzenie stratosfery spo-wodowane przez gazy cieplarniane (efekt cieplarnia-ny powoduje wzrost temperatury w troposferze i spa-dek w stratosferze). Toteż przy sprzyjających warun-kach meteorologicznych znaczne niedobory ozonumogą wystąpić jeszcze przez wiele lat.
Stan
Pomiary całkowitej zawartości ozonu wykonywa-ne są od ponad 40 lat w wielu ośrodkach badawczychna całym świecie. W skali globu poziom całkowitejzawartości ozonu był w latach 1997–2003 o 3% niż-szy względem wartości średniej z lat 1964–1980.
Trend całkowitej zawartości ozonu jest różny dlaróżnych obszarów globu ziemskiego. Największespadki całkowitej zawartości ozonu obserwuje się naobszarach w pobliżu bieguna południowego, a następ-nie w obszarach wysokich szerokości geograficznychpółkuli północnej, co jest związane z dużymi zimowo-wiosennymi spadkami zawartości ozonu nad Arkty-ką. Trend całkowitej zawartości ozonu w obszarachtropikalnych jest bliski zeru. Na półkuli północnej spa-dek zawartości ozonu w średnich szerokościachgeograficznych (35°–60°) względem wartości śred-niej z lat 1964–1980 wyniósł średnio 3%, a na półkulipołudniowej w pasie średnich szerokości wyniósł 6%.Na półkuli północnej spadki w sezonie zimowo wio-sennym wynoszą 4%, a latem 2%. Na półkuli połu-dniowej w pasie średnich szerokości spadki nie wy-kazują zróżnicowania sezonowego i wynoszą 6%.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
77
Poza obszarami tropikalnymi, warstwa ozonowaznacząco ubożeje, z tym, że spadek ozonu dla oby-dwu półkul jest szczególnie duży w okresie zimy i wio-sny, latem i jesienią mniejszy, lecz, podobnie jak dlacałego roku, statystycznie istotny.
W Polsce pomiary całkowitej zawartości ozonuprowadzone są od 1963 roku w Centralnym Obser-watorium Geofizycznym IGF PAN w Belsku. Warto-ści ozonu zmierzone w Belsku są typowe dla śred-nich szerokości geograficznych półkuli północnej (rys.5.6.1). Zawartość ozonu nad Polską w okresie gru-dzień–marzec jest obecnie o 3–4% niższa niż w la-tach 70-tych. (czyli przed okresem intensywnego za-nieczyszczenia atmosfery substancjami niszczącymiwarstwę ozonową). Późną wiosną i latem grubośćwarstwy ozonowej jest jedynie o około 2% niższa niżw latach 70-tych.
Szczególnie interesująca jest zmienność trenduw profilu pionowym, bowiem uważa się, że naprawawarstwy ozonowej rozpocznie się od obszarów wwysokiej stratosferze, gdzie zmiany w procesach che-micznej destrukcji ozonu są najłatwiejsze do zaob-serwowania wobec ograniczonego wpływu zmianw dynamice atmosfery i składzie chemicznym atmos-fery na koncentrację ozonu na tych wysokościach.
Należy zauważyć, że tendencja ozonu w górnejwarstwie stratosfery jest nadal spadkowa, w przeci-wieństwie do tendencji w środkowej warstwie (dodat-nia tendencja od połowy lat 90-tych) i dolnej warstwie(stabilizacja poziomu ozonu od połowy lat 90-tych)(rys. 5.6.2). Sugeruje to, że brak pogłębiania się spad-kowej tendencji w ozonie atmosferycznym w śred-nich szerokościach geograficznych jest także wyni-kiem zmian w dynamice atmosfery, a nie tylko rezul-tatem zmniejszania się zawartości w stratosferze sub-stancji niszczących ozon.
Zmiany profilu ozonu są obok całkowitej zawar-tości ozonu jednym z czynników wpływających nawielkość promieniowania UV docierającego do po-
wierzchni Ziemi. Wyniki pomiarów wykazują korela-cję pomiędzy spadkiem całkowitej zawartości ozonuw atmosferze, a wzrostem natężenia słonecznegopromieniowania UV-B do powierzchni ziemi (rys.5.6.3). W naszych szerokościach geograficznychefekt ten jest często osłabiony przez zachmurzenie.
Presja
Na stan warstwy ozonowej istotny wpływ ma emi-sja do atmosfery antropogenicznych związków che-micznych zawierających chlor i brom takich jak np.freony i halony. Związki te przy powierzchni Ziemiwydają się być obojętne i bardzo trwałe, wyniesionewysoko do stratosfery pod wpływem intensywnegopromieniowania słonecznego rozpadają się uwalnia-jąc chlor i brom lawinowo niszczące ozon. Czynni-kiem sprzyjającym tego rodzaju procesom jest bar-dzo niska temperatura (poniżej –78°C), umożliwia-jąca pojawienie się tzw. polarnych chmur stratosfe-rycznych. Na skutek reakcji na powierzchni cząste-czek tych chmur zwiększa się ilość cząsteczek ak-tywnego chloru i, co za tym idzie, nasila się niszcze-nie cząsteczek ozonu. Pomimo, że tempo dopływudo atmosfery związków zawierających chlor i brom(freony i halony) uległo zahamowaniu, to ze wzglę-du na ich bardzo długie czasy życia nadal ich kon-centracja w stratosferze pozostaje wysoka. Przysprzyjających warunkach meteorologicznych znacz-ne niedobory ozonu mogą występować w najbliż-szych latach w polarnych i średnich szerokościachgeograficznych zarówno półkuli południowej jak ipółnocnej.
Związki zawierające chlor i brom są nadal stoso-wane w różnego rodzaju urządzeniach w przemyślechłodniczym, izolacyjnym, farmaceutycznym i kosme-tycznym. W Polsce w okresie lat 1986–2003 wystąpi-ło jednak wyraźne zmniejszenie zużycia substancji
315
325
335
345
355
1964 1969 1974 1979 1984 1989 1994 1999 2004
lata
Ca
³ko
wit
aza
wa
rto
Ͼo
zon
u[D
]
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.6.1. Zmiany całkowitej zawartość ozonu w atmosferze (średnia roczna) zmierzona w Belsku w latach 1964–2004
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
78
zubożających warstwę ozonową. Wielkość zużyciafreonów spadła z 6710 ton w 1986 roku do 201,5 tonw 2002 roku. Wykorzystywanie halonów, które w 1986roku wyniosło 1 250 ton zostało w 1995 roku całkowi-cie wyeliminowane (rys .5.6.4). Wśród substancji kon-
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.6.2. Zmiany zawartości ozonu w różnych warstwach atmosfery
1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 Rok-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
[C]Górna Stratosfera (35-40 km)
1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003
Rok
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
(b)Œrednia Stratosfera (22-27 km)(%)
1963 1967 1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003
Rok
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
30
yj
j(
jj)
(a)(%)
a)
b)
c)
Troposfera + Dolna Stratosfera (0–22 km)
Średnia Stratosfera (22–27 km)
Górna Stratosfera (35–40 km)
Odchyłk
i od ś
rednie
j wie
lole
tnie
j (%
śre
dnie
j wie
lole
tnie
j)O
dchyłk
i od ś
rednie
j wie
lole
tnie
j (%
śre
dnie
j wie
lole
tnie
j)O
dchyłk
i od ś
rednie
j wie
lole
tnie
j (%
śre
dnie
j wie
lole
tnie
j)
[C]
[C]
[C]
trolowanych przez Protokół Montrealski, produkowa-ny jest tylko czterochlorek węgla. Zużycie czterochlor-ku węgla wyniosło 1997 roku – 35 ton ODP, 1998roku – 44 tony ODP, 1999 roku – 28 ton ODP, zaśw 2002 roku – 2 tony ODP.
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
79
1 9 7 7 1 9 8 2 1 9 8 7 1 9 9 2 1 9 9 7 2 0 0 2 2 0 0 7
ro k
-3 0
-1 0
1 0
3 0
Źródło: GIOŚ/PMŚ
Rys. 5.6.3. Zmiany promieniowania UV w latach 1980–2004
Źródło: GUS
Rys. 5.6.4. Zużycie freonów i halonów w Polsce
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
1986 1988 1989 1990 1991 1993 1994 1997 1999 2000 2001 2002
lata
tony
OD
P
rok
Pro
mie
nio
wanie
UV
odchyle
nie
od w
ielo
letn
ich ś
rednic
h m
iesię
cznych [%
]
Przeciwdziałania
Podstawowe przeciwdziałania niszczeniu warstwyozonowej są związane z wypełnianiem obowiązkówProtokołu Montrealskiego, którego podstawowym ce-lem jest całkowita redukcja produkcji i zużycia sub-stancji zubażających warstwę ozonową. Substancjeobjęte kontrolą Protokołu Montrealskiego należą dogrupy chlorowcopochodnych węglowodorów i mająróżną zdolność niszczenia ozonu, określoną przypomocy wskaźnika potencjału niszczenia ozonu –ODP (Ozone Depleting Potential). Wskaźnik ten jestliczbą niemianowaną, określającą stosunek potencja-łu substancji CFC-11 (trichlorofluorometan CFCl
3) do
potencjału innych substancji. Poprawki do ProtokołuMontrealskiego wymusiły konieczność zastąpieniazwiązków niszczących warstwę ozonową innymi mniejagresywnymi substancjami zgodnie z zasadą „czy-stej produkcji”. Strategia redukcji produkcji i zużycia
w Polsce substancji zubażających warstwę ozonowąjest zgodna z Protokołem Montrealskim wraz z po-prawkami.
Pomiary zawartości substancji niszczących war-stwę ozonową, w szczególności freonów i halonówwskazują, iż stężenia tych substancji przy powierzch-ni Ziemi ulegają systematycznemu zmniejszaniu, awysoko w atmosferze nie stwierdzono wzrostu ich za-wartości. Świadczy to skuteczności międzynarodo-wych działań na rzecz ochrony warstwy ozonowej.
W ciągu ostatnich kilku lat zwrócono baczniejsząuwagę na powiązania pomiędzy zagadnieniem spad-ku zawartości ozonu i zmianami klimatu. Rozpoczętonp. badania nad związkiem zmian klimatu z regene-racją warstwy ozonu. Gazy cieplarniane, takie jak parawodna, dwutlenek węgla, metan i inne, mają bowiemznaczący wpływ na niedobory ozonu.
ŚRODOWISKO I ZDROWIE
80
6. PRZECIWDZIAŁANIEZMIANOM KLIMATU
W ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej jesteśmy świadkami występowania tra-gicznych w skutkach zjawisk ekstremalnych takich jak powodzie, susze, trąby powietrzne,lawiny błotne, gradobicia, fale mrozów czy anomalnych upałów. Zjawiska te, a zwłaszczautrzymujące się wysokie temperatury powietrza stanowią bezpośrednie zagrożenie dlażycia i zdrowia ludzi będąc przyczyną odwodnień organizmu, udarów mózgu czy zawałówserca. Jak wynika z wieloletnich badań naukowych przyczyny katastrofalnych w skutkachzjawisk ekstremalnych należy upatrywać w powolnych, ale ciągłych zmianach klimatu.
Polska uznała ochronę klimatu globalnego za jeden z priorytetowych celów „II Polityki EkologicznejPaństwa”, który w perspektywie średniookresowej, tj. do roku 2012, powinien zostać osiągnięty m.in.poprzez:� wypełnienie przyjętych przez Polskę zobowiązań do redukcji emisji gazów cieplarnianych o 6%
w stosunku do roku bazowego (1988),� zapewnienie realizacji polityki ochrony klimatu na poziomie sektorów gospodarczych i przedsię-
biorstw poprzez stworzenie systemu odpowiednich mechanizmów i zachęt.
Stan
Zmiany klimatu stymulowane są stałym wzrostemstężenia gazów cieplarnianych w atmosferze, skut-kującym wzrostem temperatury na Ziemi czyli global-nym ocieplaniem się klimatu. Badania średniorocz-
nej temperatury na świecie wykazały jej wzrost o 0,7± 0,2°C w ciągu 100 lat (rys. 6.1). Dziewięć z dziesię-ciu najcieplejszych lat od czasu rozpoczęcia stałychpomiarów temperatury odnotowano w ostatnim dzie-sięcioleciu. W Europie w ostatnim stuleciu wzrost
zm
ian
yte
mp
era
tury
wsto
su
nku
do
œre
dn
iejz
lat
1961-1
990,
ºC
Źródło: Europejska Agencja Środowiska CSI 012
Rys. 6.1. Zmiany średniej temperatury na świecie w latach 1850–2004 wyrażone jako odchylenia od średniej z okresu
1961–1990
81
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
emisja podtlenku azotu jakoekwiwalent dwutlenku wêgla
emisja metanu jako ekwiwalentdwutlenku wêgla
emisja dwutlentu wêgla
średniorocznej temperatury był większy od średniejglobalnej i wyniósł 0,95°C. Największe ocieplenienastąpiło na Półwyspie Iberyjskim, w północno-za-chodniej Rosji i europejskiej części Arktyki, a rekordupałów padł w 2000 roku.
Przewiduje się, iż w najbliższym stuleciu wzrostśredniej temperatury na świecie sięgnie od 1,4 do5,8°C, a w Europie wyniesie od 2,0 nawet do 6,3°C.Niepokojące prognozy wzrostu temperatury i ryzykonieodwracalnych zmian klimatycznych z nim związa-nych sprawiły, iż w chwili obecnej wyzwaniem kluczo-wym dla wspólnoty międzynarodowej staje się utrzy-manie wzrostu temperatury globalnej na poziomie niewiększym niż 2°C na 100 lat.
W Polsce przyrost temperatury od początku XX wie-ku szacuje się na 0,6–0,8°C na 100 lat. Największy przy-rost temperatury obserwuje się w sezonie zimowym,a najwyższe tempo wzrostu wykazuje temperatura mi-nimalna. Dekada lat 90-tych była najcieplejszą w XXwieku, a najwyższą temperaturę w sezonie letnim za-notowano w latach 1998, 2000 i 2002, co znajduje po-twierdzenie w badaniach średniorocznej temperatury dlaWarszawy na przestrzeni ostatnich 25 lat (rys. 6.2).
Presja
Największy udział w kształtowaniu obecnychzmian klimatu przypisuje się wzrostowi emisji ga-zów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego,w tym szczególnie emisji dwutlenku węgla (CO
2). Rocz-
ną emisję dwutlenku węgla na świecie szacuje sięobecnie na 7 miliardów ton (dane EAŚ). W Polsce w2003 roku emisja całkowita dwutlenku węgla (pouwzględnieniu pochłaniania w sektorze „zmiany użyt-kowania gruntów i leśnictwo”) wyniosła około 293 mlnton, co stanowi około 0,43% emisji globalnej. Podsta-wowym źródłem emisji CO
2 są procesy spalania pa-
liw, z których pochodzi ponad 95% emitowanego CO2.
Od 1990 roku w większości nowych państw człon-kowskich, w tym w Polsce (rys. 6.3), wielkość emisjigazów cieplarnianych znacznie się zmniejszyła głów-nie w wyniku przemian gospodarczo-ustrojowychskutkujących restrukturyzacją gospodarki, w tym re-dukcją energochłonnych gałęzi przemysłu mającychduży udział w emisji zanieczyszczeń do środowiska.
Udział poszczególnych sektorów w całkowitej emi-sji gazów cieplarnianych w Polsce wynika z rodzajów
Źródło: MŚ
Rys. 6.3. Zmiany emisji gazów cieplarnianych w Polsce liczonych jako ekwiwalent CO2 (z uwzględnieniem pochłaniania
dwutlenku węgla w sektorze „zmiany użytkowania gruntów i leśnictwo”)
0
2
4
6
8
1 0
1 2
1 9 7 1 1 9 7 5 1 9 7 9 1 9 8 3 1 9 8 7 1 9 9 1 1 9 9 5 1 9 9 9 2 0 0 3Źródło: IMGW
Rys. 6.2. Zmiany temperatury średniorocznej dla Warszawy-Okęcie w latach 1971–2004
mln
to
n
tem
pera
tura
śre
dn
ioro
czn
a °
C
PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU
82
zużywanych nośników energii, wśród których do-minują paliwa stałe. Z danych za 2003 rok wynikaiż, największy, ponad 57% udział w emisji CO
2 sta-
nowi energetyczne spalanie paliw, znaczącym źró-
Źródło: MŚ
Rys. 6.4. Struktura emisji CO2 w Polsce w 2003 roku w podziale na sektory gospodarki
13,5%
9,6%
3,6%
0,2%
57,1%
16,0%
Spalanie paliw wprzemyœleenergetycznymSpalanie paliw wprzemyœle w ytw órczym ibudow nictw ieSpalanie paliw wtransporcie
Pozosta³e spalanie paliw
Procesy przemys³ow e
Pozosta³e Ÿród³a emisji
Przeciwdziałanie
Waga problemu zmian klimatu i jego globalnycharakter zrodziły konieczność prowadzenia skutecz-nych działań w skali międzynarodowej mających nacelu spowolnienie procesu ocieplania się klimatu po-przez redukcję emisji gazów cieplarnianych. Społecz-ność międzynarodowa, w tym Polska zobowiązała siędo redukcji emisji gazów cieplarnianych podpisującw 1992 roku Ramową Konwencję Narodów Zjedno-czonych w sprawie zmian klimatu oraz w 1997 roku
-58,2-50,5
-42,8-26,1
-20,2
-11,5-5,5-3,5
5,66,16,1
8,68,8
14,319,6
24,629,531,233,2
44,748,6
-25,9
-16,3
-80 -60 -40 -20 0 20 40 60
Procent redukcji gazów cieplarnianych (liczony jako ekw iw alent CO2)niezbêdny do osi¹gniêcia celu z Protoko³u z Kioto
HiszpaniaPortugaliaIrlandiaGrecjaFinlandiaAustriaW³ochyDaniaHolandiaBelgiaS³ow eniaFrancjaSzw ecjaLuksemburgWielka Bry taniaNiemcyCzechyS³ow acjaWêgryPolskaEstonia£otw aLitw a
Źródło: Eurostat
Rys. 6.5. Dystans do osiągnięcia celu redukcji emisji gazów cieplarnianych zapisanego w protokole z Kioto dla krajów
UE – dane za 2003 rok
dłem jest również spalanie paliw w przemyśle wy-twórczym i budownictwie (13,5%) oraz w transpor-cie (9,6%) (rys. 6.4).
Protokół z Kioto, który dla krajów Unii Europejskiejzakłada łączną redukcję emisji sześciu kluczowychgazów cieplarnianych do 8% poniżej poziomu emisjiz roku bazowego 1990 do lat 2008–2012.
Dla Polski celem zapisanym w protokole jestredukcja emisji gazów cieplarnianych do 6% poni-żej poziomu emisji z roku bazowego 1988 do lat2008–2012. Na tle innych krajów UE, w okresieostatnich kilkunastu lat Polska osiągnęła jeden znajwyższych poziomów redukcji emisji gazów cie-plarnianych (rys. 6.5).
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
83
Osiągnięcie wymaganej redukcji emisji zanie-czyszczeń do powietrza, w tym gazów cieplarnia-nych, powoduje konieczność stosowania proekolo-gicznych i efektywnych energetycznie technologiiprodukcji oraz efektywnego wykorzystywania surow-ców energetycznych oraz promocji bardziej efektyw-nych sposobów użytkowania energii, tak aby rozwójgospodarczy nie powodował zwiększania się emisjizanieczyszczeń do środowiska.
W Polsce od początku lat 90-tych obserwuje sięsystematyczny spadek całkowitej emisji gazów cie-plarnianych przy jednoczesnym stałym wzroście Pro-duktu Krajowego Brutto (rys. 6.6). Wyjątek stanowi2003 rok, w którym przy 4,5% wzroście PKB i 5,7%wzroście produkcji energii nastąpił 13,82% wzrostemisji CO
2 w porównaniu z rokiem 2002. Biorąc pod
uwagę wysoki, ponad 57% udział sektora energetycz-
Źródło: GUS i MŚ
Rys. 6.6. Zmiany emisji gazów cieplarnianych w Polsce
liczonych jako ekwiwalent CO2, na tle zmian PKB
w latach 1990–2003 przy założeniu, że wielkość
emisji w 1990 roku jest równa 100%
Źródło: GUS i MŚ
Rys. 6.7. Zmiany emisji gazów CO2 w Polce w na tle zmian
produkcji energii elektrycznej w latach 1990–2003
przy założeniu, że wielkość emisji w 1990 roku
jest równa 100%
Podsumowanie
Przeciwdziałanie zmianom klimatu jest jednymz głównych celów polityki ekologicznej Polski, poli-tyka ochrony klimatu uzyskała również najwyższypriorytet w strategii zrównoważonego rozwoju UniiEuropejskiej do 2010 roku.
W 2003 roku Polska osiągnęła stopień redukcjigazów cieplarnianych na poziomie 32%, czyli znacz-nie poniżej wymaganego Protokołem z Kioto 6% po-ziomu redukcji w stosunku do roku bazowego iwszystko wskazuje na to, iż istniejące krajowe poli-
nego w całkowitej emisji CO2 w Polsce niezwykle istot-
ne znaczenie ma redukcja emisji w tym sektorze.Efektywne wykorzystywanie surowców i stopniowamodernizacja instalacji sprawiają, iż wraz ze wzro-stem produkcji energii elektrycznej nie następujewzrost emisji CO
2 (rys. 6.7).
Jednym z efektywnych sposobów przeciwdzia-łania emisji gazów cieplarnianych jest produkcjaenergii ze źródeł odnawialnych. Obowiązujące pra-wodawstwo zakłada osiągnięcie 7,5% udziału ener-gii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w całkowitejprodukcji energii w Polsce. Obecnie jednak udziałten jest niski i wynosi około 2%. Podstawowymi źró-dłami energii elektrycznej pozostają nadal elektrow-nie cieplne spalające paliwa konwencjonalne przywzrastającym udziale współspalania tych paliw zpaliwami odnawialnymi.
0
50
100
150
200
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
%
zmiany emisji gazów cieplarnianych PKB
0
50
100
150
200
1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
pro
du
kja
en
erg
ii,T
Wh
emisja dw utlenku w êgla produkcja energii elektrycznej
[TW
h]
tyki sektorowe i instrumenty finansowe pozwolą osią-gnąć w wymaganym protokołem czasie zakładanąredukcję emisji gazów cieplarnianych.
Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, iż skutki zmianklimatycznych są odczuwalne zarówno w krajachprowadzących rygorystyczną politykę redukcji gazówcieplarnianych jak i w tych, które do tej pory nie pod-jęły działań w tym zakresie, proces redukcji gazówcieplarnianych będzie wymagał w przyszłości bar-dziej solidarnego i zintensyfikowanego działania ca-łej wspólnoty międzynarodowej.
PRZECIWDZIAŁANIE ZMIANOM KLIMATU
84
Załą
czn
ik.
Wyb
ran
e c
ele
w z
akre
sie o
chro
ny
śro
do
wis
ka i
od
po
wia
dają
ce i
m n
ajw
ażn
iejs
ze d
oku
men
ty
Na
jwa
żn
iejs
ze
do
ku
me
nty
ok
reś
lają
ce
ce
le l
ub
in
str
um
en
ty i
ch
os
iąg
an
ia
Na
jwa
żn
iejs
ze
pro
ble
my
oc
hro
ny ś
rod
ow
isk
a
Wyb
ran
e ce
le
UE
P
L
1 2
3 4
osi
ąg
nię
cie
wzr
ost
u g
osp
od
arc
zeg
o w
raz
ze z
wię
ksze
nie
m e
fekt
ywn
ośc
i w
ykor
zyst
ania
zas
obów
nat
ural
nych
�
6PD
Ś1)
�
Str
ate
gia
Zró
wn
ow
ażo
ne
go
Ro
zwo
ju U
nii
Eur
opej
skie
j �
Str
ate
gia
te
ma
tycz
na
zró
wn
ow
ażo
ne
go
w
ykor
zyst
ania
zas
obów
nat
ural
nych
(pr
ojek
t),
�
Zin
tegr
owan
a P
olity
ka P
rodu
ktow
a
�
PE
P2)
�
Str
ate
gia
Zró
wn
ow
ażo
ne
go
Ro
zwo
ju d
la
Pol
ski d
o ro
ku 2
025
�
Str
ate
gia
wd
raża
nia
w P
ols
ce
Zin
tegr
owan
ej P
olity
ki P
rodu
ktow
ej
�
Pol
ityka
Ene
rget
yczn
a P
olsk
i do
2025
rok
u Z
rów
no
wa
żo
ne
w
yko
rzys
tan
ie z
aso
bó
w
7,5
% u
dzi
ał e
ne
rgii
ele
ktry
czn
ej z
e ź
ród
eł
od
na
wia
lnyc
h w
zu
życi
u łą
czn
ym e
ne
rgii
elek
tryc
znej
bru
tto
�
6PD
Ś1)
�
Dyr
ekty
wa
2001
/77/
WE
w s
praw
ie w
spie
rani
a p
rod
ukc
ji n
a r
ynku
we
wn
ętr
znym
en
erg
ii e
lekt
rycz
ne
j wyt
wa
rza
ne
j ze
źró
de
ł od
na
wia
lnyc
h.
�
PE
P2)
�
Tra
kta
t o
Prz
ystą
pie
niu
�
Pol
ityka
Ene
rget
yczn
a P
olsk
i do
2025
rok
u
�
Str
ateg
ia R
ozw
oju
Ene
rget
yki O
dnaw
ialn
ej
�
usta
wa
– P
raw
o en
erge
tycz
ne
po
wst
rzym
an
ie u
tra
ty r
óżn
oro
dn
ośc
i bi
olog
iczn
ej d
o 20
10 r
oku
�
6PD
Ś1)
�
Dyr
ekty
wa
79/4
09/E
WG
w s
praw
ie o
chro
ny d
ziko
ży
jący
ch p
takó
w (
„dyr
ekty
wa
ptas
ia”)
�
Dyr
ekty
wa
92/4
3/E
WG
w s
praw
ie o
chro
ny s
iedl
isk
prz
yro
dn
iczy
ch o
raz
dzi
ko ż
yją
cej f
auny
i flo
ry
(„dy
rekt
ywa
sied
lisko
wa”
) �
Dyr
ekt
ywa
20
00
/60
/WE
ust
an
aw
iają
ca r
am
y w
spó
lno
tow
eg
o d
zia
łan
ia w
dzi
ed
zin
ie p
olit
yki
wod
nej (
„Ram
owa
Dyr
ekty
wa
Wod
na”)
�
Str
ate
gia
na
rze
cz r
óżn
oro
dn
ośc
i bio
log
iczn
ej U
E
�
Str
ate
gia
Zró
wn
ow
ażo
ne
go
Ro
zwo
ju U
nii
Eur
opej
skie
j
�
PE
P2)
�
usta
wa
o oc
hron
ie p
rzyr
ody
�
Kra
jow
a st
rate
gia
ochr
ony
i u
mia
rko
wa
ne
go
uży
tko
wa
nia
ró
żno
rod
no
ści b
iolo
gic
zne
j wra
z z
Pro
gra
me
m d
zia
łań
�
Pla
n ro
zwoj
u ob
szar
ów w
iejs
kich
w la
tach
20
04–2
006
Dzi
edzi
ctw
o
prz
yro
dn
icze
i o
chro
na
gle
b
wzr
ost
lesi
sto
ści d
o 3
0%
do
ro
ku 2
02
0
�
6P
DŚ
1)
�
PE
P2)
�
Pol
ityka
leśn
a p
ań
stw
a
�
Kra
jow
y P
rog
ram
Zw
ięks
zan
ia
Le
sist
ośc
i �
usta
wa
o la
sach
�
usta
wa
o pr
zezn
acza
niu
grun
tów
rol
nych
do
zal
esie
nia5)
�
Pla
n ro
zwoj
u ob
szar
ów w
iejs
kich
w la
tach
20
04–2
006
�
usta
wa
o w
spie
rani
u ro
zwoj
u ob
szar
ów
wie
jski
ch z
e ś
rod
ków
po
cho
dzą
cych
z
Sek
cji G
war
ancj
i Eur
opej
skie
go F
undu
szu
Orie
ntac
ji i G
war
ancj
i Rol
nej
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
85
1 2
3 4
m
aksy
mal
ne z
agos
poda
row
anie
tere
nów
p
op
rze
mys
łow
ych
�
6PD
Ś1)
�
Str
ateg
ia te
mat
yczn
a oc
hron
y gl
eb w
Eur
opie
(pr
ojek
t)
�
PE
P2)
�
Pro
gra
m R
ząd
ow
y d
la T
ere
nó
w
Po
prz
em
ysło
wyc
h
�
usta
wa
– P
raw
o o
chro
ny
śro
do
wis
ka
�
usta
wa
o oc
hron
ie g
runt
ów r
olny
ch i
leśn
ych
Jak
oś
ć w
ód
o
sią
gn
ięci
e d
ob
reg
o s
tan
u w
ód
do
20
15
ro
ku
�
6PD
Ś1)
�
Dyr
ekt
ywa
20
00
/60
/WE
ust
an
aw
iają
ca r
am
y w
spó
lno
tow
e d
zia
łan
ia w
dzi
ed
zini
e p
olit
yki w
od
ne
j („
Ram
owa
Dyr
ekty
wa
Wod
na”)
�
Dyr
ekt
ywa
91
/67
6/E
WG
do
tycz
ąca
och
ron
y w
ód
pr
zed
zani
eczy
szcz
enie
m p
owod
owan
ym p
rzez
a
zota
ny
poc
ho
dzą
ca z
e ź
ród
eł r
oln
iczy
ch (
„dyr
ekty
wa
azot
anow
a”)
�
PE
P2)
�
usta
wa
Pra
wo
wod
ne
�
ust
aw
a o
na
wo
zach
i n
aw
oże
niu
�
Kra
jow
y P
rog
ram
Ocz
yszc
zan
ia Ś
cie
ków
K
omun
alny
ch
�
Str
ateg
ia G
ospo
dark
i Wod
nej
Em
isje
do
wó
d
zape
wni
enie
co
najm
niej
75%
poz
iom
u re
du
kcji
ład
unk
u s
ub
sta
ncj
i bio
ge
nny
ch
ze ś
cie
ków
ko
mu
na
lnyc
h
�
6PD
Ś1)
�
Dyr
ekt
ywa
20
00
/60
/WE
ust
an
aw
iają
ca r
am
y w
spó
lno
tow
e d
zia
łan
ia w
dzi
ed
zini
e p
olit
yki w
od
ne
j („
Ram
owa
Dyr
ekty
wa
Wod
na”)
�
Dyr
ekt
ywa
91
/27
1/E
WG
do
tycz
ąca
ocz
yszc
zan
ia
ście
ków
kom
un
aln
ych
4)
�
Dyr
ekty
wa
91
/67
6/E
WG
do
tycz
ąca
och
ron
y w
ód
pr
zed
zani
eczy
szcz
enie
m p
owod
owan
ym p
rzez
a
zota
ny
poc
ho
dzą
ca z
e ź
ród
eł r
oln
iczy
ch (
„dyr
ekty
wa
azot
anow
a”)
�
PE
P2)
�
Tra
kta
t o
Prz
ystą
pie
niu
�
usta
wa
Pra
wo
wod
ne
�
ust
aw
a o
na
wo
zach
i n
aw
oże
niu
�
usta
wa
o zb
ioro
wym
zao
patr
zeni
u w
wo
dę
i z
bio
row
ym o
dp
row
ad
zan
iu ś
cie
ków
�
Kra
jow
y P
rog
ram
Ocz
yszc
zan
ia Ś
cie
ków
K
omun
alny
ch
�
Str
ateg
ia G
ospo
dark
i Wod
nej
Ja
ko
ść
po
wie
trza
o
sią
gn
ięci
e w
art
ośc
i do
pu
szcz
aln
ych
i t
am
gd
zie
to m
ożl
iwe
, w
art
ośc
i d
oce
low
ych
i ce
lów
dłu
go
term
inow
ych
�
6PD
Ś1)
�
Dyr
ekty
wa
96
/62
/WE
w s
pra
wie
oce
ny
i za
rzą
dza
-nia
ja
kośc
ią o
tacz
ają
ceg
o p
ow
ietr
za i
dyr
ekt
ywy
poch
odne
3)
�
Stra
tegi
a te
mat
yczn
a oc
hron
y po
wie
trza
(pro
jekt
–C
AF
E)
�
PE
P2)
�
ust
awa
– P
raw
o o
chro
ny
śro
do
wis
ka
Em
isje
do
po
wie
trza
re
du
kcja
wie
lko
ści e
mis
ji g
łów
nyc
h
zani
eczy
szcz
eń
do
po
wie
trza
�
6PD
Ś 1)
�
Dyr
ekty
wa
2001
/80/
WE
w s
praw
ie o
gran
icza
nia
emis
ji n
iekt
óry
ch z
an
iecz
yszc
zeń
do
pow
ietr
za z
du
żych
ob
iekt
ów e
nerg
etyc
zneg
o sp
alan
ia p
aliw
3)
�
Dyr
ekt
ywa
20
01
/81
/WE
w s
pra
wie
kra
jow
ych
pu
łap
ów
em
isji
dla
niek
tóry
ch r
odza
jów
zan
iecz
yszc
zeń
po
wie
trza
4)
�
Dyr
ekty
wa
Rad
y 96
/61/
WE
w s
praw
ie z
inte
grow
aneg
o za
pobi
egan
ia z
anie
czys
zcze
niom
i ko
ntro
li (I
PP
C)
�
Dyr
ekty
wa
1999
/13/
WE
w s
praw
ie o
gran
icze
nia
emis
ji lo
tnyc
h z
wią
zkó
w o
rga
nic
znyc
h s
po
wo
do
wa
nyc
h
uży
cie
m o
rga
nic
znyc
h r
ozp
usz
cza
lnik
ów
lub
pod
czas
n
iekt
óry
ch c
zyn
no
ści i
w n
iekt
óry
ch u
rzą
dze
nia
ch
�
Stra
tegi
a te
mat
yczn
a oc
hron
y po
wie
trza
(pro
jekt
–C
AF
E)
�
PE
P2)
�
Tra
kta
t o
prz
ystą
pie
niu
�
usta
wa
– P
raw
o o
chro
ny
śro
do
wis
ka
c.d
. załą
czn
ika
ZAŁĄCZNIK
86
1)
VI
Wsp
óln
oto
wy
Pro
gra
m D
ziała
ń w
Zakr
esi
e Ś
rodow
iska
Natu
raln
ego.
2)
Polit
yka E
kolo
gic
zna P
ańst
wa n
a la
ta 2
003–2006 z
uw
zglę
dnie
nie
m p
ers
pekt
ywy
na la
ta 2
007–2010.
3)
Dyr
ekty
wa
1999
/30/
WE
w s
praw
ie w
arto
ści
dopu
szcz
alny
ch d
wut
lenk
u si
arki
, dw
utle
nku
azot
u, t
lenk
ów a
zotu
, py
łu z
awie
szon
ego
i oł
owiu
w o
tacz
ając
ym p
owie
trzu
. D
yrek
tyw
a 20
00/6
9/W
E w
spr
awie
war
tośc
ido
pusz
czal
nych
ben
zenu
i tle
nku
węg
la w
ota
czaj
ącym
pow
ietr
zu.
Dyr
ekty
wa
2002
/3/W
E w
spr
awie
ozo
nu w
ota
czaj
ącym
pow
ietr
zu.
Dyr
ekty
wa
2004
/107
/WE
w s
praw
ie a
rsen
u, k
adm
u, r
tęci
, ni
klu
i wie
lopi
erśc
ie-
niow
ych
węg
low
odor
ów a
rom
atyc
znyc
h w
ota
czaj
ącym
pow
ietr
zu –
kra
je c
złon
kow
skie
UE
maj
ą cz
as n
a w
droż
enie
dyr
ekty
wy
do 1
5 lu
tego
200
7 r.
4)
Ust
anow
iono o
kres
prz
ejś
ciow
y dla
Pols
ki.
5)
Uch
ylona z
dnie
m 1
5 s
tycz
nia
2004 r
.6)
Wra
z ze
zm
ianam
i.
1 2
3 4
Prz
ec
iwd
zia
łan
ie
zmia
no
m k
limat
u
Och
ron
a kl
imat
u
6 %
re
du
kcja
wie
lko
ści e
mis
ji g
azó
w
cie
pla
rnia
nych
po
niż
ej p
ozi
om
u
z ro
ku b
azow
ego
do la
t 200
8–20
12
�
6PD
Ś
�
Pro
tokó
ł z K
ioto
�
Eur
opej
ski P
rogr
am w
spr
awie
zm
ian
klim
atu
(EC
CP
) �
Dyr
ekty
wa
2003
/87/
WE
ust
an
aw
iają
ca s
yste
m h
an
dlu
up
raw
nien
iam
i do
emis
ji ga
zów
cie
plar
nian
ych
we
wn
ątr
z W
spó
lno
ty6)
ora
z zm
ieni
ają
ca D
yre
ktyw
ę
Rad
y 96
/61/
WE
�
De
cyzj
a 2
80/2
00
4/W
E d
oty
czą
ca m
ech
an
izm
u
mon
itoro
wan
ia g
azów
cie
plar
nian
ych
Wsp
ólno
ty o
raz
wd
raża
nia
Pro
toko
łu z
Kio
to
�
PE
P2)
�
usta
wa
o ha
ndlu
upr
awni
enia
mi d
o em
isji
do p
owie
trza
gaz
ów c
iepl
arni
anyc
h i
inny
ch s
ubst
ancj
i �
Pol
ityka
Ene
rget
yczn
a P
olsk
i do
2025
rok
u �
Pol
ityka
Klim
atyc
zna
Pol
ski.
�
Str
ateg
ie r
eduk
cji e
mis
ji ga
zów
ci
epla
rnia
nych
w P
olsc
e do
rok
u 20
20
Go
spo
dar
ow
anie
o
dp
adam
i
osi
ąg
nię
cie
wyz
na
czo
nyc
h p
ozi
om
ów
od
zysk
u i r
ecyk
lingu
do
31.1
2.20
07 n
a po
szcz
egól
ne r
odza
je o
dpad
ów
opak
owan
iow
ych
zmn
iejs
zeni
e il
ośc
i od
pa
dó
w t
rafia
jący
ch
na
skł
ad
ow
iska
o o
k. 7
5%
do
20
10 w
po
rów
nani
u z
2000
og
ran
icze
nie
ilo
ść w
ytw
arz
an
ych
od
padó
w n
iebe
zpie
czny
ch o
ok.
20%
do
2010
w s
tosu
nku
do 2
000
�
6PD
Ś
�
Dyr
ekty
wa
75/4
42/E
WG
z w
spr
awie
odp
adów
6)
�
Dyr
ekt
ywa
94
/62
/WE
w s
pra
wie
op
ako
wa
ń i
od
pa
dó
w
opak
owan
iow
ych4)
�
Dyr
ekty
wa
2000
/53/
WE
o p
ojaz
dach
wyc
ofan
ych
z ek
splo
atac
ji �
Dyr
ekt
ywa
20
02
/96
/WE
o z
uży
tym
sp
rzę
cie
el
ektr
yczn
ym i
elek
tron
iczn
ym
�
Str
ateg
ia te
mat
yczn
a w
spr
awie
zap
obie
gani
a or
az
recy
klin
gu o
dpad
ów (
proj
ekt)
�
PE
P2)
�
Tra
kta
t o
Prz
ystą
pie
niu
�
usta
wa
o od
pada
ch
�
ust
aw
a o
utr
zym
an
iu c
zyst
ośc
i i p
orz
ąd
ku
w g
min
ach
�
ust
aw
a o
ob
ow
iązk
ach
prz
ed
się
bio
rcó
w w
za
kres
ie g
ospo
daro
wan
ia n
iekt
órym
i o
dp
ad
am
i ora
z o
op
łaci
e p
rod
ukt
ow
ej i
o
pła
cie
de
pozy
tow
ej
�
usta
wa
o op
akow
ania
ch i
odpa
dach
op
akow
anio
wyc
h �
Kra
jow
y P
lan
Gos
poda
rki O
dpad
ami
Ha
łas
osi
ąg
nię
cie
zmn
iejs
zen
ia li
czb
y lu
dzi
n
ara
żon
ych
na
dłu
go
trw
ałe
wys
oki
e
pozi
omy
ha
łasu
o o
k. 1
0%
do
20
10
w
sto
sunk
u do
200
0
�
6PD
Ś,
�
Dyr
ekty
wa
2002
/49/
WE
w s
praw
ie o
ceny
i za
rzą
dza
nia
po
zio
me
m h
ała
su w
śro
do
wis
ku
(„d
yre
kty
wa h
ała
so
wa
”)
�
PE
P2)
�
usta
wa
– P
raw
o o
chro
ny
śro
do
wis
ka
c.d
. załą
czn
ika
STAN ŚRODOWISKA W POLSCE Raport wskaźnikowy 2004
87
BIBLIOGRAFIA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
1. Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003–2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007–2010.
2. Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej, 1990–2005, GUS, Warszawa.
3. Roczniki Statystyczne: Ochrona Środowiska 1995–2005, GUS, Warszawa.
4. Podstawowe Problemy Środowiska w Polsce – Raport wskaźnikowy. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa
2001.
5. Raport „Stan Środowiska w Polsce w latach 1996–2001”. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.
6. Hordejuk T.: Wyniki monitoringu jakości zwykłych wód podziemnych w latach 1991–1995, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Warszawa 1996.
7. Hordejuk T.: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań monitoringowych w latach 1996–1997. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Warszawa 1998.
8. Hordejuk T., Hordejuk M.: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań monitoringowych w latach 1998–
2002. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.
9. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: Stan jakości wód podziemnych na podstawie badań moni-
toringowych w sieci krajowej w 2003, Warszawa 2004 (praca niepublikowana).
10. Cydzik D., Jańczak J. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 1995–1996. BMŚ Warszawa 1997
11. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 1996–1997. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1998.
12. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 1997–1998. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1999.
13. Bożek A., Cydzik D i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 1998–1999. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2000.
14. Bożek A., Cydzik D. i in.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 1999–2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2001.
15. Bożek A., Cydzik D.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 2000–2001. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2002.
16. Bożek A., Cydzik D.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 2001–2002 Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.
17. Bożek A., Cydzik D.: Stan czystości rzek jezior i Bałtyku na podstawie wyników badań wykonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska w latach 2002–2003. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2004.
18. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2002”, Instytut
Ochrony Środowiska. Warszawa 2003 (praca niepublikowana).
19. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2004”. Instytut
Ochrony Środowiska, Warszawa 2005 (http://www.gios.gov.pl).
20. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Ocena jakości powietrza w Polsce za rok 2003”. Instytut
Ochrony Środowiska Warszawa 2004 (http://www.gios.gov.pl).
21. Raporty wojewódzkie z rocznych ocen jakości powietrza za lata 2002, 2003 i 2004, opracowane przez wojewódzkie
inspektoraty ochrony środowiska.
22. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Nadzór nad funkcjonowaniem i rozwojem systemu monito-
ringu hałasu w latach 2003–2005” – raport podsumowujący. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2005.
23. Kucharski R. J., Chacińska P., Chyla A., Kraszewski M., Szymański Z., Taras A.: Zanieczyszczenie środowiska hała-
sem w świetle badań WIOŚ. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2004.
24. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Monitoring całkowitej zawartości ozonu w atmosferze oraz
promieniowania UV-B na stacji Belsk w latach 2003–2006”. Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa
2005.
25. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Monitoring rozkładu pionowego ozonu, całkowitej zawarto-
ści ozonu nad Polską i Europą oraz promieniowania UV-B w Polsce w latach 2004–2006”. Instytut Meteorologii i
Gospodarki Wodnej, Warszawa 2005.
26. Raport dla Ministerstwa Środowiska z realizacji zadań Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji w zakresie inwenta-
ryzacji emisji do powietrza w roku 2005. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2005.
27. Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020 – dokument
przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa 2003.
28. Praca zbiorowa: Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w latach 1998–1999. Biblioteka Monitoringu Środowiska,
Warszawa 2001.
88
29. Greenhouse gas emission trends and projections in Europe 2004. Raport Europejskiej Agencji Środowiska Nr 5,
2004.
30. Andrzejewski R, Weigle A.: Różnorodność Biologiczna Polski. Warszawa 2003.
31. Chylarecki P, Zieliński P, Rohde Z & Gromadzki M.: Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych – Raport z lat 2001–
2002. OTOP/Zakład Ornitologii PAN, Gdańsk: 2003.
32. Gregory RD, Van Strien A, Vorisek P, Gmeling Meyling AW, Noble DG, Foppen RPB & Gibbons DW.: Developing
indicators for European birds. Philosophical Transactions of the Royal Society B 360: 269–288.
33. Dębek W,. Pawlaczyk P, Sienkiewicz J., Dzierżba P.: Obszary wodno-błotne w Polsce, Falenty 2004.
34. OECD Environmental Indicators, 2005.
35. Barometr.
36. Gowaciński Z. i in.: Polska Czerwona Księga Zwierząt. Warszawa 1992.
37. Gowaciński Z. i in.: Polska Czerwona Księga Zwierząt. Warszawa 2001.
38. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki PAN, Kraków 1992.
39. Sprawozdanie z realizacji krajowego planu gospodarki odpadami za okres od 29 października 2002 r. do 29 paź-
dziernika 2004 r.
40. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami.
41. Europe’s environment: the third assessment. Raport EEA, Kopenhaga 2003.
42. Terelak, H. i in.: Monitoring chemizmu gleb ornych Polski Program badań i wyniki 1995 i 2000. Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Warszawa 2002.
43. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Gospodarka odpadami niebezpiecznymi w Polsce w roku
2004”. Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego, Warszawa 2005 (praca niepublikowana).
44. Wawrzyniak J. i in.: Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2002 roku na podstawie badań monitoringowych. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Warszawa 2003.
45. Wawrzyniak J. i in.: Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2003 roku na podstawie badań monitoringowych. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Warszawa 2004.
46. Raport dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska „Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2004 roku na podsta-
wie badań monitoringowych”. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2005.
47. Raport o stanie lasów w Polsce 2004. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe.
48. http://europa.eu.int/comm/environment/nature/nature_conservation/useful_info/barometer/index_en.htm
49. http://europa.eu.int/comm/eurostat/
50. Bazowy Zestaw Wskaźników (Core Set of Indicators) Europejskiej Agencji Środowiska (http://themes.eea.eu.int/
IMS/CSI).