NeurokognitywistykaWYKŁAD 13

Wpływ uwarunkowań ewolucyjnych i

zachowań społecznych na procesy

poznawcze.

Wyjątkowe cech gatunku Homo

sapiens

Prof. dr hab. Krzysztof Turlejski

Uniwersytet Kardynała Stefana

Wyszyńskiego

Na ile możemy się zbliżyć do

obiektywnego poznania

rzeczywistości?• Na ile nasze poznanie rzeczywistości zewnętrznej odbija jej

„obiektywne” właściwości, a na ile jest ograniczone lub

uwarunkowane strukturą „aparatu poznającego” (naszego

układu nerwowego)?

• Platon – jesteśmy jak zamknieci w jaskini, którzy widzą tylko

cienie na ścianie, wywołane zewnętrznymi zdarzeniami

• Berkeley – solipsyzm; możemy znać tylko siebie

• Fizyka kwantowa - immanentna niemożność poznania całości

rzeczywistości.

• Biologia – „mechanika” procesów poznawczych musi

wspomagać przeżycie osobnika i kontynuację gatunku.

Percepcja tylko istotnych elementów rzeczywistości, rola

procesów wartościowania (emocji).

Wspólnota pochodzenia warunkuje

wspólne cechy anatomii i fizjologii

kręgowców• Około 550 miliardów lat temu ukształtowały się

strunowce, a następnie ryby. Ogólny plan budowy ich ośrodkowego układu nerwowego był podobny do naszego.

• Wiele innych mechanizmów naszej anatomii i fizjologii jest również wspólne dla wszystkich kręgowców (n.p. układ pokarmowy, krążenia, produkcja gamet i zapłodnienie, narządy zmysłów).

• Ssaki istnieją od około 220 milionów lat. Cechy anatomiczne wspólne tylko dla ssaków to: wydzielanie mleka, budowa zębów, obecność włosów, budowa ucha środkowego, kora nowa mózgu).

1. Wiele mechanizmów percepcji, emocji i regulacji zachowania, a więc mechanizmów psychicznych, jest bardzo podobnych u ludzi i zwierząt, a zwłaszcza ssaków.

2. Bardzo podobne są mechanizmy mózgowe i fizjologiczne związane z odczuwaniem strachu i agresji (n.p. rola układu adrenergicznego i cholinergicznego, jąder pnia mózgu, ciała migdałowatego, bocznego podwzgórza).

3. Zarówno u ludzi i zwierząt, jedna z projekcji dopaminergicznych (do jądra półleżącego) jest związana z odczuwaniem euforii i dobrego samopoczucia. Stan ten pozytywnie motywuje zwierzęta (i człowieka) do wykonywania niezmiernie biologicznie ważnych zachowań.

4. Także aktywacja niektórych jąder bocznego podwzgórzajest zawsze związana z odczuwaniem stanów przyjemnych.

Mechanizmy wielu procesów

psychicznych są bardzo podobne u

ludzi i innych kręgowców

Ludzkie zachowania instynktowne

– dziedzictwo przeszłości

• Ludzkie preferencje pokarmowe (przyjemne emocje wywoływane przez smak słodki, nieprzyjemne przez smak gorzki) mają ten sam mechanizm, co preferencje naczelnych.

• Niektóre obiekty, takie jak węże, pająki, ciemność, skraj przepaści, nieznani ludzie czy trupy, u większości ludzi wywołują instynktowny lęk i/lub odrazę. Także u małp wywołują one podobne, nieprzyjemne odczucia.

• Są to mechanizmy które „zapożyczyliśmy” od naszych zwierzęcych przodków lub niewiele zmieniliśmy w toku ewolucji, choć mogą one działać w szczególnym kontekście mechanizmów właściwych tylko człowiekowi.

Człowiek – ssak z rzędu naczelnych

• Najwięcej cech wspólnych mamy ze ssakami naczelnymi.

• Odnosi się to w szczególności do budowy mózgu (stosunkowo bardzo duży) i jego podziału na okolice korowe (proporcjonalnie bardzo duża kora czołowa).

• Już Linneusz (XVIII wiek) zauważył, że anatomia i fizjologia Homo sapiens jest anatomią i fizjologią jednego z gatunków ssaków naczelnych. Linneuszsklasyfikował człowieka w tym rzędzie zwierząt, nadając mu nazwę gatunkową Homo sapiens.

• „Sapiens” znaczy „myślący”: a więc Linneusz uznał myślenie za wyróżnik naszego człowieka.

Mózgi człowieka i

szympansa

Mózg szczura

Wyjątkowość ssaków naczelnych

• Większość gatunków ssaków żyje samotnie i nie tworzystruktur społecznych. Naczelne są wyjątkowym rzędem.Tylko nieliczne należące do niego gatunki żyją samotnielub w rodzinach, większość żyje w grupach społecznych.Wszystkie mają stosunkowo duże mózgi.

• U makaków pojawia się już hierarchia społeczna i zdolnośćdo odczytywania informacji z twarzy lub gestów innychosobników – ich mózg waży około 100 gramów.

• Szympansy charakteryzują się jeszcze bardziej złożonymżyciem społecznym – potrafią wywoływać wojny, a takżeodczuwają emocje społeczne takie jak chęć dominacji,poczucie sprawiedliwości i winy; są też świadomeodrębności własnego „ja” i mają „teorię umysłu” innychosobników – waga mózgu ok. 400g

• Mózg człowieka waży około 1200 gramów. Ludzkiezachowania społeczne są najbardziej złożone pośródnaczelnych, oraz wszystkich zwierząt.

Wzrost całego wielkości mózgu i kory nowej

u naczelnych - hipotezy

• Hipotezy na temat przyczyn wzrostu

wielkości mózgu u prymatów:

• Hipoteza narzędziowa

• Hipoteza inteligencji ekologicznej

• Hipoteza społecznego mózgu

Hipoteza narzędziowa

• Według hipotezy narzędziowej (zob.

Schoenemann, 2006) do wzrostu

wielkości mózgu przyczynił się fakt

wytwarzania i używania narzędzi przez

wczesne hominidy, co wymagało

zaangażowania wielu okolic mózgu

odpowiedzialnych za planowanie

czynności, percepcję i orientację

przestrzenną.

Hipoteza inteligencji ekologicznej

Reader i Laland (2002) dokonali metaanalizy pracna temat inteligencji naczelnych, koncentrując się natrzech kategoriach zachowań stanowiącychekologiczne miary zdolności poznawczych:

1) innowacjach definiowanych jako nowerozwiązania problemów środowiskowych ispołecznych;

2) społecznym uczeniu się rozumianym jakoakwizycja informacji od innych;

3) używaniu narzędzi.

Hipoteza mózgu społecznego• Hipoteza: proporcjonalna wielkość mózgu u

danego gatunku, a jeszcze bardziej obszar korynowej zależą od wielkości grupy społecznej, wjakiej żyją osobniki danego gatunku.

• Grupa daje oparcie i umożliwia łatwiejszeuniknięcie niebezpieczeństw. Ale sprostaniekonkurencji w grupie wymaga wielkiego nakładuenergii i umiejętności przewidywaniazachowania innych osobników.

• Stwarza to dodatkową presję na rozwójzłożoności mózgu i zachowania. Gatunki żyjącew grupach muszą mieć pewną część mózgu(„mózg społeczny”) przeznaczoną narozwiązywanie problemów związanych z życiemw grupie.

• Badania potwierdziły przewidywania płynące zhipotezy społecznego mózgu. U naczelnychpowierzchnia kory nowej koreluje z wielkościągrupy (Sawaguchi i Kudo, 1990; Kudo i Dunbar,2001). Tak samo jest u ssaków mięsożernych(Dunbar i Bever, 1998).

Kudo i Dunbar 2001

Dziecięca zabawa to poważna sprawa

• Dzieci prawie wszystkich naczelnych wiele się ze sobą bawią.

• Są to zabawy trenujące sprawność w pokonywaniu przeszkód i walce, a także współdziałanie przeciw komuś.

• Dzieci ludzkie też się tak bawią. Ważna rola zabawy w grupie rówieśniczej.

Ewolucja rodzaju Homo• Rodzaj Homo istnieje od ponad

2.4 mln lat (pierwszym gatunkiem

był Homo ergaster albo habilis).

• Od około 2 mln lat temu do około 30

tysięcy lat temu na ziemi zawsze żył

więcej niż jeden gatunek z rodzaju Homo.

Już Homo habilis migrował

z Afryki do Azji. 1.75 mln lat temu

niewielkie hominidy używające

prymitywnych narzędzi żyły w Gruzji.

Ich szczątki odkryto w jaskiniach

koło klasztoru w Dmanisi.

• Około 0.5 mln lat temu dominującym

gatunkiem był Homo rhodesiensis

• Około 300 tys lat temu w Afryce wyłoniły się dwie gałęzie Homo rhodesiensis. Członkowie jednej z nich już 250 mln lat temu wyemigrowali do północnej Europy, gdzie żyli aż do około 30 tys. lat temu (Homo neanderthalensis). Ostatnio w jaskiniach na Syberii znaleziono kości pokrewnego, lecz jak się wydaje odrębnego genetycznie gatunku, Homo demidovi.

• Druga gałąź dłuższy czas ewoluowała w Afryce, wykształcając 100-70 tysięcy lat temu gatunek Homo sapiens.

1. Mowa artykułowana, język

2. Tworzenie narzędzi do produkcji narzędzi

3. Tworzenie złożonych, wielopoziomowych społeczności. Pojęcia moralności i prawa.

4. Świadomość nieuchronności własnej śmierci.

5. Zachowania wynikające z powszechnego przekonania o istnieniu duchowego, niematerialnego aspektu świata. Pojęcia ducha, duszy, Boga, absolutu.

6. Sztuka, twórczość

7. Stworzenie systemu utrwalania i przekazu faktów i wiedzy (pismo)

8. Stworzenie globalnego systemu zbierania i przekazywania informacji (nauka, system nauczania).

9. W sumie – wytwarzanie kultury (a raczej licznych, szybko ewoluujących kultur)

ELEMENTARNE FORMY NIEKTÓRYCH Z TYCH ZACHOWAŃ WYSTĘPUJĄ TEŻ U NIEKTÓRYCH ZWIERZĄT

Niektóre procesy psychiczne i

zachowania są właściwe

jedynie ludziom

Mowa ludzka

• Jedna z najważniejszych cech wyróżniających ludzi jest zdolność używania języka, z zasobem słów oznaczających przedmioty (rzeczowniki) i akcję (czasowniki) oraz posiadającym gramatykę, ustalającą relacje między przdmiotami i akcjami.

• Język ludzki ewoluuje wielokrotnie szybciej, niż geny. Na przestrzeni 10 pokoleń może się zmienić tak znacznie, że następne pokolenia nie rozumieją mowy przodków.

• Na świecie jest około 5000 języków i około 300 słabo ze sobą powiązanych, albo nie powiązanych grup językowych, takich jak grupa języków indoeuropejskich, których wspólny pra-język istniał 7-8 tys. lat temu.

Powstanie języka a ewolucja

mózgu• Mózg przodków człowieka ulegał gwałtownemu

powiększeniu w czasie jego niedawnej ewolucji.

• Jeszcze 2 miliony lat temu mózg naszych przodków nie był

większy od szympansiego, natomiast ok. 200 tys. lat temu

był już obecnych rozmiarów (czyli 3x większy). Co było

przyczyną tego gwałtownego rozwoju?

• Jedna z hipotez: wykształcenie się języka, nawet

prymitywnego, stwarzało możliwość integracji większych

niż rodzina grup społecznych, gdzie więzi społeczne były

bardzo złożone. Złożone środowisko społeczne

„napędzało” ewolucję mózgu (zyski odnosili tylko

najbardziej sprawni), a większy mózg umożliwiał rozwój

języka, co dawało człowiekowi przewagę ewolucyjną.

• Hipoteza koewolucji (Deacon, 1997).

Ludzka mowa – cecha genetyczna,

która kształtuje się w wyniku

doświadczenia

• W starożytnej Persji i XVII-wiecznej Francji władcy prowadzili okrutne eksperymenty na dzieciach wychowując je bez kontaktu z artykułowaną mową ludzką.

• Celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie: jaki jest „naturalny” język ludzki?

• Wynik: Bez kontaktu z osobą mówiącą dzieci nie nabywają żadnych umiejętności językowych i nie mówią żadnym językiem. Jeśli „eksperyment” trwa do wieku 5-7 lat, to dziecko nigdy już nie nabędzie zdolności mowy.

• Analogiczne były skutki kilku znanych przypadkowych historii małych dzieci, które same przetrwały w lesie czy w wiosce zniszczonej wojną.

• W wieku około 7 lat kończy się też okres, w którym uczymy się mówić z bezbłędnym akcentem danego języka.

Zwierzęta i śmierć

• Nie stwierdzono, by zwierzęta zachowywały się tak, jakby rozumiały, że śmierć jest nieuniknionym następstwem narodzin, a nie nieszczęśliwym wypadkiem.

• Wiele zwierząt unika miejsc, gdzie leżą trupy, nie zaobserwowano jednak dotąd żadnych rytuałów pogrzebowych, choć słonie powracają do miejsc, gdzie leżą zbielałe kości członków stada i długo je obwąchują.

• Zachowanie szympansów i słoni wobec śmierci swoich towarzyszy lub dzieci: skupianie się wokół chorego, próby podtrzymania, pobudzanie do działania. Długi okres od śmierci do porzucenia ciała.

• Niepokój psów w sytuacji śmierci właścicieli. Jednak długotrwała „żałoba” – depresja może być wywołana także zniknięciem żyjącego właściciela.

• Ptaki monogamiczne (bociany, łabędzie) mogą mieć objawy depresji po śmierci partnera. Jednak równocześnie bociany zabijają i wyrzucają z gniazda chore pisklęta. Ptaki drapieżne są obojętne na zły stan i śmierć części swoich piskląt.

Człowiek i śmierć

• Zrozumienie nieuchronności śmierci jest wśród ludzi powszechne. Wiąże się też ściśle z rytuałami pogrzebowymi, obecnymi we wszystkich kulturach ludzkich. Ma też głębokie konsekwencje społeczne.

• Z reguły zrozumienie to jest połączone z wiarą w przeżycie „części duchowej” – a duch może być groźny, więc należy go odpowiednio traktować.

• Rytuały pogrzebowe stwierdzono również u neandertalczyka. Nie wiadomo, czy były przejęte od Homo sapiens, czy powstały niezależnie, czy też stosował je wspólny przodek, Homo rhodesiensis.

Homo religiosus

• Łac. religare – wiązać. Religia to zarazem związek z Absolutem i Związek Wyznawców.

• Opisano około 10 tysięcy religii(wymarłych i współczesnych)

• Istnieje około 41 tysięcy wyznań chrześcijańskich.

• Nie było praktycznie żadnej społeczności ludzkiej, która nie wyznawała by jakiejś religi.

• Obalenie jednej religii, powoduje stworzenie następnej, często pomimo zaprzeczania temu (vide komunizm, „zieloni”).

• Wyznawanie religii ma szereg ważnych skutków społecznych.

• Wyznawcy religii są bardziej płodni (nakaz z góry, cel poświęceń).

• Wspólne rytuały cementują społeczność, zwiększają wzajemne zaufanie, zmniejszają anarchię, agresję i depresję.

Neurobiologia odczuć religijnych• Od kilkunastu lat prowadzone są badania nad

mózgowymi korelatami odczuć religijnych.

• Metody: fMRI w połączeniu z kwestionariuszami

(odpowiadanie na zadawane pytania);

wielokanałowe EEG

• Cel: ustalenie listy struktur mózgu w sposób

szczególny zaangażowanych (lub wyłączonych),

gdy człowiek formułuje swoje opinie o religii,

doznaje uczuć religijnych lub medytuje oraz zasad

współdziałania tych struktur.

• Opublikowano około 100 prac, wykonanych głównie

w USA na protestantach, oraz buddystach.

System połączeń struktur mózgu

kształtujący poczucia religijne• D1 – system okolic włączonych w zrozumienie intencji Istoty

Nadprzyrodzonej, ustalenie jej „teorii umysłu”.

• D2 – system okolic monitorujących stan emocjonalny Istoty

Nadprzyrodzonej, przewidzenie jej radości, przychylności lub

gniewu.

• D3 – system wytwarzania treści werbalnych, różnych twierdzeń

o zaistniałych zdarzeniach związanych z kontaktem z Istotą

Nadprzyrodzoną, właściwych/niewłaściwych sposobach

postępowania sposobach zachowania, przepisach, tworzenie

doktryny religijnej. Związki z systemami werbalizacji, pamięci

(lewa pólkula), wyobraźni (prawa pólkula).

• Silne połączenia z okolicy Broca do Wernickego (od akcji do

sensu!)Kapogiannis et al. BRAIN CONNECTIVITY 4/1, 2014

System połączeń struktur mózgu

kształtujący poczucia religijne• Hipotezy:

• 1. Poczucia religijne wyewoluowały z systemu

generującego „teorię umysłu”.

• 2. Okolice mózgu wytwarzające „teorię umysłu” są

nadrzędne wobec innych uczestniczących w tym

procesie okolic mózgu i kontrolują ich aktywność.

• 3. Różnice w sile połączeń między tymi okolicami

są podstawą różnic w sile odczuć religijnych

różnych ludzi.

• 4. Badania potwierdziły wszystkie te hipotezy.

Kapogiannis et al. BRAIN CONNECTIVITY 4/1, 2014

Społeczne ograniczenie agresji

wewnętrznej grupy

• W ludzkich społecznościach zbieracko-łowieckich, najlepiej odzwierciedlających sposób, w jaki ludzie żyli przed powstaniem pierwszych osad rolniczych prawdopodobieństwo gwałtownej śmierci jest kilkudziesięciokrotnie większe niż w Europie czy USA.

• Prawidłowość ta sprawdza się nawet wtedy, gdy w statystykach uwzględnimy ofiary obu wojen światowych, które rozgrywały się głównie w tzw. cywilizowanym świecie.

• Z kolei z angielskich zapisów sądowych, począwszy od dawnych kronik po najnowsze dane, wynika, że od czasów średniowiecza przestępczość w Anglii spadła aż stukrotnie!

Rodzina a seksualność Homo sapiens• Plemiona ludzkie są trwałą koalicją oddzielnych rodzin

złożonych z mężczyzny i kobiety oraz ich potomstwa.

• Podział na rodziny zapewniał obecność w grupie wielu mężczyzn, którzy bronili i żywili nie tylko swoją rodzinę, ale i całą grupę.

• Podział na rodziny zapewniał każdemu mężczyźnie posiadanie dzieci. Jednocześnie miał on partnerkę seksualną (silniejsi, ważniejsi po kilka).

• Wśród naczelnych jedynie ludzie i szympansy karłowate kopulują z samicami, które nie mają owulacji, a te na to pozwalają. Jedynie u ludzi kobieta ma owulację co miesiąc, u innych przeważa sezonowość owulacji oraz jej zahamowanie podczas 2-3 letniej laktacji.

• Sex dla przyjemności spaja związek mężczyzny i kobiety, zwiększa przywiązanie i zaufanie. Zyski dla dzieci (lepsza ochrona).

Ewolucja współczesnego Homo sapiens

• Około 70 tysięcy lat temu nastąpił ogromny wybuch wulkanu Toba na Sumatrze, który spowodował globalną, długotrwałą katastrofę ekologiczną.

• Katastrofa Toba zredukowała populację Homo sapiensdo najwyżej 10 tysięcy osobników (najprawdopodobniej –2 tys.), które przetrwały w środkowo-zachodniej Afryce.

• Od tego czasu genetyczna różnorodność naszego gatunku jest bardzo niska, ale w Afryce jest ona wciąż najwyższa.

• Po wywędrowaniu z Afryki przez Bliski Wschód, H. sapiens spotkał neandertalczyka i częściowo się z nim skrzyżował. Geny neandertalczyka występują tylko u ludzi żyjących poza Afryką. Na Syberii ta krzyżówka napotkała inny lokalny gatunek i też się z nim skrzyżowała. Geny tego trzeciego gatunku występują jedynie wśród narodów Azji, od Syberii po Filipiny.

Homo socialis – zrodzony z

katastrofy?• Niezwykle ciężkie następstwa katastrofy Toba pozwoliły

przetrwać tylko tym grupom, których członkowie byli:

- fizycznie wytrzymali,

- ściśle ze sobą współpracowali

- tworzyli grupy z silnym przywódcą i podziałem ról

- byli wysoce inteligentni, (uczyli się od siebie wzajemnie, szybko zmieniali taktykę i przyzwyczajenia, uczyli się używać każdego dostępnego źródła pokarmu)

• Dopiero po „katastrofie Toba” obserwujemy większe społeczności, będące trwałą koalicją oddzielnych rodzin.Rodziny (w przeciwieństwie do haremów) zapewniały obecność w grupie wielu mężczyzn, którzy bronili i żywili nie tylko swoją rodzinę, ale i całą grupę. Takiej organizacji nie obserwujemy u żadnego innego gatunku naczelnych, choć w grupie szympansów jest zwykle kilka spokrewnionych samców.

Chęć bezinteresownej kooperacji –

cecha wyróżniająca ludzkie dzieci

• Cechą wyróżniającą ludzkie dzieci począwszy od wieku około 2-3 lat jest skłonność do kooperacji (wykonywania razem złożonych zadań) oraz do pomagania innym bez nadziei na zysk (w sytuacjach, gdy wiedzą, że cały zysk przypadnie innej osobie).

• Jest to zachowanie wyróżniające ludzi spośród innych naczelnych.

Wędrówki Homo sapiens

• 60-70 tys lat temu – Homo sapiens jest po raz pierwszy obecny na Bliskim Wschodzie. Wszędzie, gdzie się pojawia widzimy ślady złożonej kultury, nowe typy narzędzi, ceramikę i obiekty sztuki.

• 40-30 tys lat temu – w Europie, ludzie wykonali wspaniałe malowidła naskalne w jaskiniach Cro-Magnon (południowa Francja) i Altamira (południowa Hiszpania). Malowidła te oraz sposób chowania zmarłych świadczą, że ludzie ci mieli specjalne rytuały pogrzebowe, a więc byli przekonani o istnieniu świata duchowego, niezależnego od materialnego.

• W Europie ludzie kromaniońscy zetknęli się z neandertalczykami, którzy żyli w niewielkich, rozproszonych społecznościach. Byli dobrze przystosowani do chłodnego klimatu. W wyniku tej interakcji neandertalczycy wyginęli, raczej w wyniku przegrania współzawodnictwa o źródła pokarmu, niż w wyniku bezpośredniej agresji.

Optymalna wielkość plemienia

• Oszacowania przeprowadzone przez Robina

Dunbara wskazują, że w przypadku

społeczeństw ludzkich optymalną liczbą

osobników jest 150 (Dunbar, 1998).

• Warto podkreślić, że szacuje się, że

współczesna ludzkość wywodzi się z populacji

afrykańskiej liczącej 4600–11200 efektywnie

rozmnażających się osobników (zob. Futuyama,

2008, s. 246).

Ksenofobia• Ksenofobia jest jednym z objawów nastawienia lękowego w

stosunku do ryzyka i nowości. Jest to więc niejako odwrotność zachowania ryzykownego.

• Co obce, to groźne i wrogie. Społeczeństwa plemienne: najważniejsze jest czczenie własnego bóstwa, to tworzy spójność grupy.

• Ksenofobia redukuje altruizm w stosunku do „nie-swoich”. Ksenofobia wyraźnie zaznacza granice „swojskości”, materializując je w granice plemienne i państwowe.

• Wrodzona tendencja do identyfikacji z osobnikami przypominającymi nas. Nazwa własna buszmenów: !Kung = "ludzie„. Przekonanie, że wszyscy obcy są "wstrętnymi mordercami". Rasizm i nacjonalizm są przedłużeniem trybalizmu.

• Społeczeństwa, zwłaszcza hierarchiczne, wytwarzają także wewnętrzne granice grupowe: kasty w Indiach, grupy nie akceptowane społecznie w wielu krajach (Cyganie, Żydzi).

• Wojny na tle etnicznym czy religijnym dotąd są częste.

• Takie powszechne wartości jak tolerancja, prawa człowieka, bioróżnorodność dopiero niedawno zaczęły być doceniane w związku z globalizacją.

Ludzie, ewolucja, kultura

• Najstarsze zdobione narzędzia,

rzeźby, malowidła i ryty naskalne

wytwarzano w Afryce (około 50-40

tysięcy lat temu). Od około 40 tysięcy

lat temu znajdujemy je poza Afryką,

najwcześniej na Bliskim Wschodzie.

• Rolnictwo i pismo były ze sobą ściśle

związane, obu wynalazków dokonano

ok. 8 tys. lat temu.

• Tak więc, najważniejsze zmiany,

określające unikalne cechy człowieka

dokonały się bardzo niedawno. W skali

ewolucyjnej – sekundy i minuty temu.

Wędrówki i genetyka Homo sapiens

• Z Bliskiego Wschodu ludzie rozprzestrzenili się na cały świat.

• 60-30 tys. lat temu – Południowa Azja, Australia

• 40-30 tys. lat temu – Europa, Centralna Azja

• 17 tys. lat temu – Północna, następnie Południowa Ameryka

• Stopień zaczernienia skóry jest cechą, która może się bardzo szybko zmieniać i mało świadczy o przynależności do konkretnej grupy.

• Największa zmienność genetyczna panuje wśród mieszkańców Afryki. Ludzie ze wszystkich innych kontynentów są ściśle spokrewnieni tylko z jedną lub dwoma grupami z północno-wschodniej Afryki.

• Ostatnio uważa się, że Azja została zasiedlona jedną falą migracji, wzdłuż jej południowych wybrzeży. Stąd różne plemiona wędrowały na północ, następnie część z nich wróciła do Indii (Ariowie).

• Europejczycy nie mają jednorodnej struktury genetycznej. Starsza „warstwa” jest znacznie bliższa niektórym grupom afrykańskim, niż ludom Azji. Prawdopodobnie zasiedliła Europę bezpośrednio z Bliskiego Wschodu. Młodsza „warstwa” należy do ludów, które ze środkowej Azji migrowały zarówno do Europy, jak Indii i wschodniej Azji.

• Amerykańscy Indianie są genetycznie blisko spokrewnieni z ludami wschodniej Syberii.

Szczury-ryzykanci

• Podejmowanie nadmiernego ryzyka jest częścią składową wielu psychopatologii u ludzi.

• W doświadczeniu szczury miały wybór między małymi nagrodami dostawanymi bez ryzyka, a dużymi, którym jednak mogła towarzyszyć nieprzyjemność (kopnięcie prądem).

• Wraz z upływem czasu, ryzyko kary wrastało.

• Duża zmienność osobnicza. Możliwość wyboru grup „ryzykantów” i „konserwatystów”.

• Jest to test, którym się bada wpływ środków farmakologicznych na zachowania ryzykowne, oraz mechanizm tych zachowań.

• Simon &Setlow 2012.

Ryzykanci mają za mało

autoreceptorów dopaminowych

w mózgu.• Szczury, które przejawiają większą ciekawość i chętniej badają

nieznane otoczenie, mają też wrodzoną skłonność do uzależnień (n.p. kokainizmu).

• Ciekawskie szczury miały nieco mniej receptorów dopaminergicznych na powierzchni neuronów. Te receptory reagują na poziom dopaminy (neuroprzekaźnika układu nagrody) i gdy jest go zbyt wiele zmniejszą produkcję. Jeśli tych „czujników” jest mało, to mechanizm samoregulacji działa słabiej.

• Określono typy osobowości 34 ochotników, a następnie poddano ich badaniu PET, ukazującemu rozmieszczenie receptorów dopaminergicznych w mózgu.

• Im mniejsza gęstość gęstość autoreceptorów dopaminowych, tym większe zainteresowanie nowościami.

• W testach tacy ludzie chętniej podejmowali ryzyko związane z wydawaniem pieniędzy. Ich decyzje były też bardziej spontaniczne. Czyli nie myśleli o konsekwencjach, polegali na emocjach, automatyzmach.

• David Zald, Vanderbildt University, J. Neurosci. 2009

Niepoprawny optymizm jest

czasem zdrowszy• Pytanie: jakie jest ryzyko, że kiedykolwiek do końca

życia zachorujesz na jakikolwiek nowotwór?

• 80% ludzi to optymiści, uważają że ich szanse wynoszą 10%

• 10%, pesymiści, uważają, że 40%.

• Po poinformowaniu, że średnio zachoruje 30% ludzi i upływie 2 tygodni, optymiści zapytani, jakie są ICH szanse na zachorowanie odpowiadają, że 11%, a pesymiści, że 31.

• Optymiści o wiele rzadziej niż pesymiści chorują na serce. Ale częściej na raka płuc, bo nie przejmują się efektami palenia (mnie to nie zaszkodzi).

• T. Sharon, Nature Neurosci 2011

Galopująca ewolucja społeczna

• Związki i kontakty społeczne są ogromnie ważną częścią środowiska człowieka.

• Ewolucja tych kontaktów, a zatem i ewolucja kultury miała kilka okresów przyspieszenia: katastrofa Toba (70 tys. lat temu), wynalezienie metalurgii i pisma (8-5 tys. l.t.), wielkie odkrycia geograficzne (500-200 l.t.) rewolucja przemysłowa (200-100 l.t.), rewolucja informatyczna (30-teraz).

• Jak widzimy, kolejne przełomy nadchodzą coraz szybciej.

Nasze genetyczne zapóźnienie

• W tak krótkim czasie nie są możliwe zmiany genetyczne, przystosowujące nas do nowych warunków.

• Jesteśmy wciąż genetycznie przystosowani do warunków, w jakich ludzie żyli przez większość czasu, w czasie którego istnieje nasz gatunek, najlepiej do zbieractwa, łowiectwa, wysiłku fizycznego, okresów obfitości i głodu.

• Tylko zdolność do uczenia się i plastyczność zachowania i kultury umożliwiają nam funkcjonowanie w warunkach, jakie istnieją obecnie i przy tak wielkim stopniu zmienności cywilizacji ludzkiej.

• Choć stare mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne wciąż mają na nas duży wpływ, to ludzie współcześni są w ogromnej mierze zależni od swojej zdolności do uczenia się i zmiany,

Ewolucja moralności• W ludzkich społecznościach zbieracko-łowieckich,

najlepiej odzwierciedlających sposób, w jaki ludzie żyli przed powstaniem pierwszych osad rolniczych prawdopodobieństwo gwałtownej śmierci jest kilkudziesięciokrotnie większe niż w Europie lub USA.

• Prawidłowość ta sprawdza się nawet wtedy, gdy w statystykach uwzględnimy ofiary obu wojen światowych, które rozgrywały się głównie w tzw. cywilizowanym świecie.

• Z kolei z angielskich zapisów sądowych, począwszy od dawnych kronik po najnowsze dane, wynika, że od czasów średniowiecza przestępczość w Anglii spadła aż stukrotnie!

• Przeciętna długość życia aż do XVIII wieku wynosiła 30-35 lat. Starzy ludzie byli cenieni jako „skarbnica mądrości” w mało zmiennym środowisku. Obecnie postrzega się często starych ludzi jako kognitywnie anachronicznych.

Nielubani altruiści i wybitni

• Altruizm najbardziej przydaje się w trudnych warunkach.

• Bezinteresowne osoby, gotowe zrobić dla wspólnego dobra więcej niż same skorzystają, nie są lubiane w stabilnych społecznościach (badania Craig Parksa 2010)

• Nie ma znaczenia, że bezinteresowne osoby mogą lepiej przysłużyć się ogólnemu dobru grupy lub realizowanemu zadaniu.

• W stosunkowo bezpiecznym świecie, większość członków społeczności staje się egoistami - to co jest korzystne dla społeczeństwa, ale pociąga koszty, jest spostrzegane jako strata (vide – oszustwa podatkowe w Grecji i nie tylko…).

• W takich warunkach altruiści „podnoszą poprzeczkę” i zwiększają poziom oczekiwań wobec wszystkich. Sprawiają więc, że inni wypadają i czują się przy nich gorzej. To dlatego koledzy z pracy często ich nie tolerują.

• To samo jest z „prymusami” – większość ich nie lubi, bo przy nich wypada gorzej.

Biologiczne podstawy

indywidualizmu i społecznikostwa• Negatywne odczucia wywołane nierównością traktowania

(obdarowanie osobnika podporządkowanego większą nagrodą, niż dominującego) są powszechne w świecie zwierząt i ludzi. Aktywują się wówczas struktury podkorowe (prążkowie, grzbietowe jądro ciała migdałowatego) i korowe (przednia część kory obręczy, grzbietowa część kory przedczołowej).

• U „społeczników” wyraźnie wyższa jest aktywność grzbietowego jądra ciała migdałowatego (poczucie awersji), niż u indywidualistów. Zatem biologicznym podłożem postawy prospołecznej jest intuicyjne, nieświadome poczucie awersji w sytuacji nierównego podziału dóbr i innych problemów. (Haruno i Frith, Nature 2010).

• Natomiast większe rozmiary przedniej części kory zakrętu obręczy sprawiają, że czujemy się bardziej zażenowanizachowaniem nieakceptowanym społecznie – i odwrotnie, jej mniejsze rozmiary korelują z nonkonformizmem (V. Sturm 2011).

Człowiek jest istotą społeczną• Człowiek jest istotą społeczną, musi należeć do jakiejś

grupy.

• Nie można się nauczyć mówić, nie będąc członkiem grupy.

• Ogrona ilość wiedzy jest przekazywana, jako doświadczenie grupowe.

• Oznacza to konieczność przyjęcia, w dużej mierze na wiarę, punktu widzenia grupy, do której się należy.

• Grupa zawsze w jakimś stopniu KREUJE rzeczywistość, stwarza struktury kognitywne ją opisujące.

• Czym bardziej złożona sytuacja, tym bardziej polegamy na grupie i bardziej jej zawierzamy.

• Grupa bez przywódcy jest tłumem. To przywódcy w największej mierze kreują mity społeczne i każą w nie wierzyć.

Socjopaci/psychopaci• Niektórzy ludzie potrafią wywierać na

innych taki wpływ, że stają się najwyższym autorytetem, a podwładni przestają samodzielnie myśleć, kontrolować własne życie i realizować własne potrzeby, a zaczynają ślepo realizować polecenia innej osoby (przywódcy).

• Prowadzi to czasem do wielkich tragedii.Ci, którzy po nich przeżyli, często nie mogą potem zrozumieć samych siebie: Jak mogli się dać namówić na taki bezsens, groźny dla nich i innych.

Charles Manson • Syn prostytutki, ciężkie dzieciństwo, złodziej

samochodów i dealer.

• Po wyjściu z wiezienia (siedział za kradzieże) trafił w końcu lat 1960-tych w środowisko hipisów w Los Angeles,. Należał do A.T.W.A. (skrót od Air-Trees-Water-Animals), radykalnej organizacjiekologicznej, był dilerem narkotyków.

• Zgromadził wokół siebie grupę młodych kobiet (jego dobrowolny harem). Utrzymywał je przy sobie, opowiadając, że należą do „Rodziny”, która jako jedyna idzie drogą prawdy i będzie zbawiona.

• W 1969 w sporze z innym dealerem mało go nie zabił. Po ciężkim zranieniu, napisał na ścianie jego krwią „Political pigs”, by skierować uwagę na Czarne Pantery, ale i tak został aresztowany.

• Jego fanki, aby odwrócić od niego uwagę, wpadły na pomysł zamordowania ciężarnej żony Polańskiego, Sharon Tate i jej gości. Na ścianach wypisały krwią „Pigs”. Po wypuszczeniu Masona, zamordowały inne małżeństwo. Mason wskazywał ofiary. Przypadkowo aresztowana zabójczyni chwaliła się w celi tym, co zrobiła, co doprowadziło do aresztowania wszystkich.

• Historią Masona inspirowało się wiele zespołów Hard- i Metal-Rock, m.in. System of a Down.

I inni…

• Marshal Applewhite.

• W 1997 stworzył w Kaliforni sektę. Namówił jej członków, by przyspieszyli drogę do raju połykając truciznę. Posłuchało go 39 osób.

• Jim Jones• Kaznodzieja. W 1978 założył sektę,

którą namówił do przeprowadzki na farmę do Gujany. Tam nakazał 900 osobom popełnienie grupowej śmierci przez wypicie soku z cjankiem potasu, jako odkupienie grzechów i drogę do nieba. Matki uśmiercały najpierw własne dzieci. On i jego gwardia przyboczna umarli ostatni, po sprawdzeniu, że nikt nie przeżył.

Osobowość

psychopatyczna/socjopatyczna• Socjopaci są interesujący i czarujący, przynajmniej na początku.

• Inteligencja – od bardzo wysokiej do niskiej.

• Nie potrafią bezinteresownie kochać.

• Ich celem jest zdominowanie innych, bez względu na koszty.

• Nie mają poczucia winy i wstydu widząc straszne skutki swoich czynów.

• Mówią interesująco, często poetyckimi, „natchnionymi” frazami.

• Wymyślają fantastyczne kłamstwa i opowieści, budując z nich fałszywy obraz świata i doprowadzając ofiary do tego, by zaprzestały konfrontacji ich konstruktu z rzeczywistością, a przyjęły ich wymysł za rzeczywistość.

• Wszelkimi siłami tępią krytycyzm i wątpliwości.

• Nigdy się nie usprawiedliwiają i nie przepraszają. Jeśli powstają wątpliwości to stają się agresywni i wymyślają następne kłamstwo.

• Socjopaci sami wierzą, że ich słowa SĄ rzeczywistością, STWARZAJĄ rzeczywistość.

Znaki ostrzegawcze

• W odpowiedzi na wątpliwości socjopaci produkują jeszcze bardziej zdumiewające kłamstwa, często w ich wyniku kreują się na ofiary, podczas gdy to oni są winowajcami.

• Przedstawiają świadectwa indoktrynowanych ludzi z ich grupy, odrzucają wszelkie inne.

• Gdy to nie skutkuje, robią się agresywni.

• Z całą stanowczością kreują fałszywy obraz rzeczywistości i usiłują nim zastąpić świat realny, oczywisty dla każdego nie zindoktrynowanego.

W czym rzecz?• Człowiek może istnieć tylko jako istota społeczna, musi

należeć do jakiejś grupy. Oznacza to przyjęcie punktu widzenia tej grupy, zawsze w jakimś stopniu KREUJĄCEGO rzeczywistość.

• Przykład: mit powstania styczniowego 1863.

• Psychopaci z reguły mają zaburzenia funkcjonowania przedniej części zakrętu obręczy i „neuronów lustrzanych”. Nie reagują emocjonalnie na widok cierpienia innych, nie mają empatii.

• Działają jedynie dla zaspokojenia własnych emocji, w szczególności żądzy władzy i podziwu.

• Świat własnych konstruktów mentalnych jest u nich oderwany od percepcji świata zewnętrznego, informacje ze świata zewnętrznego nie doprowadzają do odrzucenia konstrukcji mentalnych lub ich dostosowania do rzeczywistości, ale do tworzenia nowych, fantastycznych konstrukcji.

Szaleństwo zbiorowe ma bogatą

przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

• Początki chrześcijaństwa

• Krucjaty dziecięce

• Hitler i Lenin-Stalin

• Al-Kaida, islamiści

• Marzenia wielu współczesnych polityków i przywódców religijnych. Oraz wielkich korporacji.

• W każdym takim przypadku przywódcy żądają zaprzestania krytycznego myślenia, porzucenia realizacji celów własnych, a realizacji celów grupowych, które to cele tylko oni maja prawo określać.

Wykładnicze tempo ewolucji

społecznej człowieka• 700 tys. lat temu, lub nawet dawniej – opanowanie

ognia, narzędzia do produkcji narzędzi.

• 70 t.l.t. - katastrofa Toba, zmiana struktury związków społecznych, początek nowoczesnego człowieka myślącego

• 50-15 tys. l.t. – Homo sapiens wychodzi z Afryki z Afryki, zasiedlanie kontynentów,

• 8-5 tys. l.t. - rolnictwo, metalurgia i pismo

• 500-200 l.t. - wielkie odkrycia geograficzne

• 200-100 l.t. - rewolucja przemysłowa

• 50-teraz - rewolucja informatyczna

• kolejne przełomy nadchodzą coraz szybciej.

Galopująca ewolucja społeczna• Związki i kontakty społeczne są ogromnie ważną częścią

środowiska człowieka.

• Ewolucja tych kontaktów, a zatem i ewolucja kultury miała kilka okresów przyspieszenia:

- opanowanie prymitywnych narzędzi i ognia – ponad 500 tys. lat temu.

- katastrofa Toba, zmiany społeczne (70 tys. lat temu),

- religie, twórczość artystyczna, (70 tys. l. t. – teraz)

- 50-15 tys. l.t. – Homo sapiens wychodzi z Afryki z Afryki, zasiedlanie kontynentów,

- narzędzia z kamienia gładzonego, łuk (70 -15 - 5 tys. l. t.)

- wynalezienie metalurgii, rolnictwa, pisma (8-5 tys. l. t.),

- wielkie odkrycia geograficzne (500 - 200 l. t.)

- rewolucja przemysłowa i technologiczna (200 l. t. - teraz),

- rewolucja informatyczna (50 l. t. - teraz).

• Jak widzimy, kolejne przełomy nadchodzą coraz szybciej.

Rewolucja w badaniach

neurobiologicznych• Koniec XIX wieku – poznanie zasady budowy mózgu i

kształtu neronów. Ramon y Cajal, Golgi.

• Początek XX w – zrozumienie zasad komunikowania się

neuronów. Sherrington, Hodgkin i Huxley, Levy

• Druga połowa XX w – opisanie połączeń między strukturami

mózgu, badania mechanizmów pamięci, Poznanie struktur

kognitywnych i układów emocji. Eksplozja badań

neurobiologicznych.

• Koniec XX w-początek XXI w – Komputeryzacja. Rozwój

nieinwazyjnych metod monitorowania funkcjonowania mózgu

i zjawisk psychicznych. Połączenie neurofizjologii i genetyki.

• Ostatnie 10 lat – rozwój matematycznych metody oceny

przepływu informacji, superkomputery, sztuczna inteligencja.

Błyskawiczne zmiany ostatnich lat

• 25 lat temu

• - nie było m.in.: telefonów komórkowych, SMS,

GOOGLE, Skype,

• - GPS i dostęp do bardzo prymitywnej sieci były

zarezerwowane tylko dla nielicznych naukowców i

wojskowych w USA,

• - większość informacji była dostępna tylko w wersji

papierowej,

• - komputery miały pamięć 1-2 GB., w użyciu były

wiotkie dyskietki 200KB

• TRUDNO SOBIE WYOBRAZIĆ, JAK BĘDZIE

WYGLĄDAŁ ŚWIAT ZA NASTĘPNE 25 LAT

Jesteśmy bliscy stworzenia

„sztucznej inteligencji”.• Możliwości komputerów rosną w tempie

wykładniczym. Miniaturyzacja obwodów.

Zastosowanie wiedzy neurofizjologicznej.

• Komputery dysponują „receptorami”, układami

pamięci i algorytmami uczenia się, czyli

podstawowymi funkcjami kognitywnymi.

• Mogą mieć zaprogramowaną autonomię celów

działania.

• W przeciwieństwie do ludzi, nie mają (nie muszą

mieć) układów emocji, mogą więc działać ściśle

logicznie, jak ludzie z autyzmem oraz psychopaci.

Czy „sztuczna inteligencja”

będzie dla nas zagrożeniem?• Już teraz roboty eliminują robotników z całych działów

produkcji (n.p. montaż samochodów, lakierowanie). Coraz

miejsze jest też zapotrzebowanie na pracowników w

rolnictwie. Z czego ma się utrzymywać mniej zdolna i gorzej

wykształcona połowa ludzkości?

• Nie ma w tej chwili człowieka, który potrafiłby wygrać z

komputerem w szachy. Także w zawodach wymagających

wiedzy i myślenia tracimy przewagę nad komputerami.

• Co będzie, gdy roboty produkujące roboty

zaprogramują im ponadto autonomię celów

działania?

Układ poznawczy IBM

„True North”

• 5.4 mld tranzystorów, odwzorowuje w czasie rzeczywistym

aktywność 1 miliona neuronów i 256 mln synaps. Pamięć

zintegrowana z procesorem. Zasilanie: 70 miliwat. Pszczoła

ma tylko 250 tys. neuronów, ośmiornica około 1 mln.

• Układ potrafi rozumieć kontekst i znaczenie sygnałów, a

także rozpoznawać i klasyfikować obiekty. Wszystko to było

dotąd łatwe dla ludzi, a bardzo trudne dla komputerów.

• Możliwość śledzenia każdego z 10 tysięcy ludzi w tłumie, w

czasie rzeczywistym i zapamiętywania ich zachowania.

• Rozpoznawanie klasy obiektów (n.p. samochody, ludzie) na

złożonych zapisach video.

Rozmiary: 25x25 mm

Ostrzeżenia naukowców• Ostatnio fizyk Steve Hawking i twórca Apple’a Steve Jobs

wyrażali poważne zaniepokojenie perspektywami rozwoju

sztucznej inteligencji i uniezależnienia się inteligentnych

robotów, jeżeli dalej będziemy rozwijać ten kierunek badań.

• Możliwe jest już przybliżone odwzorowanie pracy mózgu

myszy.

• Badania metodą fMRI i innymi nowymi technikami

przynoszą wciąż ogromną wiedzę o mechanizmach pracy

naszych mózgów. Czy zostanie ona użyta jedynie na dobro

ludzkości, czy też pozwoli na skupienie władzy w rękach

skrajnie nielicznych osób?

• Jednocześnie takie metody jak stymulacja przezczaszkowa

umożliwiają pełną kontrolę nad działaniami człowieka,

zmianę jego nastawień, wymazywanie pamięci.

Człowiek jako problem na skalę planety

Człowiek odniósł niesłychany sukces, zmieniając w ogromnym tempie swoją kulturę bez zmiany genetycznie określonej struktury biologicznej.

Taka droga ewolucji kulturowej jest o kilka rzędów wielkości szybsza, niż ewolucja biologiczna.

W związku z tym, populacja ludzka oddziałuje na cały ekosystem Ziemi, raz dobrze, innym razem katastrofalnie.

Obecnie populacja ludzka zużywa ogromną wciąż i rosnącą część zasobów ekosystemu Ziemi, stając się problemem globalnym.

Przed nami wyzwanie racjonalnego samoograniczenia, gdyż jesteśmy zdolni do zagarnięcia całych zasobów Ziemi i zniszczenia jej ekosystemu. Wcześniej żaden inny gatunek nie stał przed takim wyzwaniem.

Czy żyjemy za długo?

• Przeciętna długość życia aż do XVIII wieku wynosiła 30-35 lat. Obecnie dwa razy dłuższa.

• W wolno zmieniających się warunkach społecznych starzy ludzie byli cenieni jako „skarbnica mądrości”.

• W szybko zmieniającym się społeczeństwie wiele starych umiejętności i zawodów staje się niepotrzebnych.

• Umiejętność obsługi urządzeń, które powstały zaledwie 20 lat temu może być obecnie do niczego nie przydatna.

• Przewidywania przyszłości na podstawie wcześniejszego doświadczenia są obecnie bardzo trudne, albo wręcz nieprzydatne.

• Dewaluacja doświadczeń ludzi starych, jednocześnie ich rosnąca liczba stwarzają problem, którego nigdy dotąd nie było.

Mozaika cech zmienionych

i odziedziczonych• W tak krótkim czasie nie są możliwe zmiany

genetyczne, przystosowujące nas do nowych warunków. Jesteśmy wciąż genetycznie przystosowani do warunków, w jakich ludzie żyli przez większość czasu istnienia gatunku Homo sapiens.

• Tylko zdolność do uczenia się i plastyczność zachowania i kultury umożliwiają nam funkcjonowaniew warunkach, jakie istnieją obecnie i przy tak wielkim stopniu zmienności cywilizacji ludzkiej.

• Ludzie są w ogromnej mierze zależni od swojej zdolności do uczenia się i zmiany zachowania.

• Równocześnie zachowujemy stare mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne, a nasze istnienie wciąż od nich zależy.

To nie jest możliwe!

Pytania na egzamin• Jakie zachowania naszego gatunku są

właściwe jedynie (lub prawie wyłącznie)

dla Homo sapiens?

• Jak życie społeczne wpłynęło na rozwój

mózgu ludzkiego? Jakie są korzyści i

niebezpieczeństwa życia w grupie?

• Jak widzisz przyszłość rozwoju cywilizacji

ludzkiej? Jaką wagę będą miały w tym

rozwoju nasze procesy poznawcze i ich

ograniczenia? Jaka będzie rola sztucznej

inteligencji?