Post on 27-Feb-2019
Uniwersytet Wrocławski
Wydział Nauk Społecznych
Instytut Studiów Międzynarodowych
Zeszyty Naukowe
Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków
Międzynarodowych
Miejsce służb specjalnych
w systemie bezpieczeństwa państwa
w XX i XXI wieku
Numer 11
Wrocław, sierpień 2015
Opieka naukowa prof. dr hab. Zdzisław Julian Winnicki
Recenzenci
dr hab. Magdalena Ratajczak, dr Małgorzata Misiak, dr Michał Piekarski, dr Adrian Szumski, dr Grzegorz Tokarz
Redaktor Naczelny ZN KWSM
Redaktor wydania Malwina Hopej
Korekta
Monika Brzozowska
Projekt okładki Magdalena Kobiałka, Daria Puchała
Koło Wschodnioeuropejskie Stosunków Międzynarodowych
Instytut Studiów Międzynarodowych ul. Koszarowa 3, 51-149 Wrocław
e-mail: kwsm.uni.wroc@gmail.com www.kwsm.uni.wroc.pl
ISSN 1730-654X
© Copyright by Koło Wschodnioeuropejskie
Stosunków Międzynarodowych Wrocław 2015
Zeszyt wydano przy finansowym wsparciu Instytutu Studiów
Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Przygotowanie do druku: Studio Reklamy Arcone, www.arcone.pl
Druk: Drukarnia Therismos, www.therismos.pl
SPIS TREŚCI
NATALIA TOMASZEWSKA
Otwarte źródła informacji w działalności
polskich służb specjalnych ........................................................ 13
PAWEŁ POKRZYWIŃSKI
Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak, Aman ................ 40
MONIKA BRZOZOWSKA
Urząd Ochrony Konstytucji w systemie bezpieczeństwa
Republiki Federalnej Niemiec. Główne zagrożenia dla RFN
w świetle najnowszego Raportu UOK ...................................... 60
EWELINA BATOR
Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej Republice
Radzieckiej – reakcje władz i społeczeństwa ........................... 82
KAROLINA BLECHARCZYK
Narodziny kultury radzieckich służb bezpieczeństwa
wewnętrznego. WCK w latach 1917-1918. ........................... 105
11
Drodzy Czytelnicy,
Oddajemy w Państwa ręce najnowszy, 11. numer
Zeszytów Naukowych Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków
Międzynarodowych, będący zwieńczeniem oraz rozszerzeniem
obrad Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Miejsce służb
specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI
wieku, która została przez nas zorganizowana w Instytucie
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego
23 kwietnia 2015 r.
Druga połowa XX oraz XXI wiek przyniosły wzrost
zagrożeń, skutkujący redefinicją oraz rozszerzeniem
dotychczasowego sposobu pojmowania bezpieczeństwa. Jedną
z odpowiedzi na działalność terrorystów czy zorganizowanych
grup przestępczych wkraczającą praktycznie we wszystkie sfery
życia już nie tylko rządzących ale i obywateli, stanowiły służby
specjalne. Zakres kompetencji, pozwalający chociażby
na pozyskanie lub ochronę informacji mających strategiczne
znacznie w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego
i zewnętrznego, doprowadził do umieszczenia ich na dominującej
pozycji względem pozostałych sił chroniących państwo.
W niniejszym Zeszycie staramy się ukazać te szczególne
role, miejsce którym szczycą się tajne służby wybranych państw.
Pierwszy, otwierający numer artykuł Natalii Tomaszewskiej
porusza istotę i znaczenie otwartych źródeł informacji
12
w działalności polskich służb specjalnych. Kolejni autorzy skupiają
się na służbach zagranicznych. Paweł Pokrzywiński opisuje trzy
agencje działające w ramach Wywiadowczej Społeczności Izraela:
Mosad, Szabak, Aman. Monika Brzozowska przedstawia zaś
hierarchię najistotniejszych zagrożeń Republiki Federalnej
Niemiec opracowaną przez instytucję kontrwywiadu cywilnego –
Federalny Urząd Ochrony Konstytucji, największą niemiecką
służbę specjalną. Ewelina Bator pokazuje reakcje władz
i społeczeństwa Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
wywołane działalnością fińskiej telewizji publicznej YLE. Z kolei
artykuł zamykający tom, autorstwa Karoliny Blecharczyk, opisuje
początkowe lata działalności Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej
Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
Tematy poruszone przez Autorów oraz Prelegentów
stanowią jedynie zaczątek szerokiej dyskusji nad znaczeniem,
miejscem w systemach bezpieczeństwa państw, a także faktyczną
działalnością służb specjalnych, w znacznym stopniu utajniona,
a opinii publicznej praktycznie nieznana.
13
Natalia Tomaszewska
tomaszewska.natalka@gmail.com
Uniwersytet Wrocławski,
Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych
Otwarte źródła informacji w działalności
polskich służb specjalnych
Wstęp
Współcześnie żyjemy w świecie, który nieustannie się
zmienia. Proces ten obejmuje m.in. rewolucję informacyjną,
globalizację, czy postęp technologiczny. Wszystkie te czynniki
wpływają w określony sposób nie tylko na życie poszczególnych
ludzi, całych zbiorowości, narodów, a nawet grup państw, ale także na
organy działające na rzecz wspomnianej ludności i krajów. Truizmem
jest twierdzić, iż obecnie informacja czy technologia są niezwykle
istotne we wszelkiej działalności, prywatnej czy państwowej. To one
często przesądzają o sukcesie lub porażce danego przedsięwzięcia.
14
Informacja stanowi jeden z najcenniejszych zasobów
na świecie, zgodnie z sentencją scientia potestas est posiadanie
wiedzy i informacji daje nie tylko znajomość pojęć, mechanizmów,
ale także umożliwia zdobycie kluczowej przewagi nad oponentem.
Jedną z metod pozwalającą, w sposób wymagający stosunkowo
mniejszych nakładów finansowych, za to potrzebujący dobrze
wykwalifikowanych specjalistów, jest tzw. biały wywiad.
Choć trudno jest określić, kiedy tak naprawdę znacznie tego
rodzaju pozyskiwania informacji stało się istotne, ma to związek
niewątpliwie z rozwojem masowej komunikacji, z większą
dostępnością tych środków oraz ze wzrostem ilości danych
przekazywanych w mediach. Są one obecnie szczególnie ważnym
elementem życia społecznego, przez który definiowany jest m.in.
stopień demokratyzacji państw czy wolności społeczeństw. Obecnie
media mają dostęp do niezliczonej liczby informacji, przekazując je,
według własnej hierarchii ważności, przy czym często jedynym
recenzentem jest redaktor naczelny, prezes i pieniądz, a nie np. interes
państwa, w momencie ujawniania tajnych danych.
Jednym z najistotniejszych obecnie mediów jest Internet,
obecny na ogromną skalę w działalności różnych podmiotów.
W latach 90 kiedy dopiero wchodził w erę swej popularności,
i jeszcze nikt nie wróżył mu takiego sukcesu, około 1% informacji
pochodzących z sieci mogło mieć znaczenie m.in. dla organizacji
wywiadowczych. Obecnie procent ten znacznie się zwiększył przez co
Internet stanowi ikonę źródeł OSINT.
Aby uzmysłowić sobie znaczenie przekazywanych przez
media treści, i innych szeroko dostępnych kanałów komunikacji,
15
można przytoczyć dwa cytaty, jeden generała Samuela V. Wilsona,
Dyrektora Defence Intelligence Agency: dziewięćdziesiąt procent
informacji wywiadowczych pochodzi z otwartych źródeł. Pozostałe
dziesięć, uzyskuje się w sposób bardziej widowiskowy. Prawdziwym
bohaterem pracy wywiadowczej jest Sherlock Holmes a nie James
Bond1, drugi cara Mikołaja I, wypowiedziany podczas wojny
krymskiej Nie potrzebujemy szpiegów, mamy The Times2. Cytaty te
w doskonały sposób opisują istotę informacji pochodzących
z jawnych źródeł oraz proces ich analizy.
Otwarte źródła informacji
Zakres definicyjny
Polska nomenklatura wypracowała pojęcie białego wywiadu
na nazwanie tej specyficznej działalności wywiadowczej. Pomimo
istnienia w polskiej nauce i środowiskach wywiadowczych tego
określania, jak dotąd nie zostało ono ustawo zdefiniowane. Lukę
w istnieniu legalnej definicji wypełniają publikacje przedstawiające
szerokie spektrum znaczenia omawianego pojęcia. Uznaje się, iż
podział na biały, czarny i szary wywiad do literatury na trwałe
1 W. Filipkowski, Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem,
[online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw-biaym-wywiadem], dostęp na dzień 08.08.2015 r.
2 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 34.
16
wprowadził Tomasz R. Aleksandrowicz3, choć niejednokrotnie pojęcia
te pojawiały się w publikacjach innych autorów. Wraz z coraz większą
ilością materiałów w języku angielskim poświęconych tej tematyce,
równolegle na znaczeniu zyskiwały angielskie tłumaczenia, będące
znaczeniowo, choć nie językowo, jednorodne. Open source
intelligence i stosowany skrót OSINT, podobnie jak nowa,
wykształcona na bazie amerykańskiej, nazwa wywiad jawnoźródłowy,
będą w niniejszym artykule stosowane wymiennie, uznawane są
bowiem za swoje odpowiedniki. Zasadne jest przywołanie definicji
zjawiska, którego określenia zostały przywołane powyżej. Jak
zauważył K. Mroziewicz «najbardziej bezpieczną, a zarazem przyjazną
formą docierania do tajemnic jest biały wywiad, czyli analiza
informacji z legalnie dostępnych źródeł»4. Definicja choć krótka, jest
dość bogata znaczeniowo. K. Mrozewicz przedstawił definicję
z punktu widzenia ważności jej źródła, zaznaczył bowiem, iż ten
wywiad z racji korzystania ze specyficznych źródeł, jest znacznie
bezpieczniejszy, a ponadto, zdaniem autorki zawarł on także
informacje, iż wywiad ten w przeciwieństwie do czarnego wywiadu
nie powoduje dyskusji na temat łamania przez niego zasady
prywatności ludzi, nienaruszalności ich korespondencji i innych. Nie
wywołuje on negatywnych skojarzeń, nie jest wiązany także z tą, nie
zawsze legalną stroną wywiadu, owianą tajemnicą, działalnością służb
specjalnych.
3 T.R. Aleksandrowicz, Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola
mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel, P. Piasecka, wyd. Collegium Civitas Press, Warszawa 2009, s. 81.
4 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 58.
17
Inną definicję zaproponował J. Larecki, który traktuje OISNT
jako określoną metodę pracy wywiadowczej na materiałach
pochodzących ze źródeł ogólnie dostępnych5. Konieczne wydaje się
także przedstawienie teorii zawartych w anglojęzycznych
publikacjach. Pojęcie Open Source Intelligence występuje w Słowniku
terminów i definicji NATO z 2014 r., gdzie oznacza dane
wywiadowcze pochodzące zarówno z publicznie dostępnych
informacji, jak i innych jawnych informacji o ograniczonym
rozpowszechnianiu lub dostępie6. Definicja ta rozszerza przyjęty
w polskich publikacjach katalog źródeł, z których można korzystać.
Z kolei NATO OSINT Handbook, podaje iż jest to informacja
wyselekcjonowana, przetworzona, przeanalizowana na potrzeby
odbiorcy w odpowiedzi na konkretne zapytanie7.
Źródła białego wywiadu
Wspominane już wielokrotnie otwarte źródła informacji uznać
można za takie, które są łatwo dostępne dla każdego; istnieje jednakże
kilka klasyfikacji tych źródeł, przy czym kryterium rozróżnienia może
5 J. Larecki, Wielki leksykon służb specjalnych świata, Wydawnictwo Książka
i Wiedza, Warszawa 2007, s. 749-750. 6 Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014, [online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf],
dostęp na dzień: 08.08.2014 4. 7 NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001 [online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734f540fbb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%20-%20Jan%202002.pdf] dostęp na dzień: 08.08.2015 r.
18
opierać się na rodzaju medium, wartości lub wiarygodności źródła
i informacji, które są przekazywane. Całościową klasyfikację źródeł
OSINT można odnaleźć w NATO Open Source Intelligence
Handbook, gdzie wyróżnia się:
1. Media tradycyjne ( prasa, radio, telewizja).
2. Internet, media elektroniczne.
3. Usługi komercyjne i bezpłatne (bazy danych i katalogi takie jak:
publiczne bazy danych statystycznych, internetowe
wyszukiwarki, komercyjne bazy danych i inne)8.
4. Literatura niszowa, szara literatura (publikacje nieznajdujące się
w oficjalnym obiegu wydawniczym, jak: sprawozdania i raporty
naukowe, techniczne, ekonomiczne, społeczne i inne,
niepublikowane materiały konferencyjne, normy i zalecenia
techniczne, niektóre dokumenty urzędowe, dokumentacja
techniczna, promocyjna i reklamowa9.
5. Środowiska eksperckie, naukowcy, obserwatorzy (overt human
experts and observer).
6. Bezpłatne i komercyjne bazy zdjęć i obrazów.
Klasyfikacja oparta na środkach przekazu informacji
w otwartych źródłach zaproponowana przez K. Liedela wyróżnia:
8 OSINT Source Typology, [online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint-source-
typology/] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 9 S. Cisek, Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys
problematyki [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php] dostęp na dzień 05.08.2015 r.
19
1. Środowiska akademickie i naukowe, czyli wszelkie prace
powstające w ośrodkach badawczych lub akademickich, jak
konferencje, badania i analizy, wykłady.
2. Administracja publiczna, organizacje międzynarodowe
i pozarządowe, wydawane przez nie dokumenty będące analizą
danego zagadnienia, bądź np. raporty czasowe, sprawozdania
z działalności, prowadzone przez nie bazy danych.
3. Podmioty komercyjne i środki masowego przekazu, komercyjne
bazy danych i tradycyjne mass media.
4. Biblioteki.
5. Osoby fizyczne lub grupy osób10.
Wywiad jawnoźródłowy w polskich służbach
specjalnych
Polskie służby specjalne
Służby specjalne stanowią dla każdego państwa niezwykle
istotny element systemu bezpieczeństwa, zarówno w wymiarze
wewnętrznym i zewnętrznym. Szczególną rolę pośród nich odgrywają
służby o charterze wywiadowczym, które często z ogromnym ryzkiem
zdobywają informacje niezbędne dla pionów decyzyjnych państwa,
10 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op.cit. s. 59, Open source
intelligence, Headquarters, Departament of the Army, U.S. Army,
Washington 2012 [oniline: https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf]
dostęp na dzień 08.08.2015 r.
20
tych cywilnych, ale także wojskowych, celem podejmowania
najbardziej trafnych i efektywnych decyzji. Niezależnie od profilu
poszczególnych służb, istotne jest dla nich zachowanie maksimum
tajności i poufności. Owa tajność jest często odbierana jako brak
transparentności w ich działaniu, a co za tym idzie, zarówno mniejsza
kontrola nad nimi przez elity polityczne i tym samym państwo.
Zaniepokojenie takim stanem rzeczy wyrażają często sami politycy,
ale także i obywatele.
Działalność służb specjalnych jest elementem tworzenia zaufania
społecznego i politycznego między władzą polityczną
a obywatelami. W Polsce po 1989 roku, czyli w III
Rzeczypospolitej, relacje służby specjalne – władza polityczna –
społeczeństwo często były nieczytelne i budziły kontrowersje.
Problem dotyczy rzeczywistej roli, jaką odkrywają służby
specjalne w demokratycznym państwie prawa11.
W 2012 roku służbom specjalnym ufało 31% ankietowanych12, dla
porównania w tym samym czasie wojsko cieszyło się zaufaniem 74%,
a Policja 65%13 badanych. Ten negatywny obraz kojarzony jest m.in.
z poprzednim systemem politycznym panującym w Polsce, a także
11 M. Lisowski, Komu służą służby?, [online: http://fundacja.lexnostra.pl/komu-
sluza-sluzby/] dostęp z dnia: 08.08.2015r. 12 Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym, [online:
http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom-prokuraturom-i-sluzbom-specjalnym/], dostęp na dzień: 08.08.2015 r.
13 Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012, [online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF] dostęp
na dzień 08.08.2015 r.
21
z obecnością przeświadczenia, iż służby specjalne na każdym kroku
inwigilują obywateli i nieustannie naruszają ich prywatność. Biały
wywiad ze względu na swoją specyfikę jest wolny od takich
wątpliwości.
Wielość definicji służb specjalnych, wynika m.in. z faktu iż
nie istnieje ona w żadnym akcie prawnym, w związku z czym wielu
autorów zajmujących się tą dziedziną nauki opracowywało je zgodnie
z własnym przekonaniem. W Encyklopedii Szpiegostwa służby
specjalne to:
zbiorcze określenie wszystkich służb wywiadowczych cywilnych
i wojskowych oraz innych służb bezpieczeństwa, których
działalność odbiega od zwykłej praktyki policyjnej. Należą do
niech miedzy innymi wywiady i kontrwywiady wojskowe,
specjalne jednostki antyterrorystyczne i do walki z narkomanią
oraz służby bezpieczeństwa zajmujące się ochroną przedstawicieli
państw, ważnych budynków (instytucje rządowe,
przedstawicielstwa dyplomatyczne, lotniska, itp.), interesów
ekonomicznych oraz specjalne formacje w ramach Policji14.
Ta definicja, szeroko zaznaczając kompetencje służb specjalnych,
umożliwiła zaliczenie do nich także takich formacji jak komórki
antyterrorystyczne Policji, w tym m.in. Biuro Operacji
Antyterrorystycznych Komendy Głównej Policji (BOA KGP) czy
nawet jednostki o podobnym zastosowaniu na mniejszych szczeblach
organizacyjnych Policji, czy Centralnego Biura Śledczego (CBŚ).
14 Encyklopedia szpiegostwa, Oficyna wydawnicza Spar, Warszawa 1995, s.
234.
22
W polskim prawie, w ustawach kompetencyjnych wymieniane
jest pięć służb specjalnych: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego
(ABW), Agencja Wywiadu (AW), Centralne Biuro Antykorupcyjne
(CBA), Służba Wywiadu Wojskowego (SWW) oraz Służba
Kontrwywiadu Wojskowego (SKW). Biorąc pod uwagę
zróżnicowanie pod względem definicji służb specjalnych, wydaje się
zasadne przywołać ich cechy jako wyróżniające je na tle innych służb
i formacji. Wymienia się wśród nich m.in. tajność, zadania
związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem i uprawnienia do
prowadzenia czynności operacyjno – rozpoznawczych, które de facto
można określić mianem uprawienia do przetwarzania danych
osobowych (także sensytywnych) bez wiedzy osoby, której dane
dotyczą15. Uprawnienia nakreślone i w tym przypadku nie dają pełnej
ostrości zjawiska, bowiem czynności opisane powyżej stosować mogą
także funkcjonariusze Policji. Cechą charakteryzującą służby
specjalne jest prawo do podejmowania działań, w przypadkach,
w których występuje, wyłącznie podejrzenie zagrożenia
bezpieczeństwa państwa.
Wobec istniejących sporów definicyjnych i niejasności nawet
w zakresie ustalenia cech wyróżniających służby specjalne, Tomasz
Aleksandrowicz stworzył definicję najpełniej oddającą ich istotę, jako
obejmujące jedynie te instytucje państwowe, których
kompetencje dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa
narodowego, które mają uprawnienia do prowadzenia działań
15 Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 254 - 255.
23
operacyjno-rozpoznawczych (a więc – niejawnej działalności
związanej m.in. z przetwarzaniem danych osobowych bez
wiedzy osoby, której dane dotyczą) oraz mogą podejmować
działania we wszystkich sytuacjach związanych z pojawieniem
się zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, nie tylko w związku z
podejrzeniem popełnienia przestępstwa16.
Istnieje pięć ustaw, które nie tylko powołują wspominane już
i wymieniane polskie służby specjalne, ale także określają wiele
aspektów działalności tych służb poczynając od zadań i uprawnień
kończąc na sposobie uposażenia funkcjonariuszy. Ramy
kompetencyjne wymienionych służb w oparciu o ustawy, a także
wewnętrzne akty normatywne są ściśle zaznaczone.
ABW razem z AW zostało powołane po zlikwidowaniu
Urzędu Ochrony Państwa, (29 czerwca 2002 r.) odpowiednio do
ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku
konstytucyjnego17 oraz do ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego
państwa18.
Wśród zadań, które zostały na nie nałożone przez
ustawodawcę, oprócz ogólnej klauzuli zwalczania zagrożeń
godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek konstytucyjny,
wyróżnia się:
16 Ibidem, s. 256. 17 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji Wywiadu,
z dnia 24 maja 2004 roku, art. 1, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z późn. zm.). 18 Ibidem, art. 2.
24
1) rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw:
2) realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań związanych
z ochroną informacji niejawnych oraz wykonywanie funkcji
krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji
niejawnych w stosunkach międzynarodowych;
3) uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie
właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie
dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego
porządku konstytucyjnego19.
ABW posiada wiele zadań, nie tylko w kwestii ochrony
bezpieczeństwa sensu largo, ale przede wszystkim podejmuje
działania mające na celu minimalizowanie szeroko pojętej
przestępczości czy ochronę informacji niejawnych. To ostatnie
zadanie jest niezwykle istotne przede wszystkim ze względu na m.in.
nałożone uprawnienia wywiadowcze oraz ochronę podmiotów
którym ujawnienie tajnych informacji mogłoby poważnie zaszkodzić.
Dla realizowania tych zadań ABW przysługują określone
kompetencje, w tym przede wszystkim czynności operacyjno-
rozpoznawcze, oraz co także ważne z punktu widzenia
białego wywiadu, analityczno-informacyjne. Te pierwsze, choć
niezdefiniowane jak dotąd w żadnym akcie prawnym, stanowią
absolutne sedno dla pracy ABW, dodatkowo w zakresie
przewidzianym wewnętrznymi aktami, a także projektem ustawy
o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008r., mają one
uniwersalny charakter, mogą więc być stosowane na każdym
19 Ibidem, art. 5.
25
z etapów działalności służb specjalnych. Czynności te mają ogromne
znaczenie w pracy służb specjalnych, nie tylko w zakresie działań
niejawnych, tzw. pracy agenturalnej, ale także w zakresie działań na
źródłach jawnych, tj. stosując wywiad jawnoźródłowy. Środowiska
naukowe, polityczne i same służby toczą dyskusję na temat tego czy
biały wywiad może być zaliczany do działań operacyjno-
rozpoznawczych, które z zasady uznawane są za niejawne. Niemniej
sam projekt ustawy o tych czynnościach wskazuje m.in. iż metodami
możliwymi do użycia w tym zakresie jest m.in. wywiad, określany
jako zbieranie informacji przez prowadzenie odpowiednio
ukierunkowanych, planowanych rozmów 20, również obserwacja osób,
miejsc i środków transportu – to śledzenie osób, miejsc, rzeczy
i środków transportu w stosunku do których służby państwowe i inne
ustawowo uprawnione podmioty mają prawne podstawy do
podejmowania czynności21 oraz współpraca z osobami fizycznymi.
Wszystkie te czynności oczywiście w odpowiednim zakresie są także
metodami wywiadu jawnoźródłowego. Istnieje więc spór o to czy
open source intelligence można uznawać za czynność operacyjno-
rozpoznawczą, skoro posługuję się tymi metodami, jednak sam ich
charakter nie jest tajny, podobnie zresztą jak źródła na których
OSINT pracuje.
W ustawie wymieniane są czynności analityczno-
informacyjne, polegają one na m.in. tworzeniu raportów, prognoz,
20 Projekt ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008 r.,
[online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm] dostęp na
dzień 08.08.2015 r. 21 Ibidem.
26
oceny ryzyka, planowania dotyczącego np. ochrony infrastruktury
krytycznej czy podczas zagrożenia bezpieczeństwa. Wspierają także
pozostałe działania wykonywane w ramach czynności operacyjno-
rozpoznawczych i dochodzeniowo-śledczych.
Z kolei służbą specjalną przeznaczoną wyłącznie do ochrony
bezpieczeństwa zewnętrznego jest AW. Jej zadania na terenie kraju
są ściśle ograniczone i praktycznie możliwe do wykonywania jedynie
za pośrednictwem Szefa ABW. Niemniej posiada wiele innych zadań
w tym:
1. uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie
właściwym organom informacji;
2. ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej
Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb
specjalnych i innymi działaniami;
3. zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi
placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty
kurierskiej;
4. rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz
międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej;
5. rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją
i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi
i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami
i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,
a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej
zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni
oraz środków jej przenoszenia;
6. rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach
napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających
27
wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań
mających na celu eliminowanie tych zagrożeń;
7. prowadzenie wywiadu elektronicznego22.
Podobnie, jak w przypadku ABW, AW posiada wiele
kompetencji w zakresie informacyjnym. Nie tylko bowiem zajmuje
się ochroną organów państwa działających poza granicami kraju, ale
także prowadzi działalność informacyjną, w tym zbiera, analizuje,
gromadzi i przetwarza informacje zdobywane poza terytorium
państwa. Zdobywanie ich odbywa się podobnie jak w przypadku
ABW nie tylko ze źródeł tajnych, często nielegalnych. Korzystanie
z białego wywiadu nie jest także obce SKW, SWW czy CBA. Ta
ostatnia służba prężnie korzysta z open source szczególnie biorąc pod
uwagę wysoką skuteczność otwartych źródeł w zwalczaniu
przestępstw gospodarczych.
Wywiad jawnoźródłowy w działalności polskich służb
specjalnych
Według wielu badaczy to właśnie wywiad jawnoźródłowy
stanowi obecnie, choć niedocenianą, lwią część wszystkich
zdobywanych informacji. Biały wywiad w sferze służb specjalnych
stanowi obecnie jedną z tzw. pozaagenturalnych form zbierania
22 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu
z dnia 24 maja 2002 roku, art. 6, (Dz.U. 2002 Nr 74 poz. 676 z późn. zm.).
28
informacji o tematyce wojskowej, naukowo-technicznej, ekonomicznej,
politycznej wielu innych23.
Otwarte źródła będą według Wojciecha Filipkowskiego
najdynamiczniej rozwijającym się narzędziem w rękach służb
wywiadowczych. Jest to jednak trudne w jednoznaczniej ocenie,
bowiem prowadzone badania nie uwzględniają pracy służb
specjalnych, a obejmują wyłącznie Policję i wymiar sprawiedliwości.
Ich znaczenie jest ogromne nie tylko ze względu na istniejący obecnie
ogrom informacji w źródłach uznawanych za jawne, co jest m.in.
konsekwencją globalizacji, demokratycznych rządów prawa i wzrostu
znaczenia mass mediów, ale także ze względu na łatwość w ich
pozyskiwaniu.
Kolejnym argumentem na potwierdzenie znaczenia OSINT
jest jego wszechobecność w komercyjnych podmiotach zajmujących
się uzyskiwaniem informacji. Choć niewątpliwie ogranicza je prawo
w kwestii stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych,
to rozwinęły one sprawny, efektywny i dostarczający istotnych
informacji system nie tylko firmom i innym podmiotom
komercyjnym, ale także samym służbom, organom i instytucjom
państwowym czy różnego rodzaju organizacjom. Swoje znaczenie
OSINT buduje również dzięki uzupełnianiu i tworzeniu tła dla
zrozumienia już posiadanych danych. Biały wywiad pomaga także
w weryfikacji informacji zdobytych metodami agenturalnymi, tym
samym przyczynia się on do zwiększenia ich wiarygodności
i wartości.
23 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red.
W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 47
29
Poszukiwanie informacji w otwartych źródłach i ich gromadzenie
wpływa na poprawę rozpoznania tematu i zapewnia lepsze
spełnienie wymagań określonych w zapytaniu wywiadowczym,
szczególnie w zakresie danych podstawowych (biografie, informacje
kulturowe, społeczne, demograficzne, geoprzestrzenne, techniczne
itp.) […] zwiększa poziom rozpracowania opartego na osobowych
i technicznych źródłach informacji24.
W obecnej działalności wywiadowczej kluczowe jest wsparcie
informatyczne. Wraz ze wzrostem ilości informacji jasne stało się, że
dotychczasowe metody są niewystarczające, nieefektywne oraz zbyt
wyczerpujące dla analityków. W związku z tym we wszystkich
instytucjach odpowiedzialnych za czerpanie danych z open source
zaczęto wprowadzać infrastrukturę wywiadowczą, którą dzieli się na
dwa komponenty: techniczny i strukturalny. Ten pierwszy
charakteryzuje się użyciem aplikacji informatycznych oraz
infrastruktury informatycznej25, w tym programów służących do
gromadzenia, przetwarzania, dystrybucji i wspomagania analizy
informacji. Z kolei komponent strukturalny charakteryzuje się
rozwijaniem metod wspierania procesu decyzyjnego podejmowanego
na różnych szczeblach.
Narzędzia informatyczne pomagają także w tworzeniu
odpowiednich systemów gromadzenia danych i ich monitorowania.
Baza taka zawierać może bieżąco aktualizowane i powiększane zbiory
informacji np. o obszarach geograficznych, osobach, organizacjach
24 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op. cit. s. 56. 25 Ibidem, s. 137.
30
czy zjawiskach. Ponadto informacje tam występujące są szczegółowo
indeksowane, opisywane i katalogowane celem usprawnienia procesu
ich szukania, łączenia z innymi informacjami, a także ułatwienia do
nich dostępu w późniejszym czasie, kiedy zostanie wskazane
zapotrzebowanie na konkretną informację wywiadowczą.
Sama praca nad pozyskiwanymi materiałami, stosowane
narzędzia, metodyka jest specyficzna dla każdej instytucji z osobna.
Kwestie związane z tym, np. jakich programów informatycznych
używa AW czy ABW w celu pozyskiwania i gromadzenia informacji,
pozostają tajemnicą. Niewątpliwie jednak można założyć, iż polskie
służby wywiadowcze, zarówno cywilne i wojskowe, posiadają
programy zajmujące się np. telemetrią w sposób znacznie bardziej
zaawansowany niż komercyjne organizacje. Istnienie programów
mających za zadanie wsparcie możliwości analitycznych
pracowników służb jest oczywiste. Jednym z nich, który w jednej ze
swych wersji jest używany także przez armię Stanów Zjednoczonych,
są produkty IBM, takie jak np. Analyst’s Notebook. Ten jeden
z największych koncernów informatycznych na świecie stworzył całą
rodzinę tego typu programów, mających wspomagać działania
instytucji państwowych i przedsiębiorstw prywatnych. Narzędzia te
pomagają wykrywać sieci, wzorce i trendy w coraz większych
wolumenach danych ustrukturyzowanych i nieustrukturyzowanych.
Dostarczają spostrzeżeń, które ułatwiają rozpoznawanie
i przewidywanie przestępstw kryminalnych, aktów terroru i oszustw –
oraz odpowiednio wczesne zapobieganie im26. W swych ogromnych
26 Analyst’s Notebook,
31
możliwościach programy te oferują możliwość identyfikacji
poszczególnych elementów, osób, zjawisk, struktur, połączeń,
skupianie ich w uporządkowanych schematach ułatwiających analizę.
Niezaprzeczalny jest ogrom możliwości jakie Analyst’s Notebook
w różnych wersjach niesie ze sobą dla wspomnianych instytucji.
Używanie programów o takim potencjale przez służby specjalne jest
oczywiste. Brakuje jednak informacji dotyczących tego, na jakich
konkretnie pracują ich funkcjonariusze i analitycy.
Wywiad jawnoźródłowy jest o tyle specyficzną techniką, o ile
specyficzne jest jego źródło. Ilość danych, którymi biały wywiad jest
zainteresowany jest tak ogromna, że bez wsparcia programów
informatycznych praca analityków byłaby niezwykle utrudniona.
Internet wskazywany jest jako najcenniejsze źródło OSINT.
Możliwość korzystania z jego zasobów posiadają wszystkie służby,
organy bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wskazuje się, iż
w ramach tego medium można korzystać z wyszukiwarek
internetowych, gromadzenia informacji przez interaktywne strony
internetowe oraz programy agentowe, monitorowanie grup
dyskusyjnych, poszukiwanie i kontakt z ekspertami, dostęp do plików
rządowych, monitorowanie e-zachowania użytkowników27, a także
korzystanie z usług komercyjnych baz danych.
W ABW jednostką odpowiedzialną za działalność
analityczno-informacyjną jest Centrum Analiz (CA). Zadaniem tego
centrum jest m.in. uzyskiwanie i opracowywane otrzymywanych [online: http://www-03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook-
family] dostęp na dzień: 25.08.2015 r. 27 Ibidem, s. 139.
32
z jednostek kierunkowych i terenowych informacji niejawnych,
uzyskiwanych zarówno operacyjnie, jak i administracyjnie, oraz
szeroki monitoring otwartych źródeł informacji (tzw. biały wywiad)28.
Gromadzi ono, przetwarza i analizuje informacje zgodne
z ustawowymi zadaniami ABW, tworzy na tej podstawie raporty,
analizy, biuletyny, opracowania na potrzeby wewnętrzne ale także na
potrzeby podmiotów kierujących zapytania do służby. Biuro to
wykorzystuje wszelkie metody opisane powyżej, dodatkowo korzysta
z analizy kryminalnej, którą definiuje się jako metoda, która polega
na konsekwentnym i zorganizowanym wyszukiwaniu oraz
wykazywaniu związków danych dotyczących przestępstwa z innymi
możliwymi do wyróżnienia, które będą stanowiły podstawę
do przygotowania wniosków wspomagających procesy decyzyjne29.
Zarówno T. Hanausak, K. Liedel jak i P. Chlebowicz stwierdzają, iż
biały wywiad ma ogromne znaczenie w analizie kryminalnej, m.in.
w działalności wykrywczej, tj. zarówno profilaktycznej jak
i sankcyjnej. Metody białego wywiadu mogą być także używane do
rozpoznania terenowego, środowiskowego, problemowego
i osobowego30 na potrzeby działalności poszczególnych służb
i organów. Przydatność białego wywiadu podkreślana jest także
w kategoriach prognostycznych. Narzędzia będące w posiadaniu
analityków w połączeniu z ich doświadczeniem i wiedzą, tworzą
możliwości przewidywania pewnych zjawisk, tym bardziej, iż
zdobywane informacje o pewnych zdarzeniach mogą mieć charakter
28 Biały wywiad. Otwarte op. cit., s. 170. 29 Ibidem, s. 62. 30 Ibidem, s. 63.
33
przestrogi. W ramach ABW do prowadzenia opisywanej analizy
kryminalnej stosowane są różnorodne bazy danych, zarówno
wewnętrzne jak i zewnętrzne oraz specjalistyczne oprogramowanie,
należy zaznaczyć jednak, iż korzysta się tu zarówno ze źródeł
otwartych jak i tych niejawnych.
Wsparcie techniczne dla poszczególnych wydziałów ABW
stanowi Departament Bezpieczeństwa Teleinformatycznego ABW,
które tworzy m.in. specjalistyczne bazy danych, program
komputerowy wykorzystywany do działania tej bazy dokonuje również
podziału informacji na jednostki analityczne, tak by można było
przeszukiwać zasoby przez różne zapytania31. Ze względu na sposób
dostępu do źródła i specyfikę działań ABW stworzona została osobna
klasyfikacja pozyskiwania informacji z jawnych źródeł, jednakże
pokrywa się ona z przedstawioną wcześniej typologią z NATO Open
Source Intelligence Handbook, dodając jeden element, a mianowicie
współpracę z innymi służbami specjalnymi, w tym zagranicznymi
oraz instytucjami państwowymi.
Standardową praktyką jest monitorowanie sieci internetowej,
mediów elektronicznych i tradycyjnych, w tym także mediów
zagranicznych czy korzystanie z baz danych zarówno tworzonych
wewnętrznie przez poszczególne służby, jak i zewnętrznych, tj.
policyjnych, służb specjalnych, państwowych i innych.
Funkcjonariusze zapoznają się z fachową lub okazjonalną
literaturą/prasą, prowadzone są także przeglądy czasopism
o przeróżnej tematyce. Docierają do szarej literatury, dokumentów
31 Ibidem, s. 172.
34
urzędowych, regulaminów, wewnętrznych rozporządzeń. Służby
specjalne współpracują z instytucjami państwowymi, przyjmując od
nich informacje np. o wątpliwościach w przebiegu zamówień
publicznych. Do działalności wywiadowczej opartej na otwartych
źródłach zalicza się także udział ABW w Polskiej Platformie
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, gdzie uzyskać można istotne
informacje, a także uczestniczenie w różnego rodzaju konferencjach,
seminariach, sympozjach naukowych, spotkaniach o specjalistycznej
tematyce. Nieustanie prowadzone są prace nad programami
analitycznymi, jednym z nich jest Elektroniczny System
Odzyskiwania Danych, używany głównie do prowadzenia śledztw
finansowych, mający czynnie uczestniczyć w zwalczaniu przestępstw
korupcyjnych. Zawartość i treści zamieszczone w tym narzędziu
informatycznym pozwalają na zbieranie, kontrolowanie,
kompletowanie, przetwarzanie i analizowanie danych o składnikach
majątkowych sprawców przestępstw i osób z nimi powiązanych na
rzecz egzekwowania prawa32. Znacznie ułatwiając pracę pracownikom
i funkcjonariuszom służb zamieszczono w ESOM metody
postępowania, tj. gotowe procedury postępowania w razie
konkretnego przypadku przestępstwa, opisuje jakie czynności
powinny zostać podjęte. Program ten oferuje ogrom funkcji,
umożliwiających łatwiejsze, sprawniejsze i szybsze dotarcie
do określonych informacji, zachowując przy tym wartość
i wiarygodność danych.
32 Ibidem, s. 108.
35
Wymieniane wcześniej zadania służb specjalnych
w konkretny sposób przekładają się na funkcjonowanie w ramach
danej instytucji państwowej białego wywiadu, podobnie jest z ich
profilem działalności.
Podsumowanie
System, zawierający w sobie wiedzę i doświadczenie
analityka oraz odpowiednie programy zarówno pomagające
wyszukiwać, gromadzić i analizować dane, stanowiłby niezwykle
skuteczny oręż w rękach służb wywiadowczych. Niestety często
bagatelizuje się wartość informacji jawnoźródłowych, przede
wszystkim ze względu na błędne podejście, zakładające, iż są to
informacje powszechne dostępne, a więc nie mogą posiadać istotnych
danych. Owo bagatelizowanie wynikać może również z faktu trudnej
weryfikacji danych i konieczności wysokiego poziomu umiejętności
pracy z nimi. Owa weryfikacja jest niezbędna aby informację można
było uznać za wiarygodną, dodatkowo musi ona zostać także
potwierdzona zgodnie z przyjętym normami dla informacji
niejawnych uzyskiwanych z operacyjnych źródeł. Niemniej
informacje pochodzące z otwartych źródeł informacji są ogromnym
wsparciem dla danych pozyskiwanych innymi metodami, stanowią ich
uzupełnienie, tło niezbędne dla zrozumienia kontekstu prezentowanej
informacji, podnoszą wiarygodność i wartość.
Niezwykle istotne są w kwestii białego wywiadu
wiarygodność źródeł i wartość pozyskiwanych informacji. Uznaje się,
iż informacje pochodzące ze źródeł jawnych są znacznie łatwiejsze do
36
opracowania, a także do zweryfikowania, należy jednak pamiętać
o zagrożeniach płynących ze stosowania otwartych źródeł.
Prowadzone przez obce wywiady wojny informacyjne, dezinformacja,
prowokacja są jednymi z licznych niebezpieczeństw jakie czekają na
osoby pracujące na otwartych źródłach. Dlatego tak istotne jest
współdziałanie wywiadu jawnoźródłowego i agenturalnego. O ile
niektórzy badacze wskazują, iż to właśnie tam gdzie kończy się biały
wywiad i jego możliwości powinien dopiero wchodzić wywiad oparty
na działalności operacyjno-rozpoznawczej, to wciąż można dostrzec
forsowanie pewnej rywalizacji pomiędzy nimi, nie zaś dążenie do
współpracy.
Istnieje wiele wątpliwości dotyczących funkcjonowania
wywiadu jawnoźródłowego w Polsce. Jedną z nich jest
niewystarczające prawodawstwo. Odwoływanie się do ustawy
o ochronie informacji niejawnych i ustawach kompetencyjnych, aby
wykazać podstawy białego wywiadu, jest niewyczerpująca.
Podnoszona jest natomiast konieczność skodyfikowania tej dziedziny.
Niemniej, mimo wskazywanych niebezpieczeństw
związanych z OSINT, daje on ogromne możliwości. Niestety
konieczny jest przeszkolony personel oraz wsparcie techniczne, aby
móc w pełni korzystać z tych możliwości, kierunkować je na potrzeby
konkretnej służby i pożytkować dla bezpieczeństwa państwa.
37
Natalia Tomaszewska (1990), absolwentka kierunku
politologia na Uniwersytecie Wrocławskim oraz
bezpieczeństwo narodowe w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk
Lądowych im. Generała Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu.
Interesuje się działalnością polskich służb specjalnych,
systemami bezpieczeństwa Polski i innymi krajami
europejskimi, konfliktami na Kaukazie, Bliskim i Dalekim
Wschodzie, europejską polityką sąsiedztwa. Uczestniczka wielu
konferencji, w tym także międzynarodowych.
38
Bibliografia
1. Aleksandrowicz T.R., Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola
mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel,
P. Piasecka, Warszawa 2009.
2. Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod
red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, Warszawa 2012,
3. Encyklopedia szpiegostwa, Warszawa 1995,
4. Liedel K., Serafin T., Otwarte źródła informacji w działalności
wywiadowczej, Warszawa 2011,
5. Larecki J., Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007,
6. Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Warszawa
2013,
Netografia
7. Analyst’s Notebook,
[online:http://www03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook-
family]
8. Cisek S., Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys
problematyki, [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php]
9. Filipkowski W., Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem,
[online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw-
biaym-wywiadem]
10. Lisowski M., Komu służą służby?, [online:
http://fundacja.lexnostra.pl/komu-sluza-sluzby/]
11. NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001
39
[online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734
f540fbb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%2
0-%20Jan%202002.pdf]
12. Open source intelligence, Headquarters, Department of the Army,
U.S. Army, Washington 2012 [online:
https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf]
13. OSINT Source Typology,
[online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint-
source-typology/]
14. Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym,
[online: http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom-
prokuraturom-i-sluzbom-specjalnym/],
15. Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012,
[online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF]
16. Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014,
[online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf],
Akty prawne
17. Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji
Wywiadu, z dnia 24 maja 2004 roku, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z
późn. zm.)
18. Ustawa o ochronie danych osobowych, z dnia 29 sierpnia 1997 roku,
(Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883, z późn. zm.)
Inne
19. Projekt ustawy o czynnościach operacyjno – rozpoznawczych z
2008 roku,
[online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm]
40
Paweł Pokrzywiński
pa.pokrzywinski@gmail.com
Uniwersytet Wrocławski
Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak,
Aman
Izrael od momentu swojego powstania w 1948 roku zmaga
się, nieprzerwanie po dzień dzisiejszy, z zagrożeniem ze strony
państw sąsiadujących oraz innych krajów mu nieprzychylnych.
Niebezpieczeństwa, wynikające z konfliktów konwencjonalnych
i asymetrycznych, działalności muzułmańskich i żydowskich grup
ekstremistycznych, ataków terrorystycznych, wymagały stworzenia
sprawnego systemy systemu służb specjalnych, który byłby w stanie
odpowiednio wcześnie rozpoznawać i przewidywać, lokalizować oraz
eliminować zagrożenie, w celu zabezpieczenia państwa i obywateli.
Nie tylko wewnętrzne aspekty wymagały ochrony, ale także czynniki
zewnętrzne. Od początku istnienia państwowości, izraelskie władze
musiały dbać o bezpieczeństwo tych, którzy przybywali do nowo
41
utworzonej ojczyzny oraz tych, którzy przebywali poza jej granicami.
Służby specjalne państwa Izrael były również odpowiedzialne
za kontakty ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami, a także
rządami krajów uważanych za sojusznicze oraz wrogie. Współczesny
świat wraz z postępem techniki tworzy nowe zagrożenia oraz otwiera
potencjalnym wrogom nowe możliwości zaatakowania, a ataki
cybernetyczne, szpiegostwo przemysłowe i ataki na infrastrukturę
krytyczną to tylko niektóre z nich. Do ochrony przed tymi
niebezpieczeństwami Izrael stworzył sprawnie działający aparat służb
specjalnych. Autor zajmie się opisem trzech organizacji: Mosadu,
Amanu, Szabaku1. Przedstawione zostaną motywy ich powstania,
cele, działalność, a także struktura nazwana Wywiadowczą
Społecznością Izraela, w ramach której działają. Na podstawie tej
analizy autor spróbuje pokazać istotną rolę wyżej wymienionych
agencji w systemie bezpieczeństwa stworzonym przez Medinat Israel.
Mosad – Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych
Mosad jest najbardziej znaną agencją wywiadowczą Izraela.
W momencie powstania państwa w 1948 r., Izrael posiadał służby
1 Mosad jest to skrót od pełnej nazwy Ha-mosad le-modiin u-le-tafkidim
mejuchadim, czyli Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych (hebr. המוסד
,Aman jest to akronim od nazwy Agaf ha-modiin ,(מיוחדים ולתפקידים למודיעין
czyli Zarząd Wywiadu Wojskowego (hebr. המודיעין אגף), Szabak jest
akronimem od słów Szerut ha-bitachon ha-klali, czyli Służba Bezpieczeństwa
Ogólnego (hebr. הכללי הביטחון שירות).
42
wywiadowcze i kontrwywiadowcze Hagany, mimo to rząd
potrzebował służby, która działałaby na zewnątrz państwa i po
zakończeniu wojny podlegałaby pod Ministerstwo Spaw
Zagranicznych Izraela. Początkowo przy ministerstwie działał
Departament Polityczny, jednak niejasności powstałe w wyniku braku
pomysłów na jego wykorzystanie wymusiły zmiany w strukturze.
W 1949 roku Reuwen Sziloach, szef Najwyższego Komitetu
Koordynacji Służb, napisał do premiera Ben Guriona prośbę
o utworzenie Centralnego Instytutu Koordynacji Wywiadu i Służb
Specjalnych. Miało to na celu usystematyzowanie działania oraz
wytyczenie jasnych zadań oraz celów dla nich2. W 1951 Dawid Ben
Gurion, po konsultacji z Reuwenem Sziloachem oraz ministrem spraw
zagranicznych Mosze Szaretem, zdecydował się rozwiązać
Departament Polityczny, a jego kompetencje wywiadowcze
i operacyjne zostały przekazane strukturom Mosadu, który od tej pory
podległy był urzędowi premiera. Początkowo służba korzystała
z usług agentów przy ambasadach, ale wraz z upływem czasu
i dodawaniu nowych zadań działalność Instytutu, rozrosła się3.
Współczesne zadania Mosadu są bardzo szerokie i pokazują,
że organizacja ta jest odpowiedzialna za sprawy wewnętrzne oraz
zagraniczne. Działanie Instytutu ma na celu ochronę bezpieczeństwa
państwa, i uczestniczenie w rozwoju celów narodowych określanych
2About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx [dostęp:
11.04.15]. 3 E.Kahana, Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham 2006,
s. 191-192.
43
przez premiera oraz rząd, a także systemu bezpieczeństwa kraju
i zagranicy. Agenci Mosadu odpowiedzialni są za zbieranie
informacji, udaremnianie zagrożeń powstających w wyniku
terroryzmu i handlu bronią niekonwencjonalną przeprowadzanie
operacji specjalnych, ochronę Żydów mieszkających za granicą,
zapewnianie bezpieczeństwa transportu Żydów z krajów, w których
nie ma instytucji zajmujących się aliją oraz przekazywanie istotnych
informacji władzom państwowym4. Dodatkowo Mosad
odpowiedzialny jest za tajne kontakty ze służbami innych krajów czy
zapewnienie wywiadu strategicznego. Na oficjalnej stronie agencji
w zakładce poświęconej zadaniom i misji można dodatkowo znaleźć
notkę o rozwijaniu kapitału ludzkiego w celu zachowania zdolności
do wykonywania powierzonych zadań na rzecz bezpieczeństwa
Izraela w ramach zobowiązania wobec narodu izraelskiego5.
Mosad w swojej strukturze posiada siedem jednostek, które
zajmują się wypełnianiem wyżej opisanych zadań. Pierwszą z nich
jest Newiot (hebr. נביעות, Źródła), komórka ta zajmuje się zbieraniem
informacji przez włamania, inwigilację, urządzenia podsłuchowe.
Kolejne miejsce w strukturze zajmuje Wydział Wywiadowczy
odpowiadający za wojnę psychologiczną oraz akcje dezinformujące.
Oficerowie opracowują analizy na rzecz Mosadu z zakresu wojny
psychologicznej dotyczących sposobu oddziaływania na przeciwnika,
społeczeństwo poprzez np. propagandę, media, prowokację. Są to
4 Jaud we-tafkidim, https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx
[dostęp: 12.04.15]. 5 Ibidem.
44
zebrane doświadczenia poprzednich konfliktów i operacji, w których
po stronie przeciwnej obok sił zbrojnych była ludność cywilna.
Dodatkowo Wydział Wywiadowczy lokalizuje położenie jeńców
wojennych i zaginionych w akcji, wykrywa wrogie akcje sabotażowe,
o których zawiadamia służby bezpieczeństwa wewnętrznego. Kolejną
jednostką jest Cafririm (hebr. צפרירים, Zefir), która zajmuje się
ochroną Żydów poza granicami oraz ich transportem do Medinat
Israel. To ona zorganizowała operacje Mojżesz i Salomon mającą na
celu przetransportowania Felaszy do Izraela. Następną komórką jest
Comet (herb. צומת, Skrzyżowanie); uważana za największą
w Mosadzie, zajmuje się zbieraniem informacji wywiadowczych od
oficerów operacyjnych i szpiegów z krajów obranych za cele. Wydział
Technik Operacyjnych to dział zajmujący się rozwojem nowych
technologii i zwiększaniem zdolności działania. Tewel (hebr. תבל,
Wszechświat) z kolei zajmuje się sprawami politycznymi, rozwojem
stosunków z państwami uznawanymi za sojusznicze oraz krajami,
które nie pozostają w przyjaznych relacjach z Izraelem. Ostatnią
jednostką jest Mecada (hebr. מצדה, Masada), która zajmuje się akcjami
sabotażowymi, dywersyjnymi i paramilitarnymi, zapewnia także
kontakt z wywiadem wojskowym, tworzy tajne grupy w krajach,
z których następnie przenikają do państw będących bezpośrednimi
celami. Należy podkreślić, że Mecada zapewnia wojskowym
jednostkom specjalnym informacje dotyczące miejsc, w których
przeprowadzane są działania. W jej ramach działa oddział Kidon
(hebr. כידון, bagnet) znany chociażby z likwidowania terrorystów
odpowiedzialnych za organizację zamachu w Monachium w 1972 r.
45
Zadania postawione przed Masada wymagają specyficznych
umiejętności, dlatego też jej oficerowie są byłymi komandosami
jednostek Sajeret Matkal czy Szajetet 136. Z opisów operacji
przeprowadzonych przez Masadę i Kidon przedstawionych w swojej
książce przez Michaela Bar Zohara i Nissima Mishala wynika, że
jednostka Mecada działała na zlecenie premiera oraz rządu Izraela,
cele były analizowane i akceptowane przez tzw. Komitet X. Kidon
z reguły w tych operacjach likwidował osoby piastujące najwyższe
stanowiska w arabskich organizacjach lub odpowiedzialne za dotkliwe
zamachy dla Izraela. Brak jest jakichkolwiek informacji co do
współpracy tej komórki z innymi służbami. Mimo to, Yvonnick
Denoel pisze, że w niektórych operacjach biorę udział komandosi
wojskowych jednostek specjalnych, a sukces przypisywany jest
wyłącznie jednej ze służb specjalnych.
Mosad zasłynął z takich operacji jak schwytanie Adolfa
Eichmnna, zabójstwa irańskich profesorów związanych z programem
atomowym, zlikwidowanie Czerwonego Księcia Alego Hasana
6 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 192-193. Y. Denoel, Sekretne
wojny Mossadu, Warszawa 2013, s. 360; A Deal to Implement “The Deal”
with Iran: Now Israel Will Use Its Best Spies to Monitor Iran — Checking for
Cheating, Plotting More Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need-
kidon-mossad-elite-more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15]; R. Bergman, We
were never killers, we did what we had to do to defend Israel, „ynetnews”,
22.09.14, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html
[dostęp: 15.08.15].
46
Salameha7, wejście w posiadanie protokołów Chruszczowa
z XX Zjazdu Partii Komunistycznej8, zdobycie radzieckiego myśliwca
MIG-21, co pozwoliło na przeprowadzenie oględzin maszyny, jej
podzespołów oraz odbycie lotów testowych, Agencja nie ustrzegła się
również poważnych błędów podczas prowadzonych przez siebie
operacji, do których zalicza się np. nieudaną próbę zabójstwa
przywódcy politycznego Hamasu Chalida Maszala9, złapanie Uriego
Brodskiego10 i posługiwanie się w trakcie operacji przez oficerów
7 Hasan Salameh, szef tajnej komórki Al-Fatahu nazwanej Czarny Wrzesień
ku pamięci zabitych Palestyńczyków w Jordanii 17 września 1970 roku,
a później szefem komórki dbającej o bezpieczeństwo przywódców Hamasu.
Komórka Czarny Wrzesień zajmowała się atakami na Jordanię oraz Izrael.
Jej członkowie dokonywali zamachów bombowych, porwań i zabójstw
cywili. Czarny Wrzesień był również odpowiedzialny za przeprowadzenie
masakry w Monachium w 1972 roku. Salameh zginął w swoim aucie od
wybuchu bomby schowanej w aucie na poboczu ulicy. 8 Protokoły Chruszczowa zostały odczytane na zamkniętym posiedzeniu
w obecności tylko radzieckich delegatów. Ich treść negowała kult Józefa
Stalina jako jednostki. Chruszczow poinformował zebranych o zbrodniach
dokonanych przez Stalina i wyrokach przez niego wydanych. Dodatkowo
Przywołał obawy Lenina co do osoby Stalina. 9 Chalid Maszal, inżynier informatyk, był członkiem Bractwa
Muzułmańskiego oraz przywódcą Biura Politycznego Hamasu. Stał się celem
Mosadu po zamachu bombowym na bazarze w Jerozolimie w 1997 roku.
Maszal miał zostać oblany trucizną w Ammanie. Mimo komplikacji oficerom
Mosadu udało się spryskać Maszala płynem, ale w trakcie ucieczki doszło do
licznych komplikacji, Izraelczyków złapano, a rząd Izraela po licznych
naciskach zdradził formułę odtrutki. 10 Uri Brodski, oficer Mosadu, który został oskarżony przez niemieckie
służby o pomoc w zorganizowaniu zamachu na Mahmuda al-Mabhuha,
47
operacyjnych Mosadu paszportami skradzionymi lub należącymi
do osób zmarłych. Michael Bar Zohar twierdzi że, mimo iż Mosad jest
zaliczany do kręgu najlepszych agencji wywiadowczych świata, to
reprezentuje typową izraelską ignorancję zagrożeń, zbyt dużą
pewność siebie i nie ustrzega się prostych wpadek. Według profesora
powoduje to, że do niektórych operacji typuje się ludzi z małym
doświadczeniem oraz brakiem wymaganych umiejętności11.
Aman – Zarząd Wywiadu Wojskowego
Aman jest jedną z pierwszych agencji wywiadowczych
Izraela. Od roku 1950 funkcjonuje pod nazwą Zarządu Wywiadu
Wojskowego, podporządkowanego Sztabowi Generalnemu Cahalu.
Jego kluczowymi zadaniami jest zbieranie i aktualizowanie informacji
o armiach państw arabskich, utrzymywanie poziomu bezpieczeństwa
kraju na wysokim poziomie przez wczesne powiadamianie
o zagrożeniu wojną lub innymi wrogimi posunięciami, ochrona
kontrwywiadowcza Sztabu Generalnego, wyznaczanie wojskowych
attaché oraz cenzura, aby przeciwdziałać wyciekom newralgicznych
dowódcę Brygad al-Kasam, w hotelu Dubaju. Brodski miał uzyskać paszport,
którym posługiwał się jeden z oficerów biorących udział w operacji. Uri
Brodski został schwytany w Polsce i wydany do Niemiec. 11 A. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost its
luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010, http://www.haaretz.com/print-
edition/features/as-several-mossad-agents-exposed-has-the-spy-agency-lost-
its-luster-1.308262 [dostęp: 12.04.15].
48
informacji12. Na oficjalnej stronie Amanu agencja wymienia
dodatkowo nowe zagrożenia, którym musi stawić czoła w XXI wieku.
Należą do nich organizacje terrorystyczne, cyberzagrożenia,
wykorzystywanie mediów i Internetu do przesyłu informacji13.
Pokazuje to, że Izrael zdaje sobie sprawę, iż współczesne konflikty
rozgrywają się nie tylko na polu walki. Potwierdzeniem tego są liczne
operacje psychologiczne i elektroniczne przeprowadzane w trakcie
konfliktów w Strefie Gazy i drugiej wojnie libańskiej. O tym, że rząd
Medinat Israel poważnie podchodzi do kwestii bezpieczeństwa
w cyberprzestrzeni. Świadczyć może to, że w 2002 roku, jako jedno
z nielicznych państw, wprowadził ustawowy obowiązek ochrony
elektronicznej infrastruktury krytycznej14. Daje to obraz kraju
sukcesywnie zwiększającego swoje możliwości działania
w cyberprzestrzeni oraz chcącego dołączyć do światowej czołówki
przemysłu cybernetycznego.
Izraelski wywiad wojskowy składa się z dwóch głównych
jednostek : Departamentu Zbierania Informacji oraz Departamentu
Badań. Pierwsza z nich zajmuje się wywiadem teleinformatycznym,
telekomunikacyjnym, radioelektronicznym i radiowym (SIGINT),
rozpoznaniem obrazowym, fotograficznym, satelitarnym (IMINT),
rozpoznaniem osobowym i wykorzystywaniem informacji zebranych
od cywili i wojskowych (HUMINT) oraz zbieraniem danych
12 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182, 184. 13 Odot ha-chail, https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp: 12.04.15]. 14 W. Łuczak, Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność”, 09/2014, s. 84.
49
wywiadowczych z otwartych źródeł, czyli Internetu, telewizji, radia,
czasopism i gazet (OSINT)15. Ostatni typ wywiadu zajmuje się
wychwytywaniem wiadomości bezwiednie przekazywanych,
udostępnianych w oparciu o przekonanie, że treści te nie są przydatne
nikomu. Najbardziej znaną jednostką Departamentu, a zarazem
najbardziej owianą tajemnicą jest Jednostka 8200. Od początku
swojego istnienia zajmuje się wywiadem typu SIGINT. Na swoim
koncie ma przechwycenie komunikacji egipsko-syryjskiej z 1967 r.,
co pozwoliło na wcześniejszą mobilizację wojska, a także wykrycie
ruchów dywizji pancernych Syrii w 1973 roku, jednak rząd izraelski
zbagatelizował wówczas ostrzeżenie16. Formacja ta zasłynęła również
ze stworzenia wirusa Stuxnet i zawirusowania nim irańskiego
programu nuklearnego17.
Departament Badań jest najbardziej rozbudowaną strukturą
Amanu. Kiedyś składał się z sześciu oddziałów, które podzielone były
w zależności od regionów geograficznych. Po wojnie Jom Kipur,
Departament uległ reorganizacji. Od 1973 w strukturze istnieje Teatr
Północny, odpowiedzialny za Syrię i Liban, Teatr Centralny
rozpracowujący Iran, Irak, Arabię Saudyjską i północną część
Jordanii, Teatr Południowy przypisany do Egiptu i południowej
Jordanii, Teatr ds. Terroryzmu, Teatr Światowy oraz Teatr
15 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182-183. 16 Ibidem, s. 299. 17 G. Greenwald, L. Poitras, E. MacAskill, NSA shares raw intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”, 11 września 2013, http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans-personal-data-israel-documents [dostęp: 13.04.15].
50
ds. Technologii18. Przytoczony wyżej opis struktury wywiadu
wojskowego w Izraelu pokazuje, że bezpieczeństwo państwa zależy
od wielu czynników, niekoniecznie tych, które znajdują się najbliżej
granicy. Wojskowi muszą łączyć wiele zmiennych z realiami
panującymi na całym Bliskim Wschodzie. Współczesny podział na
teatry, w szczególności po reorganizacji w 1973 roku, jest wynikiem
rosnącej profesjonalizacji oraz dostosowywania Amanu do zmiennych
realiów w jakich znajduje się Izrael. Charakter współczesnych
konfliktów z udziałem Medinat Israel zmieniły się, a co za tym idzie –
bezpieczeństwo państwa zależy od czynników, które nie są tak
oczywiste czy łatwe do przewidzenia. Coraz większego
niebezpieczeństwa upatruje się we wzmacnianiu pozycji Hezbollahu
w Libanie, relacjach Iranu i Syrii, programach rakietowych
i nuklearnych Iranu, a także radykalizacji religijnej Palestyńczyków.
W ostatnich latach wywiad skupił się na rozpracowywaniu sytuacji
w Syrii oraz wpływu toczącej się tam wojny domowej na
bezpieczeństwo państwa. Rezultatem tego było przekazanie do
Stanów Zjednoczonych zdjęć i materiałów potwierdzających użycie
przez rząd al-Asada broni chemicznej w walce z rebeliantami oraz
prognozy mówiące, że obalenie reżimu alawitów może przynieść
negatywne konsekwencje w całym regionie w postaci zaburzenia
dotychczasowego ładu bliskowschodniego19.
18 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 183-184. 19 M. Ginsburg, Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013, http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain-for-
51
Szabak – Służba Bezpieczeństwa Ogólnego
Szabak jest agencją, która odpowiada za bezpieczeństwo
wewnętrzne Izraela oraz kontrwywiad. Od 1948 roku agencja
funkcjonowała w strukturze Armii Obrony Izraela, w 1950 podlegała
bezpośrednio Ministerstwu Obrony Izraela, a po kolejnej reorganizacji
urzędowi premiera20. Celem tej służby jest walka z obcym wywiadem
działającym na terenie państwa, ochrona instytucji państwowych
przed politycznym zamachem stanu i przed obaleniem władzy,
zapobieganie atakom terrorystycznym oraz rozwojowi grup
przestępczych21. Dodatkowo Szabak zapewnia dostęp do danych
wywiadowczych Cahalowi podczas operacji na terenach Strefy Gazy
i Zachodniego Brzegu. Daje to obraz agencji, która jest
odpowiedzialna za szerokie spektrum spraw, jednocześnie pełni
źródło informacji dla operacji przeprowadzanych pod egidą Amanu
lub Cahalu.
Ze względu na charakter zadań jakie musi spełniać Szabak,
jego struktura jest rozbudowana i dopasowana do zagrożeń jakie mogą
stanowić zagrożenie dla poziomu bezpieczeństwa państwa. Istotnym
elementem agencji jest Pion Operacyjny, a w nim trzy departamenty:
months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15]; I. Ben Zion, IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf-intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15]. 20 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 128. 21 Core Values of the Israel Security Agency, http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx [dostęp: 14.04.15].
52
arabski, niearabski i zapewniania bezpieczeństwa. Pierwszy z nich
zajmuje się monitorowaniem komórek terrorystycznych, zwalczaniem
arabskiego terroryzmu, przeciwdziałaniem dywersji. W jego skład
wchodzą, podobnie jak w przypadku wojska i policji, oddziały
mistaarawim (hebr. מסתערבים), w których służą oficerowie
(Izraelczycy tzw. mizrachim, przybyli z państw arabskich)
przeszkoleni do posługiwania się językiem arabskim w różnych
dialektach, znający styl życia i kulturę Arabów zamieszkujących
Izrael oraz państwa ościenne. Dzięki tym umiejętnością mogą się
wtopić się w rozpracowywane otoczenie. Drugi departament zajmuje
się kontrwywiadem, monitorowaniem imigrantów, zagranicznych
placówek dyplomatycznych. W jego skład wchodzi również Pion
Żydowski odpowiedzialny za monitorowanie działalności radykalnych
grup izraelskich, zachowań ekstremistycznych, mogących zakłócić
porządek państwa. Ostatnim elementem Pionu Operacyjnego jest
Departament Bezpieczeństwa zapewniający ochronę budynkom
rządowym, infrastrukturze krytycznej, ambasadom, liniom lotniczym
El Al, placówkom naukowym i przemysłowym ważnym z punktu
bezpieczeństwa państwa22. Taki podział departamentów pokazuje, że
specyfika bezpieczeństwa wewnętrznego jest skomplikowana oraz
wymaga rozdziału kompetencji. Zagrożenia są dostrzegane nie tylko
22 Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]; J. Goldberg, IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011, http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops-hands-tied-controlling-rightist/ [dostęp: 14.04.15].
53
ze strony Arabów zamieszkujących Strefę Gazy, południe Libanu, ale
także z wnętrza społeczeństwa. Monitoringiem objęte są żydowskie,
radykalne organizacje, które mogą zaburzyć, już i tak słabe, relacje
z państwami ościennymi, dodatkowo zdolne są one do podważania
władzy, która w ich przekonaniu jest zbyt mało „żydowska” i działa
niezgodnie z „żydowską racją stanu”.
Agencja na swojej oficjalnej stronie zamieszcza comiesięczny
raport związany z działalnością terrorystyczną, udaremnionymi
zamachami, przeprowadzonymi zamachami oraz prognozą na
przyszły miesiąc. Dodatkowo agencja umieszcza krótkie artykuły
związane z zaangażowaniem ludności arabskiej w przemyt broni,
działalnością Szabaku w trakcie operacji wojskowych, procesami
przeciw organizacjom wspierającym terrorystów, zaangażowaniem
izraelskich Arabów w akcje Hezbollahu i ISIS.
Internetowa strona Szabaku posiada również spis aktualnych
operacji, który jest co roku aktualizowany. Agencja ta może
pochwalić się wieloma udanie przeprowadzonymi operacjami, na
przykład ujęciem terrorysty, który chcącego sabotować gazociągi
w Jerozolimie, likwidacją licznych komórek palestyńskich
terrorystów, zatrzymaniami osób dokonujących ostrzałów terytorium
Izraela, zatrzymaniem irańskiego agenta Gwardii Rewolucyjnej,
aresztowaniami izraelskich Arabów walczących dla ISIS, wspólnymi
operacjami z urzędem podatkowym w celu likwidowania komórek
przemytników, rozwiązaniami komórek zajmujących się produkcją
bomb23. Dodatkowo Szabak prowadzi spis największych spraw
23 Paajlot szotefet,
54
w jakich brał udział. Agencja przeprowadzała śledztwo w sprawie
zamachów bombowych na restaurację Maxim w Hajfie i ujęła stojące
za tym osoby, dokonała zatrzymania wszystkich terrorystów, którzy
przeprowadzili zamach bombowy na Park Hotel w Netanii w 2002,
oddelegowała swoich agentów do zespołu poszukującego Adolfa
Eichmanna, brała udział w zabezpieczeniu Operacji Salomon w 1984,
rozbiła jerozolimską komórkę produkującą ładunki wybuchowe24.
Elementem, który łączy opisane wyżej agencje jest
Wywiadowcza Społeczność Izraela. Powstała ona w wyniku
zapotrzebowania na organ zrzeszający Mosad, Szabak i Aman w celu
ułatwienia współpracy, przepływu informacji i kontroli. Z powodu
objęcia tajemnicą działań wywiadu, opinii publicznej znane są
nieliczne informacje. Sprowadzają się one do ogólnej wiedzy na temat
zadaniach poszczególnych agencji, ich położeniu w strukturze
bezpieczeństwa oraz wytycznych postawionych Wywiadowczej
Społeczności Izraela na stronie Centrum Dziedzictwa Służb Wywiadu
(hebr. עיןמרכז למושרת המודי ).
Utworzenie takiej struktury pokazuje, że Izrael dąży do
zintegrowania wspólnego wysiłku podmiotów bezpieczeństwa na
rzecz państwa. Struktura Wywiadowczej Społeczności Izraela podlega
urzędowi premiera państwa. W celu zwiększenia kontroli nad
agencjami, Kneset postanowił nałożyć na nie kontrolę parlamentarną,
http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15]. 24 Famous Cases, http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15].
55
złożoną z podkomisji ds. wywiadu i służb specjalnych, podkomisji
spraw zagranicznych oraz komitetu bezpieczeństwa25. Bezpośrednie
położenie Wywiadowczej Społeczności Izraela przy premierze
zapewnia przepływ informacji na linii rada ministrów – agencje
wywiadowcze. W przyszłości pozwoli to na szybkie uruchamianie
odpowiednich procedur neutralizujących zagrożenie. Struktura ta ma
także za zadanie zwiększanie kooperacji miedzy Mosadem, Szabakiem
i Mamanem, tak aby wyeliminować spory między agencjami26.
Wszystko to wiąże się ze specyfiką położenia Izraela oraz ciągłą
zmiennością zagrożeń.
Zakończenie
Analiza Wywiadowczej Społeczności Izraela oraz
poszczególnych agencji wywiadowczych pokazuje, jak istotne dla
tego państwa jest zabezpieczenie wywiadowcze, a także możliwość
wcześniejszego rozpoznania niebezpieczeństwa. W celu uzyskania
informacji ważnych, z punktu izraelskiej racji stanu, powołano do
życia znane nam dziś agencje takie jak Mosad, Szabak czy Aman. Ich
zadania oraz struktury są cały czas dostosowywane do wymagań
współczesnego świata i do zmieniających się zagrożeń dla Izraela. 25 Chok ha-szabak, http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp: 14.04.15]. 26 Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin, http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963-8322-2334ce3b0b2c&lang=HEB, [dostęp:14.04.15].
56
Służby te są uważane za jedne z najlepiej działających, ale nawet
w samym Medinat Israel mówi się o ich omylności, działaniach
mających zaspokoić partykularne interesy oraz braku profesjonalizmu
przy przeprowadzaniu operacji. Jak w każdej organizacji tego typu
oprócz technologii, najistotniejszym czynnikiem wpływającym na
sprawność działania jest człowiek. Dlatego też nigdy nie można
ustrzec się błędów. Mimo to, jak można przeczytać na oficjalnych
stronach wszystkich trzech agencji, każda z nich dąży do jak
najlepszego rozwoju zasobów ludzkich w celu podołania
wyznaczonym zadaniom. Z kolei Wywiadowcza Społeczność Izraela,
która składa się z trzech agencji oraz wywiadu policji, Centrum Badań
Politycznych izraelskiego MSZ jest tak skonstruowana, aby decydenci
odpowiedzialni za bezpieczeństwo kraju i społeczeństwa otrzymywali
na czas od poszczególnych służb i agencji rzetelnie opracowane
informacje dotyczące regionu oraz świata. Takie działanie pozwala na
podejmowanie decyzji mających strategiczne znaczenie dla Izraela,
jego istnienia oraz narodu. Wszechstronność działań wywiadu jest tak
przemyślana, aby zapewnić bezpieczeństwo Żydom w kraju oraz
chronić interesy państwa poza granicami, oddalić lub zneutralizować
rodzące się niebezpieczeństwa związane z terroryzmem lub wojnami.
Kształt izraelskiego wywiadu oraz instytucji z nim związanych
pokazuje determinację, a także duże zaangażowanie w celu
osiągnięcia przewagi nad potencjalnymi przeciwnikami, zagrożeniami
i sytuacjami mogącymi zaburzyć porządek wewnątrz kraju.
57
Pawe ł Pokrzywiński (1992), licencjat bezpieczeństwa
narodowego, student bezpieczeństwa międzynarodowego i
judaistyki na Uniwersytecie Wrocławskim, prezes
Studenckiego Koła Naukowego Bliskowschodniego UWr, autor
czterech artykułów naukowych na portalu Bliskiwschod.pl oraz
dwóch autor artykułów w „Racji Stanu – studia i materiały”
wydawanym w Instytucie Studiów Międzynarodowych,
uczestnik Studencko-Doktoranckiej Konferencji Naukowej z
udziałem Vice Ambasadora Izraela „Czy Izrael ma power?
Czyli hard power, soft power i smart power w wersji
izraelskiej” i Konferencji Studencko-Doktoranckiej Konferencji
Naukowej „Gdzie jest nadzieja? Różne oblicza konfliktu
bliskowschodniego. Polem zainteresowań autora są izraelskie
systemy bezpieczeństwa, działalność Armii Obrony Izraela,
radykalne ugrupowania żydowskie oraz specyfika konfliktu
bliskowschodniego.
Bibliografia
Monografie i artykuły:
1. Denoel Y., Sekretne wojny Mossadu, Warszawa 2013.
2. Łuczak W., Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko,
Technika, Obronność”, 09/2014.
3. Kahana E., Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham
2006.
58
Strony internetowe:
4. About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx
[dostęp: 11.04.15]
5. A Deal to Implement “The Deal” with Iran: Now Israel Will Use Its
Best Spies to Monitor Iran — Checking for Cheating, Plotting More
Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need-kidon-mossad-elite-
more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15]
6. Chok ha-szabak,
http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp:
14.04.15]
7. Core Values of the Israel Security Agency,
http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx
[dostęp: 14.04.15]
8. Famous Cases,
http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx
[dostęp: 14.04.15]
9. Jaud we-tafkidim,
https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx [dostęp:
12.04.15]
10. Odot ha-chail,
https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp:
12.04.15]
11. Paajlot szotefet,
http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx
[dostęp: 14.04.15]
12. Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]
59
13. Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin,
http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963-
8322-2334ce3b0b2c&lang=HEB [dostęp:14.04.15]
14. Ben Zion I., IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of
Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf-
intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15]
15. Bergman R., We were never killers, we did what we had to do to
defend Israel, „ynetnews”, 22.09.14,
http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html
[dostęp: 15.08.15]
16. Ginsburg M., Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months
Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013,
http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain-
for-months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15]
17. Goldberg J., IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist
Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011,
http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops-
hands-tied-controlling-rightist [dostęp: 14.04.15]
18. Greenwald G., Poitras L., MacAskill E., NSA shares raw
intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”,
11 września 2013,
http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans-
personal-data-israel-documents [dostęp: 13.04.15]
19. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost
its luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010,
http://www.haaretz.com/print-edition/features/as-several-mossad-
agents-exposed-has-the-spy-agency-lost-its-luster-1.308262 [dostęp:
12.04.15]
60
Monika Brzozowska
mpbrzozowska@gmail.com
Uniwersytet Wrocławski
Urząd Ochrony Konstytucji w systemie
bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec.
Główne zagrożenia dla RFN w świetle
najnowszego Raportu UOK
Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (niem. Bundesamt für
Verfassungschutz, BfV) jest największą1, z instytucji funkcjonujących
w systemie służb specjalnych RFN, obok Krajowych Urzędów
Ochrony Konstytucji (niem. Landesbehörden für Verfassungsschutz,
LfV), Federalnej Służby Wywiadu (niem. Bundesnachrichtendienst,
BND) oraz Służby Ochrony Sił Zbrojnych (niem. Amt für den
Militärischen Abschirmdienst, MAD)2.
1 D. Pożaroszczyk, Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, nr 8 (5), s. 161. 2 J. Gawryszewski, Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec,
61
Wszystkie z wyżej wymienionych instytucji, oprócz MAD,
mają charakter cywilny i podlegają organom administracji krajowej
lub federalnej (odpowiednio: BfV – Federalnemu Ministrowi Spraw
Wewnętrznych, LfV – krajowym Ministerstwom Spraw
Wewnętrznych, BND – Szefowi Federalnego Urzędu Kanclerskiego,
natomiast MAD – Federalnemu Ministrowi Obrony)3. Między
Federalnym Urzędem Ochrony Konstytucji a krajowymi urzędami nie
zachodzi relacja nadrzędności i podrzędności. Instytucje te są od
siebie niezależne, ale również, jeśli zajdzie taka potrzeba, ustawowo
zobligowane do współpracy4.
BfV został powołany do życia w Republice Federalnej
Niemiec, 7. listopada 1950 r. na mocy ustawy z 27. września 1950 r.5
i legalnie działał tylko na terenie uprzednio okupowanym przez
aliantów zachodnich6. Obecnie funkcjonuje w oparciu o przepisy
uchwalone 20.12.1990 r.7, czyli już w niecałe trzy miesiące po
„Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6 (4), s.11. 3 Ibidem, s. 11, 15. 4 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), „Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu”, Warszawa 2003, s. 32-33. 5 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 161. 6 W Niemieckiej Republice Demokratycznej działania wywiadowcze, kontrwywiadowcze oraz te, z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego powierzone zostały powstałemu 8 lutego 1950 r. Ministerstwu Bezpieczeństwa Państwowego, tzw. Stasi. 7 Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954, 2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist,
62
zjednoczeniu Niemiec. Główna siedziba Urzędu znajduję się
w Kolonii, a jego obecnym dyrektorem jest prawnik, dr Hans-Georg
Maaßen.
Do zadań BfV, zgodnie z § 3 Ustawy o współpracy federacji
i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym
Urzędzie Ochrony Konstytucji, należy: zbieranie i ocena informacji,
wiadomości i dokumentów dotyczących: dążeń skierowanych
przeciwko wolnościowemu, podstawowemu porządkowi
demokratycznemu, działalności mającej na celu szkodzenie
w pełnieniu funkcji urzędowych przez organy konstytucyjne,
działalności zagrażającej bezpieczeństwu lub działalności
wywiadowczej na rzecz obcych państw prowadzonej na terytorium
RFN, dążeń zagrażających zagranicznym interesom Niemiec, a także
dążeń skierowanych przeciwko pokojowemu współistnieniu narodów.
Do zadań federalnego urzędu oraz urzędów krajowych należy również
współdziałanie: przy kontrolowaniu bezpieczeństwa osób,
posiadających przedmioty lub wiedzę wymagającą tajności, (także
osób, które powinny mieć taką wiedzę albo też mogą ją zdobyć we
własnym zakresie), osób, które są lub mają być zatrudnione na
stanowiskach ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa
w instytucjach zajmujących się życiem ludzkim czy obronnością oraz
przy typowo technicznych działaniach, mających na celu
zabezpieczenie tajności, w interesie publicznym8.
http://www.gesetze-im-internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJNG000200308 [dostęp: 11.09.2015]. 8 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji…, s. 30-31.
63
Jak stanowi §8 ust.2 Ustawy, metodami którymi może
posługiwać się Urząd są: stosowanie konfidentów i zaufanych osób,
obserwacja, zapis obrazu i dźwięku, dokumenty ochronne i numery
ochronne9. Jednak działania te, są dopuszczalne tylko wtedy, gdy
osiągnięcie celów w sposób inny, mniej szkodliwy dla
zainteresowanych, nie jest możliwe10. Co bardzo ważne, w §2
ustawodawca sformułował podstawową zasadę niemieckiego systemu
bezpieczeństwa, tzw. Trennungsgebot, czyli zakaz włączenia
Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji do jednostek policji11. Dalej
zasada ta jest rozwinięta w §8 ust.3, stanowiącym, że instytucji tej nie
przysługują uprawnienia policyjne, nie może również prosić policji
o podjęcie działań, do których sama nie jest uprawniona. Jak zgodnie
twierdzą badacze12, takie ograniczenie kompetencji jest konsekwencją
nadużyć dokonywanych przez służby nazistowskie, podyktowaną
przez aliantów zachodnich13.
BfV ma obowiązek co roku przedkładać opinii publicznej, za
pośrednictwem Federalnego Ministra Spraw Wewnętrznych,
sprawozdanie ze swojej działalności, razem z informacjami
o wysokości subwencji czy liczbie pracowników. Oprócz tego Urząd
9 Ibidem, s. 35. 10 Sposób mniej szkodliwy jest tutaj rozumiany jako korzystanie w pierwszej kolejności z ogólnodostępnych źródeł, następnie proszenie o przekazanie informacji prokuratorów, policji i innych urzędów (§18 ust. 3 Ustawy). 11 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 162. 12 M.in. J. Gawryszewski w Służby specjalne…, s.13. i D. Pożaroszczyk [w:] Federalny Urząd…, s. 162. 13 Zasada Trennungsgebot została ustanowiona w alianckim rozporządzeniu z 14 kwietnia 1949 r.
64
wydaje w formie papierowej i elektronicznej, na swojej stronie
internetowej, szereg publikacji dotyczących największych
współczesnych niebezpieczeństw, w tym doroczny Raport dot.
ochrony Konstytucji, redagowany w językach niemieckim oraz
angielskim.
Główne zagrożenia dla RFN w świetle Raportu BfV
Urząd w wydanym przez siebie, 30. czerwca 2015 r.,
dorocznym Raporcie dot. Ochrony Konstytucji przedstawił siedem
najważniejszych zagrożeń dla stabilności ustroju RFN, są to:
przestępstwa motywowane politycznie, prawicowy ekstremizm,
lewicowy ekstremizm, islamizm/islamski terroryzm, ekstremistyczne
dążenia obcokrajowców (z wyłączeniem islamizmu), szpiegostwo
i inna aktywność wywiadowcza oraz Organizacja Scjentologów14.
Poniżej, w oparciu przede wszystkim o lekturę oficjalnych materiałów
Urzędu, przedstawiam krótką charakterystykę każdego z tych
niebezpieczeństw.
a) Przestępstwa motywowane polityczne
Po raz pierwszy, jako odrębny rodzaj zagrożeń zostały
wymienione w maju 2006 r. (w publikacji zawierającej dane za rok
14 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 6-9, www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf [dostęp: 15.09.2015].
65
2005)15, od tego czasu, niezmiennie, pojawiają się w każdym
Raporcie. Pojęcie to obejmuje wszystkie zachowania, wypełniające co
najmniej jedno znamię czynu zabronionego, z katalogu przestępstw
przeciwko obronności państwa. W pojedynczych przypadkach dotyczy
również działań, w których polityczna motywacja nie występuje16
[tłum. własne]. Chodzi więc nie tylko o delikty uderzające w sposób
oczywisty w bezpieczeństwo kraju, jak: przygotowanie wojny
napastniczej (§§ 80 – 80a StGB), zdrada stanu (§§ 81 – 83a StGB) czy
przestępstwa przeciwko konstytucyjnym organom państwa (§§ 105 –
108e StGB), ale również o czyny karalne, w których motywacja
sprawcy mogła być zgoła inna, ale wystąpił skutek w postaci
zagrożenia kraju, np. uchylanie się od odbywania służby wojskowej
poprzez okaleczenie (§ 109) czy poprzez oszustwo (§ 109a)17. Do
grupy tej twórcy Raportu zaliczyli również tzw. przestępstwa
pospolite, m.in. zabójstwo, uszkodzenie ciała czy podpalenie, jeżeli
okoliczności czynu i postawa sprawcy wskazują na obecność
politycznej motywacji18.
15 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32, http://www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/Verfassungsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile [dostęp: 30.09.2015]. 16 Als „Politisch motivierte Kriminalität“ werden alle Straftaten bezeichnet und erfasst, die einen oder mehrere Straftatbestände der sogenannten klassischen Staatsschutzdelikte erfüllen, selbst wenn im Einzelfall eine politische Motivation nicht festgestellt werden kann. 17 Pełen katalog przestępstw przeciwko obronności państwa, zamieszczony w Der Verfassungsschutzbericht 2014: §§ 80-83, 84-91, 94-100a, 102-104a, 105-108e, 109-109h, 129a, 129b, 234a lub 241a, niemieckiego Kodeksu Karnego. 18 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 23.
66
Według danych Federalnej Policji Kryminalnej (niem.
Bundeskriminalamt, BKA), zawartych w Raporcie, w 2014 roku
wykryto 32 700 przestępstw motywowanych politycznie19, co daje
wzrost o 23,9 % w porównaniu z rokiem 2005, kiedy czynów takich
popełniono 26 40120, jest to wynik najwyższy od 2009 r. Obecnie, co
ilustruje Tabela nr 1, największą ich część, stanowią zachowania,
o podłożu prawicowym, jest ich 17 020 (z czego skrajnie
prawicowych jest 16 559), czyli o 6,9 %, więcej niż w 2005 r., jest to
jednak w Niemczech poziom najniższy od 2011 r. Następną grupę
tworzą przestępstwa o podłożu lewicowym, dopuszczono się ich
w ubiegłym roku 8 113 razy (4 424 miały podłoże radykalne), o 65,6
% więcej niż w 2005 r. Mimo wszystko jest to poziom najniższy od
pięciu lat. Następnie, wymienione zostały przestępstwa motywowane
politycznie, popełnione przez obcokrajowców, było ich 2 549, czyli aż
o 230,6 % więcej niż w 2005 r., najwięcej od kiedy kategoria ta
została włączona do Raportu. Liczba deliktów niekwalifikujących się
do żadnej z wcześniej wspomnianych grup, to 5 018, o 4,2 % więcej
niż w 2005 r.
19 Ibidem, s. 24. 20 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32.
67
Tabela 1. Przestępstwa motywowane politycznie 2005-2014 –
liczba i struktura.
PMK-gesamt – wszystkie politycznie motywowane przestępstwa,
PMK-R przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu
prawicowym, PMK-L – przestępstwa motywowane politycznie,
o podłożu lewicowym, PM-AK – przestępstwa motywowane
politycznie popełniane przez obcokrajowców, PMK-Sonstige –
pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.
Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 25,
http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf
[dostęp: 30.08.2015]
68
Aż 23 909 deliktów ma podłoże ekstremistyczne (zob. Tabela nr 2)
jest to niespełna ¾ wszystkich politycznie motywowanych
przestępstw. Większość, bo 12 543 deliktów dotyczy działalności
propagandowej, ich liczba zmalała w porównaniu z 2005 r., o 14,6 %.,
więcej jest natomiast aktów przemocy, których dokonano 3 368,
o 37,9 % więcej niż w 2005 r.
Tabela 2. Przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu
ekstremistycznym.
PMK-rechts – przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu
prawicowym, PMK-links – przestępstwa motywowane politycznie,
o podłożu lewicowym, PM-Ausländerkriminalität – przestępstwa
motywowane politycznie, popełniane przez obcokrajowców, PMK-
sonstige – pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.
Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 26,
http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf
[dostęp: 30.08.2015]
69
Z przedstawionej analizy jasno wynika, że liczba przestępstw
motywowanych politycznie jest najwyższa od pięciu lat, wzrósł także
poziom agresji wśród sprawców. Ponad połowę stanowią czyny
o charakterze prawicowym, a zdecydowaną większość zachowania
o podłożu ekstremistycznym.
Czyny karalne popełniane przez osoby o poglądach
prawicowych dotyczą głównie braku zgody na obecność lub
zwiększanie obecności obcokrajowców na terenie RFN. Jak podaje
BfV tylko podczas jednych zamieszek w Kolonii – wywołanych
przeciwko Salafitom – zanotowano 176 przestępstw motywowanych
politycznie. Osoby prezentujące poglądy lewicowe swoje niezgodne
z prawem działanie kierują przeważnie wobec policji i innych
organów bezpieczeństwa. Jak podają twórcy Raportu, jest to przejaw
protestu przeciwko prywatyzacji i gentryfikacji21. Jednak
największym zaskoczeniem może być tak nagły i znaczny wzrost
przestępstw popełnianych przez obcokrajowców. Według BfV jest to,
przede wszystkim, spowodowane dużą liczbą protestów przeciwko
postępom bojówek Państwa Islamskiego w Syrii i północnym Iraku
i ich atakom na Kurdów i Jazydów.
21 Pojęcie jeszcze mało w Polsce rozpowszechnione, dotyczy zmiany, często
gwałtownej, charakteru pewnej części miasta. Więcej na ten temat w m.in..
Procesy gentryfikacji: XXVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, pod.
red. Jolanty Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Łódź 2012.
70
b) Prawicowy ekstremizm
Pod pojęciem tym rozumiemy poglądy, wedle których
przynależność etniczna, narodowa lub rasowa decyduje o wartości
człowieka. Głównym przejawem skrajnie prawicowej agitacji są:
wrogość względem obcych, rasizm, antysemityzm, rewizjonizm
historyczny22 [tłum własne].
Według stanu z 2014 r. sympatyków poglądów radykalnie
prawicowych jest w Niemczech 21 tys. (po odjęciu osób, działających
w kilku organizacjach jednocześnie). Niewiele ponad 1/3, bo 7 200
osób należy tylko do skrajnie prawicowej subkultury, prawie ¼
wszystkich to neonaziści (5 600 osób), 6 850 należy do radykalnie
prawicowych partii politycznych, w tym najwięcej, bo 5 200 osób, do
Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (Nationaldemokratische
Partei Deutschlands, NPD), pozostałe 2 500 osób należy do innych
organizacji. Dokładnie połowa prawicowych ekstremistów, została
sklasyfikowana jako gotowa do użycia przemocy23.
Jak twierdzą autorzy Raportu, priorytetem skrajnie
prawicowych ruchów w 2014 r. była polityczna agitacja przeciwko
poszukującym azylu. Organizacje te posługiwały się głównie
ksenofobią, aby przywoływać dawne urazy i zdobywać nowych
zwolenników. Organizowały wiece w bezpośrednim sąsiedztwie
planowanych bądź istniejących osiedli uchodźców24. Drugim
22 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 32. 23 Ibidem, s. 34. 24 Ibidem, s. 53.
71
obiektem, w którego kierunku skierowana była agresja radykalnej
prawicy, byli inni rywale ideologiczni, w szczególności lewicowi
ekstremiści, którzy w swoich poglądach stoją w zdecydowanej
sprzeczności.
Działalność radykałów, jest uznana za nadzwyczaj
niebezpieczną gdyż wykazuje się dużym i ciągle rosnącym poziomem
agresji, istnieje również groźba powstawania tajnych organizacji.
c) Lewicowy ekstremizm
Przedstawiciele tego nurtu dążą do likwidacji istniejącego
społecznego i państwowego ładu, a wraz z tym ustroju
demokratycznego i zastąpienia ich systemem socjalistycznym,
komunistycznym lub anarchią. Przywódcami zwolenników skrajnej
lewicy, na gruncie ideologicznym, są – w różnych obszarach i według
różnych interpretacji – Marks, Engels oraz Lenin. Sympatycy tej opcji
uważają, że legalna władza to „władza rewolucyjna”, zwrócona
przeciwko uciskowi panujących25 [tłum własne].
W 2014 r. zwolenników tej opcji było w Niemczech 27 200
(po odjęciu osób, działających w kilku organizacjach jednocześnie),
nieznacznie mniej niż rok wcześniej (2013 r.: 27 700). Wśród nich
zdecydowaną większość, bo aż 21 100 osób (ponad 75%) stanowią
sympatycy marksizmu-leninizmu i innych mniej znaczących skrajnie
lewicowych organizacji; autonomistów jest 6 100, anarchistów – 800.
25 Ibidem, s. 64.
72
W związku ze swoimi przekonaniami, 7 600 osób, czyli niecałe 30%
jest gotowych do użycia przemocy26.
Najczęściej ofiarami napaści ze strony kręgów radykalnie
lewicowych padają policjanci. Atakowane są również obiekty
należące do służb, jak np. komisariat w Connewitz pod Lipskiem,
będący przedmiotem agresji, od momentu otwarcia w lutym 2014 r.
już 16 razy27. Zachowanie takie jest, przez zwolenników lewicowego
ekstremizmu, traktowane jako element walki z systemem. Oprócz
policji obiektem ataków są również osoby o poglądach radykalnie
prawicowych.
d) Islamizm/islamski terroryzm
Pomimo niejednolitego charakteru zjawiska, jego cechą
charakterystyczną, wspólną dla wszystkich nurtów, jest
nadużywanie religii do celów politycznych. Trzonem tej ideologii
jest tzw. boski porządek, któremu należałoby podporządkować
społeczeństwo i państwo. Takie podejście stoi jednak
w sprzeczności z systemem liberalnym i demokratycznym,
w szczególności zaś narusza zasady: suwerenności ludu, rozdziału
państwa od Kościoła oraz powszechnego równouprawnienia.
Odmienność różnych form islamizmu bazuje na rozbieżności
postulatów oraz ich zasięgu (regionalnym lub globalnym), a także na
metodach realizacji celów (legalistyczna, nastawiona na przemoc
albo terrorystyczna)28 [tłum. własne].
26 Ibidem, s. 69. 27 Ibidem, s. 73. 28 Ibidem, s. 86.
73
Liczba islamistów na terytorium Niemiec nieznacznie wzrosła
w porównaniu z rokiem poprzednim i wynosi obecnie 43 890 osób
(2013 r.: 43 190). Wykaz ten nie uwzględnia jednak liczebności:
Al-Ka’idy, Państwa Islamskiego, Dżabhat an-Nusra i Islamskiego
Centrum w Hamburgu, w przypadku tych organizacji brak jest
twardych danych29.
Rzecz jasna, celem Islamistów nie są tylko Niemcy, BfV
w swoim Raporcie wymienia także ataki dokonane, w krajach
sąsiadujących z RFN m.in. zamach na Muzeum Żydowskie
w Brukseli (maj 2014), redakcję tygodnika Charlie Hebdo w Paryżu
(styczeń 2015) czy na debatę zorganizowaną w Kopenhadze przez
dziennik Jyllands Posten (luty 2015). Do rozpowszechniania swojej
propagandy, Islamiści wykorzystują również nowoczesne technologie
i media społecznościowe, BfV twierdzi, że wykazują się przy tym
ogromnym profesjonalizmem.
Oprócz organizacji wymienionych powyżej, na terytorium
Niemiec działają jeszcze m.in.: Ruch Salafitów, Hezbollah, Turecki
Hezbollah, Hizb ut-Tahriri (Partia Wyzwolenia) czy najliczniejszy
z nich wszystkich, legalistyczny Millî Görüş.
29 Ibidem, s. 92.
74
e) Ekstremistyczne dążenia obcokrajowców
(z wyłączeniem islamizmu)
Zgodnie z danymi przedstawionymi w Raporcie, na
terytorium RFN w 2014 r. przebywało 29 330 członków radykalnych
organizacji cudzoziemców, z wykluczeniem grup islamistycznych
(2013 r.: 28 810). Z tych o charakterze lewicowym wymieniono
przede wszystkim: Partię Pracujących Kurdystanu, Rewolucyjną
Ludowo Wyzwoleńczą Partię-Front, Komunistyczną Partię
Turcji/Marksistowsko-Leninowską, Marksistowsko-Leninowska
Partię Komunistyczną (łącznie: 17 550); z organizacji
separatystycznych obecne w Niemczech są: Tygrysy Wyzwolenia
Tamilskiego Ilamu, radykalni Sikhowie (łącznie: 1 780);
w zestawieniu wymienieni są również skrajni nacjonaliści (10 tys.)30.
Działalność każdej z powyższych grup zależy od sytuacji
w regionach, z których się wywodzą, a celem ich aktywności jest
dokonanie gruntownych zmian na rodzimych scenach politycznych
(także przy użyciu siły). W opinii BfV, organizacje te stanowią
poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego Niemiec, jak
również dla całego ładu międzynarodowego. Większość z tych grup
uważa RFN za doskonałe miejsce, z którego można wspierać
(zarówno propagandowo, jak i materialnie oraz finansowo) swoich
sympatyków, w krajach ich pochodzenia.
W ostatnim roku, w kręgu szczególnego zainteresowania
niemieckich służb specjalnych były trzy najsilniejsze z radykalnych
30 Ibidem, s. 123.
75
organizacji obcokrajowców: Partia Pracujących Kurdystanu,
Rewolucyjna Ludowo Wyzwoleńcza Partia-Front oraz prawicowa
Ülkücü31.
f) Szpiegostwo i inna aktywność wywiadowcza
Niemcy, ze względu na swoją pozycję na arenie
międzynarodowej (zarówno polityczną, jak i gospodarczą), są
w sferze dużego zainteresowania obcych służb. Najaktywniejsze
działania wywiadowcze przeciwko RFN prowadzą: Federacja
Rosyjska, Chińska Republika Ludowa, Islamska Republika Iranu32.
Rosyjskie służby są szczególnie zainteresowane
pozyskiwaniem informacji na temat tzw. kryzysu ukraińskiego,
stanowiska rządu, partii politycznych i wszelkich instytucji w tej
sprawie, a także opracowywanymi przez nie planami rozwiązania
konfliktu. Są one również zorientowane na wywieranie coraz
większego wpływu na opinię publiczną w Niemczech. Twórcy
Raportu przewidują zwiększenie aktywności rosyjskiego wywiadu
w najbliższej przyszłości. Podobnie przewiduje się stały wzrost
zaangażowania służb chińskich. ChRL, ze względu na autorytarny
charakter rządów, przywiązuje dużą wagę do tropienia, zarówno
wewnątrz kraju, jak i za granicą, działalności separatystycznej oraz
prodemokratycznej skierowanej przeciwko Komunistycznej Partii
Chin. Ogromne znaczenie, dla władz Państwa Środka, ma również
31 Ibidem, s. 121. 32 Ibidem, s. 140.
76
szpiegostwo przemysłowe, zwłaszcza w branży militarnej, lotniczej,
mechanicznej, ponieważ kraj ten konkuruje głównie ze Stanami
Zjednoczonymi oraz Japonią, ale także z Niemcami, o dominację na
rynku wysokich technologii. Analogicznie, irańskie służby specjalne,
wykorzystywane są przede wszystkim w celu, utrzymania
przywództwa politycznego, skupiając się na osłabianiu działalności
opozycji. Bardzo istotne jest również zdobywanie informacji
dotyczących przyszłej polityki państw zaangażowanych
w podejmowanie decyzji o nakładaniu sankcji (które to są
odpowiedzią na prace nad wzbogacaniem uranu). BfV twierdzi także,
że irański wywiad jest mocno zainteresowany zdobywaniem na
terytorium Niemiec rzeczy, które mogą posłużyć do rozwoju
technologii jądrowej.
Co się zaś tyczy metod, którymi obce służby starają się
pozyskiwać tajne informacje – Urząd odnotowuje znaczny wzrost
wykorzystywania cyberprzestrzeni w celach szpiegowskich.
Pod pojęciem „elektronicznych ataków” rozumiemy celową
działalność poprzez lub przeciwko infrastrukturze IT jak
chociażby: bezprawne wejście w posiadanie, kopiowanie albo
zmienianie danych komputerowych, przejęcie obcych tożsamości,
nieuzasadnione używanie lub sabotaż obcej infrastruktury IT,
przejęcie obsługiwanych komputerowo urządzeń sterujących33.
33 Ibidem, s. 142.
77
g) Organizacja Scjentologów
Powstała w 1954 r. w Stanach Zjednoczonych, na terenie
Niemiec działa od roku 1970. Aktualnie zrzesza 3-4 tys. członków34.
Podstawowe zasady swojej ideologii oraz kierunki rozwoju,
w dalszym ciągu, czerpie z twórczości nieżyjącego już L. Rona
Hubbarda. Z jego prac jasno wynika, że ruch scjentologiczny nie
gwarantuje swoim członkom przestrzegania praw człowieka, w tym
m.in. poszanowania godności ludzkiej czy możliwości swobodnego
rozwoju osobowości35.
Zagrożenie dotyczy jednak znacznie szerszego grona. Także
osoby, niebędące sympatykami tej organizacji, ale powiązane z nią
choćby zawodowo, były poddawane indoktrynacji i inwigilacji lub
też, przy braku zgody na uczestnictwo w scjentologicznych
szkoleniach, zwalniane z pracy36. Mimo, że działalność Organizacji
nie jest w Niemczech zdelegalizowana to, jak pisze prof. Jan Sielezin
rządy wielu krajów związkowych podejmują kroki, mające na celu
osłabienie możliwości infiltracji niemieckiej sceny politycznej (np.
poprzez zakaz pracy Scjentologów w służbach publicznych) oraz
agitacji (m.in. odwołanie w 1993 r. koncertu Chicka Corei przez
władze Badenii-Wirtembergii)37.
34 Ibidem, s. 162. 35 Ibidem, s. 162. 36 J.R. Sielezin, Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny (w:) ,,Wrocławskie Studia Politologiczne” 2012, nr 13, s. 192. 37 Ibidem, 192-193.
78
Jak wspomina dr Hanna Karp, w 1995 r. Parlament Europejski
w swoim raporcie uznał scjentologię za sektę (jednak jej działalność
nie została zakazana). Zaś w 2004 r. Sąd Administracyjny w Kolonii
utrzymał w mocy wyrok sądu hamburskiego, w którym to Organizacja
Scjentologów, nie została uznana za Kościół a za „przedsiębiorstwo,
ukierunkowane na przynoszenie zysków”38.
Zgodnie z informacjami podanymi przez BfV, zarówno
aktywność jak i atrakcyjność Organizacji Scjentologów, stale
maleją39.
Podsumowanie
Federalny Urząd Ochrony Konstytucji jest największą oraz,
o czym może świadczyć duża liczba różnego rodzaju publikacji czy
konferencji40, najbardziej nastawioną na kontakt z opinią publiczną,
służbą specjalną RFN. Działa ona na podstawie upoważnień
ustawowych. W zakresie jej działalności leży ochrona
konstytucyjnych zasad i wartości, głównie poprzez zbieranie
i przetwarzanie informacji.
38 H. Karp, Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych w obliczu
komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła Scjentologicznego
[w:] Kultura Media Teologia 3, Warszawa 2010, s 30. 39 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 162. 40 Wszystko to bez trudu odnaleźć można na oficjalnej stronie internetowej
Urzędu Ochrony Konstytucji.
79
W kręgu obecnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa,
zdefiniowanych przez BfV w najnowszym Raporcie, znajdują się nie
tylko te, których źródłem jest działalność samych Niemców, jak np.
popełnianie politycznie motywowanych przestępstw czy aktywność
radykalnie prawicowych i lewicowych organizacji. W sporej części,
niebezpieczeństwo to tworzą siły wywodzące się spoza terytorium
RFN, jak: Organizacja Scjentologów, islamizm czy zagraniczny
wywiad. Świadczy to w sposób wyraźny o wzroście
internacjonalizacji problemów i konieczności nawiązania ściślejszej
współpracy między organami różnych państw, nawet tych,
pochodzących z oddalonych od siebie części świata.
Monika Brzozowska (1991), absolwentka studiów
licencjackich na kierunku stosunki międzynarodowe
na Uniwersytecie Wrocławskim. Prezes Koła
Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych
w latach 2013-2014.
80
Bibliografia
1. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów
federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym
Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych
RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), Biuletyn Biura Studiów
i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2003.
2. Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954,
2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist,
www.gesetze-im-
internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJN
G000200308.
3. Strafgesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 13.
November 1998 (BGBl. I S. 3322), das durch Artikel 220 der
Verordnung vom 31. August 2015 (BGBl. I S. 1474) geändert worden
ist, www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/stgb/gesamt.pdf.
4. Der Verfassungsschutzbericht 2014,
www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf
5. Der Verfassungsschutzbericht 2005,
www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/V
erfassungsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile.
6. Gawryszewski J., Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec,
[w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2012”, nr 6 (4).
7. Karp H., Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych
w obliczu komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła
Scjentologicznego, [w:] „Kultura Media Teologia 3”, Warszawa
2010.
81
8. Moroska-Bonkiewicz A., Urząd Ochrony Konstytucji jako organ
bezpieczeństwa ustrojowego RFN. Problematyka funkcjonowania
w państwie demokratycznym, [w:] „Rocznik Bezpieczeństwa
Międzynarodowego” 7/2013.
9. Mróz Marcin, Roczny raport niemieckiego Federalnego Urzędu
Ochrony Konstytucji jako przykład jawnego opracowania służb
specjalnych, Informacja nr 725, BSE, kwiecień 2000.
10. Pożaroszczyk D., Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania
i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, [w:] „Przegląd
Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013”, nr 8 (5).
11. Sielezin J.R., Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX
i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny, [w:] „Wrocławskie
Studia Politologiczne 2012”, nr 13.
12. Oficjalna strona internetowa Federalnego Urzędu Ochrony
Konstytucji, http://www.verfassungsschutz.de.
82
Ewelina Bator
ewelina.bator@gmail.com
Uniwersytet Warszawski
Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej
Republice Radzieckiej – reakcje władz
i społeczeństwa
Fakt, że fińską telewizję oglądano w północnej części Estonii,
zauważono już we wczesnych latach 60, kiedy sama idea regularnego
nadawania programów telewizyjnych była jeszcze w fazie testowej.
W tym czasie audycje nadawane z Helsinek w mniemaniu władz
sowieckich nie stanowiły żadnego wymiernego zagrożenia.
W 1971 roku na polecenie fińskiej telewizji publicznej YLE
zbudowano nadajnik telewizyjny w Espoo, w południowej części
kraju. Zwiększyło to zasięg nadawania YLE i pozwoliło na odbiór
bez większych zakłóceń w północnej Estonii.
Zmiany personalne w Komitecie Bezpieczeństwa Estońskiej
Republiki Radzieckiej oraz w Prezydium Partii Robotniczej, które
83
miały miejsce w 1982 r., przyczyniły się do radykalnych rozwiązań
w polityce mającej na celu ograniczenie kontaktów fińsko-estońskich.
W opinii sowietów fińska telewizja stanowiła silny element
zachodniej propagandy, który pozwalał estońskiemu społeczeństwu na
lepsze zrozumienie sytuacji międzynarodowej, jak również mógł
spowodować wzrost nastrojów nacjonalistycznych.
W celu zminimalizowania wpływu fińskiej telewizji na
społeczeństwo estońskie oraz przede wszystkim ograniczenia jej
popularności wśród mieszkańców ESRR, postanowiono wprowadzić
w życie plan walki przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji na
społeczeństwo obywatelskie. Proponowano wiele rozwiązań: od
budowy fizycznej bariery na Zatoce Fińskiej po rozbudowę
infrastruktury w samej Estonii, by telewizja moskiewska mogła
dotrzeć do wszystkich zakątków ESRR. Jednak głównymi
narzędziami władz miały stać się zmiany w programie telewizji
estońskiej oraz właściwa propaganda. Żaden z planów jednak się nie
powiódł, a nawet nie miał najmniejszych szans na powodzenie,
ponieważ większość z pracowników służb bezpieczeństwa nie
wierzyła w cele całego przedsięwzięcia. Co więcej – programy
nadawane przez Finów stały się bardzo popularne wśród dygnitarzy
partii komunistycznej.
Niniejszy artykuł, na podstawie analizowanych statystyk,
wypowiedzi mieszkańców Tallina jak również publikacji
przedstawiających funkcjonowanie ówczesnych służb Związku
Radzieckiego, opisuje oddziaływanie fińskiej telewizji na nastroje
społeczne w Estonii oraz spowodowane nim reakcje władz
84
komunistycznych na tle przemian systemowych i innych wydarzeń
historycznych.
Telewizja estońska, telewizja fińska
Pierwsza audycja estońskiej telewizji publicznej, została
wyemitowana w 1955 roku1. Kiedy jeszcze po drugiej stronie Zatoki
Fińskiej zastanawiano się nad przyszłością nowinki, jaką było
näköradio2, dla władz radzieckich rozwijanie nowej technologii stało
się priorytetem. Za główny cel rozwoju radzieckich mediów obrano
szerzenie propagandy wśród własnych obywateli jak i wśród
mieszkańców państw ościennych.
Już w czasie pierwszych lat działania telewizji estońskiej,
starano się zapełnić ramówkę obok tych estońskich oraz
rosyjskojęzycznych, również audycjami fińskojęzycznymi. Władze
radzieckie szybko jednak przekonały się, że muszą się zmierzyć
z własną bronią. Już w 1956 r. pierwsza oficjalna audycja fińskiej
telewizji publicznej YLE popłynęła w eter3.
Pochodzące z przełomu lat 50 i 60 informacje potwierdzające
fakt, że w północnej części Estonii ogląda się audycje nadawane przez
YLE, nie wzbudziły większych podejrzeń ówczesnych władz ESRR,
nie wspominając o władzach w Moskwie. Choć przyznać trzeba, że
1 Eesti Televisiooni ajalugu - 1955, etv.err.ee, 12 sierpnia 2012. 2 fin. näkö – wzrok, wygląd 3 Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo 1996,
s. 100-104.
85
samo śledzenie i odnotowanie informacji, kto i jakie programy ogląda,
musiało mieć mobilizujący wpływ na działania władz w kolejnych
latach4.
Sposób funkcjonowania YLE czy treść programów
nadawanych przez Finów nie budziły większych zastrzeżeń władz
radzieckich przede wszystkim z powodu oficjalnego statusu państwa
fińskiego. Oficjalnie bowiem Finlandia była krajem zaprzyjaźnionym
z ZSRR, związanym z nim paktem o Przyjaźni, Współpracy
i Wzajemnej Pomocy5.
Podejście władz radzieckich do polityki fińskiej telewizji
publicznej zmieniło się diametralnie w 1968 r., po tym jak ta
wyemitowała materiał dotyczący wydarzeń tak zwanej praskiej
wiosny w Czechosłowacji6.
Podejrzliwość władz radzieckich wzbudził również
wzniesiony w 1971 r. w Espoo, niedaleko Helsinek, maszt
telewizyjny. Działanie Finów wydawało się bowiem nielogiczne.
Maszt postawiony w południowej części kraju nie pozwalał na
zwiększenie zasięgu fal telewizji na terenie samej Finlandii. Zaczęto
przypuszczać, że na celowniku fińskich władz pojawiła się Estonia.
Okazało się, że dzięki masztowi Estończycy rzeczywiście mogli,
4 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä 2004,
s. 171. 5 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S.,
Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 220. 6 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich -
Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 259.
86
po wprowadzeniu kilku technicznych zmian w odbiorniku
przystosowanym do sygnału w systemie SECAM, odbierać fale
z Finlandii bez większych zakłóceń7.
Programy oferowane przez YLE szybko zdobyły popularność
w Estonii. W odpowiedzi na tę tendencję, starano się, poprzez budowę
coraz większej ilości nadajników, zwiększyć zasięg telewizji
radzieckiej, jednocześnie blokując dostęp do telewizji fińskiej. Jednak
głównym językiem większość audycji radzieckich był język rosyjski,
przez co nie cieszyły się one zbyt wielkim uznaniem wśród
Estończyków8.
Dominacja języka rosyjskiego w radzieckich mediach
(również w tych działających w poszczególnych republikach
związkowych) to przede wszystkim pokłosie polityki gabinetu
Leonida Breżniewa. Już w 1971 roku w czasie kongresu KPZR
Breżniew postawił tezę, że w ZSRR udało się stworzyć jeden naród -
tak zwany naród radziecki. Według tej teorii należało skupić się na
rozwoju i pielęgnacji, a przede wszystkim na wzmocnieniu pozycji
jednego języka narodowego, którym miał stać się język rosyjski9.
Większość republik związkowych została objęta programem
rusyfikacji, której główny okres przypadł na lata 1978-82. Wykonanie
zarządzeń Breżniewa wymagało zmian personalnych.
Odpowiedzialność za proces rusyfikacji w Estonii miało przejąć nowe
kierownictwo partyjne. Miejscowi komuniści, często posądzani
7 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 169. 8 Tamże. 9 Marples, D.R., Historia ZSRR... , s. 256.
87
o sympatyzowanie z nacjonalistami, musieli pożegnać się ze swoimi
stanowiskami, a ich funkcje przekazywano szkolonym w Moskwie
aparatczykom. W lipcu 1978 r. pierwszym sekretarzem Komitetu
Centralnego Estońskiej Partii Komunistycznej – na wyraźne polecenie
Moskwy – został, urodzony w 1923 roku w Tomsku na Syberii,
Karl Vaino10.
Vaino przybył do Estonii w 1947 r. Pomimo etnicznej
przynależności do narodu estońskiego i wielu lat spędzonych w kraju
przodków, nigdy nie był zainteresowany jego kulturą i tradycjami.
Wręcz przeciwnie – całą swoją partyjną karierę zbudował na walce
z nacjonalizmem. Bardzo słabo mówił po estońsku – nawet obecnie
wywiadów udziela wyłącznie po rosyjsku. Vaino okazał się być
lojalnym wysłannikiem władz centralnych i posłusznie wypełniał
wszystkie płynące z Moskwy polecenia11.
Na konkretne działania w kwestii upowszechniania języka
rosyjskiego w ESRR nie trzeba było długo czekać. W grudniu 1978 r.
przyjęto tajną uchwałę O dalszym doskonaleniu nauczania języka
rosyjskiego. Dokument kładł największy nacisk na kształcenie
nauczycieli oraz sam tryb nauczania języka rosyjskiego. Instytucje
oświatowe i państwowe miały stawać się dwujęzyczne. Równolegle
prowadzona kampania propagandowa wprowadzała termin tzw.
dwujęzyczności. Zachwalana dwujęzyczność nie dotyczyła jednak
mieszkających na terenie ESRR Rosjan. Dodatkowo próbowano
przekonać Estończyków, że wszystko to, co dobre i szlachetne,
10 Lewandowski, J., Estonia, TRIO, Warszawa 2001, s. 200-204. 11 Tamz e, s. 205-206.
88
pojawiło się w ich kraju dzięki językowi rosyjskiemu właśnie12.
Organem wykonawczym uchwały (prócz instytucji
oświatowych i entuzjastycznie przemawiających działaczy
partyjnych) miał stać się estoński oddział Komitetu Bezpieczeństwa
Państwowego. Dlatego też postanowiono wzmocnić kierownictwo
służby bardziej doświadczonym personelem. Stanowisko szefa
estońskiego KGB objął generał broni Karl Kortelainen. Jego
przodkowie pochodzili z Ingrii, a według przedłożonego życiorysu był
on Estończykiem. Jednak postać Kortelainena to kolejny po Vaino
przykład lojalnego wykonawcy poleceń Moskwy, który nie miał
zamiaru zgłębiać kultury swoich przodków. Kortelainen wprowadził
wojskowy rygor w szeregach tallińskiego oddziału, kierując się
zasadą, że wielkie zmiany zaczynają się od tych najmniejszych13.
Przetasowania we władzach estońskiego KGB zbiegły się
w czasie ze zmianą kierownictwa centralnego KPZR. W 1982 r., po
śmierci Breżniewa, stanowisko Sekretarza Generalnego
Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego objął Jurij Andropow,
pełniący wcześniej funkcję przewodniczącego KGB14.
W rezultacie coraz silniejszy nacisk zaczęto stawiać na
ingerencję w każdy aspekt życia obywateli oraz ciągłą inwigilację
społeczeństwa, które próbowano (w duchu idei Andropowa) uzdrowić.
Należało za wszelką cenę oddzielić naród radziecki od
12 Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007, s. 683. 13 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 141-142. 14 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich -
Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 277-278.
89
imperialistycznego Zachodu i jego zgubnego wpływu. Wrogiem
radzieckiego społeczeństwa stały się zachodnie media15.
Propaganda czy okno na świat?
Władze większości państw bloku wschodniego borykały się
z przypadkami, gdy na ich terenie odbierano informacje
przekazywane przez zachodnie media. Sztandarowym przykładem
może być tu popularność Radia Wolna Europa, czy przypadek NRD,
na której terenie odbierano audycje z RFN oraz Austrii. Można zatem
stwierdzić, że problem wpływu fińskiej telewizji na ludność estońską
nie był problemem odosobnionym16. Musimy jednak pamiętać o tym,
iż oficjalnie Finlandia posiadała status państwa zaprzyjaźnionego
z ZSRR, a w związku z tym często przyzwalano na współpracę
między ośrodkami telewizyjnymi w Tallinie i Helsinkach.
W przeciwieństwie do Radia Wolna Europa, fińska telewizja
publiczna nie koncentrowała się na przekazywaniu jakichkolwiek
treści ideologicznych czy propagandowych, a jej grupę docelową
stanowili przede wszystkim widzowie fińscy17.
Tu nasuwa się pytanie, co w tym kontekście oznacza hasło
propaganda. Po pierwsze należy zaznaczyć fakt, iż radziecka
15 Tamże. 16 Samelin, J., Wolność w eterze, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-
Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 58. 17 Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K, Helsinki
2011, s. 10.
90
literatura dotycząca teorii propagandy rozdzielała samo pojęcie na
dwa odrębne zjawiska. Pierwszym miała być nasza, właściwa
propaganda socjalistyczna, jako przeciwieństwo tej drugiej kłamliwej,
oszczerczej propagandy Zachodu. Widzimy tu wspólną cechę obu
zjawisk – upolitycznienie narzędzia, jakim jest propaganda.
Podobnymi kryteriami oceny zjawiska kierowało się estońskie KGB,
badając wpływ fińskiej telewizji na społeczeństwo ESRR. Z drugiej
strony, pamiętając, że główną grupą odbiorców treści
przekazywanych przez YLE byli sami Finowie, możemy również
(zgodnie z definicją sformułowaną przez Irenę Kamińską-Szmaj,
badaczkę pojęć propaganda i manipulacja) do pewnego stopnia
oddzielić hasło propaganda od sfery politycznej18.
18 Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba
uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D.,
Manipulacja w języku, Lublin 2004, s. 13-19
91
Wykres 1. Definicja propagandy.
Propaganda
||
(zorganizowane, przemyślane, długotrwałe)
rozpowszechnianie, popularyzowanie, szerzenie
↓ czego?
idei, doktryn, teorii, myśli, poglądów, zachowań społecznych itp.
↓ po co?
by nakłonić ludzi do zmiany postaw, poglądów itp.; skłonić
do konkretnych działań
↓ w czyim interesie?
w interesie nadawcy (jednostkowego albo zbiorowego) lub
nadawcy i odbiorcy komunikatu propagandowego
↓ w jaki sposób?
przez szczególny (staranny, selektywny) dobór treści komunikatu
i ukształtowanie jego formy (przez wykorzystanie odpowiednich
środków językowych i pozajęzykowych) oraz zastosowanie
różnych metod nakłaniania (bezpośrednich lub pośrednich,
jawnych lub ukrytych, uczciwych lub nieuczciwych)
Źródło: Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba
uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D., Manipulacja
w języku, Lublin 2004, s. 14.
92
Otrzymujemy bardzo pojemną definicję propagandy, co
pozwala nam dostrzec, jak często temu zjawisku podlegamy. Fińska
telewizja stała się fenomenem nie do powstrzymania, przede
wszystkim pokazując inną od radzieckiej rzeczywistość: życie
przeciętnego mieszkańca Finlandii. Ten element dodawał fińskim
przekazom wiarygodności, którą nie mogło się poszczycić np. Radio
Wolna Europa19.
Przekazem propagandowym stały się np. nadawane przez
fińskie stacje telewizyjne reklamy. To z nich Estończycy mogli np.
dowiedzieć się, że przeciętnego Fina stać na kupno samochodu, nie
wspominając nawet o zaopatrzeniu w produkty spożywcze, które
w Związku Radzieckim zaliczane były do kategorii towarów
deficytowych20.
Zmniejszenie wpływów fińskiej telewizji stało się dla władz
komunistycznych bardzo ważnym celem. Zdaniem Sowietów,
w walce między dwoma obozami ideologicznymi to właśnie telewizja
była jedną z głównych broni: miała rozprzestrzeniać propagandę
zachwalającą zachodni styl życia oraz podawać nieprawdziwe
informacje na temat krajów socjalistycznych. Uważano, że zachodnia
telewizja ma zgubny wpływ na społeczeństwo ESRR, w szczególności
na młodzież i jej poglądy na sprawy społeczne21.
19 Samelin, J., Wolność w eterze..., s. 59. 20 Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009, s. 39. 21 Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:] red.
Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in Osteuropa,
Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001, s. 96.
93
Wspomnienia Estończyków
To, jak wielki wpływ na społeczeństwo miały programy
fińskiej telewizji, pokazują wspomnienia Estończyków spisane
w (wydanym między innymi również w fińskiej wersji językowej)
leksykonie Życie codzienne w radzieckiej Estonii. Spójrzmy na
przedstawione w nim historie Jaaka i Urmasa.
Dla mieszkańców Tallina i całej północnej Estonii kanały
fińskiego YLE były w czasie radzieckiej okupacji niczym okno na
wolny świat. – wspominają mieszkający w czasach Estońskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Tallinie Urmas i Jaak. Nie
oznaczało to jednak, że fińską telewizję można było odbierać bez
żadnych przeszkód. Związek Radziecki różnił się od państw Zachodu
nie tylko ideologią, ale również np. poziomem rozwoju
technologicznego. Estończycy pragnący oglądać programy YLE
musieli najpierw zmierzyć się z samym odbiornikiem telewizyjnym:
Jakość rosyjskich telewizorów była naprawdę słaba, ale po
zamontowaniu rozgałęzionej anteny, wzmacniacza dźwięku
i modułu pozwalającego na odbieranie przekazu w systemie PAL,
już w latach 70-tych można było oglądać programy YLE
w całkiem niezłej jakości. Obrazu nie można było nawet
porównać do tego w miejscowym systemie SECAM22.
22 Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006,
s. 294.
94
Jaak dokładnie pamięta dzień, w którym pierwszy raz obejrzał
fińską telewizję i jak długo trwało zdobywanie odpowiedniej anteny:
Sobota 28. listopada 1979, godzina 20. Wraz z przyjacielem
właśnie skończyliśmy trwającą cały tydzień pracę i już wieczorem
nasz dom ozdabiała (a raczej szpeciła) ustawiona w kierunku
północnym antena satelitarna. Była aluminiowa, lekka i elegancka,
wyprodukowana przez pewne małe przedsiębiorstwo z Keili, które
używało cudownej rosyjskiej technologii – spawania aluminium.
Montaż odbywał się zawsze wieczorową porą23.
Wspomnienia Urmasa pokazują również, że fińska telewizja,
z początku traktowana jak coś niezwykłego, szybko stała się
elementem estońskiej rzeczywistości: Pamiętam wieczór, kiedy po raz
pierwszy mogliśmy obejrzeć w domu program nadawany przez YLE.
To była bardzo uroczysta chwila. Później spędzanie prawie każdego
jesiennego i zimowego wieczoru z rodziną przed telewizorem, przy
fińskiej telewizji, stało się naszym zwyczajem24.
Dla rodziny Jaaka pierwszy wieczór przy fińskiej telewizji był
rodzinnym świętem, pełnym również poczucia triumfu nad władzami:
Pogoda była paskudna, padał śnieg z deszczem. Weszliśmy do
domu przemoczeni i zmarznięci. Ale szczęśliwi. Rozsiedliśmy się
w fotelach, włączyliśmy telewizor, przynieśliśmy z piwnicy
zaoszczędzone przez poprzedni rok butelki wódki i oglądaliśmy
wraz z zaproszonymi gośćmi pierwszą wieczorną audycję
23 Tamże. 24 Tamże, s. 295.
95
MTV325. Był to film Sound of Music. Obraz trochę śnieżył, ale to
nam nie przeszkadzało. Wszyscy byliśmy dumni z tego, że udało
nam się kogoś wykiwać. Świętowaliśmy do rana. A dzieci miały
się czym chwalić w poniedziałek w szkole26.
Do codziennego słownika Estończyków wszedł przymiotnik
deficytowy, którego używano jako określenie towarów, których
zawsze brakowało. Fińska telewizja otwierała okno na inną
rzeczywistość: to, co w ESRR określano jako towar deficytowy,
w Finlandii było dostępne w każdej ilości27. Pomimo tego że ZSRR
prowadził oficjalnie wymianę gospodarczą z Helsinkami, zakup
fińskich produktów w Tallinie graniczył z cudem. Większość towarów
sprzedawano do większych miast ówczesnej Rosyjskiej FSRR, gdzie
kupno produktów zachodnich również było utrudnione. Moja żona
śledziła nadawane przez MTV znane telenowele. Często widziałem ją
przed telewizorem płaczącą. Kiedy starałem się dowiedzieć, co
takiego się wydarzyło, że film zrobił na niej takie wrażenie, pytała
tylko, dlaczego oni tam mają wszystko, a my nie mamy nic. –
wspomina Urmas28.
Jedna z sieci fińskich sklepów wykupiła emisję reklam
produktów mięsnych i wędlin. Przykuły one szczególną uwagę
25 Mainos-TV, późniejsze MTV3 - największa komercyjna stacja telewizyjna
w Finlandii, w pierwszych latach jej istnienia programy MTV nadawane
były na częstotliwościach publicznej telewizji YLE. 26 Tamże. 27 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 178. 28 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 294.
96
społeczeństwa jak i komunistycznych władz. W czasie reklam znawca
wędlin, szef kuchni podawał swoje propozycje dań na kolejne dni
pokazując leżące w lodówkach smakowite kawałki mięsa.
W odpowiedzi na ten szokujący dla mieszkańców ZSRR obraz
propaganda utrzymywała, że audycje są sponsorowane przez CIA,
mięso zostało sfabrykowane, a w rzeczywistości takie towary nie są
dostępne na rynku fińskim29.
Istotnym plusem oglądania YLE w estońskich domach było
to, że pokolenie wychowane na fińskich programach bez problemu
potrafi porozumiewać się po fińsku: Fińska telewizja wykonywała
swoje zadanie w naszym domu przez 30 lat, dzięki czemu cała rodzina
mówi płynnie po fińsku. Wierzę, że taka sama sytuacja miała miejsce
w przypadku wielu innych mieszkańców Tallina30.
Estończycy zdawali sobie sprawę z tego, że poszerzenie
zasięgu fińskiej telewizji nie jest tylko przypadkiem, a wielu nawet
wierzyło, że było to celowa działanie tamtejszych władz lub nawet
inspiracja tajnych służb USA: Było jak było. Teraz trzeba
podziękować inżynierom z naszego bratniego narodu, którzy
montowali anteny swoich przekaźników tak, że również my mogliśmy
uczestniczyć w życiu ich i wielkiego świata, podsumowuje Urmas31.
29 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S.,
Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 226-227. 30 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 295. 31 Tamże.
97
Jak prezentowały się statystyki?
Władze Związku Radzieckiego sceptycznie podchodziły
nawet do samej idei nauk socjologicznych32. Tym bardziej dziwi fakt,
że zdecydowano się wdrożyć program badań Odbiór stacji
telewizyjnych w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej.
Pierwsze wyniki ukazały zasięg stacji telewizyjnych (łącznie
z telewizją fińską) w ESRR w latach 1966-7133.
Tabela 1. Zasięg stacji telewizyjnych w ESRR w latach 1966-71.
Stacja TV % ludności, dla którego
stacja była dostępna
ETV 100%
Telewizja Centralna (Moskwa) 60%
Telewizja Centralna (Leningrad) 23% (tylko w północnej
części ESRR)
Telewizja fińska 20% (tylko w północnej
części ESRR)
Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 179.
32 Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat dziewiećdziesiatych.
W poszukiwaniu tozsamości, [w:] red. Mucha, J., Keen, M. F., Pierwsze lata
suwerenności, IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 251-252. 33 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s.179.
98
Wspominany już wcześniej maszt telewizyjny wybudowany
w Espoo w 1971 roku mógł, według szacunków, zwiększyć zasięg
nawet trzykrotnie34.
Eesti Televisioon (bo tak brzmiała oryginalna nazwa
estońskiej stacji) przeprowadzała również ankiety wśród swoich
widzów. W 1972 r., w okresie wielkanocnym, jedną z takich ankiet
przeprowadzono wraz z Moskiewskim Instytutem Socjologicznym.
Okazało się, że mieszkańcy Tallina oglądali trzy kanały ETV,
moskiewską Telewizję Centralną oraz fińskie YLE. Największą
popularnością cieszyła się telewizja fińska35.
Kolejne badania przeprowadzono 1982 r., już po objęciu
kierowniczego stanowiska w tallińskim KGB przez Karla
Kortelainena. Komitet Radiowo-telewizyjny ESRR zaobserwował, że
w ciągu poprzednich trzech lat oglądalność Eesti Televisioon
systematycznie spadała. Okazało się też, że wielu tallińczyków nie
ogląda już nawet głównego wydania wiadomości w ETV.
Podstawowym źródłem informacji stały się programy fińskie.
Zaufanie do estońskich programów zostało nadszarpnięte przez
nierzetelne informacje (bądź ich brak) na temat wojny w Afganistanie
czy następnie o wydarzeniach w Polsce na początku lat 80.36
34 Tamże, s. 171. 35 Tamże, s. 182. 36 Tamże, s. 172.
99
Tabela 2. Oglądalność programów informacyjnych w ESRR
w 1985 r.
Aktuaalne Kaamera (ETV) 177 tys. widzów
Wriemia (Telewizja Centralna) 175 tys.
YLE Uutiset (Yleisradio) 180 tys.
Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 172.
Należy pamiętać, że telewizja fińska nie obejmowała swoim
zasięgiem całej ESRR, co sprawiało, że statystyki te były szczególnie
niepokojące dla radzieckich władz.
Działania władz
15 czerwca 1982, kiedy to wymieniono szefostwo KGB37,
przyjęto tajną uchwałę O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji
uderzającej w społeczeństwo obywatelskie. Ciekawić może fakt, że
w uchwale nie wspominano wprost o Finlandii, która miała być
państwem przyjaźnie nastawionym do ZSRR. Dokument mówił
jedynie o wrogiej burżuazyjnej telewizji, nie precyzując, które stacje
zaliczają się do tej grupy38.
W walkę przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji
postanowiono zaangażować wszystkie instytucje państwowe,
począwszy od organizacji młodzieżowych, przez związki zawodowe 37 Zetterberg, S., Viron historia..., s. 683. 38 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 180.
100
po ministerstwa i samą Partię. Odpowiedzialnymi za wdrożenie
programu zwalczania wrogiej ideologii zostali przewodniczący
danych organizacji. W świetlicach, domach kultury, sanatoriach,
szkołach i innych instytucjach użytku publicznego odbiorniki
telewizyjne trzeba było zresowietyzować, co oznaczało nic innego jak
wymontowanie z nich modułów, które pozwalały na odbieranie
telewizji fińskiej39.
Do tej pory sklepy i punkty naprawy telewizorów oferowały
montaż w radzieckich odbiornikach urządzenia, które pozwalało na
odbiór dźwięku fińskiej TV. Taka działalność została zabroniona.
Zakaz dotyczył również osób prywatnych, które w wolnym czasie
zajmowały się naprawami telewizorów. Kontrolowanie, czy
obywatele stosują się do tych zaleceń, weszło w zakres obowiązków
milicji40.
ETV, estońskie radio i prasa również miały być aktywnie
włączone w walkę propagandową. Zmobilizowano środowiska
uniwersyteckie. Ich zadaniem było informowanie społeczeństwa
o szkodliwym wpływie kapitalistycznej ideologii oraz o podstępach
stosowanych przez imperialistów41.
Rezultaty prowadzonej przez KGB i EPK kampanii nie
pokrywały się z jej założeniami. Instytucje publiczne można było
wprawdzie bez większych przeszkód kontrolować, jednak w praktyce
niemożliwe było wprowadzenie kontroli prywatnych domów. Nie
39 Tamże, s. 183. 40 Tamże. 41 Tamże, s. 184
101
odnotowano przypadków, gdzie milicja miałaby wtargnąć do
prywatnego mieszkania i siłą zmusić mieszkańców do demontażu
budzących wątpliwości części odbiornika. Również działacze partyjni,
którzy na co dzień z wielkim zapałem angażowali się w działania
przeciwko burżuazyjnej telewizji, mogli w domowym zaciszu
spokojnie oglądać programy YLE.
Kolejnym elementem wpływającym na realizację uchwały
O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji... były zmieniające się
nastroje w Biurze Politycznym EPK. Można było zaobserwować
coraz silniejszy podział wśród działaczy na dwie frakcje:
konserwatywną i tę bardziej liberalną. Jedną z głównych kwestii
spornych pozostawało podejście do sprawy fińskiej telewizji
w Estonii. Gros działaczy podchodziło sceptycznie, a nawet z pewną
ironią do pomysłów walki z fińską telewizją za pomocą zakazów
i rozkazów, kiedy to wpływowi partyjni konserwatyści zamierzali
kontynuować swoją dotychczasową politykę.
Szczególnymi zwolennikami konserwatywnego podejścia do
kwestii telewizji fińskiej byli pierwszy sekretarz KC EPK – Karl
Vaino, sekretarz do spraw ideologii – Rein Ristlaan czy inni
członkowie Biura Politycznego Komitetu Centralnego jak Karl
Kortelainen, wspominany już ówczesny szef KGB. To właśnie frakcja
konserwatystów mogła liczyć na pełne poparcie KGB oraz wsparcie
armii. Dlatego też nadal sztucznie podtrzymywano realizację uchwały
O zwalczaniu burżuazyjnej telewizji... aż do czasu przemian
politycznych w całym Związku Radzieckim42.
42 Tamże, s. 189.
102
Podsumowanie
Popularność fińskiej telewizji w ESRR spowodowana była
kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich stała się rusyfikacja, a co za
tym idzie niechęć Estończyków do języka rosyjskiego oraz zwrócenie
się w stronę języka pokrewnego estońskiemu – fińskiego.
Drugi czynnik to rosnący brak zaufania do informacji
przekazywanych przez media radzieckie. Serwisy informacyjne
fińskiej telewizji oferowały rzetelne relacje z wydarzeń światowych.
Telewizja estońska korzystająca jedynie z komunikatów radzieckich
agencji prasowych nie mogła pod tym względem konkurować z YLE.
Najbardziej istotnym z elementów fenomenu fińskiej telewizji
w ESRR stała się fascynacja i pewnego rodzaju tęsknota estońskiego
widza za światem pokazywanym przez YLE. Programy rozrywkowe,
amerykańskie filmy, czy nawet reklamy pokazywały inną
rzeczywistość niż ta, jaką oferowała radziecka codzienność. Fińska
telewizja stała się odskocznią od tej codzienności.
Ostra reakcja władz radzieckich i KGB pokazują, że nie
zbagatelizowały one wpływu fińskiej telewizji na społeczeństwo
estońskie, a – co więcej – traktowały ją jako realne zagrożenie dla
systemu politycznego radzieckiej Estonii. Działania władz ZSRR nie
przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów, gdyż nawet sami
działacze partyjni w wolnym czasie śledzili programy fińskiej
telewizji.
Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej obronionej w 2013 r.
103
Ewelina Bator (1988), jest absolwentką studiów
magisterskich na kierunku ugrofinistyka, spec. język
fiński, na Uniwersytecie Warszawskim; obecnie odbywa
studia doktoranckie na Wydziale Neofilologii UW.
Bibliografia
Monografie:
1. Allison, R., Finland's relations with the Soviet Union, 1944-84,
MacMillan 1985.
2. Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä
2004.
3. Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo
1996.
4. Jussila, O., Hentilä S., Nevakivi J., Historia polityczna Finlandii
1809-1999, Universitas, Warszawa 2001.
5. Lewandowski, J., Historia Estonii, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław 2002.
6. Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław 2002.
7. Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006.
8. Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K,
Helsinki 2011.
9. Samelin, J., Wolność w eterze, Wyd. UMCS, Lublin 1999.
10. Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007.
104
Prace zbiorowe:
11. Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba
uporządkowania pojeć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D.,
Manipulacja w języku, Lublin 2004.
12. Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat
dziewięćdziesiątych. W poszukiwaniu tożsamości, [w:] red. Mucha,
J., Keen, M. F., Pierwsze lata suwerenności, IFiS PAN, Warszawa
2004.
13. Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen,
S., Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009.
14. Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:]
red. Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in
Osteuropa, Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001.
Artykuły z czasopism naukowych:
15. Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009,
s. 38-43.
Źródła internetowe:
16. Eesti Televisiooni ajalugu - 1955,
http://etv.err.ee/index.php?0536372#.UVBHhFc-asE.
Filmy:
17. Jaak, K., Aarma, K. (reż.) (2009), Disko ja tuumasõda [DVD],
[video], Tallin.
105
Karolina Blecharczyk
karolina.blecharczyk@o2.pl
Uniwersytet Jagielloński
Narodziny kultury radzieckich służb
bezpieczeństwa wewnętrznego.
WCK w latach 1917-1918.
Niniejszy artykuł został poświęcony narodzinom kultury
organizacyjnej WCzK, stanowiącej podstawę semiotycznych struktur
wszystkich późniejszych formacji wchodzących w skład radzieckich
służb specjalnych. Za punkt wyjścia dla poniższych rozważań została
obrana data 7 grudnia 1917 r., czyli moment formalnego utworzenia
przez Feliksa Dzierżyńskiego Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej
Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Omawiany okres
zamyka Ogólnorosyjska Konferencja WCzK, która odbyła się
w dniach 8-11 czerwca 1918 r. – sformułowano wówczas wzorcowy
schemat organizacyjny struktur bezpieczeństwa.
106
Termin kultura organizacyjna lub kultura organizacji
w definicji Czesława Sikorskiego oznacza:
[…] system założeń, wartości i norm społecznych, będących
stymulatorami tych zachowań członków organizacji, które są istotne
z punktu widzenia realizacji formalnie przyjętych celów. Chodzi
więc o zachowania, wynikające z norm kulturowych, które bądź to
wspierają zachowania wynikające z formalnych norm
organizacyjnych, bądź je uzupełniają, modyfikują lub stanowią ich
całkowite zaprzeczenie1.
Zgodnie z powyższą definicją, kultura organizacji powstaje na gruncie
określonych rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Rozwiązania
te stanowią narzędzia do realizacji konkretnych celów i wartości.
Przyjmując semiotyczny punkt widzenia, kultura jest systemem
znaczeń, dzięki któremu jej uczestnicy budują otaczającą ich
rzeczywistość poprzez określony sposób rozumienia wydarzeń,
sytuacji, działań, przedmiotów oraz wypowiedzi – jest podstawą
nadawania sensu własnemu rozumieniu. Dotyczy to także organizacji,
które jako rzeczywiste byty skonstruowane społecznie powstają
zarówno w umysłach ich członków, jak i w postaci konkretnych
systemów2. Jak wyjaśnia Gareth Morgan:
Hasła, obrazowy język, symbole, przekazywane opowieści, mity,
ceremonie, rytuały i wzory zachowania plemiennego, które
powierzchownie upiększają życie organizacji, to zaledwie oznaki
1 C. Sikorski, Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 235. 2 G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 150.
107
sygnalizujące istnienie o wiele głębszego i wszechobejmującego
systemu znaczeń. Najważniejsze w pojmowaniu organizacji jako
kultur jest zrozumienie, w jaki sposób ten system znaczeń – w jego
zarówno przyziemnych jak i bardziej wyrafinowanych przejawach –
jest tworzony i podtrzymywany3.
Przyjmując, iż organizacja jest systemem znaczeń, należy
zwrócić uwagę na jej konstrukcję, czyli cztery podstawowe
podsystemy:
1. celów i zadań;
2. ludzi wraz z ich wzorcami zachowania;
3. wyposażenia materialno-technicznego i reguł posługiwania się
nim;
4. formalnej struktury – władzy, podziału zadań oraz kanałów
informacyjnych4.
Podsystemy te oddziałują na siebie nawzajem, ale mogą też wchodzić
w interakcję z kulturowym, politycznym lub ekonomicznym
otoczeniem organizacji. Wszystkie te elementy systemu
organizacyjnego pełnią funkcję interpretacyjną – stanowią punkty
odniesienia dla sposobu myślenia ludzi o rzeczywistości, w jakiej się
znajdują oraz dla sposobu nadawania senesu wydarzeniom5.
Pierwsza faza rozwoju organizacji tuż po narodzinach
charakteryzuje się rozmyciem łatwych do przekroczenia granic,
niedopracowaniem kanałów informacyjnych, niedookreśleniem 3 Ibidem, s. 152. 4 C. Sikorski, op. cit., s. 17. 5 G. Morgan, op. cit., s. 151.
108
struktury zwierzchnictwa. Taki stan rzeczy wynika z małej
konkretności przepisów oraz krótkotrwałości ich istnienia6. Jest to
także pierwszy etap formowania się kultury organizacji, na który
przypadają następujące procesy: formułowanie założeń; ustanawianie
autorytetów i tradycji, z których wynika koncepcja przywództwa oraz
styl kierowania organizacją; określenie wizji świata mającej wpływ na
opracowywaną strategię; określenie prawidłowego uporządkowania
stosunków społecznych, znajdującego odbicie w strukturze organizacj
i tudzież modelu idealnego przełożonego i pracownika. Wszystkie
wymienione wyżej elementy utworzyły system znaków, z których
wyłoniły się tradycje i autorytety stanowiące semiotyczne podwaliny
policji politycznej Związku Radzieckiego od WCzK po NKWD.
Cele partii komunistycznej i wszystkim pozostałym
komunistycznym organizacjom wyznaczała ideologia; według słów
Józefa Bocheńskiego, partia była ideologią w akcji: Została
utworzona (…) wyłącznie z zamiarem narzucenia tej ideologii wraz
z jej konsekwencjami całej ludzkości7. Ideologia określała także
metody działania, czyli strategię organizacji, nakierowaną
na wypełnienie dziejowej misji. Tuż po rewolucji 1917 r.
najważniejszym celem bolszewików było utrzymanie zdobytej
władzy.
Zalążkiem WCzK był Piotrogrodzki Komitet Wojskowo-
Rewolucyjny (PKWR) powstały 20 października (2 listopada) 1917 r.
6 B. Kożusznik, Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 219. 7 J. Bocheński, Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999, s. 114.
109
– cztery dni przed przejęciem władzy przez bolszewików. Składał się
on z 60 członków, w tym 48 bolszewików, kilku eserowców
i anarchistów; kierownictwo sprawował Paweł Łazimir wspólnie
z najwyższymi komisarzami: Andriejem Bubnowem, Moisiejem
Urickim, Jakowem Swierdłowem, Feliksem Dzierżyńskim i Józefem
Stalinem. W ciągu 53 dni istnienia tej organizacji wydano około 6 tys.
rozkazów podpisanych przez 20 różnych osób8. Założycielski biuletyn
informacyjny bardzo precyzyjnie określał bieżące zadania i doraźne
cele nowopowstałej organizacji. Należały do nich: koordynacja
działań związków zawodowych i wojska dla ochrony Piotrogrodu
przed działaniami kontrrewolucyjnymi i ewentualnymi pogromami,
akcje agitacyjne, których adresatami mieli być głównie Kozacy,
a także sporządzanie raportów na temat nastrojów panujących
w mieście9. Należy zwrócić uwagę, że jeszcze przed zwycięstwem
rewolucji w oficjalnym dokumencie pojawia się zwrot, który na stałe
wejdzie do języka władzy: „kontrrewolucyjne wystąpienia”. Kolejny
dokument, wydany 23 października (6 listopada) zaczyna się słowami:
В интересах защиты революции и ее завоеваний от покушений со
стороны контрреволюции10. Jest to zapowiedź urzędowego stylu
8 N. Werth, Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror
w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 69.
9 Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30 [na dzień 23.02.2015]. 10 W interesie obrony rewolucji i jej osiągnięć od konttrewolucyjnych
zamachów” [tłum. K. B.], Воззвание Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/38 [na dzień 23.02.2015].
110
nowej władzy (przyszłej nowomowy), gdzie język pełni funkcję
magiczną – stwarza rzeczywistość, która jeszcze nie nastała, ponieważ
odezwa ta została wydana na dzień przed zdobyciem Pałacu
Zimowego. Feliks Dzierżyński sformułował zadanie PKWR w sposób
bardziej dosadny:
Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porządku. Nas,
bolszewików, jest za mało do wykonania tego historycznego
obowiązku. Trzeba pozwolić działać rewolucyjnej spontaniczności
mas walczących o wyzwolenie. Następnie my, bolszewicy,
wskażemy masom drogę. To masy przemawiają przez PKWR oraz
walczą przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jesteśmy tu
tylko po to, by ukierunkować nienawiść i uprawnione pragnienie
zemsty uciskanych na uciskających oraz by nią pokierować11.
Treść powyższego przemówienia jest o tyle istotna, iż zdradza główny
interes władzy w późniejszym procesie przejmowania kontroli nad
kulturą. Jak zauważa Gieorgij Poczepcow, władza posiada moc
oddziaływania na racjonalny świat człowieka, kultura – na
emocjonalny, do którego władza bez kulturowego instrumentarium
nie posiada dostępu. Według badacza, kultura może reprodukować
i potęgować istniejące w społeczeństwie emocjonalne
predyspozycje12: w tym wypadku były to stereotypy, nienawiść,
pragnienie zemsty. Abstrakcyjne tendencje przetworzone przez język
kultury ulegają konkretyzacji i materializacji – wróg klasowy
11 N. Werth, op. cit., s. 70. 12 Г. Г. Почепцов, op. cit., s. 240.
111
przybiera realną postać konkretnego człowieka – tym samym strumień
społecznej nienawiści zostaje ukierunkowany i spotęgowany. PKWR
w przemówieniu Dzierżyńskiego jawi się jako narzędzie resentymentu
społecznego i taką funkcję w pierwszym okresie działalności będzie
spełniać WCzK. Jak podkreśla Orlando Figes, bolszewicka dyktatura
jako pierwsza w historii gloryfikowała własną burzliwą przeszłość, co
przejawiało się przede wszystkim w propagandzie i przyjęciu
symboliki wojskowej. Tym sposobem wykreowano swoisty kult
przemocy, kluczowy dla wizerunku nowej władzy13. To właśnie
przemoc umożliwiła rewolucjonistom odcięcie się od elit carskich
i zbudowanie poczucia wspólnoty z ludem, w imieniu którego
przemawiali.
Po obaleniu Rządu Tymczasowego, 25 października
(8 listopada) Lenin w imieniu PKWR ogłosił przejęcie władzy
w państwie. W odezwie Rady Komisarzy Ludowych z 9 (22) listopada
przywódca bolszewików w bardzo ogólny sposób formułuje nowe
zadania dla PKWR: walkę ze „spekulacją” i „sabotażem” poprzez
natychmiastowe przekazanie winnych wojenno-rewolucyjnym
sądom14. „Spekulacja” i „sabotaż” to kolejne słowa, które na stałe
weszły do języka nowej władzy. Niedookreślenie ich znaczenia
w sensie prawnym i brak wyraźnego sformułowania nazywającego
konkretne działania mianem tychże przestępstw, dało policji
politycznej nieograniczone wręcz spektrum możliwości interpretacji 13 O. Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924, Wrocław 2009, s. 525. 14 В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922), ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС, Москва 1987, s. 24.
112
prawa. Dekret o walce ze spekulacją, w którym w sposób
szczegółowy określono jej prawną definicję i zakres, został ogłoszony
dopiero 22 lipca 1918 r.15„Spekulacja” i „sabotaż”, podobnie jak
wcześniej wspomniane „działania kontrrewolucyjne”, były tak bardzo
wypełnione negatywnymi znaczeniami oddziałującymi na emocje, że
poprzez swoją jednoznaczność nie wymagały przekładu. Z czasem
stały się symbolami, a więc częścią mitologicznych struktur opisu
świata. Ich nowe semantyczne znaczenie przypieczętował fakt nadania
pierwszej radzieckiej ogólnokrajowej strukturze bezpieczeństwa
wewnętrznego nazwy Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do
Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
6 (19) grudnia 1917 r. na posiedzeniu Rady Komisarzy
Ludowych Lenin polecił Feliksowi Dzierżyńskiemu rozwiązać
kwestię strajku, który według niego planowano przedsięwziąć
w państwowych urzędach całej Rosji:
(…) составить особую комиссию для выяснения возможности
борьбы с такой забастовкой путем самых энергичных
революционных мер, для выяснения способов подавления
злостного саботажа16.
Dzierżyński został wyznaczony do tego zadania
nieprzypadkowo, dzięki czemu trafił w poczet rewolucyjnych
15 Ibidem, s. 88 16 Utworzyć specjalną komisję do określenia możliwości walki ze strajkiem drogą jak najbardziej energicznych rewolucyjnych środków i określenia
sposobu przezwyciężenia złośliwego sabotażu [tłum. K. B], Ibidem, s. 31.
113
bohaterów. Był idealnym kandydatem na szefa represyjnej
organizacji, dzięki doświadczeniu, które nabył podczas 11 lat
spędzonych w carskich więzieniach i na syberyjskich zesłaniach. Owo
doświadczenie okazało się bezkonkurencyjne przy konieczności
budowania struktur aparatu bezpieczeństwa na nowo: Lenin swój
wybór uzasadniał stwierdzeniem, iż Dzierżyński „zna swoją robotę”17
i następnego dnia przesłał mu instrukcję postępowania z osobami
uchylającymi się od pracy i sabotażystami, za które to przewinienia
miały grozić wysokie grzywny18. 7 (20) grudnia Dzierżyński na
posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych przedstawił własny projekt
dekretu założycielskiego WCzK. Należy podkreślić, iż Nadzwyczajna
Komisja funkcjonowała bez oficjalnie zatwierdzonego statutu aż do
28 października 1918 r. Powodem był pożądany charakter
tymczasowości, o czym świadczyć miał przymiotnik „nadzwyczajna”
w nazwie – nadzwyczajne komisje były powoływane do celów
doraźnych i były bezpośrednio podporządkowane Radzie Komisarzy
Ludowych, czyli Leninowi. Zadania jakie wyznaczono WCZK to:
1) Walka z kontrrewolucją i sabotażem na terenie całej Rosji.
2) Przekazywanie trybunałom rewolucyjnym wszystkich
sabotażystów i kontrrewolucjonistów oraz wypracowanie metod
walki z nimi.
3) Prowadzenie tylko wstępnego śledztwa w celach
zapobiegawczych.
17 N. Werth, op. cit., s. 72. 18 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 35.
114
W pierwszej kolejności Komisja powinna zwracać uwagę na
nielegalny druk, sabotaż, itd., prawych eserowców, sabotażystów i
strajkujących. Środki – konfiskata, wysiedlenie, pozbawienie kart
zaopatrzeniowych, publikowanie spisu wrogów narodu19.
Jak widać, początkowo walka z kontrrewolucją i sabotażem miała
charakter zapobiegawczy. Kategoria wroga ludu, podobnie jak
wcześniej opisane kategorie sabotażystów i spekulantów była
niejasna. Wiadomo że członkowie partii kadetów oraz prawicowi
eserowcy zaliczali się do wrogów ludu, natomiast w odezwie Lenina
z 28 listopada (11 grudnia) wrogowie ludu figurują obok obszarników
i kapitalistów20, co sugeruje, iż ci ostatni do tej kategorii się nie
wliczają. Jest to kolejne określenie o znaczeniu semantycznym, które
szybko zasiliło mitologiczne struktury opisu świata. Z praktycznego
punktu widzenia pozwalało na prawne nadużycia, z punktu widzenia
kulturowego, materializowało abstrakcyjne pojęcie wroga, którego
nazwisko można było odczytać z listy.
Warto w tym miejscu przytoczyć fragment przemowy
Dzierżyńskiego, którą wygłosił na posiedzeniu Rady Komisarzy
Ludowych tego samego dnia:
Musimy wysłać na ten najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy
front towarzyszy zdecydowanych, twardych, mocnych, bez
rozterek, gotowych do poświęcenia samych siebie dla ocalenia
Rewolucji. Nie myślcie, towarzysze, że szukam jakiejś formy
sprawiedliwości rewolucyjnej. My mamy czynić tylko
19 Ibidem, s. 34. 20 Ibidem, s. 29.
115
„sprawiedliwość”! Toczymy wojnę na najokrutniejszym froncie,
gdyż zbliżający się wróg nosi maskę i jest to walka na śmierć
i życie! Proponuję, domagam się utworzenia organu, który
wyrówna rachunki z kontrrewolucjonistami w sposób rewolucyjny
i autentycznie bolszewicki!21
W powyższych słowach zawiera się zalążek zarówno modelu
służby, jak i modelu idealnego funkcjonariusza. Ten pierwszy zawiera
polecenie walki metodami rewolucyjnymi i bolszewickimi „na śmierć
i życie”, będące równocześnie przyzwoleniem na wszelkie nadużycia,
ponieważ zgodnie z rewolucyjną doktryną, „cel uświęca środki”.
Korzenie takiej postawy tkwią w rosyjskim samodzierżawiu
i wyrastają z przekonania o braku moralnej odpowiedzialności
jednostki, ponieważ winę za wszelkie zło ponosi państwo22.
Jeżeli chodzi o model idealnego funkcjonariusza, jest on
ściśle związany z typem rewolucjonisty obecnym w rosyjskiej
kulturze od połowy XIX w. Typ ten charakteryzowały: asceza,
potrzeba ofiarowania siebie dla dobra ludzkości oraz dogmatyzm
wynikający z syntezy idealistycznego myślenia i materialistycznego
światopoglądu. Zgodnie z marksizmem-leninizmem, organizacja
partyjna stanowi elitę proletariatu i teoretycznie składa się tylko
z najlepszych, posiadających najdoskonalszą partyjną świadomość
członków23. W zamyśle Dzierżyńskiego WCzK była partyjną
21 N. Werth, op. cit., s. 73. 22 M. Abassy, Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji
dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 245.
23 J. M. Bocheński, op. cit., s. 115.
116
awangardą i miała zrzeszać ludzi jemu podobnych: bezgranicznie
oddanych „sprawie”, nieposiadających życia prywatnego,
ascetycznych i niezłomnych. Sam dawał doskonały przykład. Według
Donalda Rayfielda,
[…] Dzierżyński był pedantycznie surowy i pryncypialny.
Wyrzucił do śmieci bliny, które upiekła mu siostra, ponieważ
kupiła mąkę u spekulanta, zwolnił z pracy siostrzenicę
i człowieka, który zatrudnił ją na kolei, ponieważ posłużyła się ich
nazwiskiem. […] Nie bywał na koncertach, jego jedyną lekturą
były marksistowskie rozprawy i romantyczna polska poezja.
Jedynym filmem, który obejrzał, była zamówiona przez niego
samego kronika z pogrzebu Lenina. Syna oddał na wychowanie do
robotniczej rodziny, w której łatwiej zachować i wzbogacić duszę.
Piękno i prawdę widział jedynie w swojej pracy24.
Takiej samej ideologicznej czystości powiązanej z rewolucyjną
moralnością Dzierżyński wymagał od podwładnych. Dobre i moralne
jest to, co jest pożyteczne dla taktyki partii; złe i niemoralne jest
wszystko to, co utrudnia jej marsz ku zwycięstwu głosi marksizm-
leninizm25. I właśnie zwycięstwo komunizmu poprzez pokonanie
wszystkich wrogów wszelkimi możliwymi środkami było misją
WCzK. Z punktu widzenia kultury organizacji, misja zawiera zasadę
organizującą i cele, które decydują o jej działalności i wyznaczają
24 D. Rayfield, Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER, Warszawa 2009, s. 65. 25 J. M. Bocheński, op. cit., s. 28.
117
kryteria efektywności26. W omawianym przypadku misja WCzK
zbliżona jest do utopijnej misji średniowiecznego zakonu, stawiającej
za cel budowę odrębnej, doskonałej zbiorowości, odciętej od złego
i zepsutego społeczeństwa i kultywowanie w jej obrębie określonych
wartości27. Rola tego rodzaju utopii polega na przekreśleniu
możliwości pogodzenia się z zastaną rzeczywistością nie tylko
w teorii, ale też w praktyce28. Warto zauważyć, że utworzona przez
Dzierżyńskiego WCzK reprezentuje również typ organizacji totalnej,
tzw. „chciwej instytucji”. Typ ten charakteryzują: symboliczne
odcięcie uczestników danej organizacji od otoczenia przy ich
jednoczesnej monopolizacji (wymóg całkowitej lojalności
i dyspozycyjności) oraz zdolność do eliminowania konfliktów
wewnętrznych jednostki poprzez definicję ich tożsamości. Wymóg
całkowitego zaangażowania członków takiej organizacji pozbawia ich
autonomii i możliwości działania, jako samodzielnych aktorów
społecznych29.
15 grudnia Dzierżyński opublikował w gazecie „Izwiestija”
odezwę wzywającą wszystkie rady działające na terenie Rosji do
formowania własnych Nadzwyczajnych Komisji. W rezultacie doszło
do niesłychanego rozmnożenia różnego typu nadzwyczajnych
26 M. Bielski, Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 85. 27 J. Szacki, Utopie, PIW, Warszawa 1968, s. 132. 28 Ibidem, s. 138. 29 M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa 2003, s. 94.
118
organów, które działając całkowicie samodzielnie pozostawały poza
jakąkolwiek kontrolą30.
Strategię działania WCzK sformułowano w rozporządzeniu
Rady Komisarzy Ludowych z 21 grudnia (3 stycznia). Wyraźnie
zaznaczono tu funkcję policyjną, a więc prowadzenie śledztwa
i aresztowanie. Na tym etapie policja polityczna jeszcze nie posiadała
prawa do wykonywania wyroków – obowiązek ten należał do
trybunałów rewolucyjnych podlegających Ludowemu Komisariatowi
Sprawiedliwości:
1. „Wszechrosyjską Komisję” przy Radzie Komisarzy Ludowych
ustanawia się dla walki z kontrrewolucją, sabotażem i spekulacją.
2. Wyniki swojej działalności przekazuje Komisji Śledczej przy
Trybunale Rewolucyjnym lub zamyka sprawę.
3. Praca Komisji odbywa się przy ścisłym nadzorze Komisariatów
Ludowych ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych oraz Rady
Piotrogrodzkiej. Komisje śledcze przy Trybunale Rewolucyjnym
nadzoruje Ludowy Komisariat ds. sądownictwa oraz prezydium
Rady Piotrogrodzkiej.
4. Skład komisji podaje się do publicznej wiadomości.
5. Działalność „Wszechrosyjskiej Komisji” regulują wypracowane w
niej instrukcje oraz instrukcje wydane przez Ludowe Komisariaty
ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych.
6. O aresztowaniach o szczególnym politycznym znaczeniu, komisje
mają obowiązek informować Ludowe Komisariaty
ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych.
7. Wszelkie zatrzymania powinny prowadzić do obowiązkowego
przekazania sądom lub być unieważnione31.
30 N. Werth, op. cit., s. 76.
119
Sytuacja materialna, w jakiej znajdowali się czekiści
pozostawiała wiele do życzenia. Wynikało to zarówno z etosu służby,
który zakładał bezinteresowność „rycerzy rewolucji” (tak nazywał
ich Dzierżyński) jak i z rewolucyjnego zamieszania. Funkcję
umundurowania pełniły czarne skórzane kurtki lotnicze – dar Ententy
znaleziony w piotrogrodzkich magazynach – w skórze nie lęgły
się przenoszące tyfus wszy32. 11 stycznia 1918 r. Dzierżyński pisał
do Lenina:
Mimo oddanych już istotnych przysług znajdujemy się w sytuacji
nie do przyjęcia. Żadnego finansowania. Pracujemy dzień i noc
bez chleba, cukru, herbaty, masła czy sera. Poczyńcie kroki
abyśmy uzyskali przyzwoite racje, albo upoważnijcie nas do
samodzielnych rekwizycji u burżujów33.
Sam Dzierżyński słynął z tego, że do końca życia pozostał przy
więziennych nawykach – żywił się wyłącznie chlebem, wrzątkiem
i kiełbasą, spał na pryczy w swoim gabinecie przykryty płaszczem.
Miał to być przykład dla podwładnych, który zdeterminował model
przełożonego struktur bezpieczeństwa na długie lata.
W lutym 1918 r. siedzibę WCzK przeniesiono z Petersburga
do miejsca, które stało się symbolem radzieckiej oraz poradzieckiej
policji politycznej – hotelu „Selekt” i budynku towarzystwa
31 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 40 32 L. Mleczin, Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda,
Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1, s. 10. 33 N. Werth, op. cit., s. 76.
120
ubezpieczeniowego „Rosja” przy placu Wielka Łubianka34. W języku
władzy był to przyczółek rewolucji, synonim bezpieczeństwa
i rewolucyjnej sprawiedliwości.
31 maja 1918 r. w związku z niestabilną sytuacją polityczną
panującą w kraju (wojna domowa, strajki, wystąpienia opozycji,
zamieszki oraz zbrojne wystąpienia chłopów) Dzierżyński wydał
swemu twerskiemu pełnomocnikowi, Ejdukowi dyrektywę:
Masz kazać rozplakatować w całym mieście odezwę głoszącą, iż CzK
rozstrzela natychmiast każdego bandytę, złodzieja
i kontrrewolucjonistę spiskującego przeciw władzy sowieckiej. Nałóż
nadzwyczajną kontrybucję na miejscowych burżujów. Zrób ich listę.
Listy będą przydatne, jeżeli się ruszą. Pytasz mnie, z jakich
elementów tworzyć lokalną CzK. Bierz ludzi zdecydowanych, takich,
którzy wiedzą, że najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogoś do
milczenia jest kula. Doświadczenie nauczyło mnie, że mała grupka
zdecydowanych ludzi może odwrócić każdą sytuację35.
Powyższy tekst potwierdza sformułowany wcześniej model idealnego
funkcjonariusza. Wymaga się od niego wprost: gotowości do
mordowania, chociaż karę śmierci oficjalnie przywrócono dopiero
w lipcu 1918 r. Wymienieni obok siebie: bandyta, złodziej
i kontrrewolucjonista wydają się być zupełnie innymi osobami, jednak
podobnie jak spekulanci i sabotażyści, są jedną i tą samą osobą, czyli
„wrogiem ludu”. Zmieniające się nazwy są przypisane temu samemu
34 А. Л. Литвин, Красный и белый террор в России 1918-1922 гг, Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995, s. 54.
35 N. Werth, op. cit., s. 81.
121
znaczeniu, zgodnie z narracją mitologiczną, gdzie pod zmienną x i y
można podstawić dowolną wartość nie naruszając struktury sensu.
Przeciwieństwem „wroga ludu” będzie w tym wypadku
rewolucjonista lub czerwonoarmista36. Zmianie ulega forma znaku
a nie jego treść, dlatego że to właśnie ona najbardziej oddziałuje na
świadomość zbiorową37. Takie ustrukturyzowanie języka zmierzało ku
jego zamkniętości, charakterystycznej dla języka kultury totalitarnej38.
Na podstawie przytoczonego wyżej tekstu można stwierdzić,
iż metody WCzK w zwalczaniu kontrrewolucji ulegały stopniowej
brutalizacji. Alter Litwin tłumaczy to zjawisko w następujący sposób:
Lenin i bolszewicy nie mieli żadnej dobrze przemyślanej
i możliwej do zrealizowania według jakiegokolwiek określonego
wcześniej planu polityki karnej. Można mówić o nihilistycznym
stosunku sowieckich władz wobec uchwalanych ukazów oraz
tendencji do zaostrzania kar. Bolszewicy, którzy znaleźli się
u władzy, mieli za sobą doświadczenie burzenia a nie budowania
ustroju państwowego39.
Bolszewicy nie potrafili się wyzwolić z despotycznych
tradycji rządzenia, które świadomie kopiowali. Dzierżyński zbudował
Nadzwyczajną Komisję od podstaw, udoskonalając dobrze mu znane
metody policyjne stosowane przez carat. Można zatem wysnuć
36 J. Sadowski, op. cit., s. 51. 37 Г. Г Почепцов, op. cit., s. 345. 38 J. Sadowski, op. cit., s. 53. 39 А. Л. Литвин, op. cit., s. 37.
122
wniosek, iż porewolucyjna kultura wykorzystywała przedrewolucyjny
język do budowy nowej przestrzeni semiotycznej. Zmieniając nazwy
znaków tworzyła nowe symbole i mity na podstawie tych samych,
głęboko zakorzenionych w świadomości zbiorowej znaków, aby
ułatwić ich asymilację.
W dniach 8-11 czerwca odbyła się pierwsza Ogólnorosyjska
Konferencja WCzK, w której uczestniczyło stu delegatów z 43 sekcji
lokalnych, liczących 12 tys. ludzi40. Podczas obrad po raz pierwszy
określono jej administracyjną strukturę porządkując relacje pomiędzy
jednostkami terenowymi a moskiewskim centrum, a także
wprowadzono podział na pięć Departamentów: Informacji; Walki
z Kontrrewolucją; Walki ze Spekulacją i Nadużywaniem Władzy;
Transportu; Szlaków Komunikacyjnych i Portów oraz Operacyjny.
Ogłoszony Dekret o Nadzwyczajnych Komisjach (Положение
о чрезвычайных комиссиях) ustanawiał wzorcowy schemat
organizacyjny. Kultura organizacji weszła w nowy etap rozwoju –
okres wzrostu aktywności. Etap ten charakteryzują: rozciąganie
i usztywnianie granic systemu związane ze zwiększeniem trudności
w ich przekraczaniu; wzrost liczby coraz lepiej wyspecjalizowanych
elementów i ich funkcji; proces eliminacji zbytecznych elementów;
coraz silniejsza biurokratyzacja, a także mocniejsza socjalizacja
jednostki powiązana z indoktrynacją i personalizacją41. Niezwykle
istotną kwestią jest także ustrukturyzowanie systemu
odpowiedzialnego za obieg informacji.
40 N. Werth, op. cit. s. 82. 41 B. Kożusznik, op. cit., s. 237.
123
Rekapitulując: rewolucja październikowa stworzyła potrzebę
skonstruowania nowego kodu, który przypisze określonym
wydarzeniom sens ideologiczny. W procesie neutralizacji znaczeń
przedrewolucyjny kod został włączony do powstającego metajęzyka,
aby ułatwić jego ekspansję i przyswajanie przez zbiorową
świadomość. Narodziny kultury radzieckiej policji politycznej, czyli
początkowy okres działalności WCzK, to faza formowania
podstawowych założeń – powolne konstruowanie własnego systemu
znaczeń. Określona została misja organizacji, jej struktura, strategia,
model idealnego funkcjonariusza i przełożonego.
Karolina Blecharczyk (1986), jako absolwentka
rosjoznawstwa i doktorantka na Wydziale Studiów
Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu
Jagiellońskiego specjalizuje się w następujących obszarach
badawczych: semiotyka kultury radzieckiej, radzieckie
i rosyjskie służby bezpieczeństwa wewnętrznego, rosyjska
literatura postmodernistyczna, wewnętrzna i zagraniczna
polityka Władimira Putina, filozofia i antropologia
marksizmu-leninizmu, kultura organizacji.
124
Bibliografia
Monografie
1. Abassy M., Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji
dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2008.
2. Bielski M., Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997.
3. Bocheński J., Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo
Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999.
4. Figes O., Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924,
Wrocław 2009.
5. Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań
terenowych, PWN, Warszawa 2003.
6. Kożusznik B., Zachowania człowieka w organizacji, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.
7. Литвин A. Л., Красный и белый террор в России 1918-1922 гг,
Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995.
8. Mleczin L., Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda,
Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1.
9. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999.
10. Rayfield D., Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER,
Warszawa 2009.
11. Sikorski C., Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa
1999.
12. Szacki J., Utopie, PIW, Warszawa 1968.
125
13. В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922),
ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС,
Москва 1987.
Prace zbiorowe
14. Werth N., Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i
terror w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne,
A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga
komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka,
Warszawa 1999.
Źródła internetowe:
15. Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30.
16. Воззвание Военно-революционного комитета,
http://doc20vek.ru/node/38.
127
Podziękowania
Zespół Redakcyjny Zeszytów Naukowych Koła
Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych
pragnie serdecznie podziękować prof. Zdzisławowi Julianowi
Winnickiemu, dr hab. Magdalenie Ratajczak, dr. Małgorzacie
Misiak, dr. Michałowi Piekarskiemu, dr. Adrianowi
Szumskiemu, dr. Grzegorzowi Tokarzowi za zaangażowanie
w proces powstawania niniejszej publikacji oraz przychylną
redakcję naukową.
Za okazane wsparcie finansowe dziękujemy Instytutowi
Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego.
Podziękowania kierujemy przede wszystkim do Autorów
tekstów zamieszczonych w niniejszym Zeszycie, a także
Prelegentów uczestniczących w konferencji.
Na koniec chcielibyśmy podziękować członkom
Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych
zaangażowanym w organizację i przebieg Ogólnopolskiej
Konferencji Naukowej Miejsce służb specjalnych w systemie
bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku.