Miejsce służb specjalnych w systemie bezpiecze stwa ...kwsm.uni.wroc.pl/dokumenty/ZN11.pdf ·...

Miejsce służb specjalnych

w systemie bezpieczeństwa

państwa w XX i XXI wieku

Uniwersytet Wrocławski

Wydział Nauk Społecznych

Instytut Studiów Międzynarodowych

Zeszyty Naukowe

Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków

Międzynarodowych

Miejsce służb specjalnych

w systemie bezpieczeństwa państwa

w XX i XXI wieku

Numer 11

Wrocław, sierpień 2015

Opieka naukowa prof. dr hab. Zdzisław Julian Winnicki

Recenzenci

dr hab. Magdalena Ratajczak, dr Małgorzata Misiak, dr Michał Piekarski, dr Adrian Szumski, dr Grzegorz Tokarz

Redaktor Naczelny ZN KWSM

Redaktor wydania Malwina Hopej

Korekta

Monika Brzozowska

Projekt okładki Magdalena Kobiałka, Daria Puchała

Koło Wschodnioeuropejskie Stosunków Międzynarodowych

Instytut Studiów Międzynarodowych ul. Koszarowa 3, 51-149 Wrocław

e-mail: [email protected] www.kwsm.uni.wroc.pl

ISSN 1730-654X

© Copyright by Koło Wschodnioeuropejskie

Stosunków Międzynarodowych Wrocław 2015

Zeszyt wydano przy finansowym wsparciu Instytutu Studiów

Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Przygotowanie do druku: Studio Reklamy Arcone, www.arcone.pl

Druk: Drukarnia Therismos, www.therismos.pl

mh

mh

mh

SPIS TREŚCI

NATALIA TOMASZEWSKA

Otwarte źródła informacji w działalności

polskich służb specjalnych ........................................................ 13

PAWEŁ POKRZYWIŃSKI

Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak, Aman ................ 40

MONIKA BRZOZOWSKA

Urząd Ochrony Konstytucji w systemie bezpieczeństwa

Republiki Federalnej Niemiec. Główne zagrożenia dla RFN

w świetle najnowszego Raportu UOK ...................................... 60

EWELINA BATOR

Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej Republice

Radzieckiej – reakcje władz i społeczeństwa ........................... 82

KAROLINA BLECHARCZYK

Narodziny kultury radzieckich służb bezpieczeństwa

wewnętrznego. WCK w latach 1917-1918. ........................... 105

11

Drodzy Czytelnicy,

Oddajemy w Państwa ręce najnowszy, 11. numer

Zeszytów Naukowych Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków

Międzynarodowych, będący zwieńczeniem oraz rozszerzeniem

obrad Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Miejsce służb

specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI

wieku, która została przez nas zorganizowana w Instytucie

Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

23 kwietnia 2015 r.

Druga połowa XX oraz XXI wiek przyniosły wzrost

zagrożeń, skutkujący redefinicją oraz rozszerzeniem

dotychczasowego sposobu pojmowania bezpieczeństwa. Jedną

z odpowiedzi na działalność terrorystów czy zorganizowanych

grup przestępczych wkraczającą praktycznie we wszystkie sfery

życia już nie tylko rządzących ale i obywateli, stanowiły służby

specjalne. Zakres kompetencji, pozwalający chociażby

na pozyskanie lub ochronę informacji mających strategiczne

znacznie w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego

i zewnętrznego, doprowadził do umieszczenia ich na dominującej

pozycji względem pozostałych sił chroniących państwo.

W niniejszym Zeszycie staramy się ukazać te szczególne

role, miejsce którym szczycą się tajne służby wybranych państw.

Pierwszy, otwierający numer artykuł Natalii Tomaszewskiej

porusza istotę i znaczenie otwartych źródeł informacji

12

w działalności polskich służb specjalnych. Kolejni autorzy skupiają

się na służbach zagranicznych. Paweł Pokrzywiński opisuje trzy

agencje działające w ramach Wywiadowczej Społeczności Izraela:

Mosad, Szabak, Aman. Monika Brzozowska przedstawia zaś

hierarchię najistotniejszych zagrożeń Republiki Federalnej

Niemiec opracowaną przez instytucję kontrwywiadu cywilnego –

Federalny Urząd Ochrony Konstytucji, największą niemiecką

służbę specjalną. Ewelina Bator pokazuje reakcje władz

i społeczeństwa Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej

wywołane działalnością fińskiej telewizji publicznej YLE. Z kolei

artykuł zamykający tom, autorstwa Karoliny Blecharczyk, opisuje

początkowe lata działalności Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej

Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.

Tematy poruszone przez Autorów oraz Prelegentów

stanowią jedynie zaczątek szerokiej dyskusji nad znaczeniem,

miejscem w systemach bezpieczeństwa państw, a także faktyczną

działalnością służb specjalnych, w znacznym stopniu utajniona,

a opinii publicznej praktycznie nieznana.

13

Natalia Tomaszewska

[email protected]

Uniwersytet Wrocławski,

Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych

Otwarte źródła informacji w działalności

polskich służb specjalnych

Wstęp

Współcześnie żyjemy w świecie, który nieustannie się

zmienia. Proces ten obejmuje m.in. rewolucję informacyjną,

globalizację, czy postęp technologiczny. Wszystkie te czynniki

wpływają w określony sposób nie tylko na życie poszczególnych

ludzi, całych zbiorowości, narodów, a nawet grup państw, ale także na

organy działające na rzecz wspomnianej ludności i krajów. Truizmem

jest twierdzić, iż obecnie informacja czy technologia są niezwykle

istotne we wszelkiej działalności, prywatnej czy państwowej. To one

często przesądzają o sukcesie lub porażce danego przedsięwzięcia.

14

Informacja stanowi jeden z najcenniejszych zasobów

na świecie, zgodnie z sentencją scientia potestas est posiadanie

wiedzy i informacji daje nie tylko znajomość pojęć, mechanizmów,

ale także umożliwia zdobycie kluczowej przewagi nad oponentem.

Jedną z metod pozwalającą, w sposób wymagający stosunkowo

mniejszych nakładów finansowych, za to potrzebujący dobrze

wykwalifikowanych specjalistów, jest tzw. biały wywiad.

Choć trudno jest określić, kiedy tak naprawdę znacznie tego

rodzaju pozyskiwania informacji stało się istotne, ma to związek

niewątpliwie z rozwojem masowej komunikacji, z większą

dostępnością tych środków oraz ze wzrostem ilości danych

przekazywanych w mediach. Są one obecnie szczególnie ważnym

elementem życia społecznego, przez który definiowany jest m.in.

stopień demokratyzacji państw czy wolności społeczeństw. Obecnie

media mają dostęp do niezliczonej liczby informacji, przekazując je,

według własnej hierarchii ważności, przy czym często jedynym

recenzentem jest redaktor naczelny, prezes i pieniądz, a nie np. interes

państwa, w momencie ujawniania tajnych danych.

Jednym z najistotniejszych obecnie mediów jest Internet,

obecny na ogromną skalę w działalności różnych podmiotów.

W latach 90 kiedy dopiero wchodził w erę swej popularności,

i jeszcze nikt nie wróżył mu takiego sukcesu, około 1% informacji

pochodzących z sieci mogło mieć znaczenie m.in. dla organizacji

wywiadowczych. Obecnie procent ten znacznie się zwiększył przez co

Internet stanowi ikonę źródeł OSINT.

Aby uzmysłowić sobie znaczenie przekazywanych przez

media treści, i innych szeroko dostępnych kanałów komunikacji,

15

można przytoczyć dwa cytaty, jeden generała Samuela V. Wilsona,

Dyrektora Defence Intelligence Agency: dziewięćdziesiąt procent

informacji wywiadowczych pochodzi z otwartych źródeł. Pozostałe

dziesięć, uzyskuje się w sposób bardziej widowiskowy. Prawdziwym

bohaterem pracy wywiadowczej jest Sherlock Holmes a nie James

Bond1, drugi cara Mikołaja I, wypowiedziany podczas wojny

krymskiej Nie potrzebujemy szpiegów, mamy The Times2. Cytaty te

w doskonały sposób opisują istotę informacji pochodzących

z jawnych źródeł oraz proces ich analizy.

Otwarte źródła informacji

Zakres definicyjny

Polska nomenklatura wypracowała pojęcie białego wywiadu

na nazwanie tej specyficznej działalności wywiadowczej. Pomimo

istnienia w polskiej nauce i środowiskach wywiadowczych tego

określania, jak dotąd nie zostało ono ustawo zdefiniowane. Lukę

w istnieniu legalnej definicji wypełniają publikacje przedstawiające

szerokie spektrum znaczenia omawianego pojęcia. Uznaje się, iż

podział na biały, czarny i szary wywiad do literatury na trwałe

1 W. Filipkowski, Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem,

[online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw-biaym-wywiadem], dostęp na dzień 08.08.2015 r.

2 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 34.

16

wprowadził Tomasz R. Aleksandrowicz3, choć niejednokrotnie pojęcia

te pojawiały się w publikacjach innych autorów. Wraz z coraz większą

ilością materiałów w języku angielskim poświęconych tej tematyce,

równolegle na znaczeniu zyskiwały angielskie tłumaczenia, będące

znaczeniowo, choć nie językowo, jednorodne. Open source

intelligence i stosowany skrót OSINT, podobnie jak nowa,

wykształcona na bazie amerykańskiej, nazwa wywiad jawnoźródłowy,

będą w niniejszym artykule stosowane wymiennie, uznawane są

bowiem za swoje odpowiedniki. Zasadne jest przywołanie definicji

zjawiska, którego określenia zostały przywołane powyżej. Jak

zauważył K. Mroziewicz «najbardziej bezpieczną, a zarazem przyjazną

formą docierania do tajemnic jest biały wywiad, czyli analiza

informacji z legalnie dostępnych źródeł»4. Definicja choć krótka, jest

dość bogata znaczeniowo. K. Mrozewicz przedstawił definicję

z punktu widzenia ważności jej źródła, zaznaczył bowiem, iż ten

wywiad z racji korzystania ze specyficznych źródeł, jest znacznie

bezpieczniejszy, a ponadto, zdaniem autorki zawarł on także

informacje, iż wywiad ten w przeciwieństwie do czarnego wywiadu

nie powoduje dyskusji na temat łamania przez niego zasady

prywatności ludzi, nienaruszalności ich korespondencji i innych. Nie

wywołuje on negatywnych skojarzeń, nie jest wiązany także z tą, nie

zawsze legalną stroną wywiadu, owianą tajemnicą, działalnością służb

specjalnych.

3 T.R. Aleksandrowicz, Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola

mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel, P. Piasecka, wyd. Collegium Civitas Press, Warszawa 2009, s. 81.

4 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 58.

17

Inną definicję zaproponował J. Larecki, który traktuje OISNT

jako określoną metodę pracy wywiadowczej na materiałach

pochodzących ze źródeł ogólnie dostępnych5. Konieczne wydaje się

także przedstawienie teorii zawartych w anglojęzycznych

publikacjach. Pojęcie Open Source Intelligence występuje w Słowniku

terminów i definicji NATO z 2014 r., gdzie oznacza dane

wywiadowcze pochodzące zarówno z publicznie dostępnych

informacji, jak i innych jawnych informacji o ograniczonym

rozpowszechnianiu lub dostępie6. Definicja ta rozszerza przyjęty

w polskich publikacjach katalog źródeł, z których można korzystać.

Z kolei NATO OSINT Handbook, podaje iż jest to informacja

wyselekcjonowana, przetworzona, przeanalizowana na potrzeby

odbiorcy w odpowiedzi na konkretne zapytanie7.

Źródła białego wywiadu

Wspominane już wielokrotnie otwarte źródła informacji uznać

można za takie, które są łatwo dostępne dla każdego; istnieje jednakże

kilka klasyfikacji tych źródeł, przy czym kryterium rozróżnienia może

5 J. Larecki, Wielki leksykon służb specjalnych świata, Wydawnictwo Książka

i Wiedza, Warszawa 2007, s. 749-750. 6 Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014, [online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf],

dostęp na dzień: 08.08.2014 4. 7 NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001 [online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734f540fbb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%20-%20Jan%202002.pdf] dostęp na dzień: 08.08.2015 r.

18

opierać się na rodzaju medium, wartości lub wiarygodności źródła

i informacji, które są przekazywane. Całościową klasyfikację źródeł

OSINT można odnaleźć w NATO Open Source Intelligence

Handbook, gdzie wyróżnia się:

1. Media tradycyjne ( prasa, radio, telewizja).

2. Internet, media elektroniczne.

3. Usługi komercyjne i bezpłatne (bazy danych i katalogi takie jak:

publiczne bazy danych statystycznych, internetowe

wyszukiwarki, komercyjne bazy danych i inne)8.

4. Literatura niszowa, szara literatura (publikacje nieznajdujące się

w oficjalnym obiegu wydawniczym, jak: sprawozdania i raporty

naukowe, techniczne, ekonomiczne, społeczne i inne,

niepublikowane materiały konferencyjne, normy i zalecenia

techniczne, niektóre dokumenty urzędowe, dokumentacja

techniczna, promocyjna i reklamowa9.

5. Środowiska eksperckie, naukowcy, obserwatorzy (overt human

experts and observer).

6. Bezpłatne i komercyjne bazy zdjęć i obrazów.

Klasyfikacja oparta na środkach przekazu informacji

w otwartych źródłach zaproponowana przez K. Liedela wyróżnia:

8 OSINT Source Typology, [online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint-source-

typology/] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 9 S. Cisek, Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys

problematyki [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php] dostęp na dzień 05.08.2015 r.

19

1. Środowiska akademickie i naukowe, czyli wszelkie prace

powstające w ośrodkach badawczych lub akademickich, jak

konferencje, badania i analizy, wykłady.

2. Administracja publiczna, organizacje międzynarodowe

i pozarządowe, wydawane przez nie dokumenty będące analizą

danego zagadnienia, bądź np. raporty czasowe, sprawozdania

z działalności, prowadzone przez nie bazy danych.

3. Podmioty komercyjne i środki masowego przekazu, komercyjne

bazy danych i tradycyjne mass media.

4. Biblioteki.

5. Osoby fizyczne lub grupy osób10.

Wywiad jawnoźródłowy w polskich służbach

specjalnych

Polskie służby specjalne

Służby specjalne stanowią dla każdego państwa niezwykle

istotny element systemu bezpieczeństwa, zarówno w wymiarze

wewnętrznym i zewnętrznym. Szczególną rolę pośród nich odgrywają

służby o charterze wywiadowczym, które często z ogromnym ryzkiem

zdobywają informacje niezbędne dla pionów decyzyjnych państwa,

10 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op.cit. s. 59, Open source

intelligence, Headquarters, Departament of the Army, U.S. Army,

Washington 2012 [oniline: https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf]

dostęp na dzień 08.08.2015 r.

20

tych cywilnych, ale także wojskowych, celem podejmowania

najbardziej trafnych i efektywnych decyzji. Niezależnie od profilu

poszczególnych służb, istotne jest dla nich zachowanie maksimum

tajności i poufności. Owa tajność jest często odbierana jako brak

transparentności w ich działaniu, a co za tym idzie, zarówno mniejsza

kontrola nad nimi przez elity polityczne i tym samym państwo.

Zaniepokojenie takim stanem rzeczy wyrażają często sami politycy,

ale także i obywatele.

Działalność służb specjalnych jest elementem tworzenia zaufania

społecznego i politycznego między władzą polityczną

a obywatelami. W Polsce po 1989 roku, czyli w III

Rzeczypospolitej, relacje służby specjalne – władza polityczna –

społeczeństwo często były nieczytelne i budziły kontrowersje.

Problem dotyczy rzeczywistej roli, jaką odkrywają służby

specjalne w demokratycznym państwie prawa11.

W 2012 roku służbom specjalnym ufało 31% ankietowanych12, dla

porównania w tym samym czasie wojsko cieszyło się zaufaniem 74%,

a Policja 65%13 badanych. Ten negatywny obraz kojarzony jest m.in.

z poprzednim systemem politycznym panującym w Polsce, a także

11 M. Lisowski, Komu służą służby?, [online: http://fundacja.lexnostra.pl/komu-

sluza-sluzby/] dostęp z dnia: 08.08.2015r. 12 Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym, [online:

http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom-prokuraturom-i-sluzbom-specjalnym/], dostęp na dzień: 08.08.2015 r.

13 Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012, [online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF] dostęp

na dzień 08.08.2015 r.

21

z obecnością przeświadczenia, iż służby specjalne na każdym kroku

inwigilują obywateli i nieustannie naruszają ich prywatność. Biały

wywiad ze względu na swoją specyfikę jest wolny od takich

wątpliwości.

Wielość definicji służb specjalnych, wynika m.in. z faktu iż

nie istnieje ona w żadnym akcie prawnym, w związku z czym wielu

autorów zajmujących się tą dziedziną nauki opracowywało je zgodnie

z własnym przekonaniem. W Encyklopedii Szpiegostwa służby

specjalne to:

zbiorcze określenie wszystkich służb wywiadowczych cywilnych

i wojskowych oraz innych służb bezpieczeństwa, których

działalność odbiega od zwykłej praktyki policyjnej. Należą do

niech miedzy innymi wywiady i kontrwywiady wojskowe,

specjalne jednostki antyterrorystyczne i do walki z narkomanią

oraz służby bezpieczeństwa zajmujące się ochroną przedstawicieli

państw, ważnych budynków (instytucje rządowe,

przedstawicielstwa dyplomatyczne, lotniska, itp.), interesów

ekonomicznych oraz specjalne formacje w ramach Policji14.

Ta definicja, szeroko zaznaczając kompetencje służb specjalnych,

umożliwiła zaliczenie do nich także takich formacji jak komórki

antyterrorystyczne Policji, w tym m.in. Biuro Operacji

Antyterrorystycznych Komendy Głównej Policji (BOA KGP) czy

nawet jednostki o podobnym zastosowaniu na mniejszych szczeblach

organizacyjnych Policji, czy Centralnego Biura Śledczego (CBŚ).

14 Encyklopedia szpiegostwa, Oficyna wydawnicza Spar, Warszawa 1995, s.

234.

22

W polskim prawie, w ustawach kompetencyjnych wymieniane

jest pięć służb specjalnych: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

(ABW), Agencja Wywiadu (AW), Centralne Biuro Antykorupcyjne

(CBA), Służba Wywiadu Wojskowego (SWW) oraz Służba

Kontrwywiadu Wojskowego (SKW). Biorąc pod uwagę

zróżnicowanie pod względem definicji służb specjalnych, wydaje się

zasadne przywołać ich cechy jako wyróżniające je na tle innych służb

i formacji. Wymienia się wśród nich m.in. tajność, zadania

związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem i uprawnienia do

prowadzenia czynności operacyjno – rozpoznawczych, które de facto

można określić mianem uprawienia do przetwarzania danych

osobowych (także sensytywnych) bez wiedzy osoby, której dane

dotyczą15. Uprawnienia nakreślone i w tym przypadku nie dają pełnej

ostrości zjawiska, bowiem czynności opisane powyżej stosować mogą

także funkcjonariusze Policji. Cechą charakteryzującą służby

specjalne jest prawo do podejmowania działań, w przypadkach,

w których występuje, wyłącznie podejrzenie zagrożenia

bezpieczeństwa państwa.

Wobec istniejących sporów definicyjnych i niejasności nawet

w zakresie ustalenia cech wyróżniających służby specjalne, Tomasz

Aleksandrowicz stworzył definicję najpełniej oddającą ich istotę, jako

obejmujące jedynie te instytucje państwowe, których

kompetencje dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa

narodowego, które mają uprawnienia do prowadzenia działań

15 Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 254 - 255.

23

operacyjno-rozpoznawczych (a więc – niejawnej działalności

związanej m.in. z przetwarzaniem danych osobowych bez

wiedzy osoby, której dane dotyczą) oraz mogą podejmować

działania we wszystkich sytuacjach związanych z pojawieniem

się zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, nie tylko w związku z

podejrzeniem popełnienia przestępstwa16.

Istnieje pięć ustaw, które nie tylko powołują wspominane już

i wymieniane polskie służby specjalne, ale także określają wiele

aspektów działalności tych służb poczynając od zadań i uprawnień

kończąc na sposobie uposażenia funkcjonariuszy. Ramy

kompetencyjne wymienionych służb w oparciu o ustawy, a także

wewnętrzne akty normatywne są ściśle zaznaczone.

ABW razem z AW zostało powołane po zlikwidowaniu

Urzędu Ochrony Państwa, (29 czerwca 2002 r.) odpowiednio do

ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku

konstytucyjnego17 oraz do ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego

państwa18.

Wśród zadań, które zostały na nie nałożone przez

ustawodawcę, oprócz ogólnej klauzuli zwalczania zagrożeń

godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek konstytucyjny,

wyróżnia się:

16 Ibidem, s. 256. 17 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji Wywiadu,

z dnia 24 maja 2004 roku, art. 1, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z późn. zm.). 18 Ibidem, art. 2.

24

1) rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw:

2) realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań związanych

z ochroną informacji niejawnych oraz wykonywanie funkcji

krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji

niejawnych w stosunkach międzynarodowych;

3) uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie

właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie

dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego

porządku konstytucyjnego19.

ABW posiada wiele zadań, nie tylko w kwestii ochrony

bezpieczeństwa sensu largo, ale przede wszystkim podejmuje

działania mające na celu minimalizowanie szeroko pojętej

przestępczości czy ochronę informacji niejawnych. To ostatnie

zadanie jest niezwykle istotne przede wszystkim ze względu na m.in.

nałożone uprawnienia wywiadowcze oraz ochronę podmiotów

którym ujawnienie tajnych informacji mogłoby poważnie zaszkodzić.

Dla realizowania tych zadań ABW przysługują określone

kompetencje, w tym przede wszystkim czynności operacyjno-

rozpoznawcze, oraz co także ważne z punktu widzenia

białego wywiadu, analityczno-informacyjne. Te pierwsze, choć

niezdefiniowane jak dotąd w żadnym akcie prawnym, stanowią

absolutne sedno dla pracy ABW, dodatkowo w zakresie

przewidzianym wewnętrznymi aktami, a także projektem ustawy

o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008r., mają one

uniwersalny charakter, mogą więc być stosowane na każdym

19 Ibidem, art. 5.

25

z etapów działalności służb specjalnych. Czynności te mają ogromne

znaczenie w pracy służb specjalnych, nie tylko w zakresie działań

niejawnych, tzw. pracy agenturalnej, ale także w zakresie działań na

źródłach jawnych, tj. stosując wywiad jawnoźródłowy. Środowiska

naukowe, polityczne i same służby toczą dyskusję na temat tego czy

biały wywiad może być zaliczany do działań operacyjno-

rozpoznawczych, które z zasady uznawane są za niejawne. Niemniej

sam projekt ustawy o tych czynnościach wskazuje m.in. iż metodami

możliwymi do użycia w tym zakresie jest m.in. wywiad, określany

jako zbieranie informacji przez prowadzenie odpowiednio

ukierunkowanych, planowanych rozmów 20, również obserwacja osób,

miejsc i środków transportu – to śledzenie osób, miejsc, rzeczy

i środków transportu w stosunku do których służby państwowe i inne

ustawowo uprawnione podmioty mają prawne podstawy do

podejmowania czynności21 oraz współpraca z osobami fizycznymi.

Wszystkie te czynności oczywiście w odpowiednim zakresie są także

metodami wywiadu jawnoźródłowego. Istnieje więc spór o to czy

open source intelligence można uznawać za czynność operacyjno-

rozpoznawczą, skoro posługuję się tymi metodami, jednak sam ich

charakter nie jest tajny, podobnie zresztą jak źródła na których

OSINT pracuje.

W ustawie wymieniane są czynności analityczno-

informacyjne, polegają one na m.in. tworzeniu raportów, prognoz,

20 Projekt ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008 r.,

[online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm] dostęp na

dzień 08.08.2015 r. 21 Ibidem.

26

oceny ryzyka, planowania dotyczącego np. ochrony infrastruktury

krytycznej czy podczas zagrożenia bezpieczeństwa. Wspierają także

pozostałe działania wykonywane w ramach czynności operacyjno-

rozpoznawczych i dochodzeniowo-śledczych.

Z kolei służbą specjalną przeznaczoną wyłącznie do ochrony

bezpieczeństwa zewnętrznego jest AW. Jej zadania na terenie kraju

są ściśle ograniczone i praktycznie możliwe do wykonywania jedynie

za pośrednictwem Szefa ABW. Niemniej posiada wiele innych zadań

w tym:

1. uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie

właściwym organom informacji;

2. ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej

Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb

specjalnych i innymi działaniami;

3. zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi

placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty

kurierskiej;

4. rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz

międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej;

5. rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją

i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi

i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami

i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa,

a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej

zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni

oraz środków jej przenoszenia;

6. rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach

napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających

27

wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań

mających na celu eliminowanie tych zagrożeń;

7. prowadzenie wywiadu elektronicznego22.

Podobnie, jak w przypadku ABW, AW posiada wiele

kompetencji w zakresie informacyjnym. Nie tylko bowiem zajmuje

się ochroną organów państwa działających poza granicami kraju, ale

także prowadzi działalność informacyjną, w tym zbiera, analizuje,

gromadzi i przetwarza informacje zdobywane poza terytorium

państwa. Zdobywanie ich odbywa się podobnie jak w przypadku

ABW nie tylko ze źródeł tajnych, często nielegalnych. Korzystanie

z białego wywiadu nie jest także obce SKW, SWW czy CBA. Ta

ostatnia służba prężnie korzysta z open source szczególnie biorąc pod

uwagę wysoką skuteczność otwartych źródeł w zwalczaniu

przestępstw gospodarczych.

Wywiad jawnoźródłowy w działalności polskich służb

specjalnych

Według wielu badaczy to właśnie wywiad jawnoźródłowy

stanowi obecnie, choć niedocenianą, lwią część wszystkich

zdobywanych informacji. Biały wywiad w sferze służb specjalnych

stanowi obecnie jedną z tzw. pozaagenturalnych form zbierania

22 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu

z dnia 24 maja 2002 roku, art. 6, (Dz.U. 2002 Nr 74 poz. 676 z późn. zm.).

28

informacji o tematyce wojskowej, naukowo-technicznej, ekonomicznej,

politycznej wielu innych23.

Otwarte źródła będą według Wojciecha Filipkowskiego

najdynamiczniej rozwijającym się narzędziem w rękach służb

wywiadowczych. Jest to jednak trudne w jednoznaczniej ocenie,

bowiem prowadzone badania nie uwzględniają pracy służb

specjalnych, a obejmują wyłącznie Policję i wymiar sprawiedliwości.

Ich znaczenie jest ogromne nie tylko ze względu na istniejący obecnie

ogrom informacji w źródłach uznawanych za jawne, co jest m.in.

konsekwencją globalizacji, demokratycznych rządów prawa i wzrostu

znaczenia mass mediów, ale także ze względu na łatwość w ich

pozyskiwaniu.

Kolejnym argumentem na potwierdzenie znaczenia OSINT

jest jego wszechobecność w komercyjnych podmiotach zajmujących

się uzyskiwaniem informacji. Choć niewątpliwie ogranicza je prawo

w kwestii stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych,

to rozwinęły one sprawny, efektywny i dostarczający istotnych

informacji system nie tylko firmom i innym podmiotom

komercyjnym, ale także samym służbom, organom i instytucjom

państwowym czy różnego rodzaju organizacjom. Swoje znaczenie

OSINT buduje również dzięki uzupełnianiu i tworzeniu tła dla

zrozumienia już posiadanych danych. Biały wywiad pomaga także

w weryfikacji informacji zdobytych metodami agenturalnymi, tym

samym przyczynia się on do zwiększenia ich wiarygodności

i wartości.

23 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red.

W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 47

29

Poszukiwanie informacji w otwartych źródłach i ich gromadzenie

wpływa na poprawę rozpoznania tematu i zapewnia lepsze

spełnienie wymagań określonych w zapytaniu wywiadowczym,

szczególnie w zakresie danych podstawowych (biografie, informacje

kulturowe, społeczne, demograficzne, geoprzestrzenne, techniczne

itp.) […] zwiększa poziom rozpracowania opartego na osobowych

i technicznych źródłach informacji24.

W obecnej działalności wywiadowczej kluczowe jest wsparcie

informatyczne. Wraz ze wzrostem ilości informacji jasne stało się, że

dotychczasowe metody są niewystarczające, nieefektywne oraz zbyt

wyczerpujące dla analityków. W związku z tym we wszystkich

instytucjach odpowiedzialnych za czerpanie danych z open source

zaczęto wprowadzać infrastrukturę wywiadowczą, którą dzieli się na

dwa komponenty: techniczny i strukturalny. Ten pierwszy

charakteryzuje się użyciem aplikacji informatycznych oraz

infrastruktury informatycznej25, w tym programów służących do

gromadzenia, przetwarzania, dystrybucji i wspomagania analizy

informacji. Z kolei komponent strukturalny charakteryzuje się

rozwijaniem metod wspierania procesu decyzyjnego podejmowanego

na różnych szczeblach.

Narzędzia informatyczne pomagają także w tworzeniu

odpowiednich systemów gromadzenia danych i ich monitorowania.

Baza taka zawierać może bieżąco aktualizowane i powiększane zbiory

informacji np. o obszarach geograficznych, osobach, organizacjach

24 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op. cit. s. 56. 25 Ibidem, s. 137.

30

czy zjawiskach. Ponadto informacje tam występujące są szczegółowo

indeksowane, opisywane i katalogowane celem usprawnienia procesu

ich szukania, łączenia z innymi informacjami, a także ułatwienia do

nich dostępu w późniejszym czasie, kiedy zostanie wskazane

zapotrzebowanie na konkretną informację wywiadowczą.

Sama praca nad pozyskiwanymi materiałami, stosowane

narzędzia, metodyka jest specyficzna dla każdej instytucji z osobna.

Kwestie związane z tym, np. jakich programów informatycznych

używa AW czy ABW w celu pozyskiwania i gromadzenia informacji,

pozostają tajemnicą. Niewątpliwie jednak można założyć, iż polskie

służby wywiadowcze, zarówno cywilne i wojskowe, posiadają

programy zajmujące się np. telemetrią w sposób znacznie bardziej

zaawansowany niż komercyjne organizacje. Istnienie programów

mających za zadanie wsparcie możliwości analitycznych

pracowników służb jest oczywiste. Jednym z nich, który w jednej ze

swych wersji jest używany także przez armię Stanów Zjednoczonych,

są produkty IBM, takie jak np. Analyst’s Notebook. Ten jeden

z największych koncernów informatycznych na świecie stworzył całą

rodzinę tego typu programów, mających wspomagać działania

instytucji państwowych i przedsiębiorstw prywatnych. Narzędzia te

pomagają wykrywać sieci, wzorce i trendy w coraz większych

wolumenach danych ustrukturyzowanych i nieustrukturyzowanych.

Dostarczają spostrzeżeń, które ułatwiają rozpoznawanie

i przewidywanie przestępstw kryminalnych, aktów terroru i oszustw –

oraz odpowiednio wczesne zapobieganie im26. W swych ogromnych

26 Analyst’s Notebook,

31

możliwościach programy te oferują możliwość identyfikacji

poszczególnych elementów, osób, zjawisk, struktur, połączeń,

skupianie ich w uporządkowanych schematach ułatwiających analizę.

Niezaprzeczalny jest ogrom możliwości jakie Analyst’s Notebook

w różnych wersjach niesie ze sobą dla wspomnianych instytucji.

Używanie programów o takim potencjale przez służby specjalne jest

oczywiste. Brakuje jednak informacji dotyczących tego, na jakich

konkretnie pracują ich funkcjonariusze i analitycy.

Wywiad jawnoźródłowy jest o tyle specyficzną techniką, o ile

specyficzne jest jego źródło. Ilość danych, którymi biały wywiad jest

zainteresowany jest tak ogromna, że bez wsparcia programów

informatycznych praca analityków byłaby niezwykle utrudniona.

Internet wskazywany jest jako najcenniejsze źródło OSINT.

Możliwość korzystania z jego zasobów posiadają wszystkie służby,

organy bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wskazuje się, iż

w ramach tego medium można korzystać z wyszukiwarek

internetowych, gromadzenia informacji przez interaktywne strony

internetowe oraz programy agentowe, monitorowanie grup

dyskusyjnych, poszukiwanie i kontakt z ekspertami, dostęp do plików

rządowych, monitorowanie e-zachowania użytkowników27, a także

korzystanie z usług komercyjnych baz danych.

W ABW jednostką odpowiedzialną za działalność

analityczno-informacyjną jest Centrum Analiz (CA). Zadaniem tego

centrum jest m.in. uzyskiwanie i opracowywane otrzymywanych [online: http://www-03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook-

family] dostęp na dzień: 25.08.2015 r. 27 Ibidem, s. 139.

32

z jednostek kierunkowych i terenowych informacji niejawnych,

uzyskiwanych zarówno operacyjnie, jak i administracyjnie, oraz

szeroki monitoring otwartych źródeł informacji (tzw. biały wywiad)28.

Gromadzi ono, przetwarza i analizuje informacje zgodne

z ustawowymi zadaniami ABW, tworzy na tej podstawie raporty,

analizy, biuletyny, opracowania na potrzeby wewnętrzne ale także na

potrzeby podmiotów kierujących zapytania do służby. Biuro to

wykorzystuje wszelkie metody opisane powyżej, dodatkowo korzysta

z analizy kryminalnej, którą definiuje się jako metoda, która polega

na konsekwentnym i zorganizowanym wyszukiwaniu oraz

wykazywaniu związków danych dotyczących przestępstwa z innymi

możliwymi do wyróżnienia, które będą stanowiły podstawę

do przygotowania wniosków wspomagających procesy decyzyjne29.

Zarówno T. Hanausak, K. Liedel jak i P. Chlebowicz stwierdzają, iż

biały wywiad ma ogromne znaczenie w analizie kryminalnej, m.in.

w działalności wykrywczej, tj. zarówno profilaktycznej jak

i sankcyjnej. Metody białego wywiadu mogą być także używane do

rozpoznania terenowego, środowiskowego, problemowego

i osobowego30 na potrzeby działalności poszczególnych służb

i organów. Przydatność białego wywiadu podkreślana jest także

w kategoriach prognostycznych. Narzędzia będące w posiadaniu

analityków w połączeniu z ich doświadczeniem i wiedzą, tworzą

możliwości przewidywania pewnych zjawisk, tym bardziej, iż

zdobywane informacje o pewnych zdarzeniach mogą mieć charakter

28 Biały wywiad. Otwarte op. cit., s. 170. 29 Ibidem, s. 62. 30 Ibidem, s. 63.

33

przestrogi. W ramach ABW do prowadzenia opisywanej analizy

kryminalnej stosowane są różnorodne bazy danych, zarówno

wewnętrzne jak i zewnętrzne oraz specjalistyczne oprogramowanie,

należy zaznaczyć jednak, iż korzysta się tu zarówno ze źródeł

otwartych jak i tych niejawnych.

Wsparcie techniczne dla poszczególnych wydziałów ABW

stanowi Departament Bezpieczeństwa Teleinformatycznego ABW,

które tworzy m.in. specjalistyczne bazy danych, program

komputerowy wykorzystywany do działania tej bazy dokonuje również

podziału informacji na jednostki analityczne, tak by można było

przeszukiwać zasoby przez różne zapytania31. Ze względu na sposób

dostępu do źródła i specyfikę działań ABW stworzona została osobna

klasyfikacja pozyskiwania informacji z jawnych źródeł, jednakże

pokrywa się ona z przedstawioną wcześniej typologią z NATO Open

Source Intelligence Handbook, dodając jeden element, a mianowicie

współpracę z innymi służbami specjalnymi, w tym zagranicznymi

oraz instytucjami państwowymi.

Standardową praktyką jest monitorowanie sieci internetowej,

mediów elektronicznych i tradycyjnych, w tym także mediów

zagranicznych czy korzystanie z baz danych zarówno tworzonych

wewnętrznie przez poszczególne służby, jak i zewnętrznych, tj.

policyjnych, służb specjalnych, państwowych i innych.

Funkcjonariusze zapoznają się z fachową lub okazjonalną

literaturą/prasą, prowadzone są także przeglądy czasopism

o przeróżnej tematyce. Docierają do szarej literatury, dokumentów

31 Ibidem, s. 172.

34

urzędowych, regulaminów, wewnętrznych rozporządzeń. Służby

specjalne współpracują z instytucjami państwowymi, przyjmując od

nich informacje np. o wątpliwościach w przebiegu zamówień

publicznych. Do działalności wywiadowczej opartej na otwartych

źródłach zalicza się także udział ABW w Polskiej Platformie

Bezpieczeństwa Wewnętrznego, gdzie uzyskać można istotne

informacje, a także uczestniczenie w różnego rodzaju konferencjach,

seminariach, sympozjach naukowych, spotkaniach o specjalistycznej

tematyce. Nieustanie prowadzone są prace nad programami

analitycznymi, jednym z nich jest Elektroniczny System

Odzyskiwania Danych, używany głównie do prowadzenia śledztw

finansowych, mający czynnie uczestniczyć w zwalczaniu przestępstw

korupcyjnych. Zawartość i treści zamieszczone w tym narzędziu

informatycznym pozwalają na zbieranie, kontrolowanie,

kompletowanie, przetwarzanie i analizowanie danych o składnikach

majątkowych sprawców przestępstw i osób z nimi powiązanych na

rzecz egzekwowania prawa32. Znacznie ułatwiając pracę pracownikom

i funkcjonariuszom służb zamieszczono w ESOM metody

postępowania, tj. gotowe procedury postępowania w razie

konkretnego przypadku przestępstwa, opisuje jakie czynności

powinny zostać podjęte. Program ten oferuje ogrom funkcji,

umożliwiających łatwiejsze, sprawniejsze i szybsze dotarcie

do określonych informacji, zachowując przy tym wartość

i wiarygodność danych.

32 Ibidem, s. 108.

35

Wymieniane wcześniej zadania służb specjalnych

w konkretny sposób przekładają się na funkcjonowanie w ramach

danej instytucji państwowej białego wywiadu, podobnie jest z ich

profilem działalności.

Podsumowanie

System, zawierający w sobie wiedzę i doświadczenie

analityka oraz odpowiednie programy zarówno pomagające

wyszukiwać, gromadzić i analizować dane, stanowiłby niezwykle

skuteczny oręż w rękach służb wywiadowczych. Niestety często

bagatelizuje się wartość informacji jawnoźródłowych, przede

wszystkim ze względu na błędne podejście, zakładające, iż są to

informacje powszechne dostępne, a więc nie mogą posiadać istotnych

danych. Owo bagatelizowanie wynikać może również z faktu trudnej

weryfikacji danych i konieczności wysokiego poziomu umiejętności

pracy z nimi. Owa weryfikacja jest niezbędna aby informację można

było uznać za wiarygodną, dodatkowo musi ona zostać także

potwierdzona zgodnie z przyjętym normami dla informacji

niejawnych uzyskiwanych z operacyjnych źródeł. Niemniej

informacje pochodzące z otwartych źródeł informacji są ogromnym

wsparciem dla danych pozyskiwanych innymi metodami, stanowią ich

uzupełnienie, tło niezbędne dla zrozumienia kontekstu prezentowanej

informacji, podnoszą wiarygodność i wartość.

Niezwykle istotne są w kwestii białego wywiadu

wiarygodność źródeł i wartość pozyskiwanych informacji. Uznaje się,

iż informacje pochodzące ze źródeł jawnych są znacznie łatwiejsze do

36

opracowania, a także do zweryfikowania, należy jednak pamiętać

o zagrożeniach płynących ze stosowania otwartych źródeł.

Prowadzone przez obce wywiady wojny informacyjne, dezinformacja,

prowokacja są jednymi z licznych niebezpieczeństw jakie czekają na

osoby pracujące na otwartych źródłach. Dlatego tak istotne jest

współdziałanie wywiadu jawnoźródłowego i agenturalnego. O ile

niektórzy badacze wskazują, iż to właśnie tam gdzie kończy się biały

wywiad i jego możliwości powinien dopiero wchodzić wywiad oparty

na działalności operacyjno-rozpoznawczej, to wciąż można dostrzec

forsowanie pewnej rywalizacji pomiędzy nimi, nie zaś dążenie do

współpracy.

Istnieje wiele wątpliwości dotyczących funkcjonowania

wywiadu jawnoźródłowego w Polsce. Jedną z nich jest

niewystarczające prawodawstwo. Odwoływanie się do ustawy

o ochronie informacji niejawnych i ustawach kompetencyjnych, aby

wykazać podstawy białego wywiadu, jest niewyczerpująca.

Podnoszona jest natomiast konieczność skodyfikowania tej dziedziny.

Niemniej, mimo wskazywanych niebezpieczeństw

związanych z OSINT, daje on ogromne możliwości. Niestety

konieczny jest przeszkolony personel oraz wsparcie techniczne, aby

móc w pełni korzystać z tych możliwości, kierunkować je na potrzeby

konkretnej służby i pożytkować dla bezpieczeństwa państwa.

37

Natalia Tomaszewska (1990), absolwentka kierunku

politologia na Uniwersytecie Wrocławskim oraz

bezpieczeństwo narodowe w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk

Lądowych im. Generała Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu.

Interesuje się działalnością polskich służb specjalnych,

systemami bezpieczeństwa Polski i innymi krajami

europejskimi, konfliktami na Kaukazie, Bliskim i Dalekim

Wschodzie, europejską polityką sąsiedztwa. Uczestniczka wielu

konferencji, w tym także międzynarodowych.

38

Bibliografia

1. Aleksandrowicz T.R., Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola

mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel,

P. Piasecka, Warszawa 2009.

2. Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod

red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, Warszawa 2012,

3. Encyklopedia szpiegostwa, Warszawa 1995,

4. Liedel K., Serafin T., Otwarte źródła informacji w działalności

wywiadowczej, Warszawa 2011,

5. Larecki J., Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007,

6. Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Warszawa

2013,

Netografia

7. Analyst’s Notebook,

[online:http://www03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook-

family]

8. Cisek S., Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys

problematyki, [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php]

9. Filipkowski W., Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem,

[online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw-

biaym-wywiadem]

10. Lisowski M., Komu służą służby?, [online:

http://fundacja.lexnostra.pl/komu-sluza-sluzby/]

11. NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001

39

[online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734

f540fbb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%2

0-%20Jan%202002.pdf]

12. Open source intelligence, Headquarters, Department of the Army,

U.S. Army, Washington 2012 [online:

https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf]

13. OSINT Source Typology,

[online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint-

source-typology/]

14. Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym,

[online: http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom-

prokuraturom-i-sluzbom-specjalnym/],

15. Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012,

[online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF]

16. Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014,

[online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf],

Akty prawne

17. Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji

Wywiadu, z dnia 24 maja 2004 roku, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z

późn. zm.)

18. Ustawa o ochronie danych osobowych, z dnia 29 sierpnia 1997 roku,

(Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883, z późn. zm.)

Inne

19. Projekt ustawy o czynnościach operacyjno – rozpoznawczych z

2008 roku,

[online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm]

40

Paweł Pokrzywiński

[email protected]


Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak,

Aman

Izrael od momentu swojego powstania w 1948 roku zmaga

się, nieprzerwanie po dzień dzisiejszy, z zagrożeniem ze strony

państw sąsiadujących oraz innych krajów mu nieprzychylnych.

Niebezpieczeństwa, wynikające z konfliktów konwencjonalnych

i asymetrycznych, działalności muzułmańskich i żydowskich grup

ekstremistycznych, ataków terrorystycznych, wymagały stworzenia

sprawnego systemy systemu służb specjalnych, który byłby w stanie

odpowiednio wcześnie rozpoznawać i przewidywać, lokalizować oraz

eliminować zagrożenie, w celu zabezpieczenia państwa i obywateli.

Nie tylko wewnętrzne aspekty wymagały ochrony, ale także czynniki

zewnętrzne. Od początku istnienia państwowości, izraelskie władze

musiały dbać o bezpieczeństwo tych, którzy przybywali do nowo

41

utworzonej ojczyzny oraz tych, którzy przebywali poza jej granicami.

Służby specjalne państwa Izrael były również odpowiedzialne

za kontakty ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami, a także

rządami krajów uważanych za sojusznicze oraz wrogie. Współczesny

świat wraz z postępem techniki tworzy nowe zagrożenia oraz otwiera

potencjalnym wrogom nowe możliwości zaatakowania, a ataki

cybernetyczne, szpiegostwo przemysłowe i ataki na infrastrukturę

krytyczną to tylko niektóre z nich. Do ochrony przed tymi

niebezpieczeństwami Izrael stworzył sprawnie działający aparat służb

specjalnych. Autor zajmie się opisem trzech organizacji: Mosadu,

Amanu, Szabaku1. Przedstawione zostaną motywy ich powstania,

cele, działalność, a także struktura nazwana Wywiadowczą

Społecznością Izraela, w ramach której działają. Na podstawie tej

analizy autor spróbuje pokazać istotną rolę wyżej wymienionych

agencji w systemie bezpieczeństwa stworzonym przez Medinat Israel.

Mosad – Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych

Mosad jest najbardziej znaną agencją wywiadowczą Izraela.

W momencie powstania państwa w 1948 r., Izrael posiadał służby

1 Mosad jest to skrót od pełnej nazwy Ha-mosad le-modiin u-le-tafkidim

mejuchadim, czyli Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych (hebr. המוסד

,Aman jest to akronim od nazwy Agaf ha-modiin ,(מיוחדים ולתפקידים למודיעין

czyli Zarząd Wywiadu Wojskowego (hebr. המודיעין אגף), Szabak jest

akronimem od słów Szerut ha-bitachon ha-klali, czyli Służba Bezpieczeństwa

Ogólnego (hebr. הכללי הביטחון שירות).

42

wywiadowcze i kontrwywiadowcze Hagany, mimo to rząd

potrzebował służby, która działałaby na zewnątrz państwa i po

zakończeniu wojny podlegałaby pod Ministerstwo Spaw

Zagranicznych Izraela. Początkowo przy ministerstwie działał

Departament Polityczny, jednak niejasności powstałe w wyniku braku

pomysłów na jego wykorzystanie wymusiły zmiany w strukturze.

W 1949 roku Reuwen Sziloach, szef Najwyższego Komitetu

Koordynacji Służb, napisał do premiera Ben Guriona prośbę

o utworzenie Centralnego Instytutu Koordynacji Wywiadu i Służb

Specjalnych. Miało to na celu usystematyzowanie działania oraz

wytyczenie jasnych zadań oraz celów dla nich2. W 1951 Dawid Ben

Gurion, po konsultacji z Reuwenem Sziloachem oraz ministrem spraw

zagranicznych Mosze Szaretem, zdecydował się rozwiązać

Departament Polityczny, a jego kompetencje wywiadowcze

i operacyjne zostały przekazane strukturom Mosadu, który od tej pory

podległy był urzędowi premiera. Początkowo służba korzystała

z usług agentów przy ambasadach, ale wraz z upływem czasu

i dodawaniu nowych zadań działalność Instytutu, rozrosła się3.

Współczesne zadania Mosadu są bardzo szerokie i pokazują,

że organizacja ta jest odpowiedzialna za sprawy wewnętrzne oraz

zagraniczne. Działanie Instytutu ma na celu ochronę bezpieczeństwa

państwa, i uczestniczenie w rozwoju celów narodowych określanych

2About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx [dostęp:

11.04.15]. 3 E.Kahana, Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham 2006,

s. 191-192.

43

przez premiera oraz rząd, a także systemu bezpieczeństwa kraju

i zagranicy. Agenci Mosadu odpowiedzialni są za zbieranie

informacji, udaremnianie zagrożeń powstających w wyniku

terroryzmu i handlu bronią niekonwencjonalną przeprowadzanie

operacji specjalnych, ochronę Żydów mieszkających za granicą,

zapewnianie bezpieczeństwa transportu Żydów z krajów, w których

nie ma instytucji zajmujących się aliją oraz przekazywanie istotnych

informacji władzom państwowym4. Dodatkowo Mosad

odpowiedzialny jest za tajne kontakty ze służbami innych krajów czy

zapewnienie wywiadu strategicznego. Na oficjalnej stronie agencji

w zakładce poświęconej zadaniom i misji można dodatkowo znaleźć

notkę o rozwijaniu kapitału ludzkiego w celu zachowania zdolności

do wykonywania powierzonych zadań na rzecz bezpieczeństwa

Izraela w ramach zobowiązania wobec narodu izraelskiego5.

Mosad w swojej strukturze posiada siedem jednostek, które

zajmują się wypełnianiem wyżej opisanych zadań. Pierwszą z nich

jest Newiot (hebr. נביעות, Źródła), komórka ta zajmuje się zbieraniem

informacji przez włamania, inwigilację, urządzenia podsłuchowe.

Kolejne miejsce w strukturze zajmuje Wydział Wywiadowczy

odpowiadający za wojnę psychologiczną oraz akcje dezinformujące.

Oficerowie opracowują analizy na rzecz Mosadu z zakresu wojny

psychologicznej dotyczących sposobu oddziaływania na przeciwnika,

społeczeństwo poprzez np. propagandę, media, prowokację. Są to

4 Jaud we-tafkidim, https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx

[dostęp: 12.04.15]. 5 Ibidem.

44

zebrane doświadczenia poprzednich konfliktów i operacji, w których

po stronie przeciwnej obok sił zbrojnych była ludność cywilna.

Dodatkowo Wydział Wywiadowczy lokalizuje położenie jeńców

wojennych i zaginionych w akcji, wykrywa wrogie akcje sabotażowe,

o których zawiadamia służby bezpieczeństwa wewnętrznego. Kolejną

jednostką jest Cafririm (hebr. צפרירים, Zefir), która zajmuje się

ochroną Żydów poza granicami oraz ich transportem do Medinat

Israel. To ona zorganizowała operacje Mojżesz i Salomon mającą na

celu przetransportowania Felaszy do Izraela. Następną komórką jest

Comet (herb. צומת, Skrzyżowanie); uważana za największą

w Mosadzie, zajmuje się zbieraniem informacji wywiadowczych od

oficerów operacyjnych i szpiegów z krajów obranych za cele. Wydział

Technik Operacyjnych to dział zajmujący się rozwojem nowych

technologii i zwiększaniem zdolności działania. Tewel (hebr. תבל,

Wszechświat) z kolei zajmuje się sprawami politycznymi, rozwojem

stosunków z państwami uznawanymi za sojusznicze oraz krajami,

które nie pozostają w przyjaznych relacjach z Izraelem. Ostatnią

jednostką jest Mecada (hebr. מצדה, Masada), która zajmuje się akcjami

sabotażowymi, dywersyjnymi i paramilitarnymi, zapewnia także

kontakt z wywiadem wojskowym, tworzy tajne grupy w krajach,

z których następnie przenikają do państw będących bezpośrednimi

celami. Należy podkreślić, że Mecada zapewnia wojskowym

jednostkom specjalnym informacje dotyczące miejsc, w których

przeprowadzane są działania. W jej ramach działa oddział Kidon

(hebr. כידון, bagnet) znany chociażby z likwidowania terrorystów

odpowiedzialnych za organizację zamachu w Monachium w 1972 r.

45

Zadania postawione przed Masada wymagają specyficznych

umiejętności, dlatego też jej oficerowie są byłymi komandosami

jednostek Sajeret Matkal czy Szajetet 136. Z opisów operacji

przeprowadzonych przez Masadę i Kidon przedstawionych w swojej

książce przez Michaela Bar Zohara i Nissima Mishala wynika, że

jednostka Mecada działała na zlecenie premiera oraz rządu Izraela,

cele były analizowane i akceptowane przez tzw. Komitet X. Kidon

z reguły w tych operacjach likwidował osoby piastujące najwyższe

stanowiska w arabskich organizacjach lub odpowiedzialne za dotkliwe

zamachy dla Izraela. Brak jest jakichkolwiek informacji co do

współpracy tej komórki z innymi służbami. Mimo to, Yvonnick

Denoel pisze, że w niektórych operacjach biorę udział komandosi

wojskowych jednostek specjalnych, a sukces przypisywany jest

wyłącznie jednej ze służb specjalnych.

Mosad zasłynął z takich operacji jak schwytanie Adolfa

Eichmnna, zabójstwa irańskich profesorów związanych z programem

atomowym, zlikwidowanie Czerwonego Księcia Alego Hasana

6 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 192-193. Y. Denoel, Sekretne

wojny Mossadu, Warszawa 2013, s. 360; A Deal to Implement “The Deal”

with Iran: Now Israel Will Use Its Best Spies to Monitor Iran — Checking for

Cheating, Plotting More Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need-

kidon-mossad-elite-more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15]; R. Bergman, We

were never killers, we did what we had to do to defend Israel, „ynetnews”,

22.09.14, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html

[dostęp: 15.08.15].

46

Salameha7, wejście w posiadanie protokołów Chruszczowa

z XX Zjazdu Partii Komunistycznej8, zdobycie radzieckiego myśliwca

MIG-21, co pozwoliło na przeprowadzenie oględzin maszyny, jej

podzespołów oraz odbycie lotów testowych, Agencja nie ustrzegła się

również poważnych błędów podczas prowadzonych przez siebie

operacji, do których zalicza się np. nieudaną próbę zabójstwa

przywódcy politycznego Hamasu Chalida Maszala9, złapanie Uriego

Brodskiego10 i posługiwanie się w trakcie operacji przez oficerów

7 Hasan Salameh, szef tajnej komórki Al-Fatahu nazwanej Czarny Wrzesień

ku pamięci zabitych Palestyńczyków w Jordanii 17 września 1970 roku,

a później szefem komórki dbającej o bezpieczeństwo przywódców Hamasu.

Komórka Czarny Wrzesień zajmowała się atakami na Jordanię oraz Izrael.

Jej członkowie dokonywali zamachów bombowych, porwań i zabójstw

cywili. Czarny Wrzesień był również odpowiedzialny za przeprowadzenie

masakry w Monachium w 1972 roku. Salameh zginął w swoim aucie od

wybuchu bomby schowanej w aucie na poboczu ulicy. 8 Protokoły Chruszczowa zostały odczytane na zamkniętym posiedzeniu

w obecności tylko radzieckich delegatów. Ich treść negowała kult Józefa

Stalina jako jednostki. Chruszczow poinformował zebranych o zbrodniach

dokonanych przez Stalina i wyrokach przez niego wydanych. Dodatkowo

Przywołał obawy Lenina co do osoby Stalina. 9 Chalid Maszal, inżynier informatyk, był członkiem Bractwa

Muzułmańskiego oraz przywódcą Biura Politycznego Hamasu. Stał się celem

Mosadu po zamachu bombowym na bazarze w Jerozolimie w 1997 roku.

Maszal miał zostać oblany trucizną w Ammanie. Mimo komplikacji oficerom

Mosadu udało się spryskać Maszala płynem, ale w trakcie ucieczki doszło do

licznych komplikacji, Izraelczyków złapano, a rząd Izraela po licznych

naciskach zdradził formułę odtrutki. 10 Uri Brodski, oficer Mosadu, który został oskarżony przez niemieckie

służby o pomoc w zorganizowaniu zamachu na Mahmuda al-Mabhuha,

47

operacyjnych Mosadu paszportami skradzionymi lub należącymi

do osób zmarłych. Michael Bar Zohar twierdzi że, mimo iż Mosad jest

zaliczany do kręgu najlepszych agencji wywiadowczych świata, to

reprezentuje typową izraelską ignorancję zagrożeń, zbyt dużą

pewność siebie i nie ustrzega się prostych wpadek. Według profesora

powoduje to, że do niektórych operacji typuje się ludzi z małym

doświadczeniem oraz brakiem wymaganych umiejętności11.

Aman – Zarząd Wywiadu Wojskowego

Aman jest jedną z pierwszych agencji wywiadowczych

Izraela. Od roku 1950 funkcjonuje pod nazwą Zarządu Wywiadu

Wojskowego, podporządkowanego Sztabowi Generalnemu Cahalu.

Jego kluczowymi zadaniami jest zbieranie i aktualizowanie informacji

o armiach państw arabskich, utrzymywanie poziomu bezpieczeństwa

kraju na wysokim poziomie przez wczesne powiadamianie

o zagrożeniu wojną lub innymi wrogimi posunięciami, ochrona

kontrwywiadowcza Sztabu Generalnego, wyznaczanie wojskowych

attaché oraz cenzura, aby przeciwdziałać wyciekom newralgicznych

dowódcę Brygad al-Kasam, w hotelu Dubaju. Brodski miał uzyskać paszport,

którym posługiwał się jeden z oficerów biorących udział w operacji. Uri

Brodski został schwytany w Polsce i wydany do Niemiec. 11 A. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost its

luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010, http://www.haaretz.com/print-

edition/features/as-several-mossad-agents-exposed-has-the-spy-agency-lost-

its-luster-1.308262 [dostęp: 12.04.15].

48

informacji12. Na oficjalnej stronie Amanu agencja wymienia

dodatkowo nowe zagrożenia, którym musi stawić czoła w XXI wieku.

Należą do nich organizacje terrorystyczne, cyberzagrożenia,

wykorzystywanie mediów i Internetu do przesyłu informacji13.

Pokazuje to, że Izrael zdaje sobie sprawę, iż współczesne konflikty

rozgrywają się nie tylko na polu walki. Potwierdzeniem tego są liczne

operacje psychologiczne i elektroniczne przeprowadzane w trakcie

konfliktów w Strefie Gazy i drugiej wojnie libańskiej. O tym, że rząd

Medinat Israel poważnie podchodzi do kwestii bezpieczeństwa

w cyberprzestrzeni. Świadczyć może to, że w 2002 roku, jako jedno

z nielicznych państw, wprowadził ustawowy obowiązek ochrony

elektronicznej infrastruktury krytycznej14. Daje to obraz kraju

sukcesywnie zwiększającego swoje możliwości działania

w cyberprzestrzeni oraz chcącego dołączyć do światowej czołówki

przemysłu cybernetycznego.

Izraelski wywiad wojskowy składa się z dwóch głównych

jednostek : Departamentu Zbierania Informacji oraz Departamentu

Badań. Pierwsza z nich zajmuje się wywiadem teleinformatycznym,

telekomunikacyjnym, radioelektronicznym i radiowym (SIGINT),

rozpoznaniem obrazowym, fotograficznym, satelitarnym (IMINT),

rozpoznaniem osobowym i wykorzystywaniem informacji zebranych

od cywili i wojskowych (HUMINT) oraz zbieraniem danych

12 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182, 184. 13 Odot ha-chail, https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp: 12.04.15]. 14 W. Łuczak, Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność”, 09/2014, s. 84.

49

wywiadowczych z otwartych źródeł, czyli Internetu, telewizji, radia,

czasopism i gazet (OSINT)15. Ostatni typ wywiadu zajmuje się

wychwytywaniem wiadomości bezwiednie przekazywanych,

udostępnianych w oparciu o przekonanie, że treści te nie są przydatne

nikomu. Najbardziej znaną jednostką Departamentu, a zarazem

najbardziej owianą tajemnicą jest Jednostka 8200. Od początku

swojego istnienia zajmuje się wywiadem typu SIGINT. Na swoim

koncie ma przechwycenie komunikacji egipsko-syryjskiej z 1967 r.,

co pozwoliło na wcześniejszą mobilizację wojska, a także wykrycie

ruchów dywizji pancernych Syrii w 1973 roku, jednak rząd izraelski

zbagatelizował wówczas ostrzeżenie16. Formacja ta zasłynęła również

ze stworzenia wirusa Stuxnet i zawirusowania nim irańskiego

programu nuklearnego17.

Departament Badań jest najbardziej rozbudowaną strukturą

Amanu. Kiedyś składał się z sześciu oddziałów, które podzielone były

w zależności od regionów geograficznych. Po wojnie Jom Kipur,

Departament uległ reorganizacji. Od 1973 w strukturze istnieje Teatr

Północny, odpowiedzialny za Syrię i Liban, Teatr Centralny

rozpracowujący Iran, Irak, Arabię Saudyjską i północną część

Jordanii, Teatr Południowy przypisany do Egiptu i południowej

Jordanii, Teatr ds. Terroryzmu, Teatr Światowy oraz Teatr

15 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182-183. 16 Ibidem, s. 299. 17 G. Greenwald, L. Poitras, E. MacAskill, NSA shares raw intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”, 11 września 2013, http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans-personal-data-israel-documents [dostęp: 13.04.15].

50

ds. Technologii18. Przytoczony wyżej opis struktury wywiadu

wojskowego w Izraelu pokazuje, że bezpieczeństwo państwa zależy

od wielu czynników, niekoniecznie tych, które znajdują się najbliżej

granicy. Wojskowi muszą łączyć wiele zmiennych z realiami

panującymi na całym Bliskim Wschodzie. Współczesny podział na

teatry, w szczególności po reorganizacji w 1973 roku, jest wynikiem

rosnącej profesjonalizacji oraz dostosowywania Amanu do zmiennych

realiów w jakich znajduje się Izrael. Charakter współczesnych

konfliktów z udziałem Medinat Israel zmieniły się, a co za tym idzie –

bezpieczeństwo państwa zależy od czynników, które nie są tak

oczywiste czy łatwe do przewidzenia. Coraz większego

niebezpieczeństwa upatruje się we wzmacnianiu pozycji Hezbollahu

w Libanie, relacjach Iranu i Syrii, programach rakietowych

i nuklearnych Iranu, a także radykalizacji religijnej Palestyńczyków.

W ostatnich latach wywiad skupił się na rozpracowywaniu sytuacji

w Syrii oraz wpływu toczącej się tam wojny domowej na

bezpieczeństwo państwa. Rezultatem tego było przekazanie do

Stanów Zjednoczonych zdjęć i materiałów potwierdzających użycie

przez rząd al-Asada broni chemicznej w walce z rebeliantami oraz

prognozy mówiące, że obalenie reżimu alawitów może przynieść

negatywne konsekwencje w całym regionie w postaci zaburzenia

dotychczasowego ładu bliskowschodniego19.

18 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 183-184. 19 M. Ginsburg, Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013, http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain-for-

51

Szabak – Służba Bezpieczeństwa Ogólnego

Szabak jest agencją, która odpowiada za bezpieczeństwo

wewnętrzne Izraela oraz kontrwywiad. Od 1948 roku agencja

funkcjonowała w strukturze Armii Obrony Izraela, w 1950 podlegała

bezpośrednio Ministerstwu Obrony Izraela, a po kolejnej reorganizacji

urzędowi premiera20. Celem tej służby jest walka z obcym wywiadem

działającym na terenie państwa, ochrona instytucji państwowych

przed politycznym zamachem stanu i przed obaleniem władzy,

zapobieganie atakom terrorystycznym oraz rozwojowi grup

przestępczych21. Dodatkowo Szabak zapewnia dostęp do danych

wywiadowczych Cahalowi podczas operacji na terenach Strefy Gazy

i Zachodniego Brzegu. Daje to obraz agencji, która jest

odpowiedzialna za szerokie spektrum spraw, jednocześnie pełni

źródło informacji dla operacji przeprowadzanych pod egidą Amanu

lub Cahalu.

Ze względu na charakter zadań jakie musi spełniać Szabak,

jego struktura jest rozbudowana i dopasowana do zagrożeń jakie mogą

stanowić zagrożenie dla poziomu bezpieczeństwa państwa. Istotnym

elementem agencji jest Pion Operacyjny, a w nim trzy departamenty:

months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15]; I. Ben Zion, IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf-intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15]. 20 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 128. 21 Core Values of the Israel Security Agency, http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx [dostęp: 14.04.15].

52

arabski, niearabski i zapewniania bezpieczeństwa. Pierwszy z nich

zajmuje się monitorowaniem komórek terrorystycznych, zwalczaniem

arabskiego terroryzmu, przeciwdziałaniem dywersji. W jego skład

wchodzą, podobnie jak w przypadku wojska i policji, oddziały

mistaarawim (hebr. מסתערבים), w których służą oficerowie

(Izraelczycy tzw. mizrachim, przybyli z państw arabskich)

przeszkoleni do posługiwania się językiem arabskim w różnych

dialektach, znający styl życia i kulturę Arabów zamieszkujących

Izrael oraz państwa ościenne. Dzięki tym umiejętnością mogą się

wtopić się w rozpracowywane otoczenie. Drugi departament zajmuje

się kontrwywiadem, monitorowaniem imigrantów, zagranicznych

placówek dyplomatycznych. W jego skład wchodzi również Pion

Żydowski odpowiedzialny za monitorowanie działalności radykalnych

grup izraelskich, zachowań ekstremistycznych, mogących zakłócić

porządek państwa. Ostatnim elementem Pionu Operacyjnego jest

Departament Bezpieczeństwa zapewniający ochronę budynkom

rządowym, infrastrukturze krytycznej, ambasadom, liniom lotniczym

El Al, placówkom naukowym i przemysłowym ważnym z punktu

bezpieczeństwa państwa22. Taki podział departamentów pokazuje, że

specyfika bezpieczeństwa wewnętrznego jest skomplikowana oraz

wymaga rozdziału kompetencji. Zagrożenia są dostrzegane nie tylko

22 Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]; J. Goldberg, IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011, http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops-hands-tied-controlling-rightist/ [dostęp: 14.04.15].

53

ze strony Arabów zamieszkujących Strefę Gazy, południe Libanu, ale

także z wnętrza społeczeństwa. Monitoringiem objęte są żydowskie,

radykalne organizacje, które mogą zaburzyć, już i tak słabe, relacje

z państwami ościennymi, dodatkowo zdolne są one do podważania

władzy, która w ich przekonaniu jest zbyt mało „żydowska” i działa

niezgodnie z „żydowską racją stanu”.

Agencja na swojej oficjalnej stronie zamieszcza comiesięczny

raport związany z działalnością terrorystyczną, udaremnionymi

zamachami, przeprowadzonymi zamachami oraz prognozą na

przyszły miesiąc. Dodatkowo agencja umieszcza krótkie artykuły

związane z zaangażowaniem ludności arabskiej w przemyt broni,

działalnością Szabaku w trakcie operacji wojskowych, procesami

przeciw organizacjom wspierającym terrorystów, zaangażowaniem

izraelskich Arabów w akcje Hezbollahu i ISIS.

Internetowa strona Szabaku posiada również spis aktualnych

operacji, który jest co roku aktualizowany. Agencja ta może

pochwalić się wieloma udanie przeprowadzonymi operacjami, na

przykład ujęciem terrorysty, który chcącego sabotować gazociągi

w Jerozolimie, likwidacją licznych komórek palestyńskich

terrorystów, zatrzymaniami osób dokonujących ostrzałów terytorium

Izraela, zatrzymaniem irańskiego agenta Gwardii Rewolucyjnej,

aresztowaniami izraelskich Arabów walczących dla ISIS, wspólnymi

operacjami z urzędem podatkowym w celu likwidowania komórek

przemytników, rozwiązaniami komórek zajmujących się produkcją

bomb23. Dodatkowo Szabak prowadzi spis największych spraw

23 Paajlot szotefet,

54

w jakich brał udział. Agencja przeprowadzała śledztwo w sprawie

zamachów bombowych na restaurację Maxim w Hajfie i ujęła stojące

za tym osoby, dokonała zatrzymania wszystkich terrorystów, którzy

przeprowadzili zamach bombowy na Park Hotel w Netanii w 2002,

oddelegowała swoich agentów do zespołu poszukującego Adolfa

Eichmanna, brała udział w zabezpieczeniu Operacji Salomon w 1984,

rozbiła jerozolimską komórkę produkującą ładunki wybuchowe24.

Elementem, który łączy opisane wyżej agencje jest

Wywiadowcza Społeczność Izraela. Powstała ona w wyniku

zapotrzebowania na organ zrzeszający Mosad, Szabak i Aman w celu

ułatwienia współpracy, przepływu informacji i kontroli. Z powodu

objęcia tajemnicą działań wywiadu, opinii publicznej znane są

nieliczne informacje. Sprowadzają się one do ogólnej wiedzy na temat

zadaniach poszczególnych agencji, ich położeniu w strukturze

bezpieczeństwa oraz wytycznych postawionych Wywiadowczej

Społeczności Izraela na stronie Centrum Dziedzictwa Służb Wywiadu

(hebr. עיןמרכז למושרת המודי ).

Utworzenie takiej struktury pokazuje, że Izrael dąży do

zintegrowania wspólnego wysiłku podmiotów bezpieczeństwa na

rzecz państwa. Struktura Wywiadowczej Społeczności Izraela podlega

urzędowi premiera państwa. W celu zwiększenia kontroli nad

agencjami, Kneset postanowił nałożyć na nie kontrolę parlamentarną,

http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15]. 24 Famous Cases, http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15].

55

złożoną z podkomisji ds. wywiadu i służb specjalnych, podkomisji

spraw zagranicznych oraz komitetu bezpieczeństwa25. Bezpośrednie

położenie Wywiadowczej Społeczności Izraela przy premierze

zapewnia przepływ informacji na linii rada ministrów – agencje

wywiadowcze. W przyszłości pozwoli to na szybkie uruchamianie

odpowiednich procedur neutralizujących zagrożenie. Struktura ta ma

także za zadanie zwiększanie kooperacji miedzy Mosadem, Szabakiem

i Mamanem, tak aby wyeliminować spory między agencjami26.

Wszystko to wiąże się ze specyfiką położenia Izraela oraz ciągłą

zmiennością zagrożeń.

Zakończenie

Analiza Wywiadowczej Społeczności Izraela oraz

poszczególnych agencji wywiadowczych pokazuje, jak istotne dla

tego państwa jest zabezpieczenie wywiadowcze, a także możliwość

wcześniejszego rozpoznania niebezpieczeństwa. W celu uzyskania

informacji ważnych, z punktu izraelskiej racji stanu, powołano do

życia znane nam dziś agencje takie jak Mosad, Szabak czy Aman. Ich

zadania oraz struktury są cały czas dostosowywane do wymagań

współczesnego świata i do zmieniających się zagrożeń dla Izraela. 25 Chok ha-szabak, http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp: 14.04.15]. 26 Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin, http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963-8322-2334ce3b0b2c&lang=HEB, [dostęp:14.04.15].

56

Służby te są uważane za jedne z najlepiej działających, ale nawet

w samym Medinat Israel mówi się o ich omylności, działaniach

mających zaspokoić partykularne interesy oraz braku profesjonalizmu

przy przeprowadzaniu operacji. Jak w każdej organizacji tego typu

oprócz technologii, najistotniejszym czynnikiem wpływającym na

sprawność działania jest człowiek. Dlatego też nigdy nie można

ustrzec się błędów. Mimo to, jak można przeczytać na oficjalnych

stronach wszystkich trzech agencji, każda z nich dąży do jak

najlepszego rozwoju zasobów ludzkich w celu podołania

wyznaczonym zadaniom. Z kolei Wywiadowcza Społeczność Izraela,

która składa się z trzech agencji oraz wywiadu policji, Centrum Badań

Politycznych izraelskiego MSZ jest tak skonstruowana, aby decydenci

odpowiedzialni za bezpieczeństwo kraju i społeczeństwa otrzymywali

na czas od poszczególnych służb i agencji rzetelnie opracowane

informacje dotyczące regionu oraz świata. Takie działanie pozwala na

podejmowanie decyzji mających strategiczne znaczenie dla Izraela,

jego istnienia oraz narodu. Wszechstronność działań wywiadu jest tak

przemyślana, aby zapewnić bezpieczeństwo Żydom w kraju oraz

chronić interesy państwa poza granicami, oddalić lub zneutralizować

rodzące się niebezpieczeństwa związane z terroryzmem lub wojnami.

Kształt izraelskiego wywiadu oraz instytucji z nim związanych

pokazuje determinację, a także duże zaangażowanie w celu

osiągnięcia przewagi nad potencjalnymi przeciwnikami, zagrożeniami

i sytuacjami mogącymi zaburzyć porządek wewnątrz kraju.

57

Pawe ł Pokrzywiński (1992), licencjat bezpieczeństwa

narodowego, student bezpieczeństwa międzynarodowego i

judaistyki na Uniwersytecie Wrocławskim, prezes

Studenckiego Koła Naukowego Bliskowschodniego UWr, autor

czterech artykułów naukowych na portalu Bliskiwschod.pl oraz

dwóch autor artykułów w „Racji Stanu – studia i materiały”

wydawanym w Instytucie Studiów Międzynarodowych,

uczestnik Studencko-Doktoranckiej Konferencji Naukowej z

udziałem Vice Ambasadora Izraela „Czy Izrael ma power?

Czyli hard power, soft power i smart power w wersji

izraelskiej” i Konferencji Studencko-Doktoranckiej Konferencji

Naukowej „Gdzie jest nadzieja? Różne oblicza konfliktu

bliskowschodniego. Polem zainteresowań autora są izraelskie

systemy bezpieczeństwa, działalność Armii Obrony Izraela,

radykalne ugrupowania żydowskie oraz specyfika konfliktu

bliskowschodniego.

Bibliografia

Monografie i artykuły:

1. Denoel Y., Sekretne wojny Mossadu, Warszawa 2013.

2. Łuczak W., Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko,

Technika, Obronność”, 09/2014.

3. Kahana E., Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham

2006.

58

Strony internetowe:

4. About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx

[dostęp: 11.04.15]

5. A Deal to Implement “The Deal” with Iran: Now Israel Will Use Its

Best Spies to Monitor Iran — Checking for Cheating, Plotting More

Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need-kidon-mossad-elite-

more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15]

6. Chok ha-szabak,

http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp:

14.04.15]

7. Core Values of the Israel Security Agency,

http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx

[dostęp: 14.04.15]

8. Famous Cases,

http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx

[dostęp: 14.04.15]

9. Jaud we-tafkidim,

https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx [dostęp:

12.04.15]

10. Odot ha-chail,

https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp:

12.04.15]

11. Paajlot szotefet,

http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx

[dostęp: 14.04.15]

12. Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002,

http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]

59

13. Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin,

http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963-

8322-2334ce3b0b2c&lang=HEB [dostęp:14.04.15]

14. Ben Zion I., IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of

Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf-

intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15]

15. Bergman R., We were never killers, we did what we had to do to

defend Israel, „ynetnews”, 22.09.14,

http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html

[dostęp: 15.08.15]

16. Ginsburg M., Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months

Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013,

http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain-

for-months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15]

17. Goldberg J., IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist

Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011,

http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops-

hands-tied-controlling-rightist [dostęp: 14.04.15]

18. Greenwald G., Poitras L., MacAskill E., NSA shares raw

intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”,

11 września 2013,

http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans-

personal-data-israel-documents [dostęp: 13.04.15]

19. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost

its luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010,

http://www.haaretz.com/print-edition/features/as-several-mossad-

agents-exposed-has-the-spy-agency-lost-its-luster-1.308262 [dostęp:

12.04.15]

60

Monika Brzozowska

[email protected]


Urząd Ochrony Konstytucji w systemie

bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec.

Główne zagrożenia dla RFN w świetle

najnowszego Raportu UOK

Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (niem. Bundesamt für

Verfassungschutz, BfV) jest największą1, z instytucji funkcjonujących

w systemie służb specjalnych RFN, obok Krajowych Urzędów

Ochrony Konstytucji (niem. Landesbehörden für Verfassungsschutz,

LfV), Federalnej Służby Wywiadu (niem. Bundesnachrichtendienst,

BND) oraz Służby Ochrony Sił Zbrojnych (niem. Amt für den

Militärischen Abschirmdienst, MAD)2.

1 D. Pożaroszczyk, Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, nr 8 (5), s. 161. 2 J. Gawryszewski, Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec,

61

Wszystkie z wyżej wymienionych instytucji, oprócz MAD,

mają charakter cywilny i podlegają organom administracji krajowej

lub federalnej (odpowiednio: BfV – Federalnemu Ministrowi Spraw

Wewnętrznych, LfV – krajowym Ministerstwom Spraw

Wewnętrznych, BND – Szefowi Federalnego Urzędu Kanclerskiego,

natomiast MAD – Federalnemu Ministrowi Obrony)3. Między

Federalnym Urzędem Ochrony Konstytucji a krajowymi urzędami nie

zachodzi relacja nadrzędności i podrzędności. Instytucje te są od

siebie niezależne, ale również, jeśli zajdzie taka potrzeba, ustawowo

zobligowane do współpracy4.

BfV został powołany do życia w Republice Federalnej

Niemiec, 7. listopada 1950 r. na mocy ustawy z 27. września 1950 r.5

i legalnie działał tylko na terenie uprzednio okupowanym przez

aliantów zachodnich6. Obecnie funkcjonuje w oparciu o przepisy

uchwalone 20.12.1990 r.7, czyli już w niecałe trzy miesiące po

„Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6 (4), s.11. 3 Ibidem, s. 11, 15. 4 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), „Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu”, Warszawa 2003, s. 32-33. 5 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 161. 6 W Niemieckiej Republice Demokratycznej działania wywiadowcze, kontrwywiadowcze oraz te, z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego powierzone zostały powstałemu 8 lutego 1950 r. Ministerstwu Bezpieczeństwa Państwowego, tzw. Stasi. 7 Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954, 2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist,

62

zjednoczeniu Niemiec. Główna siedziba Urzędu znajduję się

w Kolonii, a jego obecnym dyrektorem jest prawnik, dr Hans-Georg

Maaßen.

Do zadań BfV, zgodnie z § 3 Ustawy o współpracy federacji

i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym

Urzędzie Ochrony Konstytucji, należy: zbieranie i ocena informacji,

wiadomości i dokumentów dotyczących: dążeń skierowanych

przeciwko wolnościowemu, podstawowemu porządkowi

demokratycznemu, działalności mającej na celu szkodzenie

w pełnieniu funkcji urzędowych przez organy konstytucyjne,

działalności zagrażającej bezpieczeństwu lub działalności

wywiadowczej na rzecz obcych państw prowadzonej na terytorium

RFN, dążeń zagrażających zagranicznym interesom Niemiec, a także

dążeń skierowanych przeciwko pokojowemu współistnieniu narodów.

Do zadań federalnego urzędu oraz urzędów krajowych należy również

współdziałanie: przy kontrolowaniu bezpieczeństwa osób,

posiadających przedmioty lub wiedzę wymagającą tajności, (także

osób, które powinny mieć taką wiedzę albo też mogą ją zdobyć we

własnym zakresie), osób, które są lub mają być zatrudnione na

stanowiskach ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa

w instytucjach zajmujących się życiem ludzkim czy obronnością oraz

przy typowo technicznych działaniach, mających na celu

zabezpieczenie tajności, w interesie publicznym8.

http://www.gesetze-im-internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJNG000200308 [dostęp: 11.09.2015]. 8 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji…, s. 30-31.

63

Jak stanowi §8 ust.2 Ustawy, metodami którymi może

posługiwać się Urząd są: stosowanie konfidentów i zaufanych osób,

obserwacja, zapis obrazu i dźwięku, dokumenty ochronne i numery

ochronne9. Jednak działania te, są dopuszczalne tylko wtedy, gdy

osiągnięcie celów w sposób inny, mniej szkodliwy dla

zainteresowanych, nie jest możliwe10. Co bardzo ważne, w §2

ustawodawca sformułował podstawową zasadę niemieckiego systemu

bezpieczeństwa, tzw. Trennungsgebot, czyli zakaz włączenia

Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji do jednostek policji11. Dalej

zasada ta jest rozwinięta w §8 ust.3, stanowiącym, że instytucji tej nie

przysługują uprawnienia policyjne, nie może również prosić policji

o podjęcie działań, do których sama nie jest uprawniona. Jak zgodnie

twierdzą badacze12, takie ograniczenie kompetencji jest konsekwencją

nadużyć dokonywanych przez służby nazistowskie, podyktowaną

przez aliantów zachodnich13.

BfV ma obowiązek co roku przedkładać opinii publicznej, za

pośrednictwem Federalnego Ministra Spraw Wewnętrznych,

sprawozdanie ze swojej działalności, razem z informacjami

o wysokości subwencji czy liczbie pracowników. Oprócz tego Urząd

9 Ibidem, s. 35. 10 Sposób mniej szkodliwy jest tutaj rozumiany jako korzystanie w pierwszej kolejności z ogólnodostępnych źródeł, następnie proszenie o przekazanie informacji prokuratorów, policji i innych urzędów (§18 ust. 3 Ustawy). 11 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 162. 12 M.in. J. Gawryszewski w Służby specjalne…, s.13. i D. Pożaroszczyk [w:] Federalny Urząd…, s. 162. 13 Zasada Trennungsgebot została ustanowiona w alianckim rozporządzeniu z 14 kwietnia 1949 r.

64

wydaje w formie papierowej i elektronicznej, na swojej stronie

internetowej, szereg publikacji dotyczących największych

współczesnych niebezpieczeństw, w tym doroczny Raport dot.

ochrony Konstytucji, redagowany w językach niemieckim oraz

angielskim.

Główne zagrożenia dla RFN w świetle Raportu BfV

Urząd w wydanym przez siebie, 30. czerwca 2015 r.,

dorocznym Raporcie dot. Ochrony Konstytucji przedstawił siedem

najważniejszych zagrożeń dla stabilności ustroju RFN, są to:

przestępstwa motywowane politycznie, prawicowy ekstremizm,

lewicowy ekstremizm, islamizm/islamski terroryzm, ekstremistyczne

dążenia obcokrajowców (z wyłączeniem islamizmu), szpiegostwo

i inna aktywność wywiadowcza oraz Organizacja Scjentologów14.

Poniżej, w oparciu przede wszystkim o lekturę oficjalnych materiałów

Urzędu, przedstawiam krótką charakterystykę każdego z tych

niebezpieczeństw.

a) Przestępstwa motywowane polityczne

Po raz pierwszy, jako odrębny rodzaj zagrożeń zostały

wymienione w maju 2006 r. (w publikacji zawierającej dane za rok

14 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 6-9, www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf [dostęp: 15.09.2015].

65

2005)15, od tego czasu, niezmiennie, pojawiają się w każdym

Raporcie. Pojęcie to obejmuje wszystkie zachowania, wypełniające co

najmniej jedno znamię czynu zabronionego, z katalogu przestępstw

przeciwko obronności państwa. W pojedynczych przypadkach dotyczy

również działań, w których polityczna motywacja nie występuje16

[tłum. własne]. Chodzi więc nie tylko o delikty uderzające w sposób

oczywisty w bezpieczeństwo kraju, jak: przygotowanie wojny

napastniczej (§§ 80 – 80a StGB), zdrada stanu (§§ 81 – 83a StGB) czy

przestępstwa przeciwko konstytucyjnym organom państwa (§§ 105 –

108e StGB), ale również o czyny karalne, w których motywacja

sprawcy mogła być zgoła inna, ale wystąpił skutek w postaci

zagrożenia kraju, np. uchylanie się od odbywania służby wojskowej

poprzez okaleczenie (§ 109) czy poprzez oszustwo (§ 109a)17. Do

grupy tej twórcy Raportu zaliczyli również tzw. przestępstwa

pospolite, m.in. zabójstwo, uszkodzenie ciała czy podpalenie, jeżeli

okoliczności czynu i postawa sprawcy wskazują na obecność

politycznej motywacji18.

15 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32, http://www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/Verfassungsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile [dostęp: 30.09.2015]. 16 Als „Politisch motivierte Kriminalität“ werden alle Straftaten bezeichnet und erfasst, die einen oder mehrere Straftatbestände der sogenannten klassischen Staatsschutzdelikte erfüllen, selbst wenn im Einzelfall eine politische Motivation nicht festgestellt werden kann. 17 Pełen katalog przestępstw przeciwko obronności państwa, zamieszczony w Der Verfassungsschutzbericht 2014: §§ 80-83, 84-91, 94-100a, 102-104a, 105-108e, 109-109h, 129a, 129b, 234a lub 241a, niemieckiego Kodeksu Karnego. 18 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 23.

66

Według danych Federalnej Policji Kryminalnej (niem.

Bundeskriminalamt, BKA), zawartych w Raporcie, w 2014 roku

wykryto 32 700 przestępstw motywowanych politycznie19, co daje

wzrost o 23,9 % w porównaniu z rokiem 2005, kiedy czynów takich

popełniono 26 40120, jest to wynik najwyższy od 2009 r. Obecnie, co

ilustruje Tabela nr 1, największą ich część, stanowią zachowania,

o podłożu prawicowym, jest ich 17 020 (z czego skrajnie

prawicowych jest 16 559), czyli o 6,9 %, więcej niż w 2005 r., jest to

jednak w Niemczech poziom najniższy od 2011 r. Następną grupę

tworzą przestępstwa o podłożu lewicowym, dopuszczono się ich

w ubiegłym roku 8 113 razy (4 424 miały podłoże radykalne), o 65,6

% więcej niż w 2005 r. Mimo wszystko jest to poziom najniższy od

pięciu lat. Następnie, wymienione zostały przestępstwa motywowane

politycznie, popełnione przez obcokrajowców, było ich 2 549, czyli aż

o 230,6 % więcej niż w 2005 r., najwięcej od kiedy kategoria ta

została włączona do Raportu. Liczba deliktów niekwalifikujących się

do żadnej z wcześniej wspomnianych grup, to 5 018, o 4,2 % więcej

niż w 2005 r.

19 Ibidem, s. 24. 20 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32.

67

Tabela 1. Przestępstwa motywowane politycznie 2005-2014 –

liczba i struktura.

PMK-gesamt – wszystkie politycznie motywowane przestępstwa,

PMK-R przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu

prawicowym, PMK-L – przestępstwa motywowane politycznie,

o podłożu lewicowym, PM-AK – przestępstwa motywowane

politycznie popełniane przez obcokrajowców, PMK-Sonstige –

pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.

Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 25,

http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf

[dostęp: 30.08.2015]

68

Aż 23 909 deliktów ma podłoże ekstremistyczne (zob. Tabela nr 2)

jest to niespełna ¾ wszystkich politycznie motywowanych

przestępstw. Większość, bo 12 543 deliktów dotyczy działalności

propagandowej, ich liczba zmalała w porównaniu z 2005 r., o 14,6 %.,

więcej jest natomiast aktów przemocy, których dokonano 3 368,

o 37,9 % więcej niż w 2005 r.

Tabela 2. Przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu

ekstremistycznym.

PMK-rechts – przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu

prawicowym, PMK-links – przestępstwa motywowane politycznie,

o podłożu lewicowym, PM-Ausländerkriminalität – przestępstwa

motywowane politycznie, popełniane przez obcokrajowców, PMK-

sonstige – pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.

Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 26,

http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf

[dostęp: 30.08.2015]

69

Z przedstawionej analizy jasno wynika, że liczba przestępstw

motywowanych politycznie jest najwyższa od pięciu lat, wzrósł także

poziom agresji wśród sprawców. Ponad połowę stanowią czyny

o charakterze prawicowym, a zdecydowaną większość zachowania

o podłożu ekstremistycznym.

Czyny karalne popełniane przez osoby o poglądach

prawicowych dotyczą głównie braku zgody na obecność lub

zwiększanie obecności obcokrajowców na terenie RFN. Jak podaje

BfV tylko podczas jednych zamieszek w Kolonii – wywołanych

przeciwko Salafitom – zanotowano 176 przestępstw motywowanych

politycznie. Osoby prezentujące poglądy lewicowe swoje niezgodne

z prawem działanie kierują przeważnie wobec policji i innych

organów bezpieczeństwa. Jak podają twórcy Raportu, jest to przejaw

protestu przeciwko prywatyzacji i gentryfikacji21. Jednak

największym zaskoczeniem może być tak nagły i znaczny wzrost

przestępstw popełnianych przez obcokrajowców. Według BfV jest to,

przede wszystkim, spowodowane dużą liczbą protestów przeciwko

postępom bojówek Państwa Islamskiego w Syrii i północnym Iraku

i ich atakom na Kurdów i Jazydów.

21 Pojęcie jeszcze mało w Polsce rozpowszechnione, dotyczy zmiany, często

gwałtownej, charakteru pewnej części miasta. Więcej na ten temat w m.in..

Procesy gentryfikacji: XXVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, pod.

red. Jolanty Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Łódź 2012.

70

b) Prawicowy ekstremizm

Pod pojęciem tym rozumiemy poglądy, wedle których

przynależność etniczna, narodowa lub rasowa decyduje o wartości

człowieka. Głównym przejawem skrajnie prawicowej agitacji są:

wrogość względem obcych, rasizm, antysemityzm, rewizjonizm

historyczny22 [tłum własne].

Według stanu z 2014 r. sympatyków poglądów radykalnie

prawicowych jest w Niemczech 21 tys. (po odjęciu osób, działających

w kilku organizacjach jednocześnie). Niewiele ponad 1/3, bo 7 200

osób należy tylko do skrajnie prawicowej subkultury, prawie ¼

wszystkich to neonaziści (5 600 osób), 6 850 należy do radykalnie

prawicowych partii politycznych, w tym najwięcej, bo 5 200 osób, do

Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (Nationaldemokratische

Partei Deutschlands, NPD), pozostałe 2 500 osób należy do innych

organizacji. Dokładnie połowa prawicowych ekstremistów, została

sklasyfikowana jako gotowa do użycia przemocy23.

Jak twierdzą autorzy Raportu, priorytetem skrajnie

prawicowych ruchów w 2014 r. była polityczna agitacja przeciwko

poszukującym azylu. Organizacje te posługiwały się głównie

ksenofobią, aby przywoływać dawne urazy i zdobywać nowych

zwolenników. Organizowały wiece w bezpośrednim sąsiedztwie

planowanych bądź istniejących osiedli uchodźców24. Drugim

22 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 32. 23 Ibidem, s. 34. 24 Ibidem, s. 53.

71

obiektem, w którego kierunku skierowana była agresja radykalnej

prawicy, byli inni rywale ideologiczni, w szczególności lewicowi

ekstremiści, którzy w swoich poglądach stoją w zdecydowanej

sprzeczności.

Działalność radykałów, jest uznana za nadzwyczaj

niebezpieczną gdyż wykazuje się dużym i ciągle rosnącym poziomem

agresji, istnieje również groźba powstawania tajnych organizacji.

c) Lewicowy ekstremizm

Przedstawiciele tego nurtu dążą do likwidacji istniejącego

społecznego i państwowego ładu, a wraz z tym ustroju

demokratycznego i zastąpienia ich systemem socjalistycznym,

komunistycznym lub anarchią. Przywódcami zwolenników skrajnej

lewicy, na gruncie ideologicznym, są – w różnych obszarach i według

różnych interpretacji – Marks, Engels oraz Lenin. Sympatycy tej opcji

uważają, że legalna władza to „władza rewolucyjna”, zwrócona

przeciwko uciskowi panujących25 [tłum własne].

W 2014 r. zwolenników tej opcji było w Niemczech 27 200

(po odjęciu osób, działających w kilku organizacjach jednocześnie),

nieznacznie mniej niż rok wcześniej (2013 r.: 27 700). Wśród nich

zdecydowaną większość, bo aż 21 100 osób (ponad 75%) stanowią

sympatycy marksizmu-leninizmu i innych mniej znaczących skrajnie

lewicowych organizacji; autonomistów jest 6 100, anarchistów – 800.

25 Ibidem, s. 64.

72

W związku ze swoimi przekonaniami, 7 600 osób, czyli niecałe 30%

jest gotowych do użycia przemocy26.

Najczęściej ofiarami napaści ze strony kręgów radykalnie

lewicowych padają policjanci. Atakowane są również obiekty

należące do służb, jak np. komisariat w Connewitz pod Lipskiem,

będący przedmiotem agresji, od momentu otwarcia w lutym 2014 r.

już 16 razy27. Zachowanie takie jest, przez zwolenników lewicowego

ekstremizmu, traktowane jako element walki z systemem. Oprócz

policji obiektem ataków są również osoby o poglądach radykalnie

prawicowych.

d) Islamizm/islamski terroryzm

Pomimo niejednolitego charakteru zjawiska, jego cechą

charakterystyczną, wspólną dla wszystkich nurtów, jest

nadużywanie religii do celów politycznych. Trzonem tej ideologii

jest tzw. boski porządek, któremu należałoby podporządkować

społeczeństwo i państwo. Takie podejście stoi jednak

w sprzeczności z systemem liberalnym i demokratycznym,

w szczególności zaś narusza zasady: suwerenności ludu, rozdziału

państwa od Kościoła oraz powszechnego równouprawnienia.

Odmienność różnych form islamizmu bazuje na rozbieżności

postulatów oraz ich zasięgu (regionalnym lub globalnym), a także na

metodach realizacji celów (legalistyczna, nastawiona na przemoc

albo terrorystyczna)28 [tłum. własne].

26 Ibidem, s. 69. 27 Ibidem, s. 73. 28 Ibidem, s. 86.

73

Liczba islamistów na terytorium Niemiec nieznacznie wzrosła

w porównaniu z rokiem poprzednim i wynosi obecnie 43 890 osób

(2013 r.: 43 190). Wykaz ten nie uwzględnia jednak liczebności:

Al-Ka’idy, Państwa Islamskiego, Dżabhat an-Nusra i Islamskiego

Centrum w Hamburgu, w przypadku tych organizacji brak jest

twardych danych29.

Rzecz jasna, celem Islamistów nie są tylko Niemcy, BfV

w swoim Raporcie wymienia także ataki dokonane, w krajach

sąsiadujących z RFN m.in. zamach na Muzeum Żydowskie

w Brukseli (maj 2014), redakcję tygodnika Charlie Hebdo w Paryżu

(styczeń 2015) czy na debatę zorganizowaną w Kopenhadze przez

dziennik Jyllands Posten (luty 2015). Do rozpowszechniania swojej

propagandy, Islamiści wykorzystują również nowoczesne technologie

i media społecznościowe, BfV twierdzi, że wykazują się przy tym

ogromnym profesjonalizmem.

Oprócz organizacji wymienionych powyżej, na terytorium

Niemiec działają jeszcze m.in.: Ruch Salafitów, Hezbollah, Turecki

Hezbollah, Hizb ut-Tahriri (Partia Wyzwolenia) czy najliczniejszy

z nich wszystkich, legalistyczny Millî Görüş.

29 Ibidem, s. 92.

74

e) Ekstremistyczne dążenia obcokrajowców

(z wyłączeniem islamizmu)

Zgodnie z danymi przedstawionymi w Raporcie, na

terytorium RFN w 2014 r. przebywało 29 330 członków radykalnych

organizacji cudzoziemców, z wykluczeniem grup islamistycznych

(2013 r.: 28 810). Z tych o charakterze lewicowym wymieniono

przede wszystkim: Partię Pracujących Kurdystanu, Rewolucyjną

Ludowo Wyzwoleńczą Partię-Front, Komunistyczną Partię

Turcji/Marksistowsko-Leninowską, Marksistowsko-Leninowska

Partię Komunistyczną (łącznie: 17 550); z organizacji

separatystycznych obecne w Niemczech są: Tygrysy Wyzwolenia

Tamilskiego Ilamu, radykalni Sikhowie (łącznie: 1 780);

w zestawieniu wymienieni są również skrajni nacjonaliści (10 tys.)30.

Działalność każdej z powyższych grup zależy od sytuacji

w regionach, z których się wywodzą, a celem ich aktywności jest

dokonanie gruntownych zmian na rodzimych scenach politycznych

(także przy użyciu siły). W opinii BfV, organizacje te stanowią

poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego Niemiec, jak

również dla całego ładu międzynarodowego. Większość z tych grup

uważa RFN za doskonałe miejsce, z którego można wspierać

(zarówno propagandowo, jak i materialnie oraz finansowo) swoich

sympatyków, w krajach ich pochodzenia.

W ostatnim roku, w kręgu szczególnego zainteresowania

niemieckich służb specjalnych były trzy najsilniejsze z radykalnych

30 Ibidem, s. 123.

75

organizacji obcokrajowców: Partia Pracujących Kurdystanu,

Rewolucyjna Ludowo Wyzwoleńcza Partia-Front oraz prawicowa

Ülkücü31.

f) Szpiegostwo i inna aktywność wywiadowcza

Niemcy, ze względu na swoją pozycję na arenie

międzynarodowej (zarówno polityczną, jak i gospodarczą), są

w sferze dużego zainteresowania obcych służb. Najaktywniejsze

działania wywiadowcze przeciwko RFN prowadzą: Federacja

Rosyjska, Chińska Republika Ludowa, Islamska Republika Iranu32.

Rosyjskie służby są szczególnie zainteresowane

pozyskiwaniem informacji na temat tzw. kryzysu ukraińskiego,

stanowiska rządu, partii politycznych i wszelkich instytucji w tej

sprawie, a także opracowywanymi przez nie planami rozwiązania

konfliktu. Są one również zorientowane na wywieranie coraz

większego wpływu na opinię publiczną w Niemczech. Twórcy

Raportu przewidują zwiększenie aktywności rosyjskiego wywiadu

w najbliższej przyszłości. Podobnie przewiduje się stały wzrost

zaangażowania służb chińskich. ChRL, ze względu na autorytarny

charakter rządów, przywiązuje dużą wagę do tropienia, zarówno

wewnątrz kraju, jak i za granicą, działalności separatystycznej oraz

prodemokratycznej skierowanej przeciwko Komunistycznej Partii

Chin. Ogromne znaczenie, dla władz Państwa Środka, ma również

31 Ibidem, s. 121. 32 Ibidem, s. 140.

76

szpiegostwo przemysłowe, zwłaszcza w branży militarnej, lotniczej,

mechanicznej, ponieważ kraj ten konkuruje głównie ze Stanami

Zjednoczonymi oraz Japonią, ale także z Niemcami, o dominację na

rynku wysokich technologii. Analogicznie, irańskie służby specjalne,

wykorzystywane są przede wszystkim w celu, utrzymania

przywództwa politycznego, skupiając się na osłabianiu działalności

opozycji. Bardzo istotne jest również zdobywanie informacji

dotyczących przyszłej polityki państw zaangażowanych

w podejmowanie decyzji o nakładaniu sankcji (które to są

odpowiedzią na prace nad wzbogacaniem uranu). BfV twierdzi także,

że irański wywiad jest mocno zainteresowany zdobywaniem na

terytorium Niemiec rzeczy, które mogą posłużyć do rozwoju

technologii jądrowej.

Co się zaś tyczy metod, którymi obce służby starają się

pozyskiwać tajne informacje – Urząd odnotowuje znaczny wzrost

wykorzystywania cyberprzestrzeni w celach szpiegowskich.

Pod pojęciem „elektronicznych ataków” rozumiemy celową

działalność poprzez lub przeciwko infrastrukturze IT jak

chociażby: bezprawne wejście w posiadanie, kopiowanie albo

zmienianie danych komputerowych, przejęcie obcych tożsamości,

nieuzasadnione używanie lub sabotaż obcej infrastruktury IT,

przejęcie obsługiwanych komputerowo urządzeń sterujących33.

33 Ibidem, s. 142.

77

g) Organizacja Scjentologów

Powstała w 1954 r. w Stanach Zjednoczonych, na terenie

Niemiec działa od roku 1970. Aktualnie zrzesza 3-4 tys. członków34.

Podstawowe zasady swojej ideologii oraz kierunki rozwoju,

w dalszym ciągu, czerpie z twórczości nieżyjącego już L. Rona

Hubbarda. Z jego prac jasno wynika, że ruch scjentologiczny nie

gwarantuje swoim członkom przestrzegania praw człowieka, w tym

m.in. poszanowania godności ludzkiej czy możliwości swobodnego

rozwoju osobowości35.

Zagrożenie dotyczy jednak znacznie szerszego grona. Także

osoby, niebędące sympatykami tej organizacji, ale powiązane z nią

choćby zawodowo, były poddawane indoktrynacji i inwigilacji lub

też, przy braku zgody na uczestnictwo w scjentologicznych

szkoleniach, zwalniane z pracy36. Mimo, że działalność Organizacji

nie jest w Niemczech zdelegalizowana to, jak pisze prof. Jan Sielezin

rządy wielu krajów związkowych podejmują kroki, mające na celu

osłabienie możliwości infiltracji niemieckiej sceny politycznej (np.

poprzez zakaz pracy Scjentologów w służbach publicznych) oraz

agitacji (m.in. odwołanie w 1993 r. koncertu Chicka Corei przez

władze Badenii-Wirtembergii)37.

34 Ibidem, s. 162. 35 Ibidem, s. 162. 36 J.R. Sielezin, Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny (w:) ,,Wrocławskie Studia Politologiczne” 2012, nr 13, s. 192. 37 Ibidem, 192-193.

78

Jak wspomina dr Hanna Karp, w 1995 r. Parlament Europejski

w swoim raporcie uznał scjentologię za sektę (jednak jej działalność

nie została zakazana). Zaś w 2004 r. Sąd Administracyjny w Kolonii

utrzymał w mocy wyrok sądu hamburskiego, w którym to Organizacja

Scjentologów, nie została uznana za Kościół a za „przedsiębiorstwo,

ukierunkowane na przynoszenie zysków”38.

Zgodnie z informacjami podanymi przez BfV, zarówno

aktywność jak i atrakcyjność Organizacji Scjentologów, stale

maleją39.

Podsumowanie

Federalny Urząd Ochrony Konstytucji jest największą oraz,

o czym może świadczyć duża liczba różnego rodzaju publikacji czy

konferencji40, najbardziej nastawioną na kontakt z opinią publiczną,

służbą specjalną RFN. Działa ona na podstawie upoważnień

ustawowych. W zakresie jej działalności leży ochrona

konstytucyjnych zasad i wartości, głównie poprzez zbieranie

i przetwarzanie informacji.

38 H. Karp, Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych w obliczu

komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła Scjentologicznego

[w:] Kultura Media Teologia 3, Warszawa 2010, s 30. 39 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 162. 40 Wszystko to bez trudu odnaleźć można na oficjalnej stronie internetowej

Urzędu Ochrony Konstytucji.

79

W kręgu obecnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa,

zdefiniowanych przez BfV w najnowszym Raporcie, znajdują się nie

tylko te, których źródłem jest działalność samych Niemców, jak np.

popełnianie politycznie motywowanych przestępstw czy aktywność

radykalnie prawicowych i lewicowych organizacji. W sporej części,

niebezpieczeństwo to tworzą siły wywodzące się spoza terytorium

RFN, jak: Organizacja Scjentologów, islamizm czy zagraniczny

wywiad. Świadczy to w sposób wyraźny o wzroście

internacjonalizacji problemów i konieczności nawiązania ściślejszej

współpracy między organami różnych państw, nawet tych,

pochodzących z oddalonych od siebie części świata.

Monika Brzozowska (1991), absolwentka studiów

licencjackich na kierunku stosunki międzynarodowe

na Uniwersytecie Wrocławskim. Prezes Koła

Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych

w latach 2013-2014.

80

Bibliografia

1. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów

federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym

Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych

RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), Biuletyn Biura Studiów

i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2003.

2. Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954,

2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist,

www.gesetze-im-

internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJN

G000200308.

3. Strafgesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 13.

November 1998 (BGBl. I S. 3322), das durch Artikel 220 der

Verordnung vom 31. August 2015 (BGBl. I S. 1474) geändert worden

ist, www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/stgb/gesamt.pdf.

4. Der Verfassungsschutzbericht 2014,

www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf

5. Der Verfassungsschutzbericht 2005,

www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/V

erfassungsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile.

6. Gawryszewski J., Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec,

[w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2012”, nr 6 (4).

7. Karp H., Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych

w obliczu komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła

Scjentologicznego, [w:] „Kultura Media Teologia 3”, Warszawa

2010.

81

8. Moroska-Bonkiewicz A., Urząd Ochrony Konstytucji jako organ

bezpieczeństwa ustrojowego RFN. Problematyka funkcjonowania

w państwie demokratycznym, [w:] „Rocznik Bezpieczeństwa

Międzynarodowego” 7/2013.

9. Mróz Marcin, Roczny raport niemieckiego Federalnego Urzędu

Ochrony Konstytucji jako przykład jawnego opracowania służb

specjalnych, Informacja nr 725, BSE, kwiecień 2000.

10. Pożaroszczyk D., Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania

i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, [w:] „Przegląd

Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013”, nr 8 (5).

11. Sielezin J.R., Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX

i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny, [w:] „Wrocławskie

Studia Politologiczne 2012”, nr 13.

12. Oficjalna strona internetowa Federalnego Urzędu Ochrony

Konstytucji, http://www.verfassungsschutz.de.

82

Ewelina Bator

[email protected]

Uniwersytet Warszawski

Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej

Republice Radzieckiej – reakcje władz

i społeczeństwa

Fakt, że fińską telewizję oglądano w północnej części Estonii,

zauważono już we wczesnych latach 60, kiedy sama idea regularnego

nadawania programów telewizyjnych była jeszcze w fazie testowej.

W tym czasie audycje nadawane z Helsinek w mniemaniu władz

sowieckich nie stanowiły żadnego wymiernego zagrożenia.

W 1971 roku na polecenie fińskiej telewizji publicznej YLE

zbudowano nadajnik telewizyjny w Espoo, w południowej części

kraju. Zwiększyło to zasięg nadawania YLE i pozwoliło na odbiór

bez większych zakłóceń w północnej Estonii.

Zmiany personalne w Komitecie Bezpieczeństwa Estońskiej

Republiki Radzieckiej oraz w Prezydium Partii Robotniczej, które

83

miały miejsce w 1982 r., przyczyniły się do radykalnych rozwiązań

w polityce mającej na celu ograniczenie kontaktów fińsko-estońskich.

W opinii sowietów fińska telewizja stanowiła silny element

zachodniej propagandy, który pozwalał estońskiemu społeczeństwu na

lepsze zrozumienie sytuacji międzynarodowej, jak również mógł

spowodować wzrost nastrojów nacjonalistycznych.

W celu zminimalizowania wpływu fińskiej telewizji na

społeczeństwo estońskie oraz przede wszystkim ograniczenia jej

popularności wśród mieszkańców ESRR, postanowiono wprowadzić

w życie plan walki przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji na

społeczeństwo obywatelskie. Proponowano wiele rozwiązań: od

budowy fizycznej bariery na Zatoce Fińskiej po rozbudowę

infrastruktury w samej Estonii, by telewizja moskiewska mogła

dotrzeć do wszystkich zakątków ESRR. Jednak głównymi

narzędziami władz miały stać się zmiany w programie telewizji

estońskiej oraz właściwa propaganda. Żaden z planów jednak się nie

powiódł, a nawet nie miał najmniejszych szans na powodzenie,

ponieważ większość z pracowników służb bezpieczeństwa nie

wierzyła w cele całego przedsięwzięcia. Co więcej – programy

nadawane przez Finów stały się bardzo popularne wśród dygnitarzy

partii komunistycznej.

Niniejszy artykuł, na podstawie analizowanych statystyk,

wypowiedzi mieszkańców Tallina jak również publikacji

przedstawiających funkcjonowanie ówczesnych służb Związku

Radzieckiego, opisuje oddziaływanie fińskiej telewizji na nastroje

społeczne w Estonii oraz spowodowane nim reakcje władz

84

komunistycznych na tle przemian systemowych i innych wydarzeń

historycznych.

Telewizja estońska, telewizja fińska

Pierwsza audycja estońskiej telewizji publicznej, została

wyemitowana w 1955 roku1. Kiedy jeszcze po drugiej stronie Zatoki

Fińskiej zastanawiano się nad przyszłością nowinki, jaką było

näköradio2, dla władz radzieckich rozwijanie nowej technologii stało

się priorytetem. Za główny cel rozwoju radzieckich mediów obrano

szerzenie propagandy wśród własnych obywateli jak i wśród

mieszkańców państw ościennych.

Już w czasie pierwszych lat działania telewizji estońskiej,

starano się zapełnić ramówkę obok tych estońskich oraz

rosyjskojęzycznych, również audycjami fińskojęzycznymi. Władze

radzieckie szybko jednak przekonały się, że muszą się zmierzyć

z własną bronią. Już w 1956 r. pierwsza oficjalna audycja fińskiej

telewizji publicznej YLE popłynęła w eter3.

Pochodzące z przełomu lat 50 i 60 informacje potwierdzające

fakt, że w północnej części Estonii ogląda się audycje nadawane przez

YLE, nie wzbudziły większych podejrzeń ówczesnych władz ESRR,

nie wspominając o władzach w Moskwie. Choć przyznać trzeba, że

1 Eesti Televisiooni ajalugu - 1955, etv.err.ee, 12 sierpnia 2012. 2 fin. näkö – wzrok, wygląd 3 Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo 1996,

s. 100-104.

85

samo śledzenie i odnotowanie informacji, kto i jakie programy ogląda,

musiało mieć mobilizujący wpływ na działania władz w kolejnych

latach4.

Sposób funkcjonowania YLE czy treść programów

nadawanych przez Finów nie budziły większych zastrzeżeń władz

radzieckich przede wszystkim z powodu oficjalnego statusu państwa

fińskiego. Oficjalnie bowiem Finlandia była krajem zaprzyjaźnionym

z ZSRR, związanym z nim paktem o Przyjaźni, Współpracy

i Wzajemnej Pomocy5.

Podejście władz radzieckich do polityki fińskiej telewizji

publicznej zmieniło się diametralnie w 1968 r., po tym jak ta

wyemitowała materiał dotyczący wydarzeń tak zwanej praskiej

wiosny w Czechosłowacji6.

Podejrzliwość władz radzieckich wzbudził również

wzniesiony w 1971 r. w Espoo, niedaleko Helsinek, maszt

telewizyjny. Działanie Finów wydawało się bowiem nielogiczne.

Maszt postawiony w południowej części kraju nie pozwalał na

zwiększenie zasięgu fal telewizji na terenie samej Finlandii. Zaczęto

przypuszczać, że na celowniku fińskich władz pojawiła się Estonia.

Okazało się, że dzięki masztowi Estończycy rzeczywiście mogli,

4 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä 2004,

s. 171. 5 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S.,

Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 220. 6 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich -

Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 259.

86

po wprowadzeniu kilku technicznych zmian w odbiorniku

przystosowanym do sygnału w systemie SECAM, odbierać fale

z Finlandii bez większych zakłóceń7.

Programy oferowane przez YLE szybko zdobyły popularność

w Estonii. W odpowiedzi na tę tendencję, starano się, poprzez budowę

coraz większej ilości nadajników, zwiększyć zasięg telewizji

radzieckiej, jednocześnie blokując dostęp do telewizji fińskiej. Jednak

głównym językiem większość audycji radzieckich był język rosyjski,

przez co nie cieszyły się one zbyt wielkim uznaniem wśród

Estończyków8.

Dominacja języka rosyjskiego w radzieckich mediach

(również w tych działających w poszczególnych republikach

związkowych) to przede wszystkim pokłosie polityki gabinetu

Leonida Breżniewa. Już w 1971 roku w czasie kongresu KPZR

Breżniew postawił tezę, że w ZSRR udało się stworzyć jeden naród -

tak zwany naród radziecki. Według tej teorii należało skupić się na

rozwoju i pielęgnacji, a przede wszystkim na wzmocnieniu pozycji

jednego języka narodowego, którym miał stać się język rosyjski9.

Większość republik związkowych została objęta programem

rusyfikacji, której główny okres przypadł na lata 1978-82. Wykonanie

zarządzeń Breżniewa wymagało zmian personalnych.

Odpowiedzialność za proces rusyfikacji w Estonii miało przejąć nowe

kierownictwo partyjne. Miejscowi komuniści, często posądzani

7 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 169. 8 Tamże. 9 Marples, D.R., Historia ZSRR... , s. 256.

87

o sympatyzowanie z nacjonalistami, musieli pożegnać się ze swoimi

stanowiskami, a ich funkcje przekazywano szkolonym w Moskwie

aparatczykom. W lipcu 1978 r. pierwszym sekretarzem Komitetu

Centralnego Estońskiej Partii Komunistycznej – na wyraźne polecenie

Moskwy – został, urodzony w 1923 roku w Tomsku na Syberii,

Karl Vaino10.

Vaino przybył do Estonii w 1947 r. Pomimo etnicznej

przynależności do narodu estońskiego i wielu lat spędzonych w kraju

przodków, nigdy nie był zainteresowany jego kulturą i tradycjami.

Wręcz przeciwnie – całą swoją partyjną karierę zbudował na walce

z nacjonalizmem. Bardzo słabo mówił po estońsku – nawet obecnie

wywiadów udziela wyłącznie po rosyjsku. Vaino okazał się być

lojalnym wysłannikiem władz centralnych i posłusznie wypełniał

wszystkie płynące z Moskwy polecenia11.

Na konkretne działania w kwestii upowszechniania języka

rosyjskiego w ESRR nie trzeba było długo czekać. W grudniu 1978 r.

przyjęto tajną uchwałę O dalszym doskonaleniu nauczania języka

rosyjskiego. Dokument kładł największy nacisk na kształcenie

nauczycieli oraz sam tryb nauczania języka rosyjskiego. Instytucje

oświatowe i państwowe miały stawać się dwujęzyczne. Równolegle

prowadzona kampania propagandowa wprowadzała termin tzw.

dwujęzyczności. Zachwalana dwujęzyczność nie dotyczyła jednak

mieszkających na terenie ESRR Rosjan. Dodatkowo próbowano

przekonać Estończyków, że wszystko to, co dobre i szlachetne,

10 Lewandowski, J., Estonia, TRIO, Warszawa 2001, s. 200-204. 11 Tamz e, s. 205-206.

88

pojawiło się w ich kraju dzięki językowi rosyjskiemu właśnie12.

Organem wykonawczym uchwały (prócz instytucji

oświatowych i entuzjastycznie przemawiających działaczy

partyjnych) miał stać się estoński oddział Komitetu Bezpieczeństwa

Państwowego. Dlatego też postanowiono wzmocnić kierownictwo

służby bardziej doświadczonym personelem. Stanowisko szefa

estońskiego KGB objął generał broni Karl Kortelainen. Jego

przodkowie pochodzili z Ingrii, a według przedłożonego życiorysu był

on Estończykiem. Jednak postać Kortelainena to kolejny po Vaino

przykład lojalnego wykonawcy poleceń Moskwy, który nie miał

zamiaru zgłębiać kultury swoich przodków. Kortelainen wprowadził

wojskowy rygor w szeregach tallińskiego oddziału, kierując się

zasadą, że wielkie zmiany zaczynają się od tych najmniejszych13.

Przetasowania we władzach estońskiego KGB zbiegły się

w czasie ze zmianą kierownictwa centralnego KPZR. W 1982 r., po

śmierci Breżniewa, stanowisko Sekretarza Generalnego

Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego objął Jurij Andropow,

pełniący wcześniej funkcję przewodniczącego KGB14.

W rezultacie coraz silniejszy nacisk zaczęto stawiać na

ingerencję w każdy aspekt życia obywateli oraz ciągłą inwigilację

społeczeństwa, które próbowano (w duchu idei Andropowa) uzdrowić.

Należało za wszelką cenę oddzielić naród radziecki od

12 Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007, s. 683. 13 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 141-142. 14 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich -

Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 277-278.

89

imperialistycznego Zachodu i jego zgubnego wpływu. Wrogiem

radzieckiego społeczeństwa stały się zachodnie media15.

Propaganda czy okno na świat?

Władze większości państw bloku wschodniego borykały się

z przypadkami, gdy na ich terenie odbierano informacje

przekazywane przez zachodnie media. Sztandarowym przykładem

może być tu popularność Radia Wolna Europa, czy przypadek NRD,

na której terenie odbierano audycje z RFN oraz Austrii. Można zatem

stwierdzić, że problem wpływu fińskiej telewizji na ludność estońską

nie był problemem odosobnionym16. Musimy jednak pamiętać o tym,

iż oficjalnie Finlandia posiadała status państwa zaprzyjaźnionego

z ZSRR, a w związku z tym często przyzwalano na współpracę

między ośrodkami telewizyjnymi w Tallinie i Helsinkach.

W przeciwieństwie do Radia Wolna Europa, fińska telewizja

publiczna nie koncentrowała się na przekazywaniu jakichkolwiek

treści ideologicznych czy propagandowych, a jej grupę docelową

stanowili przede wszystkim widzowie fińscy17.

Tu nasuwa się pytanie, co w tym kontekście oznacza hasło

propaganda. Po pierwsze należy zaznaczyć fakt, iż radziecka

15 Tamże. 16 Samelin, J., Wolność w eterze, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 58. 17 Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K, Helsinki

2011, s. 10.

90

literatura dotycząca teorii propagandy rozdzielała samo pojęcie na

dwa odrębne zjawiska. Pierwszym miała być nasza, właściwa

propaganda socjalistyczna, jako przeciwieństwo tej drugiej kłamliwej,

oszczerczej propagandy Zachodu. Widzimy tu wspólną cechę obu

zjawisk – upolitycznienie narzędzia, jakim jest propaganda.

Podobnymi kryteriami oceny zjawiska kierowało się estońskie KGB,

badając wpływ fińskiej telewizji na społeczeństwo ESRR. Z drugiej

strony, pamiętając, że główną grupą odbiorców treści

przekazywanych przez YLE byli sami Finowie, możemy również

(zgodnie z definicją sformułowaną przez Irenę Kamińską-Szmaj,

badaczkę pojęć propaganda i manipulacja) do pewnego stopnia

oddzielić hasło propaganda od sfery politycznej18.

18 Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba

uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D.,

Manipulacja w języku, Lublin 2004, s. 13-19

91

Wykres 1. Definicja propagandy.

Propaganda

||

(zorganizowane, przemyślane, długotrwałe)

rozpowszechnianie, popularyzowanie, szerzenie

↓ czego?

idei, doktryn, teorii, myśli, poglądów, zachowań społecznych itp.

↓ po co?

by nakłonić ludzi do zmiany postaw, poglądów itp.; skłonić

do konkretnych działań

↓ w czyim interesie?

w interesie nadawcy (jednostkowego albo zbiorowego) lub

nadawcy i odbiorcy komunikatu propagandowego

↓ w jaki sposób?

przez szczególny (staranny, selektywny) dobór treści komunikatu

i ukształtowanie jego formy (przez wykorzystanie odpowiednich

środków językowych i pozajęzykowych) oraz zastosowanie

różnych metod nakłaniania (bezpośrednich lub pośrednich,

jawnych lub ukrytych, uczciwych lub nieuczciwych)

Źródło: Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba

uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D., Manipulacja

w języku, Lublin 2004, s. 14.

92

Otrzymujemy bardzo pojemną definicję propagandy, co

pozwala nam dostrzec, jak często temu zjawisku podlegamy. Fińska

telewizja stała się fenomenem nie do powstrzymania, przede

wszystkim pokazując inną od radzieckiej rzeczywistość: życie

przeciętnego mieszkańca Finlandii. Ten element dodawał fińskim

przekazom wiarygodności, którą nie mogło się poszczycić np. Radio

Wolna Europa19.

Przekazem propagandowym stały się np. nadawane przez

fińskie stacje telewizyjne reklamy. To z nich Estończycy mogli np.

dowiedzieć się, że przeciętnego Fina stać na kupno samochodu, nie

wspominając nawet o zaopatrzeniu w produkty spożywcze, które

w Związku Radzieckim zaliczane były do kategorii towarów

deficytowych20.

Zmniejszenie wpływów fińskiej telewizji stało się dla władz

komunistycznych bardzo ważnym celem. Zdaniem Sowietów,

w walce między dwoma obozami ideologicznymi to właśnie telewizja

była jedną z głównych broni: miała rozprzestrzeniać propagandę

zachwalającą zachodni styl życia oraz podawać nieprawdziwe

informacje na temat krajów socjalistycznych. Uważano, że zachodnia

telewizja ma zgubny wpływ na społeczeństwo ESRR, w szczególności

na młodzież i jej poglądy na sprawy społeczne21.

19 Samelin, J., Wolność w eterze..., s. 59. 20 Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009, s. 39. 21 Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:] red.

Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in Osteuropa,

Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001, s. 96.

93

Wspomnienia Estończyków

To, jak wielki wpływ na społeczeństwo miały programy

fińskiej telewizji, pokazują wspomnienia Estończyków spisane

w (wydanym między innymi również w fińskiej wersji językowej)

leksykonie Życie codzienne w radzieckiej Estonii. Spójrzmy na

przedstawione w nim historie Jaaka i Urmasa.

Dla mieszkańców Tallina i całej północnej Estonii kanały

fińskiego YLE były w czasie radzieckiej okupacji niczym okno na

wolny świat. – wspominają mieszkający w czasach Estońskiej

Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Tallinie Urmas i Jaak. Nie

oznaczało to jednak, że fińską telewizję można było odbierać bez

żadnych przeszkód. Związek Radziecki różnił się od państw Zachodu

nie tylko ideologią, ale również np. poziomem rozwoju

technologicznego. Estończycy pragnący oglądać programy YLE

musieli najpierw zmierzyć się z samym odbiornikiem telewizyjnym:

Jakość rosyjskich telewizorów była naprawdę słaba, ale po

zamontowaniu rozgałęzionej anteny, wzmacniacza dźwięku

i modułu pozwalającego na odbieranie przekazu w systemie PAL,

już w latach 70-tych można było oglądać programy YLE

w całkiem niezłej jakości. Obrazu nie można było nawet

porównać do tego w miejscowym systemie SECAM22.

22 Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006,

s. 294.

94

Jaak dokładnie pamięta dzień, w którym pierwszy raz obejrzał

fińską telewizję i jak długo trwało zdobywanie odpowiedniej anteny:

Sobota 28. listopada 1979, godzina 20. Wraz z przyjacielem

właśnie skończyliśmy trwającą cały tydzień pracę i już wieczorem

nasz dom ozdabiała (a raczej szpeciła) ustawiona w kierunku

północnym antena satelitarna. Była aluminiowa, lekka i elegancka,

wyprodukowana przez pewne małe przedsiębiorstwo z Keili, które

używało cudownej rosyjskiej technologii – spawania aluminium.

Montaż odbywał się zawsze wieczorową porą23.

Wspomnienia Urmasa pokazują również, że fińska telewizja,

z początku traktowana jak coś niezwykłego, szybko stała się

elementem estońskiej rzeczywistości: Pamiętam wieczór, kiedy po raz

pierwszy mogliśmy obejrzeć w domu program nadawany przez YLE.

To była bardzo uroczysta chwila. Później spędzanie prawie każdego

jesiennego i zimowego wieczoru z rodziną przed telewizorem, przy

fińskiej telewizji, stało się naszym zwyczajem24.

Dla rodziny Jaaka pierwszy wieczór przy fińskiej telewizji był

rodzinnym świętem, pełnym również poczucia triumfu nad władzami:

Pogoda była paskudna, padał śnieg z deszczem. Weszliśmy do

domu przemoczeni i zmarznięci. Ale szczęśliwi. Rozsiedliśmy się

w fotelach, włączyliśmy telewizor, przynieśliśmy z piwnicy

zaoszczędzone przez poprzedni rok butelki wódki i oglądaliśmy

wraz z zaproszonymi gośćmi pierwszą wieczorną audycję

23 Tamże. 24 Tamże, s. 295.

95

MTV325. Był to film Sound of Music. Obraz trochę śnieżył, ale to

nam nie przeszkadzało. Wszyscy byliśmy dumni z tego, że udało

nam się kogoś wykiwać. Świętowaliśmy do rana. A dzieci miały

się czym chwalić w poniedziałek w szkole26.

Do codziennego słownika Estończyków wszedł przymiotnik

deficytowy, którego używano jako określenie towarów, których

zawsze brakowało. Fińska telewizja otwierała okno na inną

rzeczywistość: to, co w ESRR określano jako towar deficytowy,

w Finlandii było dostępne w każdej ilości27. Pomimo tego że ZSRR

prowadził oficjalnie wymianę gospodarczą z Helsinkami, zakup

fińskich produktów w Tallinie graniczył z cudem. Większość towarów

sprzedawano do większych miast ówczesnej Rosyjskiej FSRR, gdzie

kupno produktów zachodnich również było utrudnione. Moja żona

śledziła nadawane przez MTV znane telenowele. Często widziałem ją

przed telewizorem płaczącą. Kiedy starałem się dowiedzieć, co

takiego się wydarzyło, że film zrobił na niej takie wrażenie, pytała

tylko, dlaczego oni tam mają wszystko, a my nie mamy nic. –

wspomina Urmas28.

Jedna z sieci fińskich sklepów wykupiła emisję reklam

produktów mięsnych i wędlin. Przykuły one szczególną uwagę

25 Mainos-TV, późniejsze MTV3 - największa komercyjna stacja telewizyjna

w Finlandii, w pierwszych latach jej istnienia programy MTV nadawane

były na częstotliwościach publicznej telewizji YLE. 26 Tamże. 27 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 178. 28 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 294.

96

społeczeństwa jak i komunistycznych władz. W czasie reklam znawca

wędlin, szef kuchni podawał swoje propozycje dań na kolejne dni

pokazując leżące w lodówkach smakowite kawałki mięsa.

W odpowiedzi na ten szokujący dla mieszkańców ZSRR obraz

propaganda utrzymywała, że audycje są sponsorowane przez CIA,

mięso zostało sfabrykowane, a w rzeczywistości takie towary nie są

dostępne na rynku fińskim29.

Istotnym plusem oglądania YLE w estońskich domach było

to, że pokolenie wychowane na fińskich programach bez problemu

potrafi porozumiewać się po fińsku: Fińska telewizja wykonywała

swoje zadanie w naszym domu przez 30 lat, dzięki czemu cała rodzina

mówi płynnie po fińsku. Wierzę, że taka sama sytuacja miała miejsce

w przypadku wielu innych mieszkańców Tallina30.

Estończycy zdawali sobie sprawę z tego, że poszerzenie

zasięgu fińskiej telewizji nie jest tylko przypadkiem, a wielu nawet

wierzyło, że było to celowa działanie tamtejszych władz lub nawet

inspiracja tajnych służb USA: Było jak było. Teraz trzeba

podziękować inżynierom z naszego bratniego narodu, którzy

montowali anteny swoich przekaźników tak, że również my mogliśmy

uczestniczyć w życiu ich i wielkiego świata, podsumowuje Urmas31.

29 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S.,

Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 226-227. 30 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 295. 31 Tamże.

97

Jak prezentowały się statystyki?

Władze Związku Radzieckiego sceptycznie podchodziły

nawet do samej idei nauk socjologicznych32. Tym bardziej dziwi fakt,

że zdecydowano się wdrożyć program badań Odbiór stacji

telewizyjnych w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej.

Pierwsze wyniki ukazały zasięg stacji telewizyjnych (łącznie

z telewizją fińską) w ESRR w latach 1966-7133.

Tabela 1. Zasięg stacji telewizyjnych w ESRR w latach 1966-71.

Stacja TV % ludności, dla którego

stacja była dostępna

ETV 100%

Telewizja Centralna (Moskwa) 60%

Telewizja Centralna (Leningrad) 23% (tylko w północnej

części ESRR)

Telewizja fińska 20% (tylko w północnej

części ESRR)

Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 179.

32 Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat dziewiećdziesiatych.

W poszukiwaniu tozsamości, [w:] red. Mucha, J., Keen, M. F., Pierwsze lata

suwerenności, IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 251-252. 33 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s.179.

98

Wspominany już wcześniej maszt telewizyjny wybudowany

w Espoo w 1971 roku mógł, według szacunków, zwiększyć zasięg

nawet trzykrotnie34.

Eesti Televisioon (bo tak brzmiała oryginalna nazwa

estońskiej stacji) przeprowadzała również ankiety wśród swoich

widzów. W 1972 r., w okresie wielkanocnym, jedną z takich ankiet

przeprowadzono wraz z Moskiewskim Instytutem Socjologicznym.

Okazało się, że mieszkańcy Tallina oglądali trzy kanały ETV,

moskiewską Telewizję Centralną oraz fińskie YLE. Największą

popularnością cieszyła się telewizja fińska35.

Kolejne badania przeprowadzono 1982 r., już po objęciu

kierowniczego stanowiska w tallińskim KGB przez Karla

Kortelainena. Komitet Radiowo-telewizyjny ESRR zaobserwował, że

w ciągu poprzednich trzech lat oglądalność Eesti Televisioon

systematycznie spadała. Okazało się też, że wielu tallińczyków nie

ogląda już nawet głównego wydania wiadomości w ETV.

Podstawowym źródłem informacji stały się programy fińskie.

Zaufanie do estońskich programów zostało nadszarpnięte przez

nierzetelne informacje (bądź ich brak) na temat wojny w Afganistanie

czy następnie o wydarzeniach w Polsce na początku lat 80.36

34 Tamże, s. 171. 35 Tamże, s. 182. 36 Tamże, s. 172.

99

Tabela 2. Oglądalność programów informacyjnych w ESRR

w 1985 r.

Aktuaalne Kaamera (ETV) 177 tys. widzów

Wriemia (Telewizja Centralna) 175 tys.

YLE Uutiset (Yleisradio) 180 tys.

Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 172.

Należy pamiętać, że telewizja fińska nie obejmowała swoim

zasięgiem całej ESRR, co sprawiało, że statystyki te były szczególnie

niepokojące dla radzieckich władz.

Działania władz

15 czerwca 1982, kiedy to wymieniono szefostwo KGB37,

przyjęto tajną uchwałę O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji

uderzającej w społeczeństwo obywatelskie. Ciekawić może fakt, że

w uchwale nie wspominano wprost o Finlandii, która miała być

państwem przyjaźnie nastawionym do ZSRR. Dokument mówił

jedynie o wrogiej burżuazyjnej telewizji, nie precyzując, które stacje

zaliczają się do tej grupy38.

W walkę przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji

postanowiono zaangażować wszystkie instytucje państwowe,

począwszy od organizacji młodzieżowych, przez związki zawodowe 37 Zetterberg, S., Viron historia..., s. 683. 38 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 180.

100

po ministerstwa i samą Partię. Odpowiedzialnymi za wdrożenie

programu zwalczania wrogiej ideologii zostali przewodniczący

danych organizacji. W świetlicach, domach kultury, sanatoriach,

szkołach i innych instytucjach użytku publicznego odbiorniki

telewizyjne trzeba było zresowietyzować, co oznaczało nic innego jak

wymontowanie z nich modułów, które pozwalały na odbieranie

telewizji fińskiej39.

Do tej pory sklepy i punkty naprawy telewizorów oferowały

montaż w radzieckich odbiornikach urządzenia, które pozwalało na

odbiór dźwięku fińskiej TV. Taka działalność została zabroniona.

Zakaz dotyczył również osób prywatnych, które w wolnym czasie

zajmowały się naprawami telewizorów. Kontrolowanie, czy

obywatele stosują się do tych zaleceń, weszło w zakres obowiązków

milicji40.

ETV, estońskie radio i prasa również miały być aktywnie

włączone w walkę propagandową. Zmobilizowano środowiska

uniwersyteckie. Ich zadaniem było informowanie społeczeństwa

o szkodliwym wpływie kapitalistycznej ideologii oraz o podstępach

stosowanych przez imperialistów41.

Rezultaty prowadzonej przez KGB i EPK kampanii nie

pokrywały się z jej założeniami. Instytucje publiczne można było

wprawdzie bez większych przeszkód kontrolować, jednak w praktyce

niemożliwe było wprowadzenie kontroli prywatnych domów. Nie

39 Tamże, s. 183. 40 Tamże. 41 Tamże, s. 184

101

odnotowano przypadków, gdzie milicja miałaby wtargnąć do

prywatnego mieszkania i siłą zmusić mieszkańców do demontażu

budzących wątpliwości części odbiornika. Również działacze partyjni,

którzy na co dzień z wielkim zapałem angażowali się w działania

przeciwko burżuazyjnej telewizji, mogli w domowym zaciszu

spokojnie oglądać programy YLE.

Kolejnym elementem wpływającym na realizację uchwały

O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji... były zmieniające się

nastroje w Biurze Politycznym EPK. Można było zaobserwować

coraz silniejszy podział wśród działaczy na dwie frakcje:

konserwatywną i tę bardziej liberalną. Jedną z głównych kwestii

spornych pozostawało podejście do sprawy fińskiej telewizji

w Estonii. Gros działaczy podchodziło sceptycznie, a nawet z pewną

ironią do pomysłów walki z fińską telewizją za pomocą zakazów

i rozkazów, kiedy to wpływowi partyjni konserwatyści zamierzali

kontynuować swoją dotychczasową politykę.

Szczególnymi zwolennikami konserwatywnego podejścia do

kwestii telewizji fińskiej byli pierwszy sekretarz KC EPK – Karl

Vaino, sekretarz do spraw ideologii – Rein Ristlaan czy inni

członkowie Biura Politycznego Komitetu Centralnego jak Karl

Kortelainen, wspominany już ówczesny szef KGB. To właśnie frakcja

konserwatystów mogła liczyć na pełne poparcie KGB oraz wsparcie

armii. Dlatego też nadal sztucznie podtrzymywano realizację uchwały

O zwalczaniu burżuazyjnej telewizji... aż do czasu przemian

politycznych w całym Związku Radzieckim42.

42 Tamże, s. 189.

102

Podsumowanie

Popularność fińskiej telewizji w ESRR spowodowana była

kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich stała się rusyfikacja, a co za

tym idzie niechęć Estończyków do języka rosyjskiego oraz zwrócenie

się w stronę języka pokrewnego estońskiemu – fińskiego.

Drugi czynnik to rosnący brak zaufania do informacji

przekazywanych przez media radzieckie. Serwisy informacyjne

fińskiej telewizji oferowały rzetelne relacje z wydarzeń światowych.

Telewizja estońska korzystająca jedynie z komunikatów radzieckich

agencji prasowych nie mogła pod tym względem konkurować z YLE.

Najbardziej istotnym z elementów fenomenu fińskiej telewizji

w ESRR stała się fascynacja i pewnego rodzaju tęsknota estońskiego

widza za światem pokazywanym przez YLE. Programy rozrywkowe,

amerykańskie filmy, czy nawet reklamy pokazywały inną

rzeczywistość niż ta, jaką oferowała radziecka codzienność. Fińska

telewizja stała się odskocznią od tej codzienności.

Ostra reakcja władz radzieckich i KGB pokazują, że nie

zbagatelizowały one wpływu fińskiej telewizji na społeczeństwo

estońskie, a – co więcej – traktowały ją jako realne zagrożenie dla

systemu politycznego radzieckiej Estonii. Działania władz ZSRR nie

przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów, gdyż nawet sami

działacze partyjni w wolnym czasie śledzili programy fińskiej

telewizji.

Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej obronionej w 2013 r.

103

Ewelina Bator (1988), jest absolwentką studiów

magisterskich na kierunku ugrofinistyka, spec. język

fiński, na Uniwersytecie Warszawskim; obecnie odbywa

studia doktoranckie na Wydziale Neofilologii UW.

Bibliografia

Monografie:

1. Allison, R., Finland's relations with the Soviet Union, 1944-84,

MacMillan 1985.

2. Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä

2004.

3. Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo

1996.

4. Jussila, O., Hentilä S., Nevakivi J., Historia polityczna Finlandii

1809-1999, Universitas, Warszawa 2001.

5. Lewandowski, J., Historia Estonii, Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, Wrocław 2002.

6. Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 2002.

7. Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006.

8. Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K,

Helsinki 2011.

9. Samelin, J., Wolność w eterze, Wyd. UMCS, Lublin 1999.

10. Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007.

104

Prace zbiorowe:

11. Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba

uporządkowania pojeć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D.,

Manipulacja w języku, Lublin 2004.

12. Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat

dziewięćdziesiątych. W poszukiwaniu tożsamości, [w:] red. Mucha,

J., Keen, M. F., Pierwsze lata suwerenności, IFiS PAN, Warszawa

2004.

13. Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen,

S., Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009.

14. Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:]

red. Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in

Osteuropa, Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001.

Artykuły z czasopism naukowych:

15. Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009,

s. 38-43.

Źródła internetowe:

16. Eesti Televisiooni ajalugu - 1955,

http://etv.err.ee/index.php?0536372#.UVBHhFc-asE.

Filmy:

17. Jaak, K., Aarma, K. (reż.) (2009), Disko ja tuumasõda [DVD],

[video], Tallin.

105

Karolina Blecharczyk

[email protected]

Uniwersytet Jagielloński

Narodziny kultury radzieckich służb

bezpieczeństwa wewnętrznego.

WCK w latach 1917-1918.

Niniejszy artykuł został poświęcony narodzinom kultury

organizacyjnej WCzK, stanowiącej podstawę semiotycznych struktur

wszystkich późniejszych formacji wchodzących w skład radzieckich

służb specjalnych. Za punkt wyjścia dla poniższych rozważań została

obrana data 7 grudnia 1917 r., czyli moment formalnego utworzenia

przez Feliksa Dzierżyńskiego Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej

Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Omawiany okres

zamyka Ogólnorosyjska Konferencja WCzK, która odbyła się

w dniach 8-11 czerwca 1918 r. – sformułowano wówczas wzorcowy

schemat organizacyjny struktur bezpieczeństwa.

106

Termin kultura organizacyjna lub kultura organizacji

w definicji Czesława Sikorskiego oznacza:

[…] system założeń, wartości i norm społecznych, będących

stymulatorami tych zachowań członków organizacji, które są istotne

z punktu widzenia realizacji formalnie przyjętych celów. Chodzi

więc o zachowania, wynikające z norm kulturowych, które bądź to

wspierają zachowania wynikające z formalnych norm

organizacyjnych, bądź je uzupełniają, modyfikują lub stanowią ich

całkowite zaprzeczenie1.

Zgodnie z powyższą definicją, kultura organizacji powstaje na gruncie

określonych rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Rozwiązania

te stanowią narzędzia do realizacji konkretnych celów i wartości.

Przyjmując semiotyczny punkt widzenia, kultura jest systemem

znaczeń, dzięki któremu jej uczestnicy budują otaczającą ich

rzeczywistość poprzez określony sposób rozumienia wydarzeń,

sytuacji, działań, przedmiotów oraz wypowiedzi – jest podstawą

nadawania sensu własnemu rozumieniu. Dotyczy to także organizacji,

które jako rzeczywiste byty skonstruowane społecznie powstają

zarówno w umysłach ich członków, jak i w postaci konkretnych

systemów2. Jak wyjaśnia Gareth Morgan:

Hasła, obrazowy język, symbole, przekazywane opowieści, mity,

ceremonie, rytuały i wzory zachowania plemiennego, które

powierzchownie upiększają życie organizacji, to zaledwie oznaki

1 C. Sikorski, Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 235. 2 G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 150.

107

sygnalizujące istnienie o wiele głębszego i wszechobejmującego

systemu znaczeń. Najważniejsze w pojmowaniu organizacji jako

kultur jest zrozumienie, w jaki sposób ten system znaczeń – w jego

zarówno przyziemnych jak i bardziej wyrafinowanych przejawach –

jest tworzony i podtrzymywany3.

Przyjmując, iż organizacja jest systemem znaczeń, należy

zwrócić uwagę na jej konstrukcję, czyli cztery podstawowe

podsystemy:

1. celów i zadań;

2. ludzi wraz z ich wzorcami zachowania;

3. wyposażenia materialno-technicznego i reguł posługiwania się

nim;

4. formalnej struktury – władzy, podziału zadań oraz kanałów

informacyjnych4.

Podsystemy te oddziałują na siebie nawzajem, ale mogą też wchodzić

w interakcję z kulturowym, politycznym lub ekonomicznym

otoczeniem organizacji. Wszystkie te elementy systemu

organizacyjnego pełnią funkcję interpretacyjną – stanowią punkty

odniesienia dla sposobu myślenia ludzi o rzeczywistości, w jakiej się

znajdują oraz dla sposobu nadawania senesu wydarzeniom5.

Pierwsza faza rozwoju organizacji tuż po narodzinach

charakteryzuje się rozmyciem łatwych do przekroczenia granic,

niedopracowaniem kanałów informacyjnych, niedookreśleniem 3 Ibidem, s. 152. 4 C. Sikorski, op. cit., s. 17. 5 G. Morgan, op. cit., s. 151.

108

struktury zwierzchnictwa. Taki stan rzeczy wynika z małej

konkretności przepisów oraz krótkotrwałości ich istnienia6. Jest to

także pierwszy etap formowania się kultury organizacji, na który

przypadają następujące procesy: formułowanie założeń; ustanawianie

autorytetów i tradycji, z których wynika koncepcja przywództwa oraz

styl kierowania organizacją; określenie wizji świata mającej wpływ na

opracowywaną strategię; określenie prawidłowego uporządkowania

stosunków społecznych, znajdującego odbicie w strukturze organizacj

i tudzież modelu idealnego przełożonego i pracownika. Wszystkie

wymienione wyżej elementy utworzyły system znaków, z których

wyłoniły się tradycje i autorytety stanowiące semiotyczne podwaliny

policji politycznej Związku Radzieckiego od WCzK po NKWD.

Cele partii komunistycznej i wszystkim pozostałym

komunistycznym organizacjom wyznaczała ideologia; według słów

Józefa Bocheńskiego, partia była ideologią w akcji: Została

utworzona (…) wyłącznie z zamiarem narzucenia tej ideologii wraz

z jej konsekwencjami całej ludzkości7. Ideologia określała także

metody działania, czyli strategię organizacji, nakierowaną

na wypełnienie dziejowej misji. Tuż po rewolucji 1917 r.

najważniejszym celem bolszewików było utrzymanie zdobytej

władzy.

Zalążkiem WCzK był Piotrogrodzki Komitet Wojskowo-

Rewolucyjny (PKWR) powstały 20 października (2 listopada) 1917 r.

6 B. Kożusznik, Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 219. 7 J. Bocheński, Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999, s. 114.

109

– cztery dni przed przejęciem władzy przez bolszewików. Składał się

on z 60 członków, w tym 48 bolszewików, kilku eserowców

i anarchistów; kierownictwo sprawował Paweł Łazimir wspólnie

z najwyższymi komisarzami: Andriejem Bubnowem, Moisiejem

Urickim, Jakowem Swierdłowem, Feliksem Dzierżyńskim i Józefem

Stalinem. W ciągu 53 dni istnienia tej organizacji wydano około 6 tys.

rozkazów podpisanych przez 20 różnych osób8. Założycielski biuletyn

informacyjny bardzo precyzyjnie określał bieżące zadania i doraźne

cele nowopowstałej organizacji. Należały do nich: koordynacja

działań związków zawodowych i wojska dla ochrony Piotrogrodu

przed działaniami kontrrewolucyjnymi i ewentualnymi pogromami,

akcje agitacyjne, których adresatami mieli być głównie Kozacy,

a także sporządzanie raportów na temat nastrojów panujących

w mieście9. Należy zwrócić uwagę, że jeszcze przed zwycięstwem

rewolucji w oficjalnym dokumencie pojawia się zwrot, który na stałe

wejdzie do języka władzy: „kontrrewolucyjne wystąpienia”. Kolejny

dokument, wydany 23 października (6 listopada) zaczyna się słowami:

В интересах защиты революции и ее завоеваний от покушений со

стороны контрреволюции10. Jest to zapowiedź urzędowego stylu

8 N. Werth, Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror

w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 69.

9 Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30 [na dzień 23.02.2015]. 10 W interesie obrony rewolucji i jej osiągnięć od konttrewolucyjnych

zamachów” [tłum. K. B.], Воззвание Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/38 [na dzień 23.02.2015].

110

nowej władzy (przyszłej nowomowy), gdzie język pełni funkcję

magiczną – stwarza rzeczywistość, która jeszcze nie nastała, ponieważ

odezwa ta została wydana na dzień przed zdobyciem Pałacu

Zimowego. Feliks Dzierżyński sformułował zadanie PKWR w sposób

bardziej dosadny:

Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porządku. Nas,

bolszewików, jest za mało do wykonania tego historycznego

obowiązku. Trzeba pozwolić działać rewolucyjnej spontaniczności

mas walczących o wyzwolenie. Następnie my, bolszewicy,

wskażemy masom drogę. To masy przemawiają przez PKWR oraz

walczą przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jesteśmy tu

tylko po to, by ukierunkować nienawiść i uprawnione pragnienie

zemsty uciskanych na uciskających oraz by nią pokierować11.

Treść powyższego przemówienia jest o tyle istotna, iż zdradza główny

interes władzy w późniejszym procesie przejmowania kontroli nad

kulturą. Jak zauważa Gieorgij Poczepcow, władza posiada moc

oddziaływania na racjonalny świat człowieka, kultura – na

emocjonalny, do którego władza bez kulturowego instrumentarium

nie posiada dostępu. Według badacza, kultura może reprodukować

i potęgować istniejące w społeczeństwie emocjonalne

predyspozycje12: w tym wypadku były to stereotypy, nienawiść,

pragnienie zemsty. Abstrakcyjne tendencje przetworzone przez język

kultury ulegają konkretyzacji i materializacji – wróg klasowy

11 N. Werth, op. cit., s. 70. 12 Г. Г. Почепцов, op. cit., s. 240.

111

przybiera realną postać konkretnego człowieka – tym samym strumień

społecznej nienawiści zostaje ukierunkowany i spotęgowany. PKWR

w przemówieniu Dzierżyńskiego jawi się jako narzędzie resentymentu

społecznego i taką funkcję w pierwszym okresie działalności będzie

spełniać WCzK. Jak podkreśla Orlando Figes, bolszewicka dyktatura

jako pierwsza w historii gloryfikowała własną burzliwą przeszłość, co

przejawiało się przede wszystkim w propagandzie i przyjęciu

symboliki wojskowej. Tym sposobem wykreowano swoisty kult

przemocy, kluczowy dla wizerunku nowej władzy13. To właśnie

przemoc umożliwiła rewolucjonistom odcięcie się od elit carskich

i zbudowanie poczucia wspólnoty z ludem, w imieniu którego

przemawiali.

Po obaleniu Rządu Tymczasowego, 25 października

(8 listopada) Lenin w imieniu PKWR ogłosił przejęcie władzy

w państwie. W odezwie Rady Komisarzy Ludowych z 9 (22) listopada

przywódca bolszewików w bardzo ogólny sposób formułuje nowe

zadania dla PKWR: walkę ze „spekulacją” i „sabotażem” poprzez

natychmiastowe przekazanie winnych wojenno-rewolucyjnym

sądom14. „Spekulacja” i „sabotaż” to kolejne słowa, które na stałe

weszły do języka nowej władzy. Niedookreślenie ich znaczenia

w sensie prawnym i brak wyraźnego sformułowania nazywającego

konkretne działania mianem tychże przestępstw, dało policji

politycznej nieograniczone wręcz spektrum możliwości interpretacji 13 O. Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924, Wrocław 2009, s. 525. 14 В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922), ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС, Москва 1987, s. 24.

112

prawa. Dekret o walce ze spekulacją, w którym w sposób

szczegółowy określono jej prawną definicję i zakres, został ogłoszony

dopiero 22 lipca 1918 r.15„Spekulacja” i „sabotaż”, podobnie jak

wcześniej wspomniane „działania kontrrewolucyjne”, były tak bardzo

wypełnione negatywnymi znaczeniami oddziałującymi na emocje, że

poprzez swoją jednoznaczność nie wymagały przekładu. Z czasem

stały się symbolami, a więc częścią mitologicznych struktur opisu

świata. Ich nowe semantyczne znaczenie przypieczętował fakt nadania

pierwszej radzieckiej ogólnokrajowej strukturze bezpieczeństwa

wewnętrznego nazwy Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do

Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.

6 (19) grudnia 1917 r. na posiedzeniu Rady Komisarzy

Ludowych Lenin polecił Feliksowi Dzierżyńskiemu rozwiązać

kwestię strajku, który według niego planowano przedsięwziąć

w państwowych urzędach całej Rosji:

(…) составить особую комиссию для выяснения возможности

борьбы с такой забастовкой путем самых энергичных

революционных мер, для выяснения способов подавления

злостного саботажа16.

Dzierżyński został wyznaczony do tego zadania

nieprzypadkowo, dzięki czemu trafił w poczet rewolucyjnych

15 Ibidem, s. 88 16 Utworzyć specjalną komisję do określenia możliwości walki ze strajkiem drogą jak najbardziej energicznych rewolucyjnych środków i określenia

sposobu przezwyciężenia złośliwego sabotażu [tłum. K. B], Ibidem, s. 31.

113

bohaterów. Był idealnym kandydatem na szefa represyjnej

organizacji, dzięki doświadczeniu, które nabył podczas 11 lat

spędzonych w carskich więzieniach i na syberyjskich zesłaniach. Owo

doświadczenie okazało się bezkonkurencyjne przy konieczności

budowania struktur aparatu bezpieczeństwa na nowo: Lenin swój

wybór uzasadniał stwierdzeniem, iż Dzierżyński „zna swoją robotę”17

i następnego dnia przesłał mu instrukcję postępowania z osobami

uchylającymi się od pracy i sabotażystami, za które to przewinienia

miały grozić wysokie grzywny18. 7 (20) grudnia Dzierżyński na

posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych przedstawił własny projekt

dekretu założycielskiego WCzK. Należy podkreślić, iż Nadzwyczajna

Komisja funkcjonowała bez oficjalnie zatwierdzonego statutu aż do

28 października 1918 r. Powodem był pożądany charakter

tymczasowości, o czym świadczyć miał przymiotnik „nadzwyczajna”

w nazwie – nadzwyczajne komisje były powoływane do celów

doraźnych i były bezpośrednio podporządkowane Radzie Komisarzy

Ludowych, czyli Leninowi. Zadania jakie wyznaczono WCZK to:

1) Walka z kontrrewolucją i sabotażem na terenie całej Rosji.

2) Przekazywanie trybunałom rewolucyjnym wszystkich

sabotażystów i kontrrewolucjonistów oraz wypracowanie metod

walki z nimi.

3) Prowadzenie tylko wstępnego śledztwa w celach

zapobiegawczych.

17 N. Werth, op. cit., s. 72. 18 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 35.

114

W pierwszej kolejności Komisja powinna zwracać uwagę na

nielegalny druk, sabotaż, itd., prawych eserowców, sabotażystów i

strajkujących. Środki – konfiskata, wysiedlenie, pozbawienie kart

zaopatrzeniowych, publikowanie spisu wrogów narodu19.

Jak widać, początkowo walka z kontrrewolucją i sabotażem miała

charakter zapobiegawczy. Kategoria wroga ludu, podobnie jak

wcześniej opisane kategorie sabotażystów i spekulantów była

niejasna. Wiadomo że członkowie partii kadetów oraz prawicowi

eserowcy zaliczali się do wrogów ludu, natomiast w odezwie Lenina

z 28 listopada (11 grudnia) wrogowie ludu figurują obok obszarników

i kapitalistów20, co sugeruje, iż ci ostatni do tej kategorii się nie

wliczają. Jest to kolejne określenie o znaczeniu semantycznym, które

szybko zasiliło mitologiczne struktury opisu świata. Z praktycznego

punktu widzenia pozwalało na prawne nadużycia, z punktu widzenia

kulturowego, materializowało abstrakcyjne pojęcie wroga, którego

nazwisko można było odczytać z listy.

Warto w tym miejscu przytoczyć fragment przemowy

Dzierżyńskiego, którą wygłosił na posiedzeniu Rady Komisarzy

Ludowych tego samego dnia:

Musimy wysłać na ten najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy

front towarzyszy zdecydowanych, twardych, mocnych, bez

rozterek, gotowych do poświęcenia samych siebie dla ocalenia

Rewolucji. Nie myślcie, towarzysze, że szukam jakiejś formy

sprawiedliwości rewolucyjnej. My mamy czynić tylko

19 Ibidem, s. 34. 20 Ibidem, s. 29.

115

„sprawiedliwość”! Toczymy wojnę na najokrutniejszym froncie,

gdyż zbliżający się wróg nosi maskę i jest to walka na śmierć

i życie! Proponuję, domagam się utworzenia organu, który

wyrówna rachunki z kontrrewolucjonistami w sposób rewolucyjny

i autentycznie bolszewicki!21

W powyższych słowach zawiera się zalążek zarówno modelu

służby, jak i modelu idealnego funkcjonariusza. Ten pierwszy zawiera

polecenie walki metodami rewolucyjnymi i bolszewickimi „na śmierć

i życie”, będące równocześnie przyzwoleniem na wszelkie nadużycia,

ponieważ zgodnie z rewolucyjną doktryną, „cel uświęca środki”.

Korzenie takiej postawy tkwią w rosyjskim samodzierżawiu

i wyrastają z przekonania o braku moralnej odpowiedzialności

jednostki, ponieważ winę za wszelkie zło ponosi państwo22.

Jeżeli chodzi o model idealnego funkcjonariusza, jest on

ściśle związany z typem rewolucjonisty obecnym w rosyjskiej

kulturze od połowy XIX w. Typ ten charakteryzowały: asceza,

potrzeba ofiarowania siebie dla dobra ludzkości oraz dogmatyzm

wynikający z syntezy idealistycznego myślenia i materialistycznego

światopoglądu. Zgodnie z marksizmem-leninizmem, organizacja

partyjna stanowi elitę proletariatu i teoretycznie składa się tylko

z najlepszych, posiadających najdoskonalszą partyjną świadomość

członków23. W zamyśle Dzierżyńskiego WCzK była partyjną

21 N. Werth, op. cit., s. 73. 22 M. Abassy, Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji

dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 245.

23 J. M. Bocheński, op. cit., s. 115.

116

awangardą i miała zrzeszać ludzi jemu podobnych: bezgranicznie

oddanych „sprawie”, nieposiadających życia prywatnego,

ascetycznych i niezłomnych. Sam dawał doskonały przykład. Według

Donalda Rayfielda,

[…] Dzierżyński był pedantycznie surowy i pryncypialny.

Wyrzucił do śmieci bliny, które upiekła mu siostra, ponieważ

kupiła mąkę u spekulanta, zwolnił z pracy siostrzenicę

i człowieka, który zatrudnił ją na kolei, ponieważ posłużyła się ich

nazwiskiem. […] Nie bywał na koncertach, jego jedyną lekturą

były marksistowskie rozprawy i romantyczna polska poezja.

Jedynym filmem, który obejrzał, była zamówiona przez niego

samego kronika z pogrzebu Lenina. Syna oddał na wychowanie do

robotniczej rodziny, w której łatwiej zachować i wzbogacić duszę.

Piękno i prawdę widział jedynie w swojej pracy24.

Takiej samej ideologicznej czystości powiązanej z rewolucyjną

moralnością Dzierżyński wymagał od podwładnych. Dobre i moralne

jest to, co jest pożyteczne dla taktyki partii; złe i niemoralne jest

wszystko to, co utrudnia jej marsz ku zwycięstwu głosi marksizm-

leninizm25. I właśnie zwycięstwo komunizmu poprzez pokonanie

wszystkich wrogów wszelkimi możliwymi środkami było misją

WCzK. Z punktu widzenia kultury organizacji, misja zawiera zasadę

organizującą i cele, które decydują o jej działalności i wyznaczają

24 D. Rayfield, Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER, Warszawa 2009, s. 65. 25 J. M. Bocheński, op. cit., s. 28.

117

kryteria efektywności26. W omawianym przypadku misja WCzK

zbliżona jest do utopijnej misji średniowiecznego zakonu, stawiającej

za cel budowę odrębnej, doskonałej zbiorowości, odciętej od złego

i zepsutego społeczeństwa i kultywowanie w jej obrębie określonych

wartości27. Rola tego rodzaju utopii polega na przekreśleniu

możliwości pogodzenia się z zastaną rzeczywistością nie tylko

w teorii, ale też w praktyce28. Warto zauważyć, że utworzona przez

Dzierżyńskiego WCzK reprezentuje również typ organizacji totalnej,

tzw. „chciwej instytucji”. Typ ten charakteryzują: symboliczne

odcięcie uczestników danej organizacji od otoczenia przy ich

jednoczesnej monopolizacji (wymóg całkowitej lojalności

i dyspozycyjności) oraz zdolność do eliminowania konfliktów

wewnętrznych jednostki poprzez definicję ich tożsamości. Wymóg

całkowitego zaangażowania członków takiej organizacji pozbawia ich

autonomii i możliwości działania, jako samodzielnych aktorów

społecznych29.

15 grudnia Dzierżyński opublikował w gazecie „Izwiestija”

odezwę wzywającą wszystkie rady działające na terenie Rosji do

formowania własnych Nadzwyczajnych Komisji. W rezultacie doszło

do niesłychanego rozmnożenia różnego typu nadzwyczajnych

26 M. Bielski, Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 85. 27 J. Szacki, Utopie, PIW, Warszawa 1968, s. 132. 28 Ibidem, s. 138. 29 M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa 2003, s. 94.

118

organów, które działając całkowicie samodzielnie pozostawały poza

jakąkolwiek kontrolą30.

Strategię działania WCzK sformułowano w rozporządzeniu

Rady Komisarzy Ludowych z 21 grudnia (3 stycznia). Wyraźnie

zaznaczono tu funkcję policyjną, a więc prowadzenie śledztwa

i aresztowanie. Na tym etapie policja polityczna jeszcze nie posiadała

prawa do wykonywania wyroków – obowiązek ten należał do

trybunałów rewolucyjnych podlegających Ludowemu Komisariatowi

Sprawiedliwości:

1. „Wszechrosyjską Komisję” przy Radzie Komisarzy Ludowych

ustanawia się dla walki z kontrrewolucją, sabotażem i spekulacją.

2. Wyniki swojej działalności przekazuje Komisji Śledczej przy

Trybunale Rewolucyjnym lub zamyka sprawę.

3. Praca Komisji odbywa się przy ścisłym nadzorze Komisariatów

Ludowych ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych oraz Rady

Piotrogrodzkiej. Komisje śledcze przy Trybunale Rewolucyjnym

nadzoruje Ludowy Komisariat ds. sądownictwa oraz prezydium

Rady Piotrogrodzkiej.

4. Skład komisji podaje się do publicznej wiadomości.

5. Działalność „Wszechrosyjskiej Komisji” regulują wypracowane w

niej instrukcje oraz instrukcje wydane przez Ludowe Komisariaty

ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych.

6. O aresztowaniach o szczególnym politycznym znaczeniu, komisje

mają obowiązek informować Ludowe Komisariaty

ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych.

7. Wszelkie zatrzymania powinny prowadzić do obowiązkowego

przekazania sądom lub być unieważnione31.

30 N. Werth, op. cit., s. 76.

119

Sytuacja materialna, w jakiej znajdowali się czekiści

pozostawiała wiele do życzenia. Wynikało to zarówno z etosu służby,

który zakładał bezinteresowność „rycerzy rewolucji” (tak nazywał

ich Dzierżyński) jak i z rewolucyjnego zamieszania. Funkcję

umundurowania pełniły czarne skórzane kurtki lotnicze – dar Ententy

znaleziony w piotrogrodzkich magazynach – w skórze nie lęgły

się przenoszące tyfus wszy32. 11 stycznia 1918 r. Dzierżyński pisał

do Lenina:

Mimo oddanych już istotnych przysług znajdujemy się w sytuacji

nie do przyjęcia. Żadnego finansowania. Pracujemy dzień i noc

bez chleba, cukru, herbaty, masła czy sera. Poczyńcie kroki

abyśmy uzyskali przyzwoite racje, albo upoważnijcie nas do

samodzielnych rekwizycji u burżujów33.

Sam Dzierżyński słynął z tego, że do końca życia pozostał przy

więziennych nawykach – żywił się wyłącznie chlebem, wrzątkiem

i kiełbasą, spał na pryczy w swoim gabinecie przykryty płaszczem.

Miał to być przykład dla podwładnych, który zdeterminował model

przełożonego struktur bezpieczeństwa na długie lata.

W lutym 1918 r. siedzibę WCzK przeniesiono z Petersburga

do miejsca, które stało się symbolem radzieckiej oraz poradzieckiej

policji politycznej – hotelu „Selekt” i budynku towarzystwa

31 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 40 32 L. Mleczin, Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda,

Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1, s. 10. 33 N. Werth, op. cit., s. 76.

120

ubezpieczeniowego „Rosja” przy placu Wielka Łubianka34. W języku

władzy był to przyczółek rewolucji, synonim bezpieczeństwa

i rewolucyjnej sprawiedliwości.

31 maja 1918 r. w związku z niestabilną sytuacją polityczną

panującą w kraju (wojna domowa, strajki, wystąpienia opozycji,

zamieszki oraz zbrojne wystąpienia chłopów) Dzierżyński wydał

swemu twerskiemu pełnomocnikowi, Ejdukowi dyrektywę:

Masz kazać rozplakatować w całym mieście odezwę głoszącą, iż CzK

rozstrzela natychmiast każdego bandytę, złodzieja

i kontrrewolucjonistę spiskującego przeciw władzy sowieckiej. Nałóż

nadzwyczajną kontrybucję na miejscowych burżujów. Zrób ich listę.

Listy będą przydatne, jeżeli się ruszą. Pytasz mnie, z jakich

elementów tworzyć lokalną CzK. Bierz ludzi zdecydowanych, takich,

którzy wiedzą, że najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogoś do

milczenia jest kula. Doświadczenie nauczyło mnie, że mała grupka

zdecydowanych ludzi może odwrócić każdą sytuację35.

Powyższy tekst potwierdza sformułowany wcześniej model idealnego

funkcjonariusza. Wymaga się od niego wprost: gotowości do

mordowania, chociaż karę śmierci oficjalnie przywrócono dopiero

w lipcu 1918 r. Wymienieni obok siebie: bandyta, złodziej

i kontrrewolucjonista wydają się być zupełnie innymi osobami, jednak

podobnie jak spekulanci i sabotażyści, są jedną i tą samą osobą, czyli

„wrogiem ludu”. Zmieniające się nazwy są przypisane temu samemu

34 А. Л. Литвин, Красный и белый террор в России 1918-1922 гг, Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995, s. 54.

35 N. Werth, op. cit., s. 81.

121

znaczeniu, zgodnie z narracją mitologiczną, gdzie pod zmienną x i y

można podstawić dowolną wartość nie naruszając struktury sensu.

Przeciwieństwem „wroga ludu” będzie w tym wypadku

rewolucjonista lub czerwonoarmista36. Zmianie ulega forma znaku

a nie jego treść, dlatego że to właśnie ona najbardziej oddziałuje na

świadomość zbiorową37. Takie ustrukturyzowanie języka zmierzało ku

jego zamkniętości, charakterystycznej dla języka kultury totalitarnej38.

Na podstawie przytoczonego wyżej tekstu można stwierdzić,

iż metody WCzK w zwalczaniu kontrrewolucji ulegały stopniowej

brutalizacji. Alter Litwin tłumaczy to zjawisko w następujący sposób:

Lenin i bolszewicy nie mieli żadnej dobrze przemyślanej

i możliwej do zrealizowania według jakiegokolwiek określonego

wcześniej planu polityki karnej. Można mówić o nihilistycznym

stosunku sowieckich władz wobec uchwalanych ukazów oraz

tendencji do zaostrzania kar. Bolszewicy, którzy znaleźli się

u władzy, mieli za sobą doświadczenie burzenia a nie budowania

ustroju państwowego39.

Bolszewicy nie potrafili się wyzwolić z despotycznych

tradycji rządzenia, które świadomie kopiowali. Dzierżyński zbudował

Nadzwyczajną Komisję od podstaw, udoskonalając dobrze mu znane

metody policyjne stosowane przez carat. Można zatem wysnuć

36 J. Sadowski, op. cit., s. 51. 37 Г. Г Почепцов, op. cit., s. 345. 38 J. Sadowski, op. cit., s. 53. 39 А. Л. Литвин, op. cit., s. 37.

122

wniosek, iż porewolucyjna kultura wykorzystywała przedrewolucyjny

język do budowy nowej przestrzeni semiotycznej. Zmieniając nazwy

znaków tworzyła nowe symbole i mity na podstawie tych samych,

głęboko zakorzenionych w świadomości zbiorowej znaków, aby

ułatwić ich asymilację.

W dniach 8-11 czerwca odbyła się pierwsza Ogólnorosyjska

Konferencja WCzK, w której uczestniczyło stu delegatów z 43 sekcji

lokalnych, liczących 12 tys. ludzi40. Podczas obrad po raz pierwszy

określono jej administracyjną strukturę porządkując relacje pomiędzy

jednostkami terenowymi a moskiewskim centrum, a także

wprowadzono podział na pięć Departamentów: Informacji; Walki

z Kontrrewolucją; Walki ze Spekulacją i Nadużywaniem Władzy;

Transportu; Szlaków Komunikacyjnych i Portów oraz Operacyjny.

Ogłoszony Dekret o Nadzwyczajnych Komisjach (Положение

о чрезвычайных комиссиях) ustanawiał wzorcowy schemat

organizacyjny. Kultura organizacji weszła w nowy etap rozwoju –

okres wzrostu aktywności. Etap ten charakteryzują: rozciąganie

i usztywnianie granic systemu związane ze zwiększeniem trudności

w ich przekraczaniu; wzrost liczby coraz lepiej wyspecjalizowanych

elementów i ich funkcji; proces eliminacji zbytecznych elementów;

coraz silniejsza biurokratyzacja, a także mocniejsza socjalizacja

jednostki powiązana z indoktrynacją i personalizacją41. Niezwykle

istotną kwestią jest także ustrukturyzowanie systemu

odpowiedzialnego za obieg informacji.

40 N. Werth, op. cit. s. 82. 41 B. Kożusznik, op. cit., s. 237.

123

Rekapitulując: rewolucja październikowa stworzyła potrzebę

skonstruowania nowego kodu, który przypisze określonym

wydarzeniom sens ideologiczny. W procesie neutralizacji znaczeń

przedrewolucyjny kod został włączony do powstającego metajęzyka,

aby ułatwić jego ekspansję i przyswajanie przez zbiorową

świadomość. Narodziny kultury radzieckiej policji politycznej, czyli

początkowy okres działalności WCzK, to faza formowania

podstawowych założeń – powolne konstruowanie własnego systemu

znaczeń. Określona została misja organizacji, jej struktura, strategia,

model idealnego funkcjonariusza i przełożonego.

Karolina Blecharczyk (1986), jako absolwentka

rosjoznawstwa i doktorantka na Wydziale Studiów

Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu

Jagiellońskiego specjalizuje się w następujących obszarach

badawczych: semiotyka kultury radzieckiej, radzieckie

i rosyjskie służby bezpieczeństwa wewnętrznego, rosyjska

literatura postmodernistyczna, wewnętrzna i zagraniczna

polityka Władimira Putina, filozofia i antropologia

marksizmu-leninizmu, kultura organizacji.

124

Bibliografia

Monografie

1. Abassy M., Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji

dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2008.

2. Bielski M., Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997.

3. Bocheński J., Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo

Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999.

4. Figes O., Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924,

Wrocław 2009.

5. Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań

terenowych, PWN, Warszawa 2003.

6. Kożusznik B., Zachowania człowieka w organizacji, Polskie

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002.

7. Литвин A. Л., Красный и белый террор в России 1918-1922 гг,

Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995.

8. Mleczin L., Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda,

Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1.

9. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999.

10. Rayfield D., Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER,

Warszawa 2009.

11. Sikorski C., Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa

1999.

12. Szacki J., Utopie, PIW, Warszawa 1968.

125

13. В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922),

ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС,

Москва 1987.

Prace zbiorowe

14. Werth N., Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i

terror w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne,

A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga

komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka,

Warszawa 1999.

Źródła internetowe:

15. Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30.

16. Воззвание Военно-революционного комитета,

http://doc20vek.ru/node/38.

127

Podziękowania

Zespół Redakcyjny Zeszytów Naukowych Koła

Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych

pragnie serdecznie podziękować prof. Zdzisławowi Julianowi

Winnickiemu, dr hab. Magdalenie Ratajczak, dr. Małgorzacie

Misiak, dr. Michałowi Piekarskiemu, dr. Adrianowi

Szumskiemu, dr. Grzegorzowi Tokarzowi za zaangażowanie

w proces powstawania niniejszej publikacji oraz przychylną

redakcję naukową.

Za okazane wsparcie finansowe dziękujemy Instytutowi

Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego.

Podziękowania kierujemy przede wszystkim do Autorów

tekstów zamieszczonych w niniejszym Zeszycie, a także

Prelegentów uczestniczących w konferencji.

Na koniec chcielibyśmy podziękować członkom

Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych

zaangażowanym w organizację i przebieg Ogólnopolskiej

Konferencji Naukowej Miejsce służb specjalnych w systemie

bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku.

Miejsce służb specjalnych w systemie bezpiecze stwa ...kwsm.uni.wroc.pl/dokumenty/ZN11.pdf ·...

Documents

Transcript of Miejsce służb specjalnych w systemie bezpiecze stwa ...kwsm.uni.wroc.pl/dokumenty/ZN11.pdf ·...