Diametros nr 6 (grudzie� 2005): 70 – 93

70

Metateoretyczne problemy epistemologii*

Jan Wole�ski

1. Uwagi wst�pne

Tekst ten (jest to fragment ksi��ki Epistemologia i poznanie. Prawda, wiedza i realizm,

która wyjdzie na pocz�tku przyszłego roku w Wydawnictwie Naukowym PWN)

porusza wybrane kwestie metaepistemologiczne1. Zazwyczaj zaczyna si� od

pytania, czy epistemologia jest nauk�. Tak post�pował np. Ingarden2 i odpowiadał

twierdz�co: epistemologia jest nauk� o idei poznania, spełniaj�c� te surowe

warunki naukowo�ci, jakie fenomenologia stawiała wszelkiej filozofii. Wielu

innych chciałoby teori� poznania widzie� jako nauk� przyrodnicz�, a w ka�dym

razie empiryczn�. Mój pogl�d w tej materii jest zgoła odmienny. Uwa�am, �e

filozofia nie jest nauk�, ale w przeciwie�stwie do wielu analityków, zwłaszcza

logicznych empirystów, nie widz� w tym nic ani strasznego, ani nawet

przygn�biaj�cego. Filozofia nie jest nauk� ani formaln�, ani empiryczn�, tj. nie da

si� przedstawi� jako dział logiki czy matematyki, ani te� nie formułuje

empirycznych hipotez zmierzaj�cych do wyja�nienia faktów, by tak rzec,

poznawczych. Jako analityk przypisuj� filozofii analiz� poj��, a przez to i

przedmiotów, którymi teoretycy poznania interesowali si� „od zawsze”. Cz���

historyczna dostarczyła nam sporego materiału dotycz�cego zagadnie�

epistemologicznych. Nie widz� �adnej mo�liwo�ci, by to wszystko obj�� jedn�

nauk� wedle zadanego mniej lub bardziej z góry obja�nienia jej przedmiotu.

Gdyby to nawet jako� powiodło si�, to pozostaje jeszcze niebagatelny problem

* Poni�szy artykuł stanowił wprowadzenie do debaty Naturalizm i epistemologia, która odbyła si� na forum ICF Diametros w dniach 21 – 23 pa�dziernika 2005. Nawi�zuj�ce do niego głosy innych dyskutantów wraz z odpowiedzi� prof. Wole�skiego zamieszczamy w dziale Dyskusje. Tekst stanowi zarazem fragment ksi��ki Autora Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza i realizm, która niebawem uka�e si� w Wydawnictwie Naukowym PWN. (przyp. red.). 1 Por. te� Dürr [1924]; St�pie� [1966]; Hetherington [1992]; Fumerton [1995]; prace tego typu nie s� liczne. 2 Ingarden [1971].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

71

wyboru jakiej� koncepcji teorii poznania. Banalne spostrze�enie, �e matematycy,

fizycy a nawet historycy mog� si� ró�ni� w kwestii tego, czym jest odpowiednio

matematyka, fizyka i historia, ale pozostawa� w zgodzie w sprawach rzeczowych,

ci�gle jako� nie mo�e doj�� do �wiadomo�ci wielu filozofów. Mówi�c nieco

technicznie: filozofia jest zamkni�ta na problematyk� metafilozoficzn� a nauka

nie, co znaczy, �e kwestie metafilozoficzne nale�� do filozofii, a kwestie

metafizyczne (by na moment u�y� tego przymiotnika na okre�lenie metateorii

fizyki) czy metahistoryczne nie nale�� do fizyki czy historii. Metamatematyka

zdaje si� dostarcza� kontrprzykładu na pierwszy rzut oka, ale jest to problem

bardziej terminologiczny ni� rzeczowy. Obecnie termin „metamatematyka”

oznacza matematyczne badanie systemów formalnych, a wi�c nale�y do

matematyki. Gdy jednak na moment oznaczymy tym słowem dociekania nad

przedmiotem i metod� matematyki, to ich status jest taki sam, jak metafizyki lub

metahistorii. Kto� jeszcze mo�e zauwa�y�, �e jednak metateoria ma znaczenie dla

nauki, której jest metanauk�, bo np. intuicjonista odrzuca matematyk� klasyczn�,

fizyk-determinista (np. Einstein) oczekuje czego� innego od teorii fizykalnych ni�

fizyk-indeterminista (np. Heisenberg), a historyk podzielaj�cy indywidualizm w

pogl�dzie na sprawstwo wydarze� dziejowych inaczej przedstawia dzieje, ni� to

czyni badacz uznaj�cy, �e dzieje zale�� od grup społecznych, a nie od jednostek.

Na to odpowiem, �e owe pogl�dy metanaukowe odgrywały raczej rol�

heurystyczn� ni� uzasadniaj�c�.

Zawsze mo�na oczywi�cie przyj�� jak�� definicj� naukowo�ci, mniej lub

bardziej arbitraln�. Brentano i Twardowski uwa�ali, �e wystarczy, by filozofia

uzasadniała swe tezy tak, jak typowa nauka przyrodnicza, ale to okazało si� tylko

projektem. Fenomenologia jako supernauka sama skompromitowała si� brakiem

zgody w sprawie tak wa�nych rzeczy, jak to, czy �wiat jest korelatem

�wiadomo�ci czy nie, pomimo, co trzeba z naciskiem podkre�li�, jednomy�lno�ci

samych fenomenologów w sprawie metody (jak to wi�c jest, �e ta sama metoda i

te same zało�enia wyj�ciowe prowadz� do tak rozbie�nych wyników; pytałem o

to wielu fenomenologów, ale �aden nie umiał poda� odpowiedzi).

Prze�wiadczenie Russella i Koła Wiede�skiego, �e filozofia jako nauka jest cz��ci�

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

72

logiki, te� okazało si� nieporozumieniem. Wszystko to pokazuje, �e filozofia nie

jest nauk� w takim sensie jak matematyka czy nauki empiryczne, lecz �e słowem

„nauka” mo�na si� posługiwa� rozmaicie. Gdy jednak przez nauk� rozumie si�

matematyk� plus nauki empiryczne, to trudno nie przyzna� racji gł�bokiej

uwadze Wittgensteina, �e filozofia jest albo ponad, albo poni�ej nauki, ale nigdy

obok. Wszelako, jeszcze raz powtarzam, nie wida� powodu, by z tego faktu czyni�

tragedi�. Filozofia mo�e by� jednak uprawiana lepiej lub gorzej. O ile przyjmie si�,

�e zadaniem filozofa jest mi�dzy innymi argumentacja za tym czy owym, filozofia

analityczna dostarcza relatywnie najlepszych sposobów realizacji takiego

przedsi�wzi�cia.

Rozwa�ania typu „meta” mo�na prowadzi� w niesko�czono��. Winien

jestem jednak wyja�nienie pewnej wa�nej kwestii. W tytule tej ksi��ki figuruje

zwrot „z analitycznego punktu widzenia”, a wy�ej stwierdziłem, �e zadaniem

filozofii jest analiza poj��. S� jednak rozmaite sposoby pojmowania metody

analitycznej w filozofii. Mój wybór preferuje analiz� formaln� przy u�yciu

�rodków logiki formalnej. I takich rozwa�a� w tym, co nast�puje jest wiele.

Traktuj� logik�, za Le�niewskim, jako formaln� ekspozycj� intuicji. Czy jest to

metoda uniwersalna? Nie jest, a nawet nie mo�e by�, poniewa� ka�da formalna

rekonstrukcja musi by� poprzedzona wyeksplikowaniem intuicji, jakie chce si�

wzi�� pod uwag�. Bywa i tak, �e na zebraniu i uporz�dkowaniu materiału

intuicyjnego trzeba poprzesta�. Zwracam tak�e uwag� na to, �e formalizacja w

filozofii nie przekształca jej w logik�. Dlatego stwierdziłem, �e próby w tym

kierunku trzeba uzna� za projekty, a teraz mog� doda�, �e raczej niemo�liwe do

zrealizowania. Gdy np. broni� realizmu przy pomocy semantycznej definicji

prawdy, a wi�c pewnej konstrukcji formalnej, nie twierdz�, �e pierwszy wynika

logicznie (jest konsekwencj� logiczn�) z drugiej. Ma tutaj miejsce tzw.

konsekwencja interpretacyjna, której istotnym krokiem jest dobranie jakiej�

interpretacji hermeneutycznej. Ulubionym moim przykładem konsekwencji

interpretacyjnej jest oparcie indeterminizmu na zasadzie nieoznaczono�ci

Heisenberga (iloczyn nieokre�lono�ci p�du cz�stki elementarnej i nieokre�lono�ci

jej poło�enia jest niemniejszy od stałej Plancka). Niektórzy powiadaj�, �e

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

73

indeterminizm wynika z zasady nieoznaczono�ci. To jednak jest niemo�liwe, bo

reguła Heisenberga nie zawiera słowa „indeterminizm” (czy „determinizm”).

Dopiero, gdy doda si� jakie� rozumienie indeterminizmu (np., �e polega on na

niemo�no�ci �cisłego przewidywania stanów przyszłych na podstawie

przeszłych), pogl�d ten wynika z fizyki kwantowej.

Zastosowana hermeneutyka jest pro�ciutka, ale ilustruje wszystko, co jest

wa�ne w zwi�zku z konsekwencj� interpretacyjn�. Po pierwsze, ma wyra�ne

osadzenie w tradycji filozoficznej, bo tak rozumiano indeterminizm w historii. Po

drugie, nie jest to wykładnia jedyna. Po trzecie, nie usuwa sporu filozoficznego,

ale go uwyra�nia. Po czwarte, umo�liwia kontrol� poprawno�ci argumentacji za

danym pogl�dem filozoficznym i przeciwko niemu. Punkt trzeci wi��e si� z

reprezentowan� tutaj koncepcj� analizy filozoficznej. Nie chodzi tyle o usuni�cie

sporu w wyniku jego rozstrzygni�cia w sposób wszystkich przekonywuj�cy, ale

wła�nie o uwyra�nienie. Je�li w ogóle mo�na mówi� o rozwi�zaniach

filozoficznych, to tylko relatywnie do danej hermeneutyki. To wyja�nia, dlaczego

filozofia obraca si� od dawna w kr�gu tych samych problemów i odpowiedzi na

nie. Niekoniecznie jest powód do depresji, gdy� ka�da epoka wymaga swojej

hermeneutyki, chocia� to nie uzasadnia ignorowania tego, co było dawniej.

Aczkolwiek indeterminizm nie wynika z mechaniki kwantowej, podobnie jak

determinizm nie jest logicznym nast�pstwem fizyki klasycznej, to rozprawianie o

jednym i drugim bez brania pod uwag�, co fizycy maj� do powiedzenia o �wiecie,

nie stanowi post�powania zbyt racjonalnego (s� i tacy, którzy zatrzymuj� si� na

fizyce Arystotelesa). Czas jednak zako�czy� ten manifest metafilozoficzny3.

2. Stosunek poznawczy i jego analiza

Literalnie rzecz bior�c teoria poznania jest o poznaniu, niektórzy dodaj�, �e o

prawdziwym. Rzeczownik „poznanie” jest odsłowny, a w takich razach lepiej

analiz� zaczyna� od stosownych czasowników, w naszym przypadku od

„pozna�” i „poznawa�”. Ten punkt wyj�cia ujawnia dwie wa�ne okoliczno�ci.

Gdy od bezokoliczników „poznawa�” i „pozna�: przejdziemy do form

3 Por. wi�cej w: Wole�ski [1993] s. 7-19; oraz prologu i epilogu w: Wole�ski [1996].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

74

osobowych, natychmiast okazuje si�, �e poznawanie i poznanie maj� zawsze jaki�

podmiot. Nie ma sensu powiedzie� w konwersacji „wie, bo poznał”, poniewa�

rozmówca zaraz zapyta si� „kto wie, bo poznał?”, o ile kontekst tego nie wyja�nia.

Ale nie tylko to, bo interlokutor zaraz doda „ale, co wie?” lub „co poznał?”. To

doprowadza do wniosku, �e analizie winien podlega� cały kontekst „x poznał

(poznaje) y”. Wskazuje on, �e poznanie ma charakter relacyjny, co pozwala mówi�

o stosunku poznawczym, w którym uwikłane s� podmiot poznania (dalej S) i

przedmiot poznania (dalej O), pomi�dzy którymi co� si� rozgrywa, mianowicie

proces poznania. Nie jest to �adne odkrycie, gdy� w istocie rzeczy, wszystkie

doktryny epistemologiczne tak wła�nie zapatruj� si� na poznanie, ale wzajemnie

ró�ni� si� w dalszych analizach. O podmiocie zakłada si�, �e jest wyposa�ony w

pewne narz�dzia poznawcze: rozum, zmysły, intuicj�, j�zyk, a mo�e i co� jeszcze,

które kształtuj� kompetencj� poznawcz� (epistemiczn�). Na ogół rozwa�a si�

poznanie ludzkie, ale filozofowie religii rozpatruj� poznanie istot nad-

przyrodzonych (bogów, aniołów itd.), mo�na bada� poznanie zwierz�t, innych ni�

człowiek, ro�lin (mo�e tropizmy s� jakim� rodzajem poznania) czy automatów,

np. komputerów. Filozofowie społeczni zajmuj� si� poznaniem grup społecznych,

transcendentali�ci mówi� o podmiocie transcendentalnym, za� biologowie

ewolucyjni argumentuj�, �e wiedza w ontogenezie (rozwoju jednostkowym)

zale�y od wiedzy zakumulowanej filogenetycznie, tj. gatunkowo. Chocia� warto

to wszystko mie� na uwadze, poznanie ludzkie ma charakter paradygmatyczny i

tak te� b�dzie dalej traktowane.

Czasownik „pozna�” ma charakter dokonany, a „poznawa�” niedokonany.

Nie mo�na jednak pozna� bez uprzedniego poznawania, ale nie zawsze bywa, �e

poznawanie ko�czy si� poznaniem. Je�li powiadamy, �e S poznał O, znaczy to, �e

podmiot uzyskał pewn� wiedz� o tym, co poznawał, tj. o przedmiocie poznania.

Uwagi te natychmiast prowadz� do niezwykle wa�nego rozró�nienia czynno�ci i

wytworów, w tym wypadku poznawczych4. Punktem wyj�cia analizy Kazimierza

Twardowskiego (ta jest moim punktem wyj�cia) były takie pary wyrazów jak:

„biega� – bieg”, „mówi� – mowa”, „my�le� – my�l”, „s�dzi� – s�d” i „rze�bi� –

4 Twardowski [1912].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

75

rze�ba”. W ka�dym przypadku, pierwszy wyraz oznacza czynno��, a drugi jej

wytwór, bo bieg jest skutkiem biegni�cia, mowa mówienia, my�l my�lenia, a s�d

s�dzenia. Czynno�ci i wytwory mog� by� fizyczne (biega�, bieg), psychiczne

(my�lenie, my�l) lub psychofizyczne (rze�bi�, rze�ba). Wytwory mog� by� trwałe

(trwaj� po ustaniu kreuj�cej je czynno�ci) jak rze�ba lub nietrwałe (znikaj� po

ustaniu stosownej czynno�ci), jak my�l.

Zastosowanie dystynkcji czynno�ci i wytworów do problematyki epistemo-

logicznej jest natychmiastowe, bo pary (a) „poznawa� – poznanie” i (b) „pozna� –

poznanie” s� kolejnymi przykładami rozwa�anego rozró�nienia. Mo�emy teraz

zapyta�, czy obie pary powinny by� brane pod uwag�, skoro „pozna�” w (b) zdaje

si� odnosi� do wytworu, a nie do czynno�ci. Wtedy jednak nie wida� powodu, by

w (a) wyst�powało tylko „poznanie”, bo np. gdy poznawanie nie ko�czy si�

sukcesem, to jego rezultatem mo�e by� brak poznania. Z punktu widzenia

epistemologii Platona i jej podobnych, (b) jest w pełni legitymowane, poniewa�

poznanie jako wytwór jest rezultatem specjalnych czynno�ci poznawczych

prowadz�cych tylko i wył�cznie do episteme. Aby odda� w pełni t� intuicj� trzeba

przekształci� par� (a) w „poznawanie1 – poznanie1”, natomiast par� (b) w

„poznawanie2 – poznanie2”, a dalej w miejsce „poznania1” wstawi� doxa, a zamiast

„poznania2” umie�ci� episteme. Mo�emy oczywi�cie, znowu zgodnie z Platonem,

zast�pi� episteme przez słowo „wiedza”, ale to nie likwiduje problemu, gdy� zaraz

pojawi si� pytanie, czy rzeczywi�cie doxa nie jest rodzajem wiedzy, a je�li

odpowiemy pozytywnie wraz z wieloma filozofami przeszło�ci, to rzeczownik

„wiedza” i tak musi by� indeksowany, podobnie jak „poznanie”. Warto jednak

rozwa�y� par�, której drugim członem jest „wiedza”, tj. par� „wiedzie� – wiedza”.

Otó�, traktowanie czasownika „wiedzie�” jako odnosz�cego si� do czynno�ci nie

jest intuicyjne, co sugeruje, by para (a) była traktowana jako wyj�ciowa. Dalsze

kroki wymagaj� analizy wiedzy, szczególnie odpowiedzi na pytanie, czy doxa do

niej nale�y czy nie. Ale ju� teraz mo�emy odró�ni� poznanie jako czynno�� i

poznanie jako wytwór, czyli wiedz�. J�zyk polski jest przy tym w korzystnej

sytuacji, bo leksykalnie odró�nia „poznawanie” i „poznanie”. W tej sytuacji warto

przyj��, �e w parze „poznanie – wiedza” jej pierwszy element odnosi si� do

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

76

czynno�ci, a drugi do wytworu. Wedle propozycjonalnej koncepcji poznania,

któr� akceptuje, jest ono wyra�ane w zdaniach, których wydanie czy uznanie

mo�e by� motywowane (warunkowane) przez spostrze�enia czy te� przedstawie-

nia. Ostatecznie wi�c, wiedza składa si� ze zda�, natomiast poznawanie odbywa

si� drog� aktów rozmaitego rodzaju. Tak wi�c, pełny opis stosunku poznawczego

wymaga uwzgl�dnienia podmiotu poznania, aktu poznawczego, przedmiotu tego

aktu i wytworu b�d�cego jego tre�ci�, przy czym wiedza, czyli poznanie jako

wytwór jest zawsze jakim� zbiorem zda�. Uwzgl�dnienie przedmiotu stosunku

poznawczego automatycznie przes�dza, �e poznanie jako akt ma charakter

intencjonalny.

3. Kilka zagadnie� demarkacyjnych

Jaki jest stosunek teorii poznania do innych dyscyplin, filozoficznych lub im

bliskim? Rozwa�� kolejno ontologi�, logik� oraz psychologi�. Pierwsza, tj.

dociekania o tym, co i jak istnieje, ma charakter szczególny, bo wi��e si� z kwesti�,

jaki powinien by� punkt wyj�cia w filozofii: rozpatrywanie tego, co istnieje czy te�

zaczynanie od poznania? Inaczej mówi�c: czy analiza istnienia ma by�

poprzedzona analiz� poznania czy na odwrót? W historii byli tacy i tacy. Do

Kartezjusza dominował ontologizm, a potem epistemologizm. Domniemana

argumentacja ontologisty mo�e by� taka: bez istnienia nie byłoby poznania, a wi�c

trzeba zacz�� od pierwszego. Na to epistemologista ma tak� odpowied�: dobrze,

ale najpierw trzeba pozna� istnienie, by o nim mówi�, a wi�c jednak poznanie jest

pierwotniejsze. Nie widz� wyj�cia z tego kr�gu i wydaje mi si�, �e ka�de

zagadnienie filozoficzne winno by� o�wietlone z obu punktów widzenia,

ontologicznego i epistemologicznego, a niekiedy i aksjologicznego, bo były

przecie� doktryny filozoficzne o aksjologicznym punkcie wyj�cia. Punkt wyj�cia

zale�y od badacza, a dokładniej problematyki jak� si� zajmuje i rozmaitych

presumpcji jakie czyni5. Nie jest rzecz� rozs�dn� decydowanie, �e epistemologia

sprowadza si� do metafizyki poznania, a ontologia do metafizycznych

konsekwencji ustale� poczynionych w teorii poznania; stanowisko pierwsze

5 Por. St�pie� [2005] dla analizy historycznej i systematycznej tej problematyki.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

77

znalazło zwolennika w Hartmannie6, drugie w Ajdukiewiczu7, gdzie powiada si�,

�e znaczna cz��� rozwa�a� metafizyka polega na wyprowadzaniu wniosków z

pogl�dów epistemologicznych. Na ogół jest tak, �e nie unikniemy pyta�

ontologicznych w epistemologii, np. w sprawie sposobu istnienia przedmiotów

poznania oraz pyta� epistemologicznych w ontologii, np. o poznawczy dost�p do

przedmiotów idealnych. Jest specyfik� filozofii, �e zachodzi taka współzale�no��

pomi�dzy dyscyplinami do niej nale��cymi. A co z projektem, lansowanym przez

fenomenologów, czystej lub autonomicznej teorii poznania, tj. niezale�nej od

ontologii? Po pierwsze, uniezale�ni� mo�emy zawsze, po prostu ignoruj�c pewne

problemy, np. tak, jak w niniejszej ksi��ce i zadowalaj�c si� wskazaniem, �e tak

rzecz została postanowiona. Fenomenologowie zapewne nie przystan� na

przemilczenia, gdy� s�dz�, �e je�li problem powstaje, to ma by� rozwi�zany.

Nale�y zatem ich chyba tak rozumie�, �e epistemologia ma by� tak uprawiana, �e

nie pojawiaj� si� w niej kwestie ontologiczne8. Realizacja tego projektu jest trudna,

o ile w ogóle mo�liwa. Rzecz jest znacznie bardziej dramatyczna dla reprezentanta

stanowiska, �e filozofia jest nauk� (w normalnym sensie), bo nie jest rzecz�

oboj�tn� jaka jest kolejno�� dyscyplin i jakie zało�enia s� wcze�niejsze od innych.

Filozof analityczny traktuje filozofi� jako kolekcj� problemów, jakie trzeba zbada�.

Wolno mu zatem rozpatrywa� stosunek tre�ci ontologicznych do idei epistemo-

logicznych w ramach konkretnego zagadnienia, jakie rozwa�a, a nie w ogóle.

Wolno mu powiedzie�, �e jedne lub drugie go w danym momencie nie interesuj�,

np. status bytowy modeli semantycznych w analizie relacji poznawczej.

Filozofowie XIX w., przede wszystkim niemieccy, uwa�ali teori� poznania

za bardzo �ci�le spokrewnion� z logik�. Pisano dzieła tytułowane Logik und

Erkenntnislehre (Logika i teoria poznania), a dla uzasadnienia tej fuzji podnoszono, �e

logika i teoria poznania zajmuj� si� prawdziwo�ci�. Opozycja domagaj�ca si�

oddzielenia obu dyscyplin wskazywała, �e epistemologia zajmuje si� prawd�

materialn�, a logika – prawd� formaln�. Uj�cie to jest zasadniczo słuszne, a dzisiaj

6 Por. Hartmann [1921]. 7 Zob. Ajdukiewicz [1949] s. 68. 8 Por. Ingarden [1924-1925].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

78

mo�e by� przeprowadzone znacznie precyzyjniej. Logika jest systemem tautologii

jako zda� prawdziwych we wszystkich modelach, a epistemologia na pewno z

tautologii si� nie składa. I to wystarczy dla pokazania, �e obie te dyscypliny mijaj�

si�. Nie znaczy to, �e w logice nie ma problemów epistemologicznych, a w

epistemologii logicznych, ale to sprawa tak oczywista, �e nie warto byłoby

zajmowa� si� ni� szerzej, gdyby nie pewne uporczywie powracaj�ce

nieporozumienie. Dotyczy ono rozumienia takich nazw jak „logika materialna”,

„logika transcendentalna” czy „logika dialektyczna”. Idea logiki transcendentalnej

jest bardzo atrakcyjna na pierwszy rzut oka, bo zdaje si� wypełnia� jak�� istotn�

luk� w filozoficznych argumentacjach. Ka�da logika tego rodzaju zasadza si� na

przekonaniu, �e logika formalna jest zbyt ubogim narz�dziem dla filozofa z tego

powodu, �e całkowicie abstrahuje od tre�ci i materialnych, acz koniecznych

zwi�zków poj�ciowych czy kategorialnych, np. tego, �e cechy ró�ni� si�

kategorialnie od swych substratów, by wzi�� pierwszy lepszy przykład. Wszelako

bli�sza analiza ró�nych koncepcji logiki transcendentalnej ujawnia powa�n�

niejasno�� w kwestii fundamentalnej. Ka�da logika musi opiera� si� na wyra�nych

regułach poprawno�ci kierowanych przez ni� argumentacji. Logika formalna

dostarcza takich reguł, a transcendentalna nie. Powiada si� np., �e dedukcja

transcendentalna w sensie Kanta polega na dowodzeniu [prove] pewnych zasad a

priori organizuj�cych całe nasze do�wiadczenie9. Wszelako taka metoda nie jest

dowodem w sensie dedukcyjnym (Kant zdawał sobie z tego spraw�), chocia�by

dlatego, �e mo�na poda� wiele zasad, niekonieczne wzajemnie zgodnych,

obja�niaj�cych to, czego chce dowie�� si� w tym znaczeniu. Traktowanie słowa

„logika” w kontek�cie „logika transcendentalna” tak samo jak w zło�eniu „logika

formalna” jest bł�dem. Ta ostatnia nazwa oznacza teori� wynikania logicznego, a

pierwsza metod� regresywn� (przynajmniej w interpretacji Friesa), która w

ogólno�ci polega na dobieraniu przesłanek dla wyprowadzenia zdania, którego

prawd� sk�din�d uznajemy. Tak post�puje matematyk, gdy poszukuje

aksjomatów dla pewnego zbioru zda�. Badanie, czy i jakie zdania wynikaj�

dedukcyjnie pojawia si� po wykonaniu kroku regresywnego.

9 Ameriks [1982] s. 5.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

79

Kantowskie argumenty transcendentalne stanowi� najsłynniejszy przykład

zastosowania dedukcji transcendentalnej. Podpadaj� one pod pewien schemat10, a

mianowicie:

(i) a priori A ∧ a priori (mo�liwe A � B) � a priori B.

Mo�na to przekształci� na podstawie zasady (*) a priori (A � B) � a priori (A � a

priori B) monotoniczno�� priori) w:

(ii) a priori A ∧ (a priori mo�liwe A � a priori B) � a priori B.

Przyjmijmy, �e zachodzi (**) a priori A � a priori mo�liwe A. Je�li zało�ymy a

priori A oraz a priori mo�liwe A � a priori B, to prawo przechodnio�ci implikacji i

reguła odrywania daj� wniosek, �e a priori B. Wszelako trzeba jeszcze uzasadni�

(a) a priori A, i (b) je�li a priori mo�liwe A, to a priori B, ale to nie ma

usprawiedliwienia w czystej logice. Problem polega m.in. na tym, �e

aprioryczno�� i konieczno�� s� równozakresowe według transcendentalistów.

Wniosek a priori B jest konieczny, a jako taki nie mo�e by� wyprowadzony

empirycznie. Kant uznał, �e wymaga to zda� syntetycznych a priori, z definicji

koniecznych. Terminologia jest drugorz�dna, a je�li kto� chce rozwa�a� materialne

warunki poznania pod szyldem logiki transcendentalnej, nie ma powodu, by to

kwestionowa�. Od tego jednak stosowny zbiór zasad (w tym wypadku

materialnych) nie uzyskuje uniwersalno�ci równowa�nej niezawodno�ci. Inne

u�ycia terminu „logika” jako oznaczaj�ce co� innego ni� kodyfikacja metod

dedukcji s� dopuszczalne, ale maj� charakter metaforyczny, nie dosłowny. Tego

rodzaju bł�d bywa popełniany nie tylko przez filozofów o skłonno�ciach

spekulatywnych, ale równie� przez analityków, np. przez logicznych empirystów

w ich próbie przekształcenia filozofii w logik�. Logika transcendentalna zwie si�

„logik�” na wyrost. Parafrazuj�c znane powiedzenie Wittgensteina na temat

stosunku nauki do filozofii11 mo�na rzec: „Logika transcendentalna jest albo wy�ej

logiki formalnej albo ni�ej, ale nigdy obok”.

10 Stuhlmann-Laeisz [1991] s. 908. 11 Wittgenstein [1922] 4.111.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

80

Poznanie jest aktem psychicznym (mentalnym lub rozumianym

behawioralnie) i st�d bierze si� problem stosunku epistemologii do psychologii.

Twardowski starał si� granic� pomi�dzy psychologi� a epistemologi�

poprowadzi� przez zastosowanie odró�nienia czynno�ci i wytworów12:

Dzi�ki temu odró�nieniu b�dziemy mogli odró�ni� teori� poznania od teorii

poznawania. Ta druga b�dzie dziełem psychologii my�lenia, pierwsza z

czynno�ci� psychiczn� nie b�dzie miała nic wspólnego.

Podobnie zapatrywał si� na t� kwesti� Ajdukiewicz13:

Czy teoria poznania, o której powiedzieli�my, �e jest nauk� o poznaniu, zajmuje

si� aktami poznawczymi czy tez ich rezultatami? Chc�c na to pytanie

odpowiedzie� zgodnie z tym, czym si� w dziejach teorii poznania rzeczywi�cie

zajmowano, nale�y stwierdzi�, �e zajmowano si� zarówno aktami poznawczymi,

jak i rezultatami. Je�li teoria poznania zajmuje si� aktami poznawczymi, a wi�c

pewnymi zjawiskami psychicznymi, zajmuje si� tym samym, czym si� zajmuje

psychologia w pewnej swojej cz��ci. Psychologia bowiem traktuje m. in. o

zjawiskach psychicznych, a wi�c i o aktach poznawczych. Jakkolwiek jednak

przedmiot bada� psychologii i teorii poznania jest cz��ciowo wspólny, to jednak

ka�da z tych nauk bada ten przedmiot z innego punktu widzenia. Psychologi�

obchodzi faktyczny przebieg procesów poznawczych. Stara si� je ona opisa�,

poklasyfikowa� i znale�� prawa rz�dz�ce faktycznie ich przebiegiem. O co�

zupełnie innego pyta teoria poznania.

Akty poznawcze, jak równie� rezultaty poznawcze poddajemy ocenie. Oceniamy

je z punktu widzenia ich prawdy lub fałszu, oceniamy je te� z punktu widzenia ich

uzasadnienia. Otó� faktyczny przebieg procesów poznawczych, którym zajmuje

si� psychologia, nie interesuje teorii poznania, interesuje j� natomiast to, wedle

czego poznanie bywa oceniane, a wi�c prawda i fałsz, zasadno�� i bezzasadno��

poznania.

12 Twardowski [1975] s. 247. 13 Ajdukiewicz [1949] s. 17-18.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

81

Jest to bardzo eleganckie kryterium, ale jego stosowanie napotyka na spore

trudno�ci. Nie wida� bowiem powodu, by czynno�ci poznawcze miały całkowicie

le�e� poza zasi�giem teorii poznania. Zgoda, �e epistemologia nie tyle bada

czynno�ci poznawcze, ile uwzgl�dnia wyniki uzyskane przez zawodowych

psychologów, ale wł�czaj�c je w swój własny obieg my�lowy, czyni z nich istotny

u�ytek. Sprawa ta ci�gle powraca w zwi�zku z nowymi pr�dami w psychologii,

ostatnio z powstaniem nauk kognitywnych i rozwojem psychologii poznawczej,

przez wielu epistemologów traktowanych jako podstawa rewolucji w teorii

poznania. Do sprawy tej wróc� w nast�pnym paragrafie.

4. Koncepcje teorii poznania

Nie ma powszechnie uznanej klasyfikacji ani nawet typologii rozmaitych

stanowisk metaepistemologicznych. Ingarden14 wyró�niał nast�puj�ce rubryki:

(a) Psychofizjologiczna teoria poznania; (b) Opisowa fenomenologia poznania;

(c) Aprioryczno-fenomenologiczna teoria poznania; (d) Logicystyczna teoria

poznania; (e) Autonomiczna teoria poznania. Najszerzej omówił i poddał krytyce

koncepcj� (a) czyli prób� oparcia epistemologii na psychologii empirycznej i

fizjologii (por. Ingarden o Ziehenie). Rozwi�zanie (b) przypisywał Brentanie i

Twardowskiemu, krytykuj�c je za psychologizm w uj�ciu aktu poznawczego i

podmiotu poznania, stanowisko (c) – Husserlowi z okresu Bada� logicznych; to

tak�e nie zadowalało Ingardena, ale stanowiło ju� wedle niego wła�ciwy punkt

wyj�cia. Dwie ostatnie koncepcje nie zostały przez Ingardena bli�ej omówione.

Projekt logicystyczny zapewne przypisywał logicznemu empiryzmowi i

pokrewnym nurtom, natomiast termin „autonomiczna teoria poznania” albo

odnosił si� do pó�niejszych idei Husserla w epistemologii lub te� do swego

własnego programu, tj. czystej teorii poznania, wy�ej ju� wspomnianego

(niezale�nego od zało�e� ontologicznych). Typologia Ingardena nie przydaje si�

na wiele do orientacji we współczesnej metaepistemologii (jest rzecz� od razu

widoczn�, �e trzy stanowiska odnosz� si� do szeroko rozumianej fenomenologii, a

dwa do Husserla). To, co w analizach Ingardena jest najcenniejsze, polega na

14 Ingarden [1971] s. 25.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

82

bardzo dokładnym zanalizowaniu psychofizjologicznej teorii poznania oraz

krytyce tego stanowiska, stanowi�cej paradygmat mo�liwych zarzutów wobec

ka�dego naturalizmu w epistemologii.

St�pie�15 wyró�nia dwa ogólne typy koncepcji teorii poznania, mianowicie

(A) przedmiotowy (przedmiot teorii jest jednym z obiektów �wiata wokół nas) i

(B) metaprzedmiotowe („inaczej traktuj�ce przedmiot teorii poznania”). Do grupy

(A) nale�� (i) scjentyzm (psychologizm, socjologizm, biologizm, w szczególno�ci

tzw. epistemologia ewolucyjna); (ii) metafizykalna teoria poznania (tomizm:

poznanie jest bytem szczególnym, mianowicie przypadło�ci� ludzkiego bytu),

natomiast w grupie (B) mieszcz� si� (iii) semantyczna teoria poznania

(przedmiotem epistemologii jest s�d); (iv) logikalna teoria poznania (Chwistek;

teoria poznania jest systemem aksjomatycznym); (v) autonomiczna teoria

poznania (poznanie nie jest przedmiotem, ale informacj�). Kryterium podziału na

(A) i (B) nie jest jasna, bo kwalifikacja „inaczej traktuj�ce” nie jest wystarczaj�co

okre�lona. Mo�na mie� tak�e w�tpliwo�ci w sprawie znaczenia słowa

„przedmiot”. Jasne jest, �e w (i) jego desygnatami s� przedmioty naturalne w

rodzaju prze�y� psychicznych czy stanów organizmu, natomiast w (ii) przedmioty

s� rozumiane wedle listy kategorii Arystotelesa. Kryterium dla (B) rozstrzyga bez

podania jakiegokolwiek uzasadnienia, �e s�dy, obiekty charakteryzowane

aksjomatycznie (Chwistek zalecał zreszt� aksjomatyzacj� wiedzy empirycznej a

nie teorii poznania16) i informacja nie s� przedmiotami ze �wiata otaczaj�cego nas.

Nie s�dz�, by dało si� stworzy� sprawny klucz dla wyró�nienia stanowisk

metaepistemologicznych wzajemnie rozł�cznych i daj�cych zupełn� map�

mo�liwo�ci. My�l� natomiast, �e warto przeciwstawi� sobie dwa programy

uprawiania epistemologii. Jeden nazw� transcendentalnym, a drugi

naturalistycznym. Pierwszy został najwyra�niej zaznaczony u Kanta, w idealizmie

niemieckim XIX w. i w neokantyzmie. Oto dobre wyja�nienie tego pogl�du17:

15 St�pie� [2005] s. 17-18. 16 Por. Chwistek [1923]. 17 Eisler [1925] s. 1.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

83

Teoria poznania [...] pyta o istot� i wa�no�� poznania w ogóle. Znajduje ogólne

poj�cia i s�dy, które w �yciu codziennym i w naukach s� u�ywane „naiwnie” czy

te� „dogmatycznie”. Zajmuje si� udowodnieniem tych zało�e� dla okazania, czy i

jak dalece roszczenie ich wa�no�ci jest usprawiedliwione.

U podstaw takiego rozumienia epistemologii le�y odró�nienie questiones iuris i

questiones facti. Teoria poznania nie ma zajmowa� si� drugimi, ale pierwszymi. I to

nie poprzez ich rejestracj�, ale co� znacznie wi�cej: epistemologia ma wykaza�

(udowodni�), �e takie a nie inne reguły prowadz�ce do odpowiedzi na pytania o

uprawomocnienie s� trafne. A oto wyj�tkowo trafna charakterystyka podej�cia18:

Pytaj�c o mo�liwo�� takiej wiedzy, w której formalny walor powszechnego i

koniecznego obowi�zywania, czyli „aprioryczno�ci” nie wykluczałby si�, lecz

wła�nie ł�czył si� z jej niepust� i przedmiotowo wa�n� tre�ci� (tj. z

„syntetycznym”, czyli nieanalitycznym charakterem poznania), Kant pyta po

prostu o warunki mo�liwo�ci wiedzy w ogóle; samo pytanie zakłada jednak, �e

wiedza jest i �e ów niezbity fakt jej istnienia najdowodniej obala nie tylko wyniki,

ale przede wszystkim przesłanki całej epistemicznej refleksji „teoriopoznawczej”

[...] Oto po raz pierwszy zostaje tu adekwatnie sformułowane nowego typu pytanie

filozoficzne, którego natur� okre�la nade wszystko swoisty stosunek, w jakim

pozostaje ono wobec bezpo�rednio epistemicznych pyta� filozofii tradycyjnej,

zarówno „metafizycznych”, jak zwłaszcza „teoriopoznawczych”: jest to [...]

pytanie o tamte pytania, tzn. o całokształt organizuj�cej je przestrzeni my�lowej,

która warunkuje ich pojawienie si�, ale dlatego dla nich samych nie jest istotna.

Takie pytanie – i dopiero takie – nazywam pytaniem epistemologicznym.

Poziom epistemiczny mo�na rozumie� dwojako19; po pierwsze, jako wiedz�

naukow� lub potoczn� (powiedzmy dla prostoty: przedmiotow�, dokładniej z

dodatkiem „pierwszego stopnia”), a po drugie, jako miejsce rozwa�a� o wiedzy

pierwszego stopnia. Siemek, jak zdaje si�, wybiera rozumienie drugie, poniewa�

przeciwstawia sobie dwa radykalnie odmienne filozoficzne sposoby analizy

wiedzy przedmiotowej, epistemologiczny i epistemiczny. Ja spróbuj� spojrze� na

18 Siemek [1977] s. 39 i 42. 19 Dalsze uwagi w tej sprawie na podstawie Wole�ski [2002].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

84

rzecz z pierwszego punktu widzenia, przyjmuj�c, �e poziom epistemiczny jest

przedmiotowy, a epistemologiczny – metaprzedmiotowy lub metaepistemiczny.

Krótko: pierwszy dotyczy rzeczy, a drugi wiedzy o rzeczach, tj. szczególnych

przedmiotów, czyli aktów poznawczych i ich wytworów. Mo�liwe s� dwa

projekty epistemologiczne: pierwszy postuluj�cy redukcj� epistemologii do

poziomu epistemicznego, drugi uwa�aj�cy to za niemo�liwe, poniewa� s�dy o

wa�no�ci jako konieczne i aprioryczne, nie s� wywodliwe z empirii. Prowadzi do

swoistego maksymalizmu epistemologicznego w tym sensie, �e teoria poznania

jest traktowana jako swoista legislatywa epistemiczna, niezale�na od konkretnych

wyników poznawczych i je legitymizuj�ca.

Redukcja poziomu epistemologicznego do epistemicznego jest typowym

postulatem epistemologii naturalistycznej (znaturalizowanej, ale tryb dokonany

jest myl�cy). Mo�na j� scharakteryzowa� za pomoc� nast�puj�cych punktów20: (a)

zaufanie do zwyczajnych czynno�ci poznawczych; (b) traktowanie epistemologii

jako nauki; (c) uznanie, �e mechanizm poznania jest przyczynowy; (d) uznanie, �e

poznanie jest narz�dziem przetrwania biologicznego. Zwyczajne czynno�ci

poznawcze s� tak rozumiane, �e obejmuj� procedury naukowe. Wedle punktu (b)

epistemologia ma by� nauk� empiryczn�. Punkt (c) wyra�a tzw. eksternalizm, tj.

pogl�d, �e poznanie zale�y w pierwszym rz�dzie od czynników zewn�trznych.

Punkt (d) dotyczy tradycyjnego zwi�zku naturalizmu z biologizmem. Naturali�ci

traktuj� epistemologi� deskryptywnie, tj. uwa�aj�, i� jej głównym zadaniem jest

opis tego, jak ludzie poznaj�. Najbardziej popularn� wersj� epistemologii

naturalistycznej jest psychologizm, np. w takiej wersji21:

Epistemologia, czy te� jaki� jej odpowiednik, staje si� po prostu działem

psychologii, a wi�c nauki. Bada ona naturalne zjawisko, mianowicie fizyczny

podmiot ludzki. Podmiotowi temu dane jest pewne eksperymentalnie

kontrolowane wej�cie – na przykład pewien układ promieniowania �wietlnego o

okre�lonych cz�sto�ciach – a po odpowiednim czasie podmiot daje jako wyj�cie

opis trójwymiarowego �wiata historycznego i jego historii. Relacja mi�dzy

20 Por. Luper [1998]. 21 Quine [1969] s. 118.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

85

skromnym wej�ciem a bogatym wyj�ciem budzi nasze zainteresowanie poznawcze

w istocie z tych samych powodów, które zawsze le�ały u �ródeł epistemologii;

chcemy bowiem zbada� jaki jest stosunek �wiadectw do teorii, a tak�e w jaki

sposób teoria przyrody wykracza poza wszelkie dost�pne �wiadectwa. [...]

Badanie takie mogłoby nawet dopuszcza� procedury pokrewne dawnej racjonalnej

rekonstrukcji w stopniu w jakim rekonstrukcja ta jest wykonalna; konstrukcje

wyobra�ni mog� bowiem naprowadzi� na �lad rzeczywistych procesów

psychicznych. Istotna ró�nica mi�dzy dawn� epistemologi� i epistemologi� w

nowej, psychologicznej oprawie polega tym, �e odt�d mo�emy swobodnie

korzysta� z empirycznej psychologii. [...] Dawna epistemologia pretendowała

niejako do obj�cia całej wiedzy o przyrodzie: chciała j� jako� skonstruowa� z

danych zmysłowych. Odwrotnie rzecz ma si� z epistemologi� w jej nowej oprawie:

nale�y ona do naukowej wiedzy o przyrodzie jako dział psychologii.

Quine jest uwa�any za naturalist� skrajnego lub eliminatywist� w kwestii

stosunku epistemologii na rzecz nauki22. Umiarkowany naturalizm w epistemo-

logii zaleca korzystanie z danych empirycznych, ale dopuszcza pewn� autonomi�

teorii poznania wobec nauk szczegółowych23.

Wprawdzie Ingarden adresował swoj� krytyk� psychofizjologicznej teorii

poznania do epistemologii opartej o psychologi� przełomu XIX i XX w., ale jego

uwagi s� dogodnym punktem wyj�cia dla analizy problemu z bardziej

współczesnego punktu widzenia. Ingarden24 przypisuje psychofizjologicznej teorii

poznania m. in. (w sumie jest ich 31) nast�puj�ce zało�enia: (a) istniej� realne

podmioty poznaj�ce, tj. ludzie oraz ich realne prze�ycia psychiczne, w

szczególno�ci ich prze�ycia poznawcze; (b) istniej� rzeczywiste przedmioty

poznania, tj. rzeczy i rozmaite relacje pomi�dzy nimi; (c) podmioty poznania s�

indywiduami psychofizycznymi o zmieniaj�cych si� wła�ciwo�ciach fizycznych i

psychicznych; (d) narz�dzia poznawcze człowieka s� natury psychofizjologicznej,

a ich stan wyznacza mo�liwo�ci poznawcze podmiotów; (e) zachodz� wzajemne

22 Zob. Kornblith [1985a]; Janvid [2001] s. 22. 23 Kornblith [2002] s. 26. Por. Doro�y�ski [1995]; Baldwin [1998]; Goldman [2002], Dziobkowski [2003]; Knowles [2003] dla ogólnych rozwa�a� o naturalistycznej tendencji w filozofii współczes-nej, zwłaszcza w teorii poznania.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

86

zale�no�ci kauzalne pomi�dzy procesami psychicznymi oraz procesami

psychofizjologicznymi; (f) podmiot i przedmiot poznania nale�� do tego samego

�wiata realnego; (g) przedmioty poznania s� zasadniczo niezale�ne od procesów

poznawczych zachodz�cych w podmiocie, a to samo dotyczy rozmaitych

zwi�zków, np. przyczynowych ł�cz�cych rozmaite przedmioty; (h) ka�dy

przedmiot mo�e sta� si� obiektem poznania; (i) ka�dy proces poznania ma pewn�

tre�� jako swój wytwór; (j) rezultat poznawczy mo�e by� prawdziwy albo te�

fałszywy; (k) procesy poznawcze dotycz�ce bezpo�rednio stanów psychicznych

dostarczaj� ich poznania. Nie b�d� rozwa�ał, czy wszystkie te zało�enia s�

niezb�dne dla psychofizjologicznej teorii poznania ani te�, czy wszystkie s� dla

niej charakterystyczne i bez trudu mo�na je odnale�� u Quine’a i innych

naturalistów. W ostatnich czasach epistemologia naturalistyczna znalazła nowy

impuls w biologii, co zaowocowało ewolucyjn� teori� poznania25. Traktuje ona

struktury poznawcze jako wykształcone filogenetycznie, tj. w drodze ewolucji

gatunkowej. W szczególno�ci, taki charakter maj� mie� aprioryczne elementy w

poznaniu. Epistemologia ewolucyjna nie musi by� interpretowana naturalistycz-

nie. Wszystko zale�y od tego, czy procesy poznawcze s� traktowane jako bez

reszty przyrodnicze, np. biologiczne czy nie, a je�li to drugie, to mo�na uzna� np.

aprioryczne formy poznawcze w sensie Kanta lub j�zyk jako wrodzone umysłowi,

a to pozostawia pewne ramy dla tradycyjnej teorii poznania.

Historia epistemologii pokazuje, �e zdecydowana wi�kszo�� epistemo-

logów starała si� poda� obja�nienie poznania wedle swego własnego pojmowania

nauki. Trudno w tej sytuacji stosowa� jednoznaczne schematy. Empiry�ci byli z

reguły bliscy naturalizmowi a racjonali�ci antynaturalizmowi, gdy� rozum z

zało�enia był pojmowany jako przekraczaj�cy kategorie naturalne. Ale były

wyj�tki. Brentani�ci i Husserl stanowczo bronili empiryzmu i zarazem byli

przeciwni naturalizmowi; oczywi�cie, ich empiryzm ró�nił si� znacznie od tego,

który głosili Locke lub Hume, ale przykład ten pokazuje, jak ostro�nie trzeba

stosowa� ogólne rubryki epistemologiczne do pogl�dów konkretnych epistemo-

24 Ingarden [1971] s. 43-45. 25 Por. Popper [1972]; Pi�tek [1990]; Vollmer [2003]; Bradie [2004].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

87

logów. Kant jest najcz��ciej rozumiany antynaturalistycznie, aczkolwiek Fries,

Helmholtz, Lange (dwaj ostatni nale�eli do tzw. przyrodniczego neokantyzmu),

Nelson i epistemologia ewolucyjna (o ile akceptuje a priori w sensie zbli�onym do

Kanta) próbuj� rozumie� kantyzm inaczej. Mamy wi�c cał� gam� konkretnych

stanowisk epistemologicznych w perspektywie sporu naturalizmu z anty-

naturalizmem, przy czym, jak to zwykle bywa w filozofii, pewne projekty

podlegaj� wykładni podwójnej, zarówno naturalistycznej jak i antynatura-

listycznej. Wspominałem ju�, �e niektórzy epistemologowie pokładaj� spore

nadzieje w kognitywistyce, interdyscyplinarnym programie badawczym

zmierzaj�cym do jednolitej interpretacji rozmaitych fenomenów poznawczych.

Nauki kognitywne maj� zespoli� filozofi�, psychologi�, lingwistyk� i badania nad

sztuczn� inteligencj� jako dyscypliny podstawowe. Jako rezultat pojawiły si� ju�

psychologia kognitywna, j�zykoznawstwo kognitywne i inne. Zdaniem

niektórych filozofów, epistemologia oparta na kognitywistyce i badaj�ca

poznawanie (ang. cognition) a nie poznanie (knowledge) jest nauk� i zajmie miejsce

filozoficznej teorii poznania ska�onej przez tradycyjne rozwa�anie kwestii de iure

w sensie Kanta. Bli�sza analiza nauk kognitywnych wskazuje jednak, �e one

równie� podlegaj� tradycyjnym wykładniom. Bywaj� rozumiane naturalistycznie

lub antynaturalistycznie, a czerpi� z rozmaitych tradycji, w szczególno�ci z

psychologii postaci i fenomenologii. Nie jest to wi�c projekt filozoficznie

jednoznaczny. Typowym przykładem szczegółowym jest kwestia intencjonal-

no�ci, kategoria zazwyczaj interpretowana antynaturalistycznie, ale w ramach

psychologii kognitywnej znajdujemy tak�e próby jej naturalistycznego opisu26.

Trudno wyrokowa�, co epistemologia otrzyma z nauk kognitywnych27. Niemniej

jednak, to, �e dotykaj� one jej problemów, nie ulega w�tpliwo�ci. A dopiero

przyszło�� poka�e, czy jest to rewolucja w filozofii czy te� tylko nowy j�zyk dla

opisu starych spraw.

Moje sympatie filozoficzne s� po stronie naturalizmu, ale odrzucam pogl�d,

�e epistemologia jest nauk�. Istotnie, uznaj�, �e istnieje tylko to, co jest naturalne i

26 Por. Searle [1983]; Addis [1989]; Bobryk [1992]; Lyons [1995]; Horst [1999]. 27 Por. Bobryk [1988]; Bobryk [1992a].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

88

to wła�nie jest poznawane przyrodzonymi �rodkami poznawczymi przy

zało�eniu przyczynowej teorii wiedzy (rezultaty poznawcze s� skutkami

oddziaływa� przyczynowych ze strony przedmiotów poznania, a w ka�dym razie

takie oddziaływania s� koniecznymi warunkami w tej mierze). Nie traktuj�

naturalizmu jako gotowej doktryny, ale jako pewien program, który zawsze warto

realizowa� (podobnie jak nominalizm czy fizykalizm), nawet je�li sukcesy s� tylko

lokalne. Przyznaj�, �e naturalizm ma kłopoty, np. z matematyk�, psychologi� czy

warto�ciami, by nie porusza� si� w repertuarze bardziej szczegółowych

problemów. Powiem jednak, �e doktryny antynaturalistyczne wcale nie s� tak

bezproblematyczne, jak to cz�sto podnosi si�. Rozwa�my np. osławion� kwesti�

bł�du naturalistycznego w aksjologii. Moore, który na to zwrócił uwag�

argumentował, �e orzeczniki warto�ciuj�ce nie s� definiowalne przy pomocy

terminów spostrze�eniowych. Ten�e Moore28 wyró�nił jednak pewn�, całkowicie

ignorowan� form� bł�du naturalistycznego (słuszniej: supranaturalistycznego)

polegaj�ca na okre�laniu warto�ci przez odwołanie si� do rzeczywisto�ci

ponadzmysłowej. To kieruje nas do zakresu tego, co naturalne. Pogl�d Moore’a

wr�cz sugeruje, by warto�ci uzna� za element ontyki �wiata, podobnie jak

znaczenia zda� czy tre�� aktów psychicznych. To, jak one istniej� w stosunku do

tradycyjnie pojmowanych rzeczy, jest problemem ontologicznym, który, zgodnie z

moim rozumieniem stosunku ontologii i epistemologii, nie musi nas zbytnio

kłopota�. Naturalista nie mo�e, rzecz jasna, ignorowa� sposobów poznawania

tych obiektów, kłopotliwych z jego punktu widzenia, ale to rzecz analizy w

ka�dym konkretnym przypadku.

Zgodnie z wyra�onym ju� pogl�dem metafilozoficznym nie traktuj�

filozofii jako nauki, przeto nie podzielam przekonania Quine’a, i� epistemologia

stanie si� cz��ci� nauki, tj. psychologii. Teoria poznania, podobnie jak inne działy

filozofii, jest kolekcj� problemów pozostawionych nam przez poprzedników i

niekiedy uzupełnianych. Epistemologia winna korzysta� z wszelkich mo�liwych

danych empirycznych jako informacji wa�nych dla konsekwencji interpreta-

cyjnych, a to, �e s� wbudowane w okre�lone hermeneutyki, stanowi o autonomii

28 Por. Moore [1903] s. 112-114.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

89

filozofii wobec nauki, podkre�lanej przez naturalistów umiarkowanych. Analiza

filozoficzna skutecznie chroni filozofi� przed jej redukcj� do nauk szczegółowych

(nie jest to oczywi�cie sposób jedyny), m. in. dlatego, �e produkty analizy nie s�

redukowalne do zda� empirycznych. W ten sposób analityczna teoria poznania

jest epistemologi� w sensie Siemka a nie epistemik�, tj. czym� mniej lub bardziej

zredukowanym do psychologii lub innej nauki empirycznej, poniewa� operuje na

poziomie epistemologicznym, aczkolwiek nie popada w transcendentalizm.

Roszczenie epistemologii do decydowania o wa�no�ci wiedzy uwa�am za jeden z

głównych grzechów tradycyjnej teorii poznania. Istotnie, epistemologia ma pewne

zadanie normatywne, ale naturalizm nie ma z tym �adnego specjalnego problemu.

Wystarczy zało�y�, zgodnie z Ajdukiewiczem29, �e istniej� reguły poznawcze, nie

�e epistemologia ma je ustanawia�. Rozumowanie epistemologiczne podpada pod

schemat:

(iii) A jest rozpoznane jako wiedza wtw A spełnia dane kryterium

prawomocno�ci,

A jest rozpoznane jako wiedza, a wi�c A spełnia kryterium prawomocno�ci,

przy czym wymaga si�, by zdanie „A jest rozpoznane jako wiedza” było

prawdziwe wedle kryterium empirycznego. Schemat (ii) wspiera si� na dwóch

elementach: (a) ogólnej zasadzie, w któr� uwikłane jest poj�cie prawomocno�ci

(przesłanka pierwsza, wi�ksza), oraz (b) stwierdzeniu faktualnym (przesłanka

druga, mniejsza). Mamy tutaj analogi� z tzw. sylogizmem prawniczym o postaci:

je�li ma miejsce A (np. po�yczenie pieni�dzy), to prawomocne jest B (domaganie

si� zwrotu po�yczki), ma miejsce A, w wi�c prawomocne jest B, co dobrze ilustruje

problem normatywno�ci w zarysowanym sensie. Schemat (iii) mo�e by�

rozumiany tak szeroko, i� obejmie argumenty transcendentalne. Wszystko zale�y

od wykładni kryterium prawomocno�ci. Je�li przewiduje ono s�dy syntetyczne a

priori, zadaniem epistemologii jest ustalenie normatywnych podstaw ich

wa�no�ci. Pogl�d Ajdukiewicza był jednak całkiem inny: reguły prawomocno�ci

wiedzy s� wydobywane z praktyki akceptacji wyników poznawczych. Poniewa�

29 Por. ostatni z cytatów z: Ajdukiewicz [1949].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

90

dzieje si� to zawsze w jakiej� filozoficznej niszy hermeneutycznej, obrazy wiedzy

s� ró�ne, np. zale�ne od tego, czy kto� jest empiryst� czy racjonalist�.

Ko�cz� analiz� znanego argumentu Plantingi przeciwko naturalizmowi30.

Naturalizm wedle Plantingi musi by� uzupełniony teori� ewolucji. Rozwa�my

koniunkcj� N ∧ E. Zdaniem Plantingi prowadzi ona do własnego zaprzeczenia, tj.

samoobalenia. Niech litera R oznacza zdanie „nasze władze poznawcze s� godne

zaufania”. Rozwa�my formuł� p(R/N ∧ E) = r, która znaczy „prawdo-

podobie�stwo zdania R z uwagi na koniunkcj� N ∧ E = r”. Zdaniem Plantingi r

jest niskie, poniewa� dobór naturalny dotyczy tego, jak zachowujemy si�, a nie w

co wierzymy; nie wiadomo przy tym, jak pojmowa� oddziaływanie przekona� na

zachowanie si�. Z drugiej strony, je�li nasze władze poznawcze s� godne zaufania

w wysokim stopniu, to, o ile N ∧ E jest prawd�, winno by� wła�nie inaczej. Tak

wi�c, naturalizm (plus teoria ewolucji) produkuj� swe własne zaprzeczenie, a

nadto nie mog� prowadzi� do kontrargumentu w obronie koniunkcji N ∧ E.

Niemal wszystko w tym argumencie jest w�tpliwe. Po pierwsze, przyj�cie, �e

warto�� p daje si� w ogóle wyliczy�. Załó�my jednak, �e tak. Wtedy, po drugie,

skoro wiemy, �e p jest niskie, to uznajemy prawdziwo�� zdania, �e tak jest, cały

czas na podstawie N ∧ E. Tak wi�c, istnieje przynajmniej jedno zdanie

wyprodukowane przez nasze władze poznawcze, do którego mo�emy mie�

wysokie zaufanie. Po trzecie, rozumowanie, �e r jest niskie nie jest

przekonywuj�ce. Wystarczy bowiem zało�y�, �e jest wystarczaj�ce, o ile pozwala

przetrwa�, niezale�nie od tego, czy potrafimy całkowicie zadowalaj�co uj�� relacje

kauzalne pomi�dzy przekonaniami a zachowaniem si�. Plantinga dodaje, �e

podobna trudno�� nie staje przed kombinacj� ewolucjonizmu i teizmu, bo zawsze

mo�na rzecz wyja�ni� wol� Boga przyznania nam godnych zaufania władz

poznawczych. To rozwi�zanie jest typowym przykładem bł�du supranatura-

listycznego w wy�ej wyłuszczonym sensie. Nie ma wi�c �adnych powodów, by

argument Plantingi traktowa� jako gro�ny dla naturalizmu.

30 Por. Plantinga [2002]; dyskusja w Beilby [2002].

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

91

Bibliografia

Addis [1989] – L. Addis, Natural Signs. A Theory of Intentionality, Temple University Press, Philadelphia 1989.

Ajdukiewicz [1949] – K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka, Czytelnik, Warszawa 1949 (wyd. III, Antyk, K�ty 2003).

Ajdukiewicz [1951] – K. Ajdukiewicz, On the Notion of Existence, „Studia Philosophica” IV, s. 7-22; wersja polska: W sprawie poj�cia istnienia, w: idem, J�zyk i poznanie, t. II, PWN, Warszawa 1965, s. 143-154.

Ameriks [1982] – K. Ameriks, Kant’s Theory of Mind. An Analysis of the Paralogisms of Pure Reason, Clarendon Press, Oxford 1982 (wyd. II, 2000).

Baldwin [1998] – T. Baldwin, Zwrot naturalistyczny, tłum. P. Gutowski, w: Filozofia brytyjska u schyłku XIX w., red. P. Gutowski i T. Szubka, TN KUL, Lublin 1998, s. 381-392.

Beilby [2002] – Naturalism Defeated? Essays on Plantinga’s Evolutionary Argument against Naturalism, red. J. Beilby, Cornell University Press, Ithaca 2002.

Bobryk [1988] – J. Bobryk, The Classical Vision of Mind and Contemporary Cognitive Science, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1988.

Bobryk [1992] – J. Bobryk, Przyczynowo�� i intencjonalno��, Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992.

Bobryk [1992a] – J. Bobryk, Niektóre problemy epistemologiczne w badaniach cognitive science, w: Pogranicza epistemologii, red. J. Ni�nik, IFiS PAN, Warszawa 1992, s. 60-78.

Bradie [2004] – M. Bradie, Naturalism and Evolutionary Epistemology, w: Handbook of Epistemology, red. I. Niiniluoto, M. Sintonen, J. Wole�ski, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London 2004, s. 735-745.

Chwistek [1923] – L. Chwistek, Zastosowanie metody konstrukcyjnej do teorii poznania, „Przegl�d Filozoficzny” 26, s. 175-187; przedruk, w: L. Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, t. I, PWN, Warszawa 1961, s. 106-117.

Doro�y�ski [1995] – K. Doro�y�ski, Epistemologia naturalistyczna, w: Filozofowa� dzi�. Z bada� nad filozofi� najnowsz�, red. A. Bronk, TN KUL, Lublin 1995, s. 161-178.

Dürr [1924] – K. Dürr, Wesen und Geschichte der Erkenntnistheorie, Orelli Füsch, Zürich 1924.

Dziobkowski [2003] – B. Dziobkowski, Dwa naturalizmy, „Przegl�d Filozoficzny – Nowa Seria” 12(1(47)), s. 37-49.

Fumerton [1995] – R. Fumerton, Metaepistemology and Scepticism, Rowman and Littlefield, Lanham 1995.

Goldman [2002] – A. I. Goldman, The Sciences and Epistemology, w: Oxford Handbook of Epistemology, red. P. Moser, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 144-176.

Hartmann [1921] – N. Hartmann, Grundzüge einer Metaphysisk der Erkenntnis, de Gruyter, Berlin 1921.

Hetherington [1992] – S. C. Hetherington, Epistemology’s Paradox. Is a Theory of Knowledge Possible?, Rowman & Littlefield, Savage 1992.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

92

Horst [1996] – S. W. Horst, Symbols, Computation and Intentionality. A Critique of the Computational Theory of Mind, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1996.

Ingarden [1924-1925] – R. Ingarden, Stanowisko teorii poznania w systemie nauk filozoficznych, w: Sprawozdania Pa�stwowego Gimnazjum w Toruniu za rok szkolny 1924/25, Toru� 1925, s. 5-14; przedruk (rozsz.), w: Ingarden [1971] s. 381-406.

Ingarden [1971] – R. Ingarden, U podstaw teorii poznania, PWN, Warszawa 1971.

Janvid [2001] – M. Janvid, Naturalism and the Status of Epistemology, Department of Philosophy, Stockholm University, Stockholm 2001.

Knowles [2003] – J. Knowles, Norms, Naturalism and Epistemology. The Case for Science without Norms, Palmgrave Macmillan, New York 2003.

Kornblith [1985] – Naturalizing Epistemology, red. H. Kornblith, The MIT Press, Cambridge, Mass. 1985.

Kornblith [1985a] – H. Kornblith, Introduction: What is Naturalized Epistemology?, w: Kornblith [1985] s. 1-13.

Kornblith [2002] – H. Kornblith, Knowledge and Its Place in Nature, Clarendon Press, Oxford 2002.

Luper [1998] – S. Luper, Naturalized Epistemology, w: Routledge Encyclopedia of Philosophy, t. VI, red. E. Craig, Routledge, London 1998, s. 721-722.

Lyons [1995] – W. Lyons, Approaches to Intentionality, Clarendon Press, Oxford 1955.

Moore [1903] – G. E. Moore, Principia Ethica, Cambridge University Press, Cambridge 1903; tłum. polskie: G. E. Moore, Zasady etyki, tłum. Cz. Znamierowski, Warszawa 1919.

Pi�tek [1990] – Z. Pi�tek, O tak zwanej epistemologii ewolucyjnej, „Studia Filozoficzne” 2-3 (291-292), s. 31-45.

Plantinga [2002] – A. Plantinga, Introduction: The Evolutionary Argument against naturalism, w: Beilby [2002] s. 1-12.

Popper [1972] – K. R. Popper, Objective Knowledge. An Evolutionary Approach, Clarendon Press, Oxford 1972; tłum. polskie (cytowane jako: Popper [1992]) – K. R. Popper, Wiedza obiektywna: ewolucyjna teoria epistemologiczna, tłum. A. Chmielewski, PWN, Warszawa 1992.

Quine [1969] – W. V. Quine, Epistemology Naturalized, w: idem, Ontological Relativity and Other Essays, Columbia University Press, New York 1969, s. 69-90; tłum. polskie: Epistemologia znaturalizowana, tłum. B. Stanosz, w: W. V. Quine, Granice wiedzy i inne pisma filozoficzne, PIW, Warszawa 1986, s. 106-125.

Siemek [1977] – M. Siemek, Idea transcendentalizmu u Fichtego I Kanta. Studium z dziejów filozoficznej problematyki wiedzy, PWN, Warszawa 1977.

St�pie� [1966] – A. St�pie�, O metodzie teorii poznania. Rozwa�ania wst�pne, TN KUL, Lublin 1966.

St�pie� [2005] – A. St�pie�, Punkt wyj�cia w filozofii. Teorie relacji: filozoficzne i logiczna, TN KUL, Lublin 2005.

Jan Wole�ski Metateoretyczne problemy epistemologii

93

Stuhlmann-Laeisz [1991] – R. Stuhlmann-Laeisz, Transcendental, w: Handbook of Meta-physics and Ontology, red. H. Burkhardt, B. Smith, Philosophia Verlag, München 1991, s. 906-909.

Twardowski [1912] – K. Twardowski, O czynno�ciach i wytworach. Kilka uwag z pogranicza psychologii, gramatyki i logiki, w: Ksi�ga Pami�tkowa ku uczczeniu 250-tej rocznicy zało�enia Uniwersytetu Lwowskiego przez króla Jana Kazimierza, tom II, Uniwersytet Lwowski, Lwów 1912, s. 1-33.

Twardowski [1975] – K. Twardowski, Teoria poznania (wykłady akademickie w r. a. 1924/1925), „Archiwum Historii Filozofii i My�li Społecznej”(21) 1975, s. 241-299.

Vollmer [2003] – G. Vollmer, Was können wir wissen?, B. I-II, Hirzel, Stuttgart 2003.

Wittgenstein [1922] – L. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, Kegan Paul, Trench, Trubner 1922; tłum. polskie: Traktat logiczno-filozoficzny, tłum. B. Wolniewicz, PWN, Warszawa 1970.

Wole�ski [1993] – J. Wole�ski, Metamatematyka a epistemologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.

Wole�ski [1996] – J. Wole�ski, W stron� logiki, Aureus, Kraków 1996.

Wole�ski [2002] – J. Wole�ski, Epistemika i epistemologia, w: Rozum jest wolny, wolno�� rozumna, red. R. Marszałek i E. Nowak-Juchacz, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 26-41.