Jak informować i edukować

społeczeństwo o zrównoważonej

gospodarce odpadami

komunalnymi? dr Witold Lenart - Centrum Badań

nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem

Uniwersytetu Warszawskiego.

Płońsk-Poświętne, maj 2014 r.

RCEE w Płocku

27-28.05.2014r. Płońsk

Finansujący: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Organizator: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku.

WYZWANIA EDUKACYJNE

EPOKI ZRÓWNOWA‘ZONEGO

ROZWOJU

Podział teleologiczny:

• Edukacja zmieniająca świadomość na proekologiczną, przyjazną przyrodzie

• Edukacja kształtująca obywatela szanującego środowisko i stosowne przepisy dotyczące środowiska

• Edukacja wyzwalająca zachowania i postawy zgodne z zasadami ochrony środowiska

• Edukacja kreująca człowieka epoki ZR

Edukacja dla zrównoważonego rozwoju jest ważna

ponieważ wszyscy żyjemy w sposób niezrównoważony.

Świat też nie funkcjonuje w sposób zrównoważony.

A przyszłość jest zagrożona.

Sprawą najwyższej wagi jest zrozumienie bieżącej

sytuacji (ekonomicznej, społecznej i ekologicznej ) w celu

zaplanowania działań, które doprowadzą nas do

osiągnięcia wymarzonego miejsca do życia.

Robimy bałagan – najwyższy czas przestać.

Dlaczego robimy bałagan.

Światowe tendencje i trendy mają znaczenie –

wpływają na nasz system wartości i decyzje, które

podejmujemy.

Wartości wpływają na nasze postrzeganie świata.

Potrzebujemy myślenia ekologicznego i

przestrzegania zgodnych z nim zasad we

wszystkim co robimy.

Obecne rozwiązania poprawiają sytuację, ale nie

czynią jej naprawdę dobrą.

Edukacja ekologiczna musi być permanentna.

Paradygmat winy i rekompensaty • Wytwarzanie i usuwanie odpadów komunalnych jest

pojmowane powszechnie lub grupowo jako:

• Istotne lub podrzędne zagrożenie środowiska,

• strata materialna/ekonomiczna dla ogółu społeczeństwa, kraju, samorządu, nawet rodziny

• utrata wartości niemierzalnych,

• ograniczenie dla przyrody, przyczyna stopniowej utraty różnorodności biologicznej,

• obowiązek sprzątania, zwykle bez jednoznacznego prostego określenia adresata tego obowiązku,

• uniwersalna ludzka przywara niemożliwa do usunięcia,

• wyrzut sumienia i grzech pierworodny,

• okazja do określania statusu jednostki, społeczności, władzy

Tezy teleologiczne

• Cel strategiczny I: oszczędność surowców, zwłaszcza nieodnawialnych i trudnoodnawialnych, a także oszczędność energii, przestrzeni oraz wspomaganie bezpieczeństwa ekologicznego

• Cel strategiczny II: wspieranie efektywnych, demokratycznie ustanowionych, systemów gospodarki odpadami wraz z „osłoną” edukacyjno-informacyjną warunków ich wdrażania (aspekty ekonomiczne, prawne, zdrowotne, organizacyjne i aksjologiczne).

• Pakiet celów operacyjnych na potrzeby administracji samorządowej oraz społeczeństwa w ogóle.

• Krytycznej analizie powinny być poddane cele edukacyjne organizacji odzysku i innych podmiotów zajmujących się gospodarką odpadami.

BOGACTWO TEZ, PARADYGMATÓW

I PRAKTYCZNYCH

SYTUACJI

Edukacja „odpadowa i praktyka odpadowa

• Edukacja „odpadowa” powinna być związana z przyjętym systemem gospodarki odpadami jako przygotowanie społeczeństwa do współuczestniczenia w tym systemie. Zatem konieczne są nowe projekty edukacyjne dla mieszkańców, szkół i samorządów związane z wybranym systemem gospodarki odpadami.

• Równolegle tworzyć należy spójne z nimi uniwersalne w skali kraju systemy gospodarki odpadami, w tym „unijny odzysk i recykling”, usuwanie odpadów niebezpiecznych, termiczne unieszkodliwianie odpadów, zasady wykorzystania odpadów w budownictwie, rolnictwie, w wybranych gałęziach przemysłu, zasady gospodarki odpadami wielkogabarytowymi itd.

Odpady jako sektorowe wyzwanie

dla 2 strategii tematycznych 6EAP

zrównoważone

wykorzystanie

i gospodarowanie

zasobami

przyrodniczymi

i odpadami

w 2010 r

15% produkcji

energii

z OZE

w UE-10

względna eliminacja

korelacji masy

odpadów z PKB

Produktywność

zasobów w UE-10

4 razy większa niż

W UE-15

Gospodarstwa domowe

Gospodarstwa domowe Sektor gospodarstw domowych ma odmienną

charakterystykę. Nie jest tak jednorodny jak pozostałe

sektory, ani nie jest obwarowany ściśle określonymi celami

polityki i prowadzonymi zgodnie z nią działaniami. Zmiana

zachowań społeczeństwa jest trudnym zadaniem, często

bardzo wrażliwym politycznie, w poszczególnych krajach

szeroko stosuje się instrumenty ekonomiczne, zwłaszcza

podatki i opłaty, aby odzwierciedlać koszty korzystania ze

środowiska, np. pod względem zaopatrzenia w wodę,

oczyszczenia ścieków i zbierania odpadów. Wciąż istnieją

ogromne możliwości zwiększenia stosowania

opracowanych już technologii efektywnych ekologicznie,

jednak brakuje zachęt finansowych i działań

uświadamiających.

Zasady gospodarki odpadami

komunalnymi

• Każdy system

• Pomysł i wysiłek

społeczeństwa

• Bez subwencji

• Biznes drugoplanowy

• Referendalność

• Rozwiązania lokalne

• Nadzór samorządowy

• Najlepszy system

• Pomysł ekspercki

• Subwencje konieczne

• Możliwy biznes

• Decyzje organów

przedstawicielskich

lub administracji

• Akcjonariat

Re duce

fuse

use

pair

cycle

move

think

value

HIERARCHIA ZASAD POSTĘPOWANIA Z ODPADAMI

Zapobieganie powstawaniu odpadów.

Minimalizacja ilości odpadów przy produkcji lub użytkowaniu przedmiotów.

Ponowne użycie produktów (przedmiotów).

Odzysk i Recykling, czyli zawracanie do produkcji wyselekcjonowanych surowców wtórnych.

Biodegradacja jako kompostowanie lub fermentacja odpadów biodegradowalnych.

Energetyczne wykorzystanie odpadów jako paliw zasadniczych lub uzupełniających.

Spalanie (jedynie jako forma unieszkodliwiania odpadów – głównie niebezpiecznych).

Deponowanie odpadów na składowisku.

Racjonalne podstawy rekompensaty za

zagrożenie odpadami komunalnymi

• Opłata za korzystanie ze środowiska: środowisko jako nośnik funkcji przyjmowania, redukowania i rozpraszania odpadów,

• Kto wystawia rachunek: środowisko czy podmiot zobowiązany do gospodarowania odpadami?

• Kwestia długu, kto zapłaci za porzucone śmieci naszych przodków?

• Jedyne kryterium wyboru egzekutora – pełne usuniecie czyli odzyskanie surowców i unieszkodliwienie odpadów

Wzorce europejskie, wyniki

• Lider absolutny: Szwajcaria – praktycznie wszystkie odpady komunalne są albo spalane (48 %) albo poddawane odzyskowi – przede wszystkim recyklingowi materiałowemu (52 %)

• Zieloni liderzy z UE to Holandia, Szwecja i Dania gdzie tylko parę % odpadów się składuje

• Średnio w całej UE połowa odpadów jest składowana. Na taki wskaźnik zapracowała przede wszystkim Polska oraz Bułgaria, Grecja i Rumunia

Wzorce europejskie, postępowanie

z odpadami • Spalanie odpadów komunalnych w dużych

miastach, gdzie są kłopoty ze sprawną

segregacją

• Wspieranie segregacji „dwuręcznej” z czystym

kompostowaniem prowadzonym przez

wyspecjalizowane firmy komercyjne

• Bezpieczne bufory magazynowe

przesegregowanych odpadów opakowaniowych

• Rozwinięte i wspierane donosicielstwo

ekologiczne

Przykłady zagraniczne

• Duże kompostownie wykorzystujące

biotonę i inne odpady kompostowalne

(Holandia)

• Społeczne punkty segregacji i przeróbki

odpadów wielkogabarytowych - prekursor

PSZOKów (Dania)

• Lokalna policja ścigająca śmieciarzy

zarabiająca na swe utrzymanie (Anglia)

SPALANIE

• Jedyny realny system likwidujacy problem

już dziś bez czekanie na gigantyczny

wzrost świadomości

• Dobry argument dla selekcji i segregacji

przed spalaniem

• Całkowicie bezpieczna metoda

• Odzysk energii i przestrzeni

FUNDAMENTY DYSKUSJI

I EDUKACJI

EGO – edukacja na rzecz racjonalnej

gospodarki odpadami – podstawa działania

• Procesy wspomagające edukację: retardacja,

czyli ograniczenie łapczywości materialnej,

supletyczność działań w samorządzie i niżej,

czyli stała poprawa standardów

środowiskowych, nowe, wyższe poziomy

bezpieczeństwa ekologicznego

• Artefakty: spodziewane niesłusznie pieniądze

za odzysk, wciąż trwający syndrom zsypu,

obawa przed ekologicznym donosicielstwem.

Źródła postaw związanych z

gospodarowaniem odpadami • diagnoza postaw 20,50,20 +/- 10

• przyzwyczajenie do systemu „za węgieł”,

• zwyciężający konsumeryzm: pokłosie

uwolnienia rynku i nieustająca fascynacja

opakowaniem : dosłownie i w przenośni;

fastfudojadztwo, kateringowanie,

boxsetciarstwo itd

• niewiara w segregację in situ

Problemy metodyczne

Edukacja na rzecz racjonalnej gospodarki odpadami i oszczędzania zasobów materialnych

(EGO) jest zadaniem państwowym i samorządowym, a także międzynarodowym. Wymaga zatem starannego przygotowania

podstaw metodycznych. Należy je opracować korzystając z zapisów Narodowej Strategii i

Programu Edukacji Ekologicznej oraz licznych materiałów i projektów zgromadzonych przez

ostatnie lata w Polsce i w Europie. Mamy bowiem do czynienia ze zbyt licznymi błędami

dydaktycznymi, a także merytorycznymi w krążących w kraju programach i materiałach.

Szczególne znaczenie regionalnej edukacji.

Edukacja odpadowa

• Od dziecka

• Syndrom zsypu

• Polubić śmieci, lekcje na składowiskach

• Karać za kompromitacje praktyki

• Stałe konkursy

• Marchewka dla upartych

• Edukacja konsumencka, np. torby

• Atrakcyjność i powszechność materiałów

Tezy edukacyjne

• Edukacja „odpadowa”, czyli EGO powinna być ważnym elementem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, czyli wkraczać do wszystkich dziedzin życia i do całego procesu edukacji formalnej i nieformalnej, a także mimowolnej.

• Zasady wykorzystywania zasobów i walorów środowiska, bezpieczeństwo ekologiczne, sprawiedliwość ekologiczna, ład przestrzenny oraz programy oddalania zagrożeń globalnych muszą obejmować kwestie racjonalnej gospodarki odpadami. W zapisach programowych dostrzegamy taki związek, w dokumentach niższego rzędu, a tym bardziej w praktyce tak nie jest. Dlatego EGO „umyka” z wielkich programów środowiskowych i ekorozwojowych.

Szkoła Podstawy programowe I i II etapu edukacyjnego polskich

szkół zawierają treści nadające się do wprowadzenia tematyki racjonalnego postępowania z odpadami.

Na poziomie gimnazjum i liceum jest wyraźny brak takich zagadnień, co w szczególności utrudnia wprowadzanie

na lekcjach takich ważnych kwestii jak oszczędność zasobów, recykling, cykl życia produktów, granice

technologiczne i techniczne (BAT), decoupling, a nawet zasady Zrównoważonego Rozwoju. Hamuje to postęp w dziedzinie świadomości „odpadowej” i ekorozwojowej. Jednocześnie nadal potrzebne są świeże treści i cykle edukacyjne dla szkół, otwartych i zamkniętych szkoleń, mediów, imprez masowych, poradniki dla administracji

rządowej i samorządów.

Potrzebne są także skierowane na EGO organizacje pozarządowe.

Metody edukacyjne +plus • Fakty osobiste

• Wyobraźnia i przyszłość, w której spędzisz

resztę swego życia

• Odniesienie do indywidualnych zalet

rozumu

• Aspekt materialny

• Pokazanie wroga

• Sąsiedzkie przykłady

Metody edukacyjne -minus

• Ja, my, nie instytucja

• Błędy też są nasze, a nie systemu

• Nie będzie kontroli

• Trzecia kategoria działań – przyjemność

nie z planowania, realizacji ale z

następstw długofalowych

• Kryterium skuteczności nie może być

odpersonalizowane

Jakie te formy zatem są:

• Edukacja formalna, szkolna i

instytucjonalna (np. samorządowa,

państwowa, stowarzyszeniowa)

• Edukacja nieformalna, szkoleniowa,

rodzinna, społeczna, medialna,

• Edukacja mimowolna

• Edukacja indywidualna, autoedukacja

To był podział wg kryteriów

organizacyjnych, ale jest też:

• Edukacja przyrodnicza

• Edukacja ekologiczna

• Edukacja sozologiczna, sozotechniczna

• Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju

EGO Systemy i podejścia edukacyjne i wdrożeniowe znane z

sukcesów w Europie i w Polsce

• Edukacja i technika dwuręczna

• Model opakowań zwrotnych, tradycje,

bariery, uwarunkowania

• Edukacja dorosłych przez dzieci

• Lekcje i przedmioty o odpadach

• Odpowiedzialność konsumencka

• Segregacja ex-situ, w tym kompostowanie

osiedlowe

EGO

Natarczywa edukacja autopsyjna

• Wszystkie obiekty gospodarki odpadami z

zapleczem edukacyjnym pozwalającym na

śledzenie całego cyklu od odebrania do

wykorzystania lub unieszkodliwienia

odpadów

• Bezpośredni kontakt z własnymi odpadami

w domu – automonitoring

• Sztuka i zabawa z odpadami komunalnymi

A teraz do roboty

Potrzeba nam tysiące dobrych

pomysłów do wykorzystania w

edukacji ekologicznej, najtrafniejsze

programowo formy tej edukacji nie

przyniosła sukcesu jeśli nie wywołają

działań materialnych, przecież

najgłębiej zgodny z ekologią człowiek

nie zastąpi segregacji śmieci i

kolektora słonecznego

UWARUNKOWANIA

Problemy organizacyjne

EGO nie jest dobrze reprezentowana w sieci organizacji pozarządowych, a instytucje zajmujące się odpadami zwykle nie mają

odpowiednich komórek profesjonalnie przygotowanych do rozwijania i wdrażania

nowoczesnej edukacji odpadowej i ekorozwojowej.

Należy zastanowić się nad ograniczoną ale efektywną instytucjonalizacją EGO na zasadzie

miękkiej koordynacji.

Finanse, kadra

• Wydaje się, że potencjalnie suma środków

na cele EGO jest znacząca. Dostrzega się

jednak ich marnotrawienie poprzez

powielanie działań najprostszych, głównie

skierowanych do dzieci.

• Wyraźny niedostatek profesjonalnej kadry

edukacyjnej

Nadzór, kontrola i reprezentacja

społeczeństwa

• To fundamentalne kwestie, tylko pozornie

wykraczające poza ramy EGO; ale bez jej

postawienia i rozwiązania cała „rewolucja”

odpadowa w Polsce może się wydłużyć a nawet

rozmyć lub wypaczyć. To tak jak z wdrażaniem

NATURY 2000 vs Parki Krajobrazowe

• Są pewne propozycje w tej kwestii, powinny być

przedyskutowane, a wnioski przedstawione

Trudności w kontroli

funkcjonowania systemu Obawy związane z kontrolą systemu są uzasadnione,

zwłaszcza gdy chodzi o segregację odpadów u źródła. Wg ustawy jedynym

legalnym podmiotem, który ma informować gminy/związki gmin o braku segregacji jest

przedsiębiorca odbierający odpady od właścicieli nieruchomości. Pojawiają się obawy jak z tym zadaniem

poradzą sobie przedsiębiorcy, czy będą na bieżąco informować gminę/związek gmin

o braku segregacji przez właścicieli, którzy zdeklarowali się, że będą segregować

i płacą niższą opłatę. Szybkość przepływu informacji o takich przypadkach jest ważna, aby gmina/związek gmin

mogli bez zbędnej zwłoki uruchomić procedury decyzyjne.

EGO – stan świadomości

• Deklaratywność – do 80% społeczeństwa chce segregować, 70 podobno segreguje

• Zagrożenie odpadami i zaśmieceniem – na 10-12 miejscu w rankingu zagrożeń

• Niewiedza granicząca z ignorancją dotyczaca ilości i składu odpadów oraz zasad segregacji i unieszkodliwiania

• Utrzymująca się postawa roszczeniowa

• Niechęć do kontroli sąsiedzkiej

• Brak zaufania do władzy i służb gminnych

Utrudnienia na wejściu

• Potrzeba akceptacji nierówności dzisiaj, gdy jest ona skrajnie wysoka (niemożność stosowania kryterium masy odpadów i ich stopnia segregacji dokonanego in situ)

• Różnorodność pomysłów dotyczących opłat oraz oferty usług podstawowych

• Mnogość potencjalnych podmiotów gotowych oferować usługi odpadowe; potrzebna, ale trudna obiektywna klasyfikacja instalacji i rodzajów usług

Braki i zagrożenia • Mizeria kontroli we wszystkich fazach

systemu, brak koncepcji dotyczącej kontroli

• Niedostatki motywacyjne w samorządzie i u wytwarzających

• Brak wizji rozwoju systemu i realistycznego harmonogramu osiągania wyższych wskaźników odzysku

• Sfery obstrukcji, destrukcji, korupcji i obojętności

Implikacje strategiczne i prospekcja ewolucji

społeczno-administracyjnej systemu

• Realia warunków polskich: wyprowadzenie i

kompostowanie biotony, segregacja in situ z

preferencją wydzielania odpadów

suchych/opakowaniowych, zakłady segregacji

infra situ powiązane z lokalnymi instalacjami

odzysku lub recyklingu, spalarnie tylko w paru

dużych miastach

• Strategia skierowana na ograniczanie

wytwarzania odpadów: kompozycja edukacyjno-

konsumencko-finansowa

Nie, ale rejterada nie jest możliwa

• Prawo, jak zwykle, jest dalekie od doskonałości, co jest poniekąd oczywiste, bo prawo nigdy nie sprosta wyzwaniom ekologicznym, może tylko kodyfikować kolejne etapy awansu rozwojowego

• Edukacja, w sensie „objętościowym” jest; w sensie funkcjonalnym nie spełnia oczekiwań

• Przygotowanie techniczno-technologiczne, logistyczne i organizacyjne jest przeciętne, ale bardzo silnie zróżnicowane regionalnie, a nawet lokalnie