Post on 15-Feb-2020
Doktryny polityczno-prawne
Zajęcia nr 5
Wiek XVII i Oświecenie (varia)
dr Michał Urbańczyk
Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii
WPiA UAM Poznań
Utylitaryzm i demokracja w ustroju
Baruch Spinoza (1632-1677)
Holenderski myśliciel
pochodzenia żydowskiego,
Wykluczony z gminy
żydowskiej,
Szlifierz szkieł optycznych,
większość jego dzieł
opublikowano pośmiertnie.
Zasada tolerancji – krytyka Pisma Św. Jako
źródła wiedzy,
Rozdział religii i filozofii,
Wolność przekonań jako podstawowe
naturalne prawo człowieka,
Stan natury to stan trwogi,
Suwerenna władza to władza absolutna
społeczeństwo
demokracja zapewnia autentyczną
równość
Liberalizm polityczny
John Locke Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690)
Dwa traktaty o rządzie (1690)
Listy o tolerancji (1689)
Myśli o wychowaniu (1693)
Pochodził z rodziny kupców i uczonych,
Studiował w Oksfordzie nauki medyczne i medycynę
Tam też wykładał grekę, retorykę i filozofię,
Związany z Hrabią Shaftesburrym (przywódca
parlamentarnej opozycji przeciw Stuartom), wraz z
nim musiał uciekać do Holandi,
Rzecznik umiarkowanej monarchii Wilhelma
Orańskiego
Kult empirycznego dociekania – przeciw
abstrakcyjnemu spekulowaniu,
Stan natury to stan pomyślności,
Człowiek pierwotny był istota rozumną,
świadomą praw natury i praw
podmiotowych
Umowa społeczna składała się z dwóch
etapów:
1. jednostki między soba powołały
społeczeństwo,
2. społeczeństwo umawia się z władcą,
przekazując mu tylko uprawnienie do
karania gwałcicieli praw,
Idea szacunku do władzy państwowej
Umiarkowana monarchia,
podział władzy
Parlament to władza ustawodawcza, w
wyborach powinien obowiązywać cenzus
majątkowy,
Równość – tylko w stosunku do praw
naturalnych
Angielski filozof podzielił zachowania i poglądy ludzkie na trzy grupy.
W zależności od tego, do której kategorii dana opinia zostanie zaliczona, przyznawał jej większą lub mniejszą wolność głoszenia.
Do pierwszej kategorii poglądów zaliczał te, które nie mają żadnego związku ze społecznością świecką,
do drugiej takie, które mają związki ze świecką sferą życia społeczności, ale nie są ani dobre, ani złe,
w końcu do trzeciej grupy zaliczał poglądy, które mają związek ze społeczeństwem i można o nich powiedzieć, że są albo dobre, albo złe.
Należące do pierwszej kategorii opinie,
które są niezwiązane ze społecznością
świecką, mogły być według Locka
głoszone beż żadnych ograniczeń. Do tej
grupy zaliczył te poglądy związane z religią,
które nazywał czysto spekulatywnymi (m.in.
wiara w Trójcę Świętą, wiara w czyściec).
Zupełna tolerancja wobec poglądów
czysto spekulatywnych nie dotyczyła
jednej myśli – ateizmu. Takie rozważania w
mniemaniu Locka w żadnym razie nie
zasługiwały na wolność
rozpowszechniania; myśliciel mówił wręcz,
że ludzie, którzy nie wierzą w istnienie
nadrzędnego bóstwa, są jak najbardziej
niebezpieczne zwierzęta, groźne dla
społeczeństwa
Do drugiej kategorii zostały zaliczone te
opinie (i zachowania), które miały związek
ze społecznością świecką, a które ze swej
natury nie są ani dobre, ani złe. Miały one
wpływ na wzajemne postępowanie ludzi
wobec siebie bądź je regulowały. Grupa
opinii moralnie obojętnych także miała
prawo być tolerowana.
Jednak nie tak bezwarunkowo, jak to miało miejsce z
opiniami religijnymi. Locke wskazał, że granicą wolności
głoszenia tych poglądów jest wymóg, aby nie zakłócały
porządku w państwie oraz by nie powodowały
większych strat niż korzyści.
Podkreślał, że nawet jeśli rządzący uważaliby te poglądy
za niedorzeczne i nonsensowne, nie powinni ulec
pokusie zakazu ich głoszenia. Pod warunkiem
oczywiście, że nie są one społecznie szkodliwe.
Locke zaliczył do trzeciej grupy poglądów opinie o złej naturze – wykroczenia etyczne (jak na przykład krzywoprzysięstwo, pochwała oszustwa, niewdzięczność) oraz opinie mające dobrą naturę – cnoty (przykładowo: dotrzymywanie umów, uczciwość). Locke nie miał wątpliwości, że tego typu opinie muszą pozostawać w orbicie zainteresowań państwa.
Niezwykle ciekawe jest uzasadnienie
konieczności regulowania tej kategorii
przez państwo. Locke bowiem nie
odwoływał się do uzasadnień religijnych
czy moralnych. Patrzył na zagadnienie
przez pryzmat celów i zadań państwa.
Celem, dla którego władza została ustanowiona, było zachowanie ludzi żyjących w danej społeczności oraz strzeżenie ich dobra (common good) i spokoju publicznego (civil peace). Natomiast zadania władzy filozof określił jako zachowanie pokoju oraz obronę własności poddanych[1].
[1] W Liście o tolerancji Locke ujął to w następujący sposób: Moim zdaniem państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie dla zachowania i pomnażania dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie, wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych, do których należą włości, pieniądze, sprzęty. J. Locke, List o tolerancji, Warszawa 1963, s. 7.
Państwo mogło wg Locka zakazać
głoszenia każdej opinii niereligijnej i
moralnie obojętnej, jeśli uznało, że jest
ona przyczyną niepokojów w
społeczeństwie, realizując w ten sposób
swe podstawowe zadanie, czyli
zachowanie spokoju publicznego.
Locke odrzucał pozostałe działania państwa,
argumentując, iż zmuszanie do porzucenia
swych poglądów czy uznania innych za słuszne
jest nieskuteczne (często odnosi wręcz
odwrotny skutek od zamierzonego).
Poza tym skutki takich działań negatywnie
wpływały na kondycję moralną ludzi, ucząc ich
hipokryzji. Wreszcie działania takie nie
gwarantowały zabezpieczenia spokoju
publicznego.
Locke odpowiedział także na pytanie, co powinna zrobić jednostka, której państwo zakazuje głoszenia opinii, które ona uznaje za dobre.
Uznał, że jedynym wyjściem jest działanie według swego sumienia, jednak bez możliwości uchylania się od ewentualnej kary za złamanie prawa.
Postulował więc coś w rodzaju cywilnego nieposłuszeństwa, wskazując, że jednostka może postąpić według własnego sumienia – głosząc opinie według niej dobre, a jednocześnie, poddając się karze, nie będzie zakłócać spokoju publicznego
Trzecia grupa - Nie mogły być tolerowane poglądy, które zachęcają do łamania podstawowych zasad życia społecznego (na przykład dotrzymywania umów), ponieważ taka praktyka doprowadziłaby do zniszczenia stosunków między ludźmi i dezintegracji społeczeństwa (na marginesie warto zauważyć, że takie ujęcie spowodowało, że filozof odmówił wolności poglądom ateistycznym).
Argumentował, iż władza państwowa powinna zachowywać się racjonalnie. Udowadniał, że tolerancja wobec dysydentów religijnych leży w dobrze pojętym interesie państwa.
Powyższe rozważania Locka są odzwierciedleniem szerszej doktryny tolerancji (toleratio), która w głównej mierze odnosiła się do tolerancji związanej z kultem religijnym.
Głównym celem Locka było wykazanie, że tolerancja w nakreślonych przez niego granicach jest moralnym obowiązkiem władzy państwowej.
Skoro ta została utworzona dla utrzymania spokoju publicznego, logiczną konsekwencją jest dopuszczenie do wolnego rozpowszechniania opinii (jednakże w zakreślonych przez państwo granicach).
Po pierwsze, angielski filozof różnicował
zakres wolności słowa w zależności od
treści, jakich miała dotyczyć.
Nie była to więc wolność tak
nieograniczona, jak postulował epokę
później John Stuart Mill, dla którego
główną granicą wolności słowa była
szkoda wyrządzona drugiej jednostce.
Już więc na samym początku Locke dokonał
selekcji wypowiedzi na takie, które zasługiwały
na większą lub mniejszą wolność
rozpowszechniania (czy wręcz zakaz głoszenia).
Odwołanie się do treści poglądów powoduje,
że jednostka nie mogła być pewna, czy jej
poglądy mogą być bez przeszkód
rozpowszechniane, czy może spotkać ją kara za
ich głoszenie.
Zatem na wolność słowa nie spoglądał z
punktu widzenia jednostki i jej
przyrodzonych praw, lecz z punktu
widzenia władzy, która musi dbać o spokój
i porządek. Pozwalał nie tylko ograniczać
głoszenie określonych poglądów, ale także
karać za ich rozpowszechnianie.
Należy zauważyć, iż podobne przekonanie o konieczności utrzymania spokoju społecznego wystąpiło już u Miltona. Tymi względami tłumaczył on ograniczony zasięg tolerancji wobec wypowiedzi katolików, ponieważ nie uznawali oni nadrzędności władzy państwowej oraz prawa innych religii do współistnienia. Ich opinie mogły więc zakłócić ład społeczny, a ewentualne głoszenie doktryny o supremacji papieża nad świeckimi władcami mogło wywołać zamieszki. Podobnie więc jak u Locka, nad generalną zasadą wolności przeważyła troska o ład i spokój w państwie
Ideologia złotej wolności
zasada komitywy stanu szlacheckiego,
teoria ustroju mieszanego
idea praworządności – wolność to swoboda działań w granicach prawa,
pochwała równości i własności,
makaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralnosci kraju.
Kult wolnej elekcji Kult pospolitego ruszenia
Kult jednomyślności
Oświecenie
Myśl polityczna przestawała być przywilejem polityków, literatów,
czy dworskiej elity.
Rozszerzono wychowanie szkolne, zmieniono program nauczania. Naukę
dostosowano do aktualnych potrzeb, nawet szkoły klasztorne odeszły
od scholastyki i mistyki.
Nauczanie poczęło nabierać treści narodowych. Oświecenie dało początek
gazecie jako środkowi szerokiego przekazu, co doprowadziło do
wymiany idei, informacji budząc szersze zainteresowanie społeczeństwa.
Rozwinęła się dyskusja, powstały koła literackie, kulturalne podnosząc
poziom kultury społecznej.
Otworzono biblioteki dla szerszych odbiorców.
Powstawały kawiarnie jako miejsca publicznej dyskusji, rozwijały się satyry
polityczne.
Był to okres burzliwy w stosunkach międzynarodowych: Wielka
Rewolucja, wojna w Ameryce, nowy ustrój Anglii, dramat
Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Humanitaryzm prawniczy
Cesare Beccaria (1738-1794)
„O przestępstwach i karach”
Pochodził z niezbyt zamożnej
rodziny arystokratycznej,
W młodości uczył się w
kolegium jezuickim,
Ukończył prawo, interesował
się także matematyką i fizyką,
Krytyka starych przepisów karnych i zasad
leżących u ich podstaw (przestępstwo jako
obraza Boga, okrucieństwo i odwet, pokuta)
Nullum crimem sine lege, nullum poena sine
lege,
Równość wobec prawa karnego,
Zasada domniemania niewinności,
Wychowawczy sens kary.
Fizjokratyzm
Francois Quesnay
Syn drobnego właściciela
ziemskiego,
początkowo zarabiał jako
grawer,
Potem lekarz markizy de
Pompadour,
Nadworny lekarz Ludwika XV,
Wygospodarowanie nadwyżek (zdolne jest
do tego tylko rolnictwo) to gwarancja
wzrostu,
Podział społeczeństwa
Własność to rezultat pracy
Klasa jałowa
Klasa produkcyjna
Właściciele ziemscy
Wolność – osobista – w sferze gospodarczej
Ideologia pracowitości,
Fizjokratyczna koncepcja państwa
państwo jako przedsiębiorstwo
zreformowana monarchia absolutna
Liberalizm arystokratyczny
Karol Monteskiusz (1689-
1755)
Pochodził ze starej rodziny
szlacheckiej,
Adwokat,
radca, a potem prezes
parlamentu w Bordeaux,
Sprzedał swój urząd i rozpoczął
liczne podróże po Europie,
Idea monarchii konstytucyjnej,
Relatywizm – życie społeczne powinien
przenikać duch różny dla każdego narodu,
Refleksja historyczna i kult racjonalizmu,
Koncepcja wolności,
Duch umiarkowania,
Systematyka ustrojów politycznych
natura rządów (to co określa istotę państwa)
Monarchia despocja
republika
demokracja arystokracja
Rządy zgodne z prawem
zasada (to co, określa
jego działanie) - honor
Rządy arbitralne
zasada strach
Cnota i skromność (mało realne) Umiarkowanie
Barierą dla despotyzmu jest zasada podziału
władz,
Władze wzajemnie kontrolują się,
uzupełniają i hamują
Klasyka konstytucjonalizmu,
Koncepcja realistyczna.
Rozwój myśli liberalnej
1. Liberalizm oświecony
Wolter (François-Marie Arouet)
(1694-1778)
Syn paryskiego notariusza,
Bujne pełne intryg życie
towarzyskie,
Więzień Bastylii, ukrywał się i
kilka lat spędził na wygnaniu
w Anglii
Potęga rozumu i kult relatywizmu i historii,
Absolutyzm oświecony jest podstawą dla
ustroju opartego na wolności i własności,
Prawa polityczne tylko dla bogatych,
Wolność związana jest własnością, a nie z
równością,
Krytyka szlachty i kleru
II. Liberalizm radykalny
Diderot (1713-1774)
Ateizm i materializm,
Filozofia otwarta, świat jest ciągle zmieniającą się całością,
Człowiek jest dobry z natury – to warunki uczyniły do złym,
potępiał wszelki absolutyzm,
Popierała wolny handel i poszanowanie prawa własności.
III. Liberalizm gospodarczy
Adam Smith
„Badania nad natura i
przyczynami bogactwa
narodów”
Studiował w Oksfordzie,
Wykładowca akademicki,
Opiekun naukowy księcia
Buccleuth (Szkocja)
Homo oeconomicus,
Społeczeństwo to agregat* luźno
powiązanych jednostek,
Gospodarką rządzą obiektywne prawa,
Źródłem bogactwa jest praca,
Wizja liberalnego państwa
*
1. «całość powstała przez złączenie niejednorodnych części»
2. «zespół sprzężonych ze sobą na stałe różnych maszyn»
3. «skupienie cząsteczek w większą strukturę»
4. log. «zbiór»
http://sjp.pwn.pl/slownik/2549082/agregat
Komunistyczna utopia
Jan Meslier (1664-1729)
Deterministyczna i materialistyczna doktryna filozoficzna,
Przyroda opiera się na prawidłowościach i związkach przyczynowych,
Wypowiadał bezpardonową walkę religii,
Krytyka absolutyzmu, możnych i arystokracji,
Komunistyczna gmina – skrajny egalitaryzm – rząd najmądrzejszych – wspólna własność dóbr i bogactw ziemi.
Doktryny polityczne wielkiej
rewolucji francuskiej Sieyes (1748-1836)
Naród francuski – wszyscy z wyjątkiem
pasożytniczych warstw
uprzywilejowanych,
zasada równości i wolności przeciw
wrogowi narodu – absolutnej monarchii,
Odrzucenie zasady demokracji,
Suwerenność narodu jest realizowana
pośrednio przez parlament,
Mieszczański liberalizm.
KONIEC cz.I