„ Sytuacja prawna ofiar przemocy - nowe obowiązki administracji publicznej”

„Sytuacja prawna ofiar przemocy - nowe obowiązki

administracji publicznej”

Materiały szkoleniowe- cykl I

Opole, grudzień 2010

Projekt „Opolskie Przeciw Przemocy” finansowany jest przez Rządowy Program Ograniczania Przestępczości i Aspołecznych Zachowań „Razem bezpieczniej”

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu

Wprowadzenie do zagadnień przemocy domowej

PRZEMOC DOMOWA w rozumieniu ustawy

jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub

zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członka

rodziny, w szczególności narażające te osoby na

niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich

godność, nietykalność cielesną wolność, w tym seksualną

powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym,

a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób

dotkniętych przemocą

Pojęcie członka rodziny w rozumieniu ustawy

Należy przez to rozumieć osobę najbliższą w rozumieniu

art. 115 § 11 kodeksu karnego, a także inną osobę wspólnie

zamieszkującą lub gospodarującą

Osoba najbliższa – art. 115 § 11 kk

Osobą najbliższą jest:

małżonek

wstępny

zstępny

rodzeństwo

powinowaty w tej samej linii lub stopniu

osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek

osoba pozostająca we wspólnym pożyciu

PRZEMOC DOMOWA wg kodeksu karnego – art. 207

fizycznymfizycznym

małoletnimmałoletnim

psychicznympsychicznym

nad jedną z osób:nad jedną z osób:

osobą pozostającą w stosunku zależności od

sprawcy

osobą pozostającą w stosunku zależności od

sprawcy

osobą najbliższąosobą najbliższą

osobą nieporadną

Zachowanie sprawcy polega na

znęcaniu się

Zachowanie sprawcy polega na

znęcaniu się

Przestępstwo znęcania się – art. 207 kk

Znęcanie – istota tego pojęcia zawiera pewną intensywność

działań, ich częstotliwość oraz cel jakim jest udręczenie ofiary.

Może być popełnione z działania poprzez zadawanie bólu

fizycznego (np. bicie, przypalanie itp.), bądź cierpień moralnych

(np. znieważanie, groźby) albo z zaniechania (np. dręczenie

głodem). Znęcaniem może być również działanie jednorazowe,

lecz intensywne i rozciągnięte w czasie.

Znęcanie musi być popełnione umyślnie. Najczęściej jest

zachowaniem wielodziałaniowym, złożonym zazwyczaj z wielu,

powtarzających się elementów wykonawczych naruszających

różne dobra (pochłania znamiona takich czynów jak art. 190 kk,

191 kk, 216 kk, 217 kk). Dopiero pewna suma tych zachowań

decyduje o istnieniu przestępstwa znęcania się.

Przestępstwo znęcania zakłada istnienie elementu „przewagi”

sprawcy nad ofiarą, której nie może się przeciwstawić lub

może to uczynić w niewielkim stopniu. Nie jest zatem możliwe

wzajemne znęcanie się małżonków w tym samym czasie. Nie

można mówić o przestępstwie znęcania się, jeżeli ustalono, że

aktywność i przedsiębiorczość pokrzywdzonej oraz jej

zaradność życiowa podają w wątpliwość fakt, że stanowi ona

ofiarę przestępstwa.

Sytuacja prawna ofiar przemocy

Polska Karta Praw Ofiary – status prawny ofiary

Ofiarą w rozumieniu PKPO jest osoba fizyczna, której dobro

prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub

zagrożone przez przestępstwo albo jej najbliżsi

Główne kategorie praw ofiary

Prawo do godności, szacunku i współczucia:

zakaz przerzucania odpowiedzialności ze sprawcy na ofiarę

obowiązek przestrzegania praw ofiary przez przedstawicieli

wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia i służb socjalnych

Prawo do bezpieczeństwa i zakaz ponownego dręczenia ofiary:

unikanie wtórnej wiktymizacji

prawo do bezpieczeństwa osobistego

prawo do żądania utajnienia swoich danych osobowych,

zastrzeżenia miejsca zamieszkania

Prawo do bezpieczeństwa i zakaz ponownego dręczenia ofiary:

obowiązek przyjęcia każdego zawiadomienia o przestępstwie i

podjęcie interwencji

przesłuchanie w sprawie przestępstwa o podłożu seksualnym

powinna prowadzić osoba tej samej płci

Prawo ofiary jako strony postępowania karnego do wymiaru

sprawiedliwości:

prawo do pomocy i reprezentacji prawnej na tych samych

warunkach co oskarżony

prawo do informacji o toczącym się postępowaniu

sprawiedliwości:

prawo do udziału w czynnościach postępowania

przygotowawczego

prawo do zebrania dowodów bez dodatkowych kosztów

(obdukcja lekarska)

sprawiedliwości:

prawo do składania wniosków dowodowych

prawo do przeglądania akt sprawy i sporządzania odpisów

Ofiara przemocy domowej w świetle przepisów kpk

w sprawach o przestępstwa publiczno skargowe może działać

jako oskarżyciel posiłkowy – art. 54 kpk

prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie

wszcięcia dochodzenia/śledztwa albo postanowienie o jego

umorzeniu – art. 306 kpk

prawo do składania wniosków dowodowych – art. 167 kpk

prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie

wszczęcia dochodzenia/śledztwa albo o jego umorzeniu

prawo do domowy składania zeznań przeciwko osobie

najbliższej – art. 182 kpk

prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania – art.

183 kpk

prawo żądania zwolnienia z obowiązku złożenia zeznań – art.

185 kpk

prawo do zastrzeżenia danych dotyczących miejsca

zamieszkania – art. 191 kpk

prawo do składania zażaleń

możliwość przejrzenia akt i sporządzenia odpisów – art. 156 kpk

Ofiara przemocy domowej w świetle przepisów kk

Art. 245. [Ochrona świadka]

Kto używa przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia

wpływu na świadka, biegłego, tłumacza, oskarżyciela albo

oskarżonego lub w związku z tym narusza jego nietykalność

cielesną,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Nowe regulacje prawne w ustawie

o przeciwdziałaniu przemocy

Cele nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

- rozwój profilaktyki jako formy działań zapobiegających zjawisku

przemocy w rodzinie

- zmiana świadomości społeczeństwa

- skuteczna ochrona ofiar przemocy, w tym w szczególności dzieci

Kierunki zmian ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

- możliwość orzekania i skuteczniejszego egzekwowania zakazu

zbliżania się do ofiary

- stworzenie mechanizmów ułatwiających izolację sprawców od

ofiar oraz zmiana postaw osób stosujących przemoc w rodzinie

- praca ze sprawcą przemocy domowej

Uzasadnienie zmian ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Wskazanie, że przemoc w rodzinie nie jest kwestią obyczajową,

ale problemem naruszania podstawowych praw i wolności

człowieka, a państwo budując warunki do zapobiegania

i ograniczania przemocy w rodzinie, wypełnia swoja rolę

gwaranta bezpieczeństwa obywateli

Poprzednie brzmienie preambuły

" W celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w

rodzinie oraz inicjowania i wspierania działań polegających na

podnoszeniu świadomości społecznej w zakresie przyczyn i

skutków przemocy w rodzinie stanowi się, co następuje:"

NOWE brzmienie preambuły

Uznając, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka,

w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności

osobistej, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim

obywatelom i obywatelkom równe traktowanie i poszanowanie praw i

wolności, a także w celu zwiększania skuteczności przeciwdziałania

przemocy w rodzinie stanowi się, co następuje :

Formy pomocy – art. 3

Osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej

pomocy, w szczególności w formie:

1) poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego,

socjalnego, zawodowego i rodzinnego;

2) ochrony przed dalszym krzywdzeniem, przez uniemożliwienie

osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie

zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz

zakazanie kontaktowania się i zbliżania się do osoby

pokrzywdzonej; 29

Formy pomocy – art. 3

Osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie:

3) zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie;

4) badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie;

5) zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, która nie ma tytułu prawnego do zajmowanego wspólnie ze sprawcą przemocy lokalu, pomocy w uzyskaniu mieszkania.

Współpraca administracji publicznej – art. 6, 8 i 8a

Problematyka przemocy domowej staje się zagadnieniem

interdyscyplinarnym, a zadania w tym zakresie scedowano na

organy administracji rządowej jak i samorządowej.

Do systemu organów włączono także Prokuratora Generalnego:

„Do zadań Prokuratora Generalnego należy opracowywanie

i wydawanie co najmniej raz na dwa lata wytycznych

dotyczących zasad postępowania powszechnych jednostek

organizacyjnych prokuratury w zakresie przeciwdziałania

przemocy w rodzinie”.31

Tworzenie zespołów interdyscyplinarnych – art. 9a

Na gminę nałożono obowiązek tworzenia zespołów

interdyscyplinarnych, złożonych z przedstawicieli służb

zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy (Policja, służba

zdrowia, oświata, pomoc społeczna, kuratorzy sądowi itd.)

Prawny obowiązek powiadomienia – art. 12 ust. 1

Osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków

służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie

o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem

przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiają o tym Policję

lub prokuratora.

Społeczny obowiązek powiadomienia – art. 12 ust. 2

Osoby będące świadkami przemocy w rodzinie powinny

zawiadomić o tym Policję, prokuratora lub inny podmiot

działający na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Odebranie dziecka – art. 12 a

W razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka

w związku z przemocą w rodzinie pracownik socjalny wykonujący

obowiązki służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny

i umieścić je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej,

w rozumieniu art. 115 § 11 kodeksu karnego, w rodzinie zastępczej

lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Decyzję podejmuje pracownik socjalny wspólnie

z funkcjonariuszem Policji, a także z lekarzem, lub ratownikiem

medycznym, lub pielęgniarką

Pracownik socjalny ma w takiej sytuacji obowiązek powiadomienia

sądu opiekuńczego o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu

go u niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie

zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-

wychowawczej. Czyni to niezwłocznie, nie później jednak niż

w ciągu 24 godzin

Odebranie dziecka – art. 12 b

Rodzicom, opiekunom prawnym lub faktycznym przysługuje

zażalenie do sądu opiekuńczego na fakt odebranie dziecka.

W zażaleniu można domagać się zbadania zasadności i legalności

odebrania dziecka oraz prawidłowości jego dokonania.

Zażalenie może być wniesione za pośrednictwem pracownika

socjalnego lub funkcjonariusza Policji, którzy dokonali odebrania

dziecka. W takim przypadku zażalenie podlega niezwłocznemu

przekazaniu do sądu opiekuńczego

Sąd rozpatruje zażalenie niezwłocznie, nie później jednak niż

w ciągu 24 godzin. W razie uznania bezzasadności lub

nielegalności odebrania dziecka sąd zarządza natychmiastowe

przekazanie dziecka rodzicom, opiekunom prawnym lub

faktycznym, od których dziecko zostało odebrane

W przypadku stwierdzenia bezzasadności, nielegalności lub

nieprawidłowości odebrania dziecka sąd zawiadamia o tym

przełożonych osób, które dokonały odebrania

Odebranie dziecka – art. 12 c

O prawie do złożenia zażalenia, wraz ze wskazaniem sądu

opiekuńczego właściwego miejscowo do jego rozpatrzenia,

pracownik socjalny lub funkcjonariusz Policji poucza rodziców,

opiekunów prawnych lub faktycznych dziecka. Pouczenie to

należy wręczyć na piśmie

Odebranie dziecka – kontrowersje

Zarzut:

Wprowadzenie tej zmiany stworzy szczególny nacisk na zabieranie

dzieci z rodzin zamiast udzielania im długotrwałej i wszechstronnej

pomocy – Forum Kobiet Polskich

Czy prawo odebrania dziecka to dobre rozwiązanie – dyskusja?

Zakaz stosowania kar cielesnych – art. 961 krio

Osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym

opiekę lub pieczę nad małoletnim zakazuje się stosowania kar

cielesnych

Izolacja sprawcy od ofiary (art. 39 pkt 2b kk)

Orzekając w sprawie sąd może zastosować środek karny (rodzaj

kary dodatkowej) w postaci obowiązku powstrzymania się od

przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,

zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu

zbliżania się do określonych osób (…) bez zgody sądu45

Izolacja sprawcy od ofiary (art. 39 pkt 2e kk)

Orzekając w sprawie sąd może zastosować środek karny (rodzaj

kary dodatkowej) w postaci nakazu opuszczenia lokalu

zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym

Izolacja sprawcy od ofiary (art. 41a § 1 kk)

Sąd może orzec (…) zakaz kontaktowania się z określonymi

osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób, zakaz

opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu lub

nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z

pokrzywdzonym (…) w razie skazania za umyślne

przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko

osobie najbliższej; (…)47

Sąd orzeka (…) zakaz kontaktowania się z określonymi osobami,

zakaz zbliżania się do określonych osób, (…) nakaz

opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie

z pokrzywdzonym w razie skazania na karę pozbawienia

wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za

przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności

na szkodę małoletniego48

Orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, sąd wskazuje

odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest

zachować

Izolacja sprawcy od ofiary (art. 67 § 3 kk)

Nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem

przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej

obowiązek wymieniony w art. 72 § 1 pkt 7b (opuszczenie lokalu

zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym) sąd określa sposób

kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym

Obligatoryjna terapia – art. 72 § 1 pkt 6 i 6a kk

Zawieszając wykonanie kary sąd może zobowiązać skazanego do:

poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub

rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym

uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych

Kara za złamanie zakazu sądu – art. 244 kk

Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd (…) nakazu

opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,

zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu

zbliżania się do pokrzywdzonego (…) bez zgody sądu (…)

Fakultatywne zatrzymanie sprawcy przemocy domowej (art. 244 § 1a kpk)

Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje

uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo

z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej,

a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo

z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy

popełnieniem takiego przestępstwa grozi

Obligatoryjne zatrzymanie sprawcy przemocy domowej (art. 244 § 1b kpk)

Policja zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym

mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża

lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że

ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec

osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem

takiego przestępstwa grozi

Zadania organów samorządu terytorialnego

i administracji rządowej

Współdziałanie organów – art. 6

Zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie są

realizowane przez organy administracji rządowej i jednostki

samorządu terytorialnego

Zadania własne gminy – art. 6 ust. 2

Tworzenie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy

w rodzinie, w tym:

opracowanie i realizacja gminnego programu przeciwdziałania

przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie;

zapewnienie osobom dotkniętym przemocą w rodzinie miejsc w

ośrodkach wsparcia

tworzenie zespołów interdyscyplinarnych

Zadania własne gminy – art. 6 ust. 2

Tworzenie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy

w rodzinie, w tym:

prowadzenie poradnictwa i interwencji w zakresie

przeciwdziałania przemocy w rodzinie w szczególności poprzez

działania edukacyjne służące wzmocnieniu opiekuńczych

i wychowawczych kompetencji rodziców w rodzinach

zagrożonych przemocą w rodzinie

Zadania własne powiatu – art. 6 ust. 3

1) opracowanie i realizacja powiatowego programu

przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar

przemocy w rodzinie

2) opracowanie i realizacja programów służących działaniom

profilaktycznym mającym na celu udzielenie specjalistycznej

pomocy, zwłaszcza w zakresie promowania i wdrożenia

prawidłowych metod wychowawczych w stosunku do dzieci w

rodzinach zagrożonych przemocą w rodzinie

Zadania własne powiatu – art. 6 ust. 3

3) zapewnienie osobom dotkniętym przemocą w rodzinie miejsc

w ośrodkach wsparcia

4) zapewnienie osobom dotkniętym przemocą w rodzinie miejsc

w ośrodkach interwencji kryzysowej

Zadania administracji rządowej realizowane przez powiat – art. 6 ust. 4 i 5

1) tworzenie i prowadzenie specjalistycznych ośrodków wsparcia

dla ofiar przemocy w rodzinie

2) opracowywanie i realizacja programów oddziaływań

korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w

rodzinie61

Zadania własne samorządu województwa – art. 6 ust. 6

1) opracowanie i realizacja wojewódzkiego programu

przeciwdziałania przemocy w rodzinie

2) inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie

3) opracowywanie ramowych programów ochrony ofiar przemocy

w rodzinie oraz ramowych programów oddziaływań korekcyjno-

edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie

4) organizowanie szkoleń dla osób realizujących zadania związane

z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie62

Zadania wojewody – art. 7

1) opracowywanie materiałów instruktażowych, zaleceń, procedur

postępowania interwencyjnego w sytuacjach kryzysowych

związanych z przemocą w rodzinie dla osób realizujących te

zadania

2) monitorowanie zjawiska przemocy w rodzinie

3) powoływanie i odwoływanie Wojewódzkiego Koordynatora

Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy

w Rodzinie

Zadania wojewody – art. 7

4) monitorowanie realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przy pomocy Wojewódzkiego Koordynatora Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie

5) nadzór nad realizacją zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie realizowanych przez samorząd gminny, powiatowy i województwa

6) kontrola realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie wykonywanych przez podmioty niepubliczne na podstawie umów z organami administracji rządowej i samorządowej

Zadania ministra – art. 8

1) zlecanie i finansowanie badań, ekspertyz i analiz dotyczących

zjawiska przemocy w rodzinie

2) prowadzenie działań promujących podnoszenie świadomości

społecznej w zakresie przyczyn i skutków przemocy w rodzinie

3) powoływanie i odwoływanie Krajowego Koordynatora Realizacji

Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w

randze sekretarza lub podsekretarza stanu w urzędzie

obsługującym ministra właściwego do spraw zabezpieczenia

społecznego65

Zadania ministra – art. 8

4) monitorowanie realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania

Przemocy w Rodzinie przy pomocy koordynatora

5) opracowanie oraz wydawanie co najmniej raz na dwa lata

wytycznych do prowadzenia szkoleń w zakresie

6) opracowywanie i finansowanie programów osłonowych

z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie

7) finansowe wspieranie programów z zakresu przeciwdziałania

przemocy w rodzinie66

Problematyka przemocy wobec osób

starszych

Co to jest przemoc wobec osób starszych

Przemoc wobec osób starszych może być zdefiniowana jako

pojedyncze lub powtarzające się działanie, lub brak

odpowiedniego działania, występujące w jakiejkolwiek relacji,

w której oczekuje się zaufania, a która powoduje krzywdę bądź

cierpienie osoby starszej. Może ona przybierać różne formy:

przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, finansowej, a

także formę intencjonalnego lub nieintencjonalnego zaniedbania

(definicja podana za The Toronto Declaration on the Prevention of Elder Abuse)

Rodzaje przemocy wobec osób starszych

Zaniedbanie – może polegać na niedostarczeniu jedzenie,

picia i leków, złej jakości higieny, zaniedbywaniu podstawowych

potrzeb osób starszych, nie zapewnieniu ubrań, komfortu życia,

ciepła, opieki, zaniechaniu wizyt lekarskich

Skutkiem takich zachowań jest pogorszenie się higieny osobistej

i wyglądu zewnętrznego, powstawania ran, wysypki, nagły

spadek masy ciała, głód, pragnienie, poczucie odrzucenia,

depresja69

Finansowa – może polegać na okradaniu, wyłudzaniu

pieniędzy (kredyty), zawłaszczaniu renty (przepijaniu jej)

i innych dóbr materialnych, przerzucaniu kosztów życia na

osoby starsze, fałszowanie dokumentów (testamenty,

darowizny)

Skutkiem takich działań jest brak pieniędzy u osób starszych, ,

liczne kredyty, wysokie długi (często ściągane przez

komornika), nagłe zmiany treści testamentu70

Psychiczna – może polegać na krzyczeniu, ubliżaniu

(przeklinanie, wyzywanie, obelgi), stosowaniu gróźb,

upokarzaniu, zastraszaniu, wyśmiewaniu z powodu

wieku/graniczeń fizycznych, ciągłym krytykowaniu, izolowaniu

kontaktów z innymi ludźmi, ubezwłasnowolnieniu

Obserwowalne skutki to depresja, wycofanie się z życia

towarzyskiego, złość, zmiany w zachowaniu, strach,

przerażenie, agresja, obniżenie poczucia własnej wartości71

Fizyczna - może polegać na biciu (rękami, kopaniu),

uderzaniu, duszeniu a także popychaniu, szarpaniu,

potrząsaniu, stosowaniu siły w trakcie karmienia, złym

dawkowaniu bądź nieuprawnionym stosowaniu leków

Skutkiem mogą być różnorodne rany, siniaki, bolące miejsca,

a w sferze psychicznej zmiany w zachowaniu, izolacja od świata

Ograniczanie wolności (izolowanie) – może polegać na

zamykaniu w domu, ograniczanie dostępu do ludzi, łazienki lub

innych wspólnych pomieszczeń, zamykaniu w jednym

pomieszczeniu, ograniczanie kontaktu z innymi członkami

rodziny (znajomymi), zakazie wychodzenia z domu

Efektem jest izolacja ofiary od świata zewnętrznego, brak kontaktu

z innymi osobami

Skala zjawiska przemocy wobec osób starszych lub niepełnosprawnych

Blisko połowa Polaków zna przypadki przemocy fizycznej,

ekonomicznej i psychicznej w rodzinie wobec osób starszych,

a ponad 30 proc. zna takie przypadki wobec niepełnosprawnych

Badanie Instytutu Psychologii PAN na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (2009 r.)

Ponad 90 proc. respondentów nie znajduje okoliczności

usprawiedliwiających przemoc wobec osób starszych

i niepełnosprawnych, ale aż 45 % badanych uważa, że w takich

sytuacjach "lepiej się nie wtrącać"

Ofiarą przemocy w rodzinie wobec osób starszych jest najczęściej

kobieta z wykształceniem podstawowym lub średnim

Typowa ofiara przemocy w grupie osób niepełnosprawnych to

także kobieta, tyle że z wykształceniem podstawowym

Najczęstsze formy przemocy wobec osób starszych

Wśród form przemocy wobec osób starszych najczęściej

wskazywano przy przemocy:

fizycznej – izolowanie (46,7 proc.)

ekonomicznej – zabieranie i wykorzystywanie ich pieniędzy

(51,5 proc.)

psychicznej – wytykanie niepełnosprawności fizycznej lub

psychicznej (48,5 proc.)

Najczęstsze formy przemocy wobec osób niepełnosprawnych

Wśród form przemocy wobec osób niepełnosprawnych najczęściej

wskazywano przy przemocy :

fizycznej – izolowanie i zamykanie (34,4 proc.),

i równie często uderzanie i bicie (34,3 proc.)

ekonomicznej – zabieranie dóbr materialnych (39,9 proc.)

psychicznej – wytykanie niepełnosprawności fizycznej lub

psychicznej (34,4 proc.)

Czynniki wpływające na występowanie przemocy wśród osób starszych/niepełnosprawnych

brak sił fizycznych

poczucie bezradności

poczucie uzależnienia

poczucie bycia odrzuconym

potrzeba miłości i bycia potrzebnym

choroba, niesprawność, niedołęstwo, wiek

Pierwszy kontakt z ofiarą przemocy ze szczególnym uwzględnieniem osób

starszych i niepełnosprawnych

Schemat pomocy ofierze przemocy

empatyczne wczucie się w subiektywne przeżycia ludzi

dotkniętych przemocą

powstrzymanie przemocy – wskazanie środowisk i instytucji

mogących udzielić pomocy

przekonanie osób dotkniętych przemocą, aby uwolniły się od

fałszywych schematów myślenia

szukanie rozwiązań długofalowych – z uwzględnieniem pomocy

dla sprawcy przemocy

Zasady postępowania podczas kontaktu z ofiarą przemocy

zachowania osób zgłaszających powinny być przyjmowane ze

zrozumieniem i należytą uwagą (osoba może wykazywać

wzburzenie, nerwowość, ruchliwość lub też otępienie,

emocjonalną obojętność, bierność)

należy stworzyć atmosferę bezpieczeństwa i akceptacji

należy powiedzieć osobie, że zdarzenie, o którym opowiada jest

przemocą i uznajemy je za poważny problem i że przemoc ta

jest traktowana przez prawo jako przestępstwoŹródło: http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1234

należy podkreślić, że nikt nie ma prawa krzywdzić innych stosując

wobec nich przemoc, nic nie usprawiedliwia działań sprawcy

należy zapewnić ofiarę, że nie jest winna przemocy, że całą

odpowiedzialność ponosi sprawca

należy upewnić ofiarę przemocy w rodzinie, że prawo stoi po jej

stronie i że ma prawo się bronić (są specjaliści, którzy mogą

udzielić pomocy i miejsca gdzie ofiara może poczuć się

bezpiecznie)Źródło: http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1234

należy zmobilizować rozmówcę, do podjęcia działań

zmierzających do zmiany sytuacji osobistej, rodzinnej

należy zapewnić rozmówcę, iż podejmowane działania będą

miały na celu pomoc i zapewnienie mu bezpieczeństwa

należy poinformować osobę, o konieczności nawiązania

współpracy ze specjalistami z różnych dziedzin (prawnikiem,

psychologiem, policjantem, lekarzem, pedagogiem szkolnym,

pracownikiem socjalnym itp.) Źródło: http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=1234

Jak zwiększyć szanse na udzielenie skutecznej pomocy?

Leonor Walker sformułowała listę postaw i wartości osób

pomagających ofiarom przemocy koniecznych do nawiązania

kontaktu, oraz zwiększających szansę skutecznej pomocy

okaż wsparcie osobie będącej ofiarą przemocy

nie akceptuj stereotypowych mitów na temat bicia i relacji

ludzkich opartych na przemocy

poszukuj naturalnego systemu wsparcia, dostępnego

w lokalnym środowisku i społeczności

bądź gotów pomóc w budowaniu nowego systemu oparcia,

bądź gotów do współpracy i radzenia sobie z biurokracją, aby

pomóc ofierze przemocy

współpracuj z innymi profesjonalistami

przygotuj się na zmagania z lękiem ofiary i jej agresywnymi

tendencjami

miej świadomość, że w pomaganiu będziesz musiał radzić

sobie z wieloma skomplikowanymi przypadkami

akceptuj pracę profesjonalistów bez dyplomu

bądź gotów do proponowania ofierze nowych sposobów

uwalniania się od złości

akceptuj lub toleruj złość ofiary

akceptuj opowiadania pełne dramatycznych momentów, wręcz

na granicy horroru

nie naciskaj i nie pospieszaj

pozwalaj ofierze na powrót do sytuacji przemocowych bez

odczuwania za to złości na nią

respektuj i wierz w ludzką zdolność do zmiany i rozwoju!!!

Czego nie wolno robić w kontakcie z ofiarą przemocy?

okazywanie zniecierpliwienia, irytacji, złości

odmowa pomocy do czasu aż ofiara rozpocznie kroki prawne

podważanie wiarygodności

namawianie ofiary do zmiany zachowania jako gwarancji

ustania przemocy

Czego nie wolno robić w kontakcie z ofiarą przemocy?

obarczanie ofiary odpowiedzialnością za to co spotka sprawcę

po ujawnienie przemocy

stawianie zbyt wielu pytań jednocześnie

zmienianie tematu

pocieszanie, uspokajanie, uciekanie od problemu

doradzanie, dawanie rozwiązań, obietnic bez pokrycia!!!

Bariery komunikacyjne w kontakcie z osobą starszą, niepełnosprawną – ofiarą przemocy domowej

obawa przed zabraniem do domu starców

strach, że nie poradzi sobie samemu

poczucie bycia złym rodzicem

obawa, co będzie ze sprawcą

tłumaczenie sobie, że taka sytuacja jest normalna

uczucie wstydu, gdyż niezręcznie o tym mówić, zwłaszcza gdy

doświadczają przemocy ze strony członka rodziny

nie chcą wierzyć, nie dopuszczają do świadomości, że to się im

przytrafiło

nadzieja, że stosowanie wobec nich nadużycia są incydentalne

i wkrótce się skończą, że wszystko znowu będzie jak dawniej

obawa, że jeśli komuś powiedzą, sprawa się tylko pogorszy

maja problemy z pamięcią i wysławianiem się

obarczanie się winą za to, co się stało

Przemoc instytucjonalna:

Osoby starsze skarżą się na bagatelizowanie w urzędach ich

problemów, ograniczaniu należnej im uwagi i czasu, zwracaniu

się do nich po imieniu, albo pozornie dobrotliwie „niech babcia”,

okazywaniu zniecierpliwienia wobec ich niepełnosprawności

(np. niedosłyszenia, powolności), nie dawanie wiary ich

skargom

Przemoc instytucjonalna:

Inna formą przemocy instytucjonalnej mogą być źle określone

procedury, nie uwzględniające potrzeb i ograniczeń ludzi

starszych lub niepełnosprawnych, bądź zaniechanie stosowania

już istniejących procedur do rozwiązania zgłaszanych

problemów

Zespoły interdyscyplinarne w kontekście przeciwdziałania przemocy w rodzinie ze

szczególnym uwzględnieniem osób starszych i niepełnosprawnych

Współdziałanie na rzecz przeciwdziałania przemocy

Organy administracji rządowej i samorządowej współdziałają

z organizacjami pozarządowymi oraz kościołami i związkami

wyznaniowymi w zakresie udzielania pomocy osobom

dotkniętym przemocą, oddziaływania na osoby stosujące

przemoc oraz podnoszenia świadomości społecznej na temat

przyczyn i skutków przemocy w rodzinie

Tworzenie zespołów interdyscyplinarnych

Inicjatorem tworzenia zespołów interdyscyplinarnych jest gmina,

tworząca zespoły w ramach działań na rzecz przeciwdziałania

przemocy w rodzinie.

Powołuje je wójt, burmistrz albo prezydent miasta.

W skład zespołu interdyscyplinarnego wchodzą przedstawiciele:

jednostek organizacyjnych pomocy społecznej

gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych

Policji

oświaty

ochrony zdrowia

organizacji pozarządowych

oraz kuratorzy sądowi98

W skład zespołu interdyscyplinarnego mogą wchodzić także

prokuratorzy oraz przedstawiciele podmiotów innych niż

wskazane wcześniej, działający na rzecz przeciwdziałania

przemocy w rodzinie

Przewodniczący zespołu interdyscyplinarnego jest wybierany na

pierwszym posiedzeniu zespołu spośród jego członków.

Posiedzenia zespołu interdyscyplinarnego odbywają się

w zależności od potrzeb, nie rzadziej niż raz na trzy miesiące.

Zespół interdyscyplinarny działa na podstawie porozumień

zawartych między wójtem, burmistrzem albo prezydentem

miasta a podmiotami wchodzącymi w skład zespołu. 100

Obsługę organizacyjno-techniczną zespołu interdyscyplinarnego

zapewnia ośrodek pomocy społecznej.

Tryb i sposób powoływania i odwoływania członków zespołu

interdyscyplinarnego oraz szczegółowe warunki jego

funkcjonowania określa rada gminy w drodze uchwały.

Zadania zespołu interdyscyplinarnego

integrowanie i koordynowanie działań podmiotów tworzących

zespół oraz specjalistów w zakresie przeciwdziałania przemocy

w rodzinie, w szczególności poprzez:

– diagnozowanie problemu przemocy w rodzinie

– podejmowanie działań w środowisku zagrożonym przemocą

w rodzinie mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku

– inicjowanie interwencji w środowisku dotkniętym przemocą

w rodzinie

Zadania zespołu interdyscyplinarnego

– rozpowszechnianie informacji o instytucjach, osobach

i możliwościach udzielenia pomocy w środowisku lokalnym

– inicjowanie działań w stosunku do osób stosujących przemoc

w rodzinie

realizacja działań określonych w gminnym programie

przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar

przemocy w rodzinie

Tworzenie grup roboczych

Mogą być tworzone przez zespół interdyscyplinarny w celu

rozwiązywania problemów związanych z wystąpieniem

przemocy w rodzinie w indywidualnych przypadkach.

W skład grup roboczych wchodzą przedstawiciele:

jednostek organizacyjnych pomocy społecznej

gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych

Policji

oświaty

ochrony zdrowia104

W skład grup roboczych mogą wchodzić także kuratorzy sądowi,

a także przedstawiciele innych podmiotów, specjaliści

w dziedzinie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Członkowie zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych

wykonują zadania w ramach obowiązków służbowych lub

zawodowych.

Prace w ramach grup roboczych są prowadzone w zależności od

potrzeb zgłaszanych przez zespół interdyscyplinarny lub

wynikających z problemów występujących w indywidualnych

przypadkach

Zadania grup roboczych

Do zadań grup roboczych należy w szczególności:

opracowanie i realizacja planu pomocy w indywidualnych

przypadkach wystąpienia przemocy w rodzinie

monitorowanie sytuacji rodzin, w których dochodzi do przemocy

oraz rodzin zagrożonych wystąpieniem przemocy

dokumentowanie działań podejmowanych wobec rodzin,

w których dochodzi do przemocy oraz efektów tych działań107

Uprawnienia zespołu interdyscyplinarnego i grup

roboczych

w zakresie niezbędnym do realizacji zadań mogą przetwarzać

dane osób dotkniętych przemocą w rodzinie i osób stosujących

przemoc w rodzinie, dotyczące: stanu zdrowia, nałogów,

skazań, orzeczeń o ukaraniu, a także innych orzeczeń

wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, bez

zgody i wiedzy osób, których dane te dotyczą108

roboczych

zobowiązani są do zachowania poufności wszelkich informacji

i danych, które uzyskali przy realizacji zadań. Obowiązek ten

rozciąga się także na okres po ustaniu członkostwa w zespole

interdyscyplinarnym oraz w grupach roboczych

roboczych

Przed przystąpieniem do wykonywania czynności członkowie

zespołu interdyscyplinarnego oraz grup roboczych składają

wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta oświadczenie o

następującej treści: „Oświadczam, że zachowam poufność

informacji i danych, które uzyskałem przy realizacji zadań

związanych z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz, że

znane mi są przepisy o odpowiedzialności karnej za

udostępnienie danych osobowych lub umożliwienie do nich

dostępu osobom nieuprawnionym.”110

Uprawnienia zespołu interdyscyplinarnego i grup roboczych

Zarzut:

Wszechwładna rola tzw. zespołów interdyscyplinarnych, które będą

mogły nawet wbrew woli skrzywdzonej osoby dorosłej

rozpatrywać jej przypadek.

Czy to uprawnienie to dobre narzędzie – dyskusja?

Zespół interdyscyplinarny a grupy robocze

Zespół interdyscyplinarny realizuje zadania o charakterze ogólnym

tj. monitoruje zjawisko przemocy w rodzinie w danej

społeczności lokalnej, diagnozuje skalę zjawiska, istniejące

zasoby i potrzeby oraz opracowuje, tworzy i nadzoruje

realizację wieloletnich strategii działania i lokalnych programów

przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Ponadto zleca badania,

opracowuje i wdraża procedury działań dla służb, inicjuje

kampanie społeczne, prowadzi edukację społeczną, zajmuje się

organizacją szkoleń, pozyskiwaniem środków i sojuszników

oraz utrzymuje kontakty z władzami lokalnymi 112

Powinien liczyć nie więcej, niż 10 członków. Powinien jasno

sprecyzować cele, rozdzielić zadania i monitorować ich

realizację. Powinien spotykać się najczęściej raz w miesiącu,

a najrzadziej raz na kwartał - w zależności od potrzeb programu.

Wskazane, aby raz w roku organizował konferencję lub seminarium

dla służb, mające na celu podsumowanie dotychczasowych

i zaplanowanie kolejnych działań.

Zalecane, aby został oficjalnie powołany i miał formalne

umocowanie jako "ciało doradcze" np.: przy burmistrzu itp.113

Zadaniem grup roboczych jest prowadzenie działań na rzecz

przeciwdziałania przemocy w konkretnej rodzinie, stąd mogę

mieć różne cele (w zależności od sytuacji i potrzeb w danej

rodzinie). Mogą one pracować w stałym składzie, albo doraźnie

stworzonym przez przedstawicieli służb do danej sprawy

Dobrze jeśli ktoś w grupie roboczej pełni funkcję lidera, który

inicjuje spotkania, prowadzi je, posiada kontakty ze wszystkimi

członkami i koordynuje pracę zespołu. W praktyce najczęściej

takim liderem jest przedstawiciel służby, który zgłasza sprawę

lub przedstawiciel tej służby, która ma najwięcej do zrobienia

w danej rodzinie

Grupy robocze zajmują się:

rozpoznaniem i diagnozowaniem sytuacji w konkretnej rodzinie

uzgodnieniem celów z partnerami - z innymi służbami

i z członkami rodziny, których sprawami się zajmują

wypracowaniem strategii działań: interwencyjnych, pomocy

w kryzysie i terapeutycznych

Grupy robocze zajmują się:

rozdzielaniem i realizowaniem zadań, zgodnie z kompetencjami

monitorowaniem i analizą efektów oraz ewentualnym

modyfikowaniem strategii

podejmowaniem decyzji o zakończeniu działań zespołu, po

osiągnięciu zakładanych celów

Zespół interdyscyplinarny jest "głową" i "mózgiem" wieloletnich

działań systemowych.

Grupa robocza to „praca u podstaw”, z konkretnymi osobami

doznającymi i stosującymi przemoc oraz z ich rodzinami. Dla

skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie ważne

i potrzebne są obie formy działań.

DEKALOG grupy roboczej

1) ustalić po co się spotykamy i co chcemy razem osiągnąć,

jakich konkretnych zmian się spodziewamy i „po czym

poznamy, że zespół może zakończyć współpracę z daną

rodziną”?

2) warto powiadomić osoby, których sprawa dotyczy, że w ich

sprawie został powołany zespół i jego celem jest działanie na

rzecz przeciwdziałania przemocy. Warto jasno powiedzieć

jakiej zmiany oczekujemy i pytać o potrzeby, by zmiana ta

następowała119

3) warto wymieniać się różnymi perspektywami, punktami widzenia, wiedzą i doświadczeniami. Nie trzeba bać się różnic i przywiązywać zanadto do własnych poglądów i pomysłów na rozwiązania. Dotyczy to zarówno przedstawicieli służb, jak i osób, których sprawa dotyczy

4) w trakcie spotkania warto ustalić: po co się spotykamy i co ma być jego efektem ile przeznaczamy na nie czasu (najlepiej do 60 min.) kto je prowadzi kto zapisze wnioski plan działań i rozdzielenie zadań kolejny krok, termin kolejnego spotkania120

5) warto korzystać z możliwości i zasobów różnych służb;

policjant, pracownik socjalny, kurator mają uprawnienia do

wizyt domowych, co umożliwia także innym specjalistom

wizytę w środowisku; możemy zapraszać go do OPS, do

siedziby sądu, do komisariatu Policji – miejsce rozmowy też

może mieć istotne znaczenie w wywieraniu wpływu na

sprawcę,

a współpraca interdyscyplinarna daje taką możliwość

6) warto oddzielać działania interwencyjne od pomocy, przede

wszystkim psychologicznej121

7) wszystkie zadania mogą być prowadzone w toku codziennych

czynności, w lokalach służb, przy czym łatwiej się pracuje, gdy

pomiędzy instytucjami zawarte jest porozumienie o współpracy

8) jeśli chcemy rozwijać i upowszechniać współpracę

interdyscyplinarną, dobrze jest powołać koordynatora lub

centrum koordynujące i osobom tym wpisać w zakres

obowiązków inicjowanie, tworzenie i rozwijanie pracy

zespołów, tak by mogły część swoich godzin służbowych

przeznaczyć na takie działania122

9) warto pamiętać, że zarówno my - przedstawiciele służb, jak i

ludzie, z którymi pracujemy - osoby uwikłane w przemoc -

mamy te same cele: żeby było lepiej, żeby był spokój oraz

żeby możliwe było godne życie - bez przemocy

10) to działa i ma sens. Warto to robić!

Strategie pomocowe kierowane do ofiar przemocy w rodzinie

Stworzenie organizacyjnych i kadrowych warunków do udzielania

profesjonalnej pomocy ofiarom przemocy w rodzinie.

Metody realizacji:

rozwój sieci instytucji wspierających ofiary przemocy w

rodzinie:

punktów konsultacyjnych dla ofiar przemocy w rodzinie

ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie

specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy

w rodzinie

domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży,

ośrodków interwencji kryzysowej125

Metody realizacji: zwiększenie zakresu działania ogólnopolskiego telefonu

zaufania „Niebieska Linia” dla ofiar przemocy w rodzinie łączącego z lokalnymi punktami konsultacyjnymi lub ośrodkami wsparcia

stworzenie warunków umożliwiających ofiarom przemocy otrzymanie w pierwszej kolejności mieszkań socjalnych

udostępnienie do publicznej wiadomości informatorów o instytucjach udzielających pomocy w sytuacjach doświadczania przemocy w rodzinie

Podmioty realizujące Strategie pomocowe:

jednostki samorządu terytorialnego – szczebel powiatowy we

współpracy z organizacjami pozarządowymi

jednostki samorządu terytorialnego – szczebel gminny we

współpracy z organizacjami pozarządowymi

Diagnozowanie sytuacji w rodzinie

Wywiad środowiskowy – warunki rodzinne

Ustalenie przejawów przemocy

Ocena skali zagrożenia życia, zdrowia ofiary przemocy

Określenie prawdopodobnych przyczyn przemocy

Rozważenie konieczności powołania grupy roboczej

Określenie niezbędnych działań i ich podział na członków grupy

Określenie wskaźników kontroli sytuacji w rodzinie

TO JUŻ KONIEC

Dziękuję za uwagę

„ Sytuacja prawna ofiar przemocy - nowe obowiązki administracji publicznej”

Documents

Transcript of „ Sytuacja prawna ofiar przemocy - nowe obowiązki administracji publicznej”

Praca ze sprawcą przemocy w rodzinie

nazwiska 1085 znanych ofiar pdf

Pośmiertne badania obrazowe TK z rekonstrukcją 3D u ofiar ...

Razem Przeciw Przemocy

Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie ... · Wycofanie się z aktywnych działań ... z ustawą- opierają się na procedurze Niebieskiej Karty . Pomimo faktu

Baza danych osób nadzorujących lub koordynujących działanie … · 2015-02-10 · Sąd Okręgowy (Kurator Okręgowy) Specjalistyczne Ośrodki Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie

Playground, Przeciwko Przemocy 2010

Uczciliśmy pamięć ofiar katastrofy pod Smoleńskiem …...Śmierć 96 ludzi, pasażerów, którzy lecieli, aby uczcić pa-mięć ofiar katyńskich jest niewyobrażalną stra-tą,

Powiatowy program przeciwdziałania przemocy w rodzinie ...Wstęp Opracowanie powiatowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i ochrony ofiar przemocy w rodzinie jest wykonaniem

DZIECI PRZEMOCY MÓWIĄ NIE!

Prawa i obowiązki podatnika

· Ofiarami przemocy w rodzinie sa na ogót kobiety i dzieci, rzadko mežczyáni. Kategoria ofiar przemocy, o której mówi sie nieco rzadziej niž o dzieciach i kobietach, sq osoby

-zadania i obowiązki projektodawców

Prawa i obowiązki dziecka

Poradnik dzielnicowego „Przemoc w rodzinie” · kierownikowi Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieskiej Linii” Instytutu Psychologii ... karty płatnicze

Zrzuć obowiązki na automat

Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie

Marshall Rosenberg - Porozumienie bez przemocy

Jeśli jesteś ofiarą przemocy

Rozważania o przemocy