Spis treści 3
I. Źródła informacji geograficznej
1. Geografia jako nauka interdyscyplinarna ............ 6
2. Mapa jako źródło informacji
geograficznej ................................................ 10
3. Obliczenia długości i pola powierzchni
na mapach ................................................... 15
4. Klasyfikacja i sposoby wykorzystania map ......... 17
5. Kartograficzne metody prezentacji zjawisk ........ 20
6. Mapy tematyczne .......................................... 24
7. Mapy cyfrowe i systemy informacji
geograficznej (GIS) ........................................ 27
8. Badanie wybranych elementów środowiska
geograficznego ............................................. 30
Sprawdzian po dziale I ...................................... 32
II. Ziemia we Wszechświecie
9. Budowa Wszechświata ................................... 34
10. Budowa Układu Słonecznego .......................... 37
11. Ziemia i Księżyc ............................................. 40
12. Kształt i rozmiary Ziemi .................................. 43
13. Ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 45
14. Wyznaczanie długości geograficznej ................ 47
15. Ruch obiegowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 48
16. Wyznaczanie szerokości geograficznej .............. 52
Sprawdzian po dziale II ....................................... 54
III. Atmosfera
17. Budowa atmosfery ........................................ 56
18. Ogólna cyrkulacja atmosferyczna .................... 60
19. Masy powietrza i fronty at mosferyczne ............ 62
20. Pogoda i jej prognozowanie ............................ 68
21. Wiatry stałe, okresowe i lokalne ...................... 73
22. Groźne zjawiska atmosferyczne ....................... 77
23. Zróżnicowanie przestrzenne klimatu.
Czynniki strefowe i astrefowe ......................... 79
24. Globalne zmiany klimatu ................................ 86
Sprawdzian po dziale III ...................................... 90
IV. Hydrosfera
25. Cykl hydrologiczny i jego uwarunkowania
klimatyczne ................................................. 92
26. Rozmieszczenie elementów hydrosfery
i ich zasoby .................................................. 94
27. Oceany – ruchy ich wód i wpływ
na środowisko .............................................. 96
28. Człowiek a oceany ........................................100
29. Rzeki – ustroje rzeczne i sieć
rzeczna kontynentów ....................................102
30. Jeziora – ich zróżnicowanie
genetyczne i rozmieszczenie ..........................106
31. Krajobrazowe i gospodarcze funkcje
rzek i jezior ..................................................110
32. Wody podziemne i źródła ..............................112
33. Lodowce – powstawanie, rodzaje,
zmiany zasięgu ............................................116
Spis treści
34. Obszary współcześnie zlodzone
i zmiany ich zasięgu .....................................119
35. Gospodarowanie wodą na Ziemi .....................122
Sprawdzian po dziale IV .....................................124
V. Litosfera
36. Budowa wnętrza Ziemi.
Tektonika płyt litosfery ..................................126
37. Mineralogiczna budowa
skorupy ziemskiej .........................................129
38. Rodzaje skał i ich gospodarcze
zastosowanie ...............................................131
39. Zmiany środowiska związane z eksploatacją
złóż surowców mineralnych ...........................134
40. Zapis dziejów Ziemi w warstwach
skalnych .....................................................135
41. Dzieje Ziemi – najważniejsze wydarzenia
geologiczne i przyrodnicze ............................137
42. Zmiany środowiska związane
z działalnością człowieka
w holocenie .................................................141
43. Ruchy skorupy ziemskiej ................................142
44. Plutonizm i wulkanizm ..................................144
45. Ruchy górotwórcze .......................................147
46. Wietrzenie skał. Zjawiska krasowe ..................150
47. Grawitacyjne ruchy masowe ..........................154
48. Rzeźbotwórcza działalność wód
płynących ...................................................156
49. Rzeźbotwórcza działalność wód morskich
i jeziornych .................................................160
50. Rzeźbotwórcza działalność lodowców .............165
51. Rzeźbotwórcza działalność wiatru ...................169
52. Wielkie formy ukształtowania powierzchni
lądów i dna oceanicznego .............................172
Sprawdzian po dziale V ......................................174
VI. Pedosfera i biosfera
53. Powstawanie gleby i procesy
glebotwórcze ...............................................176
54. Obserwacja profilu glebowego i identyfikacja
wybranych właściwości gleb ..........................178
55. Gleby strefowe i niestrefowe
– ich wykorzystanie i przydatność rolnicza .......180
56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie
biosfery ......................................................184
57. Naturalne zaburzenia równowagi
ekologicznej ................................................187
58. Antropogeniczne zaburzenia równowagi
ekologicznej ................................................189
59. Ochrona środowiska na świecie ......................192
60. Zasady zrównoważonego rozwoju
i ich realizacja w skali globalnej,
regionalnej i lokalnej ....................................194
Sprawdzian po dziale VI .....................................196
4 SPIS TREŚCI
VII. Klasyfikacja państw świata
61. Podział polityczny świata ...............................198
62. Zróżnicowanie gospodarcze świata .................202
63. Społeczny podział świata ...............................205
64. Analiza podstawowych wskaźników
poziomu rozwoju wybranych
państw świata .............................................209
Sprawdzian po dziale VII ....................................212
VIII. Ludność
65. Rozmieszczenie ludności na świecie ................214
66. Podstawowe pojęcia demograficzne
i przyczyny zmian liczby ludności ...................218
67. Fazy przejścia demograficznego
i epidemiologicznego ...................................220
68. Struktura płci i wieku ludności ...................... 223
69. Migracje .....................................................225
70. Struktura zatrudnienia ..................................228
71. Zróżnicowanie rasowe i językowe ...................230
72. Zróżnicowanie religijne i kulturowe ................233
73. Urbanizacja .................................................237
74. Funkcje miast i zespoły miejskie ......................239
75. Problemy wielkich miast ...............................243
76. Struktura funkcjonalna obszarów
wiejskich .....................................................245
Sprawdzian po dziale VIII ...................................246
IX. Działalność gospodarcza na świecie
77. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa .................248
78. Uprawy roślinne na świecie ...........................251
79. Chów zwierząt gospodarskich ........................259
80. Zróżnicowanie rolnictwa światowego ..............264
81. Problemy żywnościowe świata .......................267
82. Gospodarowanie zasobami leśnymi ................270
83. Wykorzystanie mórz i oceanów ......................273
84. Czynniki wpływające na zróżnicowanie
przemysłu ...................................................277
85. Struktura przemysłu światowego ....................281
86. Rozwój nowoczesnych gałęzi
przemysłu ...................................................286
87. Energetyka na świecie i główne
źródła energii ..............................................289
88. Kierunki rozwoju i struktura usług ..................296
89. Badanie zróżnicowania usług w miejscu
zamieszkania ...............................................298
90. Rozwój komunikacji ......................................300
91. Potoki towarowe na świecie ...........................307
92. Społeczno-ekonomiczne znaczenie technologii
informacyjno-komunikacyjnych (ICT) ..............309
93. Turystyka na świecie .....................................312
Sprawdzian po dziale IX .....................................318
X. Procesy i problemy globalne
94. Problemy i skutki globalizacji
na świecie ...................................................320
95. Procesy integracji i izolacji politycznej
i gospodarczej .............................................324
96. Samorządność .............................................328
97. Współczesne zjawiska ekstremalne w życiu
człowieka ....................................................327
98. Konflikty na świecie ......................................333
99. Projekty pomocy dla wybranych
regionów i państw .......................................338
Sprawdzian po dziale X ......................................342
XI. Geografia Polski – środowisko przyrodnicze
100. Budowa geologiczna .....................................343
101. Zlodowacenia plejstoceńskie ..........................346
102. Ukształtowanie powierzchni terenu .................349
103. Główne cechy klimatu ...................................352
104. Gospodarcze konsekwencje
zróżnicowania długości okresu
wegetacyjnego ............................................355
105. Sieć rzeczna i cechy ustrojów
rzecznych ....................................................356
106. Przyrodnicze i gospodarcze znaczenie
śródlądowych zbiorników wodnych ................359
107. Bilans wodny. Deficyt wód
i jego skutki gospodarcze ..............................362
108. Naturalne zbiorowiska roślinne ......................364
109. Lasy i ich znaczenie gospodarcze ....................368
110. Rozmieszczenie i właściwości gleb ..................370
111. Możliwości gospodarczego
wykorzystania gleb .......................................374
112. Zasoby i walory krajobrazu nizin
nadmorskich i pojezierzy ...............................377
113. Zasoby i walory krajobrazu
nizin środkowopolskich .................................381
114. Zasoby i walory krajobrazu wyżyn
i kotlin podkarpackich ....................................383
115. Zasoby i walory krajobrazu gór .......................386
116. Zagrożenia środowiska ..................................390
117. Ochrona przyrody i krajobrazu ........................393
118. Opracowanie dokumentacji
dotyczącej zgłoszenia utworzenia
użytku ekologicznego ...................................398
Sprawdzian po dziale XI .......................................399
XII. Geografia Polski – ludność
119. Rozmieszczenie i liczba ludności .....................400
120. Ludność Polski na tle wybranych
państw świata .............................................403
121. Migracje ludności .........................................404
122. Badanie wyjazdów zagranicznych ....................408
123. Struktura wieku i płci ludności .......................409
124. Zatrudnienie ludności ...................................411
125. Procesy urbanizacyjne ...................................414
126. Osadnictwo miejskie .....................................416
127. Osadnictwo wiejskie .....................................420
Sprawdzian po dziale XII ....................................423
XIII. Geografia Polski – działalność gospodarcza
128. Uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce
na tle państw Unii Europejskiej ......................424
129. Zmiany strukturalne rolnictwa.
Kierunki produkcji ........................................427
Spis treści 5
130. Podstawowe zasoby naturalne
i ich eksploatacja .........................................430
131. Zmiany w gospodarce Polski
po 1990 roku ...............................................434
132. Restrukturyzacja przemysłu ...........................436
133. Zmiany rozmieszczenia przemysłu ...................438
134. Nowoczesne gałęzie przemysłu i znaczenie
inwestycji zagranicznych ...............................441
135. Przemysł elektroenergetyczny w Polsce ...........443
136. Rozwój sektora usług w Polsce
na tle innych państw Unii Europejskiej ............447
137. Przekształcenia własnościowe w gospodarce
a struktura produkcji ....................................449
138. Struktura geograficzna i towarowa
wymiany handlowej .....................................450
139. Rozwój turystyki ...........................................452
140. Projekt rozwoju regionu, miasta
i gminy .......................................................456
Sprawdzian po dziale XIII .....................................457
Zadania z rozwiązaniem krok po kroku .................458
Arkusz maturalny – przykładowy zestaw zadań .....462
Odpowiedzi do zadań .........................................473
Indeks ..............................................................476
Źródła ilustracji .................................................478
Oznaczenie stopnia trudności zadań: • – łatwe •• – średnio trudne ••• – trudne
Więcej na WWW.ZDASZ.TO
��Arkusze maturalne z kluczem odpowiedzi
��Zadania do wszystkich tematów i działów
��Zadania z gwiazdką
��Test na wejście
��Wiedza
a także:
��Podpowiedzi do zadań
��Rozwiązania wszystkich zadań
��Aktualne postępy w nauce
��Słownik pojęć
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA176
VI. Pedosfera i biosfera
53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze
���� Powstawanie gleby
��� Proces glebotwórczy
Proces glebotwórczy doprowadza do powstania gleby i jej pionowego zróżnicowania. ���Rozpoczyna się od wietrzenia skały macierzystej. ���Powstającą zwietrzelinę zasiedlają mchy i porosty, a następnie trawy. Korzenie roślin i zatrzymywana przez nie wilgoć intensyfikują wietrzenie, a z obumarłych szczątków zaczyna tworzyć się próchnica. ���Pojawiają się krzewy i drzewa, które chronią glebę przed erozją, zwiększają zawartość wody i ilość próchnicy. ���Wody opadowe przemieszczają składniki gleby w obrębie jej profilu. Jednocześnie trwa przemiana skały macierzystej i powstają nowe związki chemiczne. ��� Procesy glebotwórcze (np. proces bielicowania, brunatnienia) prowadzą do powstania różnych typów gleb, różniących się właściwościami fizycznymi i chemicznymi oraz mających określony profil glebowy.
���� Czynniki glebotwórcze
Gleba – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, o grubości do 2 m, składająca się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza i wody. Powstaje pod wpływem działania czynników glebotwórczych.
Czynniki glebotwórcze to wszystkie elementy środowiska geograficznego, które mają wpływ na przebieg pro-cesów glebotwórczych i właściwości gleby. Dodatkowo do czynników glebotwórczych zalicza się czas.��� Klimat oddziałuje bezpośrednio, bo zależy od niego ilość, częstotliwość i rodzaj opadów atmosferycznych, oraz pośrednio poprzez wpływ na rozwój świata roślinnego i zwierzęcego, a także na typ gospodarki pro-wadzonej przez człowieka w danym regionie. Wpływa on także na rodzaj i intensywność wietrzenia skał oraz tempo rozkładu szczątków organicznych. W zależności od stosunku parowania do opadów różny jest sposób przemieszczania się składników w glebie (przy silnym parowaniu składniki te są przemieszczane do góry, przy przewadze opadów nad parowaniem – są wypłukiwane w głąb).���Ukształtowanie powierzchni decyduje o grubości warstwy zwietrzeliny, od czego zależy głębokość, do której mogą zachodzić procesy glebotwórcze. Grubość ta jest mniejsza na stokach stromych (na bardzo stromych stokach gleba nie występuje), a większa w zagłębieniach i u podnóży stoków. Od ekspozycji stoków zależą np. nasłonecznienie i intensywność opadów.��� Skała macierzysta wpływa na skład mineralny gleby i jej właściwości, m.in. odczyn i przepuszczalność, której stopień jest związany z rozdrobnieniem okruchów skalnych i ich spojeniem.���Warunki wodne mają wpływ na przemieszczanie się składników gleby oraz na charakter procesów glebowych, kształtują profil gleby.���Organizmy roślinne i zwierzęce spulchniają glebę, a rozkład ich szczątków w procesach humifikacji (rozkład szczątków organicznych przez organizmy glebowe, tworzenie się próchnicy) i mineralizacji (rozkład próch-nicy na związki nieorganiczne przyswajane przez rośliny) wzbogaca glebę w minerały i próchnicę, która decyduje o jej żyzności. ���Działalność człowieka wpływa na zwiększenie urodzajności lub zubożenie gleby, gdy jest ona wykorzystywana w rolnictwie (melioracja, nawożenie). W innych przypadkach działalność człowieka prowadzi zazwyczaj do zanieczyszczenia gleby, zmiany jej właściwości i struktury, a na wielu obszarach – do jej degradacji.��� Czas jest niezbędny do powstania gleby. Niektóre procesy zachodzące w glebie trwają zaledwie chwilę (re-akcje chemiczne), kilka godzin lub dni (zmiany temperatury, wilgotności), ale inne trwają nawet tysiące lat (powstawanie drobnej zwietrzeliny, wykształcenie profilu gleby).
53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 17753. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 17753. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze 177
A
E
B
C
R
O
0 cm
150
200
100
50
procesglebotwórczyprocesglebotwórczy
brak roślinnościlita skała mchy, porosty
zwietrzelinatrawy, krzewygleba inicjalna
lasgleba dojrzała
0 (cm)
50
150
wietrzenie
��� Najważniejsze procesy glebotwórcze
���Bielicowanie polega na wymywaniu rozpusz-czonych przez wody opadowe związków mineralnych, głów-nie glinokrzemianów oraz związków żelaza, z wyższych poziomów glebo-wych do niższych. Powstaje jasny poziom wymywania i ciemny poziom wzbogacenia.���Brunatnienie to rozkład glinokrzemianów i wydzielanie zawartego w nich żelaza, którego związki nadają glebie brunatną barwę.��� Płowienie to przemywanie z górnej części profilu glebowego cząstek ilastych, bez ich rozkładu chemicznego, i osadzanie ich w wyraźnym poziomie wzbogacenia.���Oglejenie to redukcja przede wszystkim związków żelaza i manganu, która prowadzi do utworzenia niebie-skawego poziomu w dolnej części profilu. Proces ten zachodzi w warunkach dużego uwilgotnienia.��� Ługowanie polega na wymywaniu soli mineralnych i cząstek organicznych.��� Lateryzacja to rozkład glinokrzemianów na tlenki żelaza i glinu. Zachodzi w klimacie wilgotnym i gorącym, nadaje glebie czerwoną barwę.
���� Profil glebowy
Profil glebowy to charakterystyczny dla danego typu gleby układ poziomów glebowych. Poziomy te są oznaczane symbolami literowymi. Górne poziomy to:��� poziom organiczny (O), występujący na powierzchni gruntu, zawierający w większości nierozłożoną materię organiczną; ��� różnej grubości poziom próchniczny (A), o czarnej barwie, zawierający do kilkudziesięciu procent rozłożonej materii or-ganicznej (próchnicy).
Niższe poziomy (z wyjątkiem skały macierzystej) występują w zależności od typu gleby: ��� poziom wymywania (E), z którego są wymywane związki che-miczne;��� poziom wzbogacenia (B), nazywany też poziomem wmywania, w którym osadzają się związki chemiczne przemieszczone z wyższych poziomów;���poziom glejowy (G), który tworzy się w wyniku procesów reduk-cji w środowisku bardzo wilgotnym, prawie bez dostępu tlenu;��� poziom skały macierzystej (C), czyli zwietrzelina skalna, na której rozwijają się procesy glebotwórcze;��� poziom skały podściełającej (R), który stanowi skalne podłoże gleby.
Model profi lu glebowego
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA178
54. Obserwacja profi lu glebowego i identyfi kacja
wybranych właściwości gleb
promieniesłoneczne
100 cm
150
cm
200 cm
Odkrywka glebowa
Wyznaczenie granic poziomów glebowych w górnej częściprofi lu gleby bielicowej
���� Odkrywka glebowa
���Profil glebowy należy obserwować w odkrywce glebowej, którą może być naturalne odsłonięcie na stoku lub specjalnie wykonany wykop o głębokości 1,5–2 m. Miejsce odkrywki powinno być reprezentatywne dla danego terenu.���Aby informacje uzyskane na podstawie obserwacji profili glebowych w różnych miejscach i przez różne osoby były porównywalne i aby można je było usystematyzować, został opracowany specjalny raptularz glebowy. Zapisuje się w nim m.in.
– lokalizację odkrywki, – opis ukształtowania terenu i jego pokrycia oraz warun-ków wodnych,
– głębokość i symbole poziomów glebowych oraz ich wła-ściwości, takie jak barwa, struktura, wilgotność, odczyn, zawartość organizmów żywych.
���� Określanie podstawowych cech gleby
���Wyznaczenia poziomów glebowych dokonuje się poprzez obserwację zmian barwy gleby, a także na podstawie obec-ności substancji organicznej, różnorodnych konkrecji lub warstwowania, wyraźnych zmian składu mechanicznego.��� Struktura i zwięzłość gleby to cechy odnoszące się do sposobu zlepienia jej ziaren w większe całości – agregaty, a także do stopnia ich zbicia. Bada się je mechanicz-nie, rozkopując część poziomu glebowego, oceniając łatwość kopania szpadlem czy szpachelką, obserwując, czy gleba rozsypuje się, czy też pozostaje w postaci zle-pionych brył. Wyróżnia się glebę sypką, pulchną, zwięzłąi zbitą.��� Rodzaj skały macierzystej ocenia się poprzez obserwację gołym okiem lub przez lupę, przez rozcieranie w palcach gleby zarówno suchej, jak i wilgotnej.
– Kamienie i żwir są łatwo widoczne (ziarna żwiru mają średnicę ponad 2 mm).
– Piasek tworzą wyczuwalne palcami ziarna, jest sypki, zmoczony nie brudzi rąk.
54. Obserwacja profi lu glebowego i identyfi kacja wybranych właściwości gleb 179
– Pył jest sypki, łatwo się rozciera i przywiera do dłoni, kruszy się; gdy jest mokry, brudzi ręce, nie daje się wałeczkować.
– Glina i ił trudno się rozcierają, suche tworzą stosunkowo twarde bryły, mokre – są plastyczne, brudzą ręce, można je wałeczkować (wałeczki gliniane są bardziej szorstkie i zginane pękają, ilaste są gładkie i bardziej plastyczne – nie pękają).
���Wilgotność gleby ocenia się dotykowo, poprzez wyciskanie, a także sprawdza się wchłanianie wody przez bibułę.
– Gleba sucha się rozpyla, zamoczona – ciemnieje. – Gleba słabo wilgotna (świeża) daje wrażenie chłodu przy dotyku ręką, nie pyli, zamoczona nie zmienia barwy.
– Gleba wilgotna moczy przyłożoną do niej bibułę, ale nie da się z niej wycisnąć wody. – Z gleby mokrej można wycisnąć wodę.
���Odczyn gleby, czyli pH, sprawdza się specjalnym urządzeniem – kwasomierzem. Im niższa war-tość pH, tym bardziej kwaśna jest gleba (gleba kwaśna ma pH poniżej 6, obojętna – 6–7, zasadowa –ponad 7). ��� Zawartość węglanu wapnia można określić, polewając próbkę gleby kwasem solnym lub octem – burzenie świadczy o obecności węglanu wapnia.
���� Zadania
•• Zadanie 1. Na rysunku numerami od 1 do 4 oznaczono poziomy glebowe pewnej gleby.Wpisz w luki nazwy poziomów glebowych wybrane spośród podanych.
� poziom brunatnienia � poziom glejowy � poziom próchniczny � poziom wmywania � poziom wymywania � skała macierzysta
1– __________________________________________________
2 – __________________________________________________
3 – __________________________________________________
4 – __________________________________________________
• Zadanie 2. Do wstępnego rozpoznania typu gleby często może posłużyć obserwacja roślinności występującej na danym terenie. Przyporządkuj podanym opisom nazwy gleb.Wpisz w luki nazwy gleb wybrane spośród podanych.
� gleba bagienna � gleba brunatna � mada � rędzina
I. Teren porastają trawy i krzewy sucholubne, między którymi są widoczne okruchy skał wapiennych.
__________________________________________________
II. Teren porastają turzyce, szuwary, sitowie, a spośród drzew – olsze. __________________________________________________
••• Zadanie 3. Poniżej opisano cechy badanego poziomu glebowego.Wzięta dłonią porcja gleby łatwo się rozpyla, jest sypka, ciepła i nie moczy bibuły. Palcami nie wyczuwa się ziaren. Po celowym zamoczeniu ciemnieje, brudzi ręce, ale nie daje się wałeczkować. Po polaniu octem burzenie nie występuje. Zmierzone pH wynosi 5. Na podstawie tekstu zaznacz odpowiednie właściwości gleby.
I. Odczyn gleby: �� kwaśny �� obojętny �� zasadowy
II. Zawartość węglanu wapnia: �� zawiera �� nie zawiera
III. Frakcja ziaren: �� żwir �� piasek �� pył �� ił
IV. Wilgotność: �� sucha �� świeża �� wilgotna �� mokra
2
3
4
1
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA180
Strefa klimatyczno-roślinna Pas glebowy
równikowa tropikalny
zwrotnikowa i podzwrotnikowa subtropikalny
umiarkowana ciepła subborealny
umiarkowana chłodna borealny
okołobiegunowa polarny
���� Gleby strefowe
��� Rozmieszczenie gleb strefowych na Ziemi
Gleby strefowe to gleby, których występowanie nawią-zuje do strefowości klimatyczno-roślinnej, ponieważ klimat i charakterystyczna dla niego roślinność są głównymi czynnikami mającymi wpływ na ich powsta-wanie. Poszczególne pasy glebowe nawiązują zatem do przebiegu stref klimatyczno-roślinnych.
Pierścienie kamieniste są formą gleb strukturalnych. Powstają wskutek sortowania mrozowego materiału skalnego, czyli ruchu okruchów skalnych w glebie pod wpływem cyklicznego zamarzania i rozmarzania
55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie
i przydatność rolnicza
55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie i przydatność rolnicza 181
Pas glebowy Przykłady gleb Cechy Przydatność rolnicza
Polarny gleby poligonalne, gleby strukturalne, tundrowe gleby glejowe
słabo wykształcone, kwaśne, często oglejone, o znikomej zawartości próchnicy (1%)
nieprzydatne, możliwa tylko uprawa szklarniowa
Borealny marzłociowe gleby tajgi płytkie, mocno uwilgotnione, o zróżnicowanym odczynie
niewielka przydatność rolnicza
gleby bielicowe, gleby darniowo-bielicowe
rozwinięte na piaskach i żwirach, silnie zakwaszone, zawartość próchnicy 1–3%
konieczne nawożenie, uprawa żyta, ziemniaków
Subborealny czarnoziemy, czarnoziemne gleby prerii
utworzone głównie na lessach, obojętne lub słabo zasadowe, zawartość próchnicy do 20%
najbardziej żyzne gleby świata; uprawa buraków cukrowych, pszenicy
gleby brunatne, gleby płowe
wykształcone pod lasami liściastymi i mieszanymi, nieco kwaśniejsze od czarnoziemów, zawartość próchnicy 2–4%
żyzne, wymagają nawożenia; uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych
gleby kasztanowe wykształcone pod roślinnością trawiastą, okresowo przesuszane, zawartość próchnicy 3–5%
dość żyzne, konieczne nawadnianie; uprawa np. pszenicy
buroziemy, szaroziemy półpustynne
wykształcone pod roślinnością zielno-trawiastą lub na obszarach bez roślinności, zawartość próchnicy do 1,5%
mało przydatne, po nawodnieniu zasolone
Subtropikalny szaroziemy i prymitywne gleby pustynne
wykształcone pod skąpą roślinnością trawiastą, przesuszone, zasolone
niewielka przydatność rolnicza
gleby cynamonowe i szarocynamonowe
wykształcone pod sucholubnymi lasami, odczyn obojętny, zawartość próchnicy 4–7%
urodzajne, często konieczne nawadnianie; uprawa cytrusów, oliwek, winorośli
żółtoziemy, czerwonoziemy, rubroziemy
ciężkie, gliniaste, kwaśne, o różnorodnym uwilgotnieniu, zawartość próchnicy 1–2%
trudne do uprawy; cytrusy, kakaowiec, herbata
Tropikalny czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe
wykształcone pod wiecznie zielonymi, wilgotnymi lasami równikowymi, bardzo kwaśne, zawartość próchnicy do 1%
trudne do uprawy; cytrusy, kauczukowiec, bananowiec
czarne gleby tropikalne bogate w składniki pokarmowe, zasadowe lub obojętne, zawar-tość próchnicy 1,5–2%
żyzne; po nawodnieniu uprawa np. bawełny, orzeszków ziemnych
czerwonawe buroziemy słabo wykształcone, znikoma zawartość próchnicy
nieprzydatne
��� Główne typy gleb strefowych i ich przydatność rolnicza
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA182
��� Zależność właściwości gleb od klimatu (według H. Uggli)
80% wilgotność powietrza
–10°C
temperatura najcieplejszego miesiąca
poligonalne,tundrowegleby glejowe
bielicowe,marzłociowegleby tajgi
bielicowe,płowe,brunatne
czarnoziemy,czarnoziemnegleby prerii
szaroziemy,prymitywne glebypustynne
kasztanowe
poziom próchnicznywieloletniazmarzlina
zawartość CaCO3
podsiąkanie wywołane parowaniem
przesiąkanie wód opadowychpoziom wody gruntowej
30%
25°C
���� Gleby niestrefowe
Gleby niestrefowe (astrefowe) to gleby, które powstają przede wszystkim pod wpływem lokalnych czynników glebotwórczych – takich jak warunki wodne, ukształtowanie terenu, skała macierzysta – niezwiązanych bez-pośrednio ze strefami klimatyczno-roślinnymi. Do tej grupy zalicza się także gleby śródstrefowe, powstałe w procesie glebotwórczym zależnym od strefowych warunków klimatycznych, ale zmodyfikowanym przez różnorodne lokalne uwarunkowania.
��� Typowe gleby niestrefowe
���Gleby górskie to gleby w początkowym stadium rozwoju, szkieletowe, o bardzo płytkim profilu, przekształ-cane przez erozję i procesy stokowe.���Gleby antropogeniczne powstają na obszarach intensywnej działalności człowieka, głównie na terenach miejsko-przemysłowych. Wyróżnia się wśród nich gleby zdegradowane przez przemysł (industrioziemy) lub zabudowę (urbisole) oraz gleby ogrodowe (hortisole) przygotowywane do intensywnej uprawy, np. na terenach ogródków przydomowych czy działkowych.
��� Gleby śródstrefowe
���Mady powstają z osadów aluwialnych w dolinach rzecznych i w deltach rzek. Są żyzne, mają obojętny odczyn. Ich przydatność rolnicza jest wysoka: są urodzajne, choć często wymagają melioracji. Uprawia się na nich zboża, buraki, rzepak.��� Rędziny to gleby wytworzone na zwietrzałych skałach węglanowych. Wykazują się dużą żyznością i za-wartością próchnicy (3–6%). Są urodzajne, choć trudno się je uprawia ze względu na płytki profil. Rę-dziny to gleby występujące w strefie umiarkowanej, ich odpowiednikiem w strefie podzwrotnikowej jestterra rossa.���Gleby bagienne powstają na terenach podmokłych, mają zróżnicowaną żyzność, która zależy od stopnia uwodnienia i rozkładu torfu. Z punktu widzenia rolnictwa są nieprzydatne.��� Czarne ziemie tworzą się pod roślinnością leśno-łąkową, na podłożu bogatym w węglan wapnia, na ob-szarach wilgotnych – o utrudnionym odpływie. Są to gleby bardzo żyzne, o zawartości próchnicy 3–7%. Charakteryzują się wysoką urodzajnością, ale są trudne w uprawie. Uprawia się na nich przede wszystkim pszenicę i buraki cukrowe.
55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie i przydatność rolnicza 183
���� Wykorzystanie gleb
���Wartość użytkowa gleby jest wykazywana poprzez zaklasyfi-kowanie jej do określonej klasy
bonitacyjnej – bierze się pod uwagę właściwości gleby oraz warunki środowiska, w których występuje. W Polsce wyróżnia się 9 klas bonitacyjnych w przy-padku gruntów ornych (od I do VI i VIz, w tym IIIa i IIIb oraz IVa i IVb), a 7 w przypadku użytków zielonych (I–VI i VIz). Gleby naj-lepsze są zaliczane do klasy I, najgorsze – do VIz, co oznacza sugestię ich zalesienia.���W Polsce dodatkowo możli-wość racjonalnego wykorzy-stania zdolności produkcyjnej gleby określają tzw. kompleksy
przydatności rolniczej. Grupują one gleby o podobnych wła-ściwościach, które mogą być podobnie użytkowane, choć nieraz należą do różnych jed-nostek taksonomicznych (zob. temat 111.).
Europa
gruntyorne
łąki,pastwiska lasy nieużytki
Azja
Ameryka Płd.
Ameryka Płn.
30,4% 16,2% 28,1% 258,3%
12,6% 18,4% 30,5% 45,5%
10,5% 18,4% 30,5% 44,2%
3,9% 17,7% 50,0% 28,4%
2,6% 42,1% 13,2% 42,1%
8,0% 19,3% 25,3% 47,4%
9,7% 17,5% 25,6% 47,2%
Australia
Afryka
świat
���� Zadania
•• Zadanie 1. Które cechy dotyczą czerwonoziemów i żółtoziemów występujących w klimacie równikowym i monsunowym?Zaznacz w każdej parze jedną z wyróżnionych informacji, tak aby tekst był prawdziwy.
Gleby czerwonoziemne i żółtoziemne są glebami �� bardzo żyznymi / �� mało żyznymi ze względu na to, że są �� bardzo często / �� bardzo rzadko przemywane wodami opadowymi. Przepływająca przez nie woda �� wypłukuje / �� wytrąca związki mineralne i organiczne, pozostawiając na powierzchni koncentrację związków �� żelaza i glinu / �� manganu i chromu (nierozpuszczalnych w wodzie), które dają tym glebom charakterystyczne zabarwienie. W wysokiej temperaturze powietrza następuje także �� powolna / �� szybka mineralizacja związków organicznych.
• Zadanie 2. Wpisz w odpowiednie komórki tabeli podane informacje dotyczące żyzności i grubości (miąższości)
poziomu próchnicznego wybranych gleb.
� niska � średnia � wysoka � ok. 10 cm � 20–30 cm � do 120 cm
Typ gleby Żyzność Grubość poziomu próchnicznego
Gleba bielicowa
Czarnoziem
Gleba brunatna
Wykorzystanie gruntów na kontynentach i na świecie
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA184
Biosfera – wszystkie organizmy żywe występujące w obrębie atmosfery, litosfery i hydrosfery w granicach, w których stwierdzono ich istnienie: w atmosferze do wysokości 12–15 km (na taką wysokość są wynoszone zarodniki roślin i najdrobniejsze nasiona), w litosferze do głębokości ok. 2 km (zasięg występowania bakterii beztlenowych), w hydrosferze – do największych głębokości oceanów.
56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery
���� Biosfera
Różnorodność biosfery jest efektem procesów ewolucji oraz wpływu czynników abiotycznych strefowych (kli-mat, gleby, stosunki wodne) i niestrefowych (ukształtowanie powierzchni, wysokość nad poziomem morza). ���Biocenozę tworzą organizmy, które żyją na danym obszarze i są od siebie wzajemnie zależne.���Biotop stanowią elementy abiotyczne na obszarze zajętym przez daną biocenozę, czyli siedlisko organizmów.��� Ekosystem to biocenoza wraz z biotopem – część środowiska przyrodniczego, lądowa lub wodna, w której zachodzi wymiana materii między biocenozą i biotopem.���Biom to wielka biocenoza, o jednorodnym klimacie oraz o określonych szacie roślinnej i świecie zwierząt.��� Formację roślinną tworzą gatunki roślin podobne do siebie, o zbliżonych wymaganiach klimatycznych, glebowych i wodnych. Najważniejsze formacje roślinne na Ziemi mają układ strefowy – nawiązujądo stref klimatycznych. Ich granice zwykle nie są wyraźnie określone, często mają formę stref przejściowych.Ze strefami roślinnymi są związane charakterystyczne dla nich gatunki zwierząt.
��� Państwa roślinne i krainy zoogeograficzne są wyodrębniane na podstawie zróżnicowania regionalnego or-ganizmów na Ziemi. Granice między nimi stanowią naturalne bariery: oceany, pustynie, łańcuchy górskie. Dzięki izolacji w przeszłości geologicznej każdy z obszarów odznacza się występowaniem charakterystycznej dla niej grupy endemitów, czyli organizmów, które nie występują nigdzie poza danym obszarem.
–10–10°C
200 mm
400 mm
500 mm
–5°C
0°C
+2°C
°C
–5
+5
0
śred
nia
rocz
na te
mpe
ratu
ra p
owie
trza
200
100
0
mm
300
500
400
roczna suma opadów
południepółnoc
tundra tajga las mieszany
lasotundra
gleby bielicowewieloletnia zmarzlina gleby brunatne
Występowanie tundry, tajgi i lasów mieszanych w określonych warunkach środowiska abiotycznego
Państwa roślinne Krainy zoogeografi czne
56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery 185
Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne
Klimat Roślinność i zwierzęta Lokalizacja
krajobraz polarny polarny mchy, porosty; pingwiny, foki, niedźwiedzie polarne
tundra
na południu strefy formacja przejściowa – lasotundra z pojedynczymi drzewami
subpolarny mchy, porosty, karłowate brzozy i wierzby, borówka brusznica, chrobotek reniferowy (na półkuli południowej ocieplający wpływ oceanu – trawy, wrzosowiska); woły piżmo we, renifery, lemingi, pardwy, dzikie gęsi
tajga umiarkowany chłodnykontynentalny
lasy iglaste z udziałem sosny, świerka, jodły, modrzewia, ale także brzozy, topoli osiki; niedźwiedzie brunatne, łosie, wilki, rosomaki, puszczyki uralskie
lasy mieszane i liściaste (zrzucające liście na zimę)
umiarkowany ciepły morski i przejściowy
lasy z udziałem dębu, buka, lipy, brzozy, wiązu, olchy, sosny; jelenie, dziki, sarny, lisy, szopy, muchołówki
step (ostnicowy, piołunowy) na Węgrzech – zwany pusztą, w Ameryce Północnej – prerią, w Argentynie i Urugwaju – pampą; na granicy ze strefą lasów liściastych formacja przejściowa – lasostep
umiarkowany ciepły kontynentalny; podzwrotnikowy kontynentalny
roślinność trawiasto-zielna: ostnica, kostrzewa, perz; konie Przewalskiego, suhaki, kojoty, bizony, susły, orły stepowe, dropie
krajobraz śródziemnomorski w basenie Morza Śródziemnego – makia, w południowej części Ameryki Północnej – chaparral
śródziemno-morski
zawsze zielone twardolistne lasy i krzewy (karłowate dęby, wawrzyny); muflony, daniele, jeżozwierze, żołny
las podzwrotnikowy podzwrotnikowy morski i pośredni; zwrotnikowy – odmiana monsunowa
wiecznie zielone lasy z udziałem magnolii, daglezji, bambusów, a także araukarii (w Ameryce Południowej); pandy wielkie, niedźwiedzie himalajskie, makaki
pustynie i półpustynie zwrotnikowy suchy
rośliny sucholubne (kserofity), w tym gromadzące wodę w liściach i łodygach (sukulenty) i suchorośla, w Azji również trawy i turzyce; wielbłądy, fenki
sawanna (w Brazylii – campos, w Wenezueli – llanos), busz (w Australii – scrub, w Afryce – miombo, w północnej części Ameryki Południowej – caatinga), lasy galeriowe i parkowe, wilgotne lasy monsunowe
podrównikowy suchy i wilgotny
sawanna: trawy, akacje, baobaby, palmy; antylopy, zebry, żyrafy;busz: różnorodne krzewy kolczaste, krzewiaste eukaliptusy i akacje; kangury, nandu;wilgotne lasy monsunowe: sandałowce, dęby; tygrysy, pawie
���� Strefowe rozmieszczenie głównych formacji roślinnych na Ziemi
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA186
Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne
Klimat Roślinność i zwierzęta Lokalizacja
wilgotny las równikowy (w Ameryce Południowej – selva)
równikowy wybitnie wilgotny
wielowarstwowe lasy z udziałem palm, mahoniowców, hurm, kauczukowców, lian, storczyków, kaktusów nadrzewnych, ananasów, lobelii, paproci; goryle, jaguary, tapiry, ary
Schemat piętrowości roślinności w górach
stalagnat
granicawieloletniego śniegu
górna granica lasu
dolna granica lasu
klimat wilgotnyklimat suchy
pustynia, półpustynia
step
lasy liściaste
lasy iglaste
krzewy
trawy
lodowce, mchy i porostypiętro niwalne
piętro alpejskie
piętro leśne
piętro stepowe
piętro subalpejskie
lasy wiecznie zielone
���� Roślinność niestrefowa (astrefowa)
��� Zróżnicowanie roślinności niestrefowej
Roślinność niestrefowa występuje na obszarach, na których czynniki lo-kalne (podłoże skalne, rzeźba terenu, dostępność wody) mają silniejszy wpływ na jej rozwój niż czynniki strefowe: klimatyczne i glebowe. Przykła-dami roślinności niestrefowej są:��� lasy namorzynowe – międzyzwrotnikowa formacja rosnąca w obrębie wy-brzeży morskich, której występowanie ograniczają zimne prądy morskie;��� słonorośla (halofity) – roślinność przystosowana do życia na zasolonym podłożu, która występuje na solniskach nadmorskich i śródlądowych, na pustyniach;��� sucholubne murawy napiaskowe – występujące na terenach wydmowych nadmorskich i śródlądowych;��� roślinność wapieniolubna – występująca na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, np. na obszarach krasowych;��� roślinność synantropijna – wtórna, wkraczająca na tereny przekształcone przez człowieka.
��� Piętra roślinne w górach
Podstawową cechą roślinności górskiej jest jej zróżnicowanie piętrowe, nawiązujące do zmian klimatycznych postępujących wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. ���Najniższe piętro – pogórze – cechuje występowanie roślinności typowej dla danej strefy klimatyczno-roślinnej. Roślinność wyższych pięter zmienia się wraz ze zmieniającymi się warunkami klimatycznymi – spadkiem temperatury powietrza, zwiększeniem się sum opadów, wzrostem prędkości wiatru, wydłużaniem się okresu zalegania pokrywy śnieżnej, skracaniem się okresu wegetacyjnego. ���Na charakter pięter roślinnych ma też wpływ wiele innych czynników, które powodują znaczne zróżnicowanie układu pięter roślinnych nawet w obrębie jednego pasma górskiego:
– lokalizacja i przebieg pasma górskiego (odległość od mórz i oceanów), – budowa geologiczna, – ekspozycja stoków, – prądy morskie (np. Prąd Peruwiański ochładza klimat Andów, Prąd Północnoatlantycki ociepla klimat w Górach Skandynawskich),
– wiatry.
Sucholubna murawa napiaskowa
57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej 187
���� Równowaga ekologiczna a klęski żywiołowe
��� Środowisko przyrodnicze to zespół elementów biotycznych (organizmy) i abiotycznych (atmosfera, gleby, wody, klimat, ukształtowanie terenu), które stanowią system (ekosystem), ponieważ są wzajemnie powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują.���Elementy systemu przyrodniczego podlegają nieustannym zmianom w różnym tempie i kierunku, ale w stanie naturalnym system jako całość zachowuje względną równowagę. ���Środowisko przyrodnicze przypomina zespół naczyń połączonych – zmiana jednego elementu generuje zmianę innych. Drobne zabu-rzenia nie stanowią zagrożenia stabilności. Ekosystemy mają zdol-ność samoregulacji i po destabilizacji powracają do stanu równo-wagi, choć niekiedy jest to nowy stan, oparty na nowo zaistniałychparametrach. ���W środowisku przyrodniczym zdarzają się jednak nagłe, nieprzewidy-walne zmiany – katastrofy naturalne, które niekiedy obejmują znaczne obszary. Są zagrożeniem dla ludzi i zwierząt oraz powodują ogromne straty materialne. Nazywa się je klęskami żywiołowymi. Do najgroź-niejszych z nich należą: trzęsienia ziemi, fale tsunami, wybuchy wul-kanów, cyklony tropikalne, susze, powodzie, długotrwałe silne mrozy, fale intensywnych upałów, ruchy masowe, pożary lasów, masowy rozwój szkodników (np. szarańczy).
57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej
Obszary zagrożone klęskami żywiołowymi
W Tatrach powstawanie po halnym wiatrołomów w obrębie górnoreglowych borów świerkowych jest elementem procesu naturalnej przemiany pokoleń drzew
VI. PEDOSFERA I BIOSFERA196
Sprawdzian po dziale VI
Nazwa strefy Charakterystyczne rośliny Charakterystyczne zwierzęta
Krajobraz pustyń i półpustyń
Krajobraz sawanny
Krajobraz tundry
Krajobraz lasów liściastych i mieszanych
••• Zadanie 1. Na rysunkach przedstawiono profile wybranych gleb.
Uzupełnij zdania.Wpisz w luki odpowiednie litery przyporządkowane powyższym profilom glebowym.
I. Profil gleby niestrefowej oznaczono literą ______.II. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy stepu, oznaczono literą ______. III. Profil gleby, która ma poziom wymywania, oznaczono literą ______. IV. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy tajgi, oznaczono literą ______.V. Profil gleby brunatnej oznaczono literą ______.
•• Zadanie 2. Przyporządkuj rośliny i zwierzęta do odpowiednich stref krajobrazowych.Wpisz w odpowiednie komórki tabeli podane nazwy.
� baobaby, akacje � borówka brusznica, chrobotek reniferowy � dęby, buki � kaktusy, aloesy � sarny, jelenie� wielbłądy, fenki � woły piżmowe, renifery � żyrafy, lwy
•• Zadanie 3. Zaznacz poprawne dokończenie zdania.
Konwencja helsińska dotyczy
�� A. zasad zrównoważonego rozwoju.
�� B. ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego.
�� C. ochrony obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym.
�� D. polityki ochrony warstwy ozonowej i kontroli środków, które ją zubożają.
A. B. C. D.
Sprawdzian po dziale VI 197
•• Zadanie 4. Na rysunkach przedstawiono piętrowość roślinności w przekrojach poprzecznych wybranych łańcuchów górskich, a na mapie literami od A do F oznaczono wybrane obszary.
turnie i śniegi
las iglasty
las liściasty
roślinność piętraalpejskiego
I
turnie i śniegi
las mgielny
lasrównikowy
paramo – roślinnośćpiętra alpejskiegoz pojedynczymi
drzewami
puna –roślinność
półpustynna
pustynia
zaroślaz drzewamikolczastezarośla
zarośla
II
a) Przyporządkuj rysunkom odpowiednie obszary zaznaczone na mapie.Wpisz w luki właściwe litery.
I. ______.II. ______.
b) Uzupełnij zdanie.Wpisz w lukę literę przyporządkowaną właściwemu dokończeniu zdania.
1. występowanie El Niño2. występowanie cienia opadowego3. sąsiedztwo zimnego prądu morskiego4. duża szerokość łańcucha górskiego obejmująca kilka stref krajobrazowych
Przyczyną występowania asymetrii piętrowości roślinności w górach przedstawionych na rysunku II jest ______.
•• Zadanie 5. Morze Śródziemne jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych akwenów na Ziemi, o którym często się mówi jako o obszarze katastrofy ekologicznej. Wymień trzy przyczyny dużego zanieczyszczenia Morza Śródziemnego.
_________________________________________________________________________________________________________________________
Dział XIII. Geografi a Polski – działalność gospodarcza458
Zadania z rozwiązaniemkrok po kroku
���� Zadanie 1.Turyści, wędrując szlakiem turystycznym ze stacji kolejowej nad jezioro przebyli odległość 3,5 km. Na mapie turystycznej, z której korzystali, długość tego odcinka szlaku wynosi 7 cm, a jezioro ma 8 cm2 powierzchni.Oblicz powierzchnię, jaką zajmuje to jezioro w terenie. Zapisz obliczenia. Wynik podaj w hektarach.
WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA
Zadania z rozwiązaniemkrok po kroku
���� Zadanie 2.Oblicz, która godzina czasu słonecznego (miejscowego) jest w Sydney (34°S, 151°E) oraz w Waszyngtonie
(39°N, 77°W) w momencie, gdy w Warszawie (52°N, 21°E) jest 14.20 czasu słonecznego (miejscowego).
WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA
Różnica czasu słonecznego między dwoma punktami zależy od różnicy długości geograficznej między nimi. Ziemia obraca się z zachodu na wschód, czyli Słońce w czasie widomej (pozornej) wędrówki po sklepieniu niebieskim przesuwa się ze wschodu na zachód. Wynika z tego, że im miejsce jest położone bardziej na wschód, tym południe słoneczne występuje w nim wcześniej.
��� Krok 1.Wykonaj schematyczny rysunek fragmentu siatki kartograficznej. Zaznacz na nim położenie miast, różnicę długości geograficznej między nimi oraz kierunek pozornej dziennej drogi Słońca.
��� Krok 1.Oblicz skalę mianowaną mapy.7 cm – 3,5 km1 cm – x
x= 1 cm · 3,5 km
7 cm
x = 0,5 km1 cm – 0,5 km
��� Krok 2.Gdy skala mianowana jest znana, zamień ją na skalę polową.W tym celu trzeba podnieść do kwadratu każdy element skali mianowanej.Skala mianowana: 1 cm – 0,5 kmSkala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2
��� Krok 3.Ułóż proporcję: stosunek 1 cm2 na mapie do 0,25 km2 w terenie jest równy stosunkowi 8 cm2 na mapiedo x (powierzchni jeziora w terenie).Skala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2
Powierzchnia jeziora: 8 cm2 – y
1 cm2
0,25 km2 =
8 cm2
y
��� Krok 4.Z proporcji ułóż równanie i oblicz powierzchnię jeziora w terenie.
y = 8 cm2 · 0,25 km2
1 cm2
y = 2 km2
��� Krok 5.Aby zamienić wynik otrzymany w kilometrach kwa-dratowych na wynik w hektarach, ułóż proporcję. Ponieważ 1 ha to kwadratowa powierzchnia o boku równym 100 m, 1 km2 to 100 ha. Więc:1 km2 = 100 ha2 km2 = z ha
z = 2 km2 · 100 ha
1 km2
z = 200 ha
��� Odpowiedź:Powierzchnia jeziora w terenie wynosi 200 ha.
462 Arkusz maturalny
ARKUSZ MATURALNYPRZYK�ADOWY ZESTAW ZADA�
� Informacja do zada� 1.–10.Zadania wykonaj na podstawie barwnej mapy Pienin na wklejce zamieszczonej na ko�cu repetytorium.
Zadanie 1. (0–1)Droga Pieni�ska nale�y do najpi�kniejszych tras turystycznych w Polsce. Prowadzi ona prawym brzegiem Dunajca ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru na S�owacji. Na za��czonej mapie opisana trasa ma d�ugo 36 cm. Oblicz d�ugo tej trasy na mapie wykonanej w skali 1 : 300 000.Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:
Odpowied�: D�ugo trasy turystycznej na mapie w skali 1 : 300 000 wynosi ……. cm.
Zadanie 2. (0–2)Oblicz rednie nachylenie stoku wzd�u� wyci�gu krzese�kowego (pole F2), którego dolna stacja jest po�o�ona na wysokoci 455,5 m n.p.m., a górna znajduje si� na szczycie Palenicy.Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:
Odpowied�: �rednie nachylenie stoku wzd�u� wyci�gu krzese�kowego wynosi ………%.
Zadanie 3. (0–1)Podaj trzy ró�nice mi�dzy fragmentem doliny Dunajca przedstawionym w polu D3 a odcinkiem tej samej doliny przylegaj�cym do przysió�ka Kras (pola D2 i E2).
1. ................................................... 2. .................................................... 3. ..................................................
Zadanie 4. (0–2)Oblicz, ile czasu potrzebuje turysta, aby z parkingu znajduj�cego si� u ujcia Grajcarka (pole E2), w�druj�c szlakiem czerwonym i niebieskim, wej na szczyt Sokolicy (pole D2).Do oblicze� wykorzystaj podane informacje:– w terenie p�askim turysta porusza si� ze redni� pr�dkoci� 4 km/h,– na ka�de 100 m ró�nicy wysokoci do czasu przejcia w terenie p�askim nale�y doliczy 10 minut,– parking znajduje si� na wysokoci 447 m n.p.m.,– ca�kowita d�ugo trasy, któr� pokona turysta, wynosi na mapie 8 cm,– przeprawa �ódk� przez Dunajec trwa 20 minut. Zapisz obliczenia i uzupe�nij odpowied�.Obliczenia:
Odpowied�: Na pokonanie trasy turysta potrzebuje ……… minut.
Zadanie 5. (0–1)Podaj nazwy metod kartograficznych, za których pomoc� przedstawiono na mapie podane elementy.Lasy i obszary zabudowane – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Parkingi i pola namiotowe – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ukszta�towanie powierzchni terenu – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odpowiedzi do zadań 473
Odpowiedzi do zadań
Dział I
1. 1. I. A, II. B, III. A, IV. A, V. A, VI. A; 2. 1. I. azymutalne normalne (płasz-czyznowe): 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są kołami współśrodkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowy-wane obszary wokół bieguna. II. stożkowe normalne 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są łukami współ-środkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowane obszary umiarkowanych szerokości geograficznych. III. walcowe normalne 1. Równoleżniki są tej samej długości. 2. Najbardziej zniekształcone są obszary położone najdalej od równika. 3. Zniekształceniu ulegają odległości i powierzchnia.
Sprawdzian po dziale I 1. 1 : 100 000; 2. B; 3. I. F, II. P, III. F, IV. F; 4. I. A, G; II. C, E;III. B, F; IV. D, E; V. E, G; 5. 38,2
Dział II
9. 1. I. Mikołaj Kopernik; II. Słońce, Ziemia, niego; III. również inne planety; 2. A; 3. A; 11. 1. D; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 3. C; 12. 1. D; 2. I. B, II. B, III. A; 14. 1. B; 15. 1. I. B, II. A, III. B, IV. A; 2. A, B, C; 16. 1. B.
Sprawdzian po dziale II
1. I. A, B, C, II. A, B, III. C, IV. A; 2.
3. B; 4. Kair – 30°N, 36°33’, Moskwa – 56, 57°27’, Lima – 78°00’, 78°33’; 5. I. A, II. B, III. B; 6. I. 90°, 66°33’, II. 66°33’, 90°,III. 23°27’, 46°54’, IV. 0°, 23°27’.
Dział III
17. 1. I. stratosfera, II. termosfera, III. mezosfera, IV. troposfera; 21. 1. 1. kierunek wiatru z lądu nad morze, 2. osiadanie powie-trza i powstawanie obszaru podwyższonego ciśnienia 3. kierunek wiatru z morza nad ląd, 4. wznoszenie się ogrzanego powietrza i stopniowy spadek jego temperatury; 23. 1. A; 24. 1. I. P, II. F, III. P; 2. B, D, C, E, A, F.
Sprawdzian po dziale III
1. Przykładowa odpowiedź: Jednym ze składników promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi jest promieniowanie ultra-fioletowe, które w nadmiernej ilości jest szkodliwe dla człowieka. Ozon (O3) ma zdolność pochłaniania tego promieniowania.
2. A, B, B; 3. F, P, F; 4. A, B, A; 5. C
Dział IV
28. 1. I. A, II. A, III. A; 2. B, D; 29. 1. I. F, II. F, III. P, IV. F;30. 1. C; 2. oligotroficzne, słodkie, odpływowe;
Sprawdzian po dziale IV
1. I. B, II. 90%, III. otwartych, IV. Ocean Spokojny; 2. położenie w klimacie zwrotnikowym suchym: D, F, położenie w klima-cie równikowym wybitnie wilgotnym: A, E, istnienie lodow-ców: B, brak źródeł i wód powierzchniowych: C; 3. I. A, II. A,III. B; 4. największa asymetria zlewisk – Ameryka Południowa, naj-większy obszar bezodpływowy – Azja, północna część kontynentu prawie pozbawiona sieci rzecznej – Afryka, najbardziej ubogi w rze-ki kontynent – Australia, wachlarzowaty układ sieci rzecznej – Azja; 5. A. regresja, B. wzmożony efekt cieplarniany, zwiększona aktywność Słońca, zanieczyszczenie powierzchni lodowców; C. topnienie lodowców obniża tem-peraturę wód; 6. solanki – sól kamienna i sole magnezu, szczawy – dwutlenek węgla, kwaśne węglany wapnia i sodu, wody radoczynne – pierwiastki pro-mieniotwórcze, wody siarczanowe – siarczany sodu i wapnia.
Dział V37. 1. C; 2. platyna, złoto, węgiel; 40. 1. I. trylobit, II. paleozo-icznej, III. paleontologiczna; 41. 1. B; 2. C B A F E D; 3. B; 43. 1. C; 45. 1. B; 46. 1. I. B, II. A, III. B;48. 1. A; 2. A, C; 49. 1. klif, abrazja, nisza abrazyjna, ruchy masowe, platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna; 51. 1. I. korazja, II. graniak, III. ripplemarki, IV. deflacja, V. barchan.
Sprawdzian po dziale V
1. I. Fudżi – kwaśna, centralna, stratowulkan, mieszany, stre-fa subdukcji, Mauna Kea – zasadowa, centralna, tarczowy, efuzywny, plama gorąca; 2. I. ropa naftowa, II. piasek kwar-cowy, III. rudy miedzi, IV. rudy cynku, V. siarka, VI. bazalt;3. A – Atakama, sąsiedztwo zimnego prądu morskiego, B – Ar-Rab al-Chali, klimat zwrotnikowy suchy, C – Takla Makan, cień opadowy; 4. I. transgresja, II. obniżenie się, III. zwężenie się, IV. obniżanie się, V. zmniejszenie się, VI. obniżenie się; 5. rewa – akumulacja morska, muton (baraniec) – erozja lodowcowa (de-tersja), piramida ziemna – erozja wód opadowych (spłukiwanie), grzyb skalny – erozja eoliczna (korazja).
Dział VI54. 1. 1 – poziom próchniczny, 2 – poziom wymywania, 3 – poziom wmywania, 4 – skała macierzysta; 2. I. rędzina, II. gleba bagienna; 3. I. kwaśny, II. nie zawiera, III. pył, IV. sucha; 55. 1. mało żyznymi, bar-dzo często, wypłukuje, żelaza i glinu, szybka; 2. gleba bielicowa – niska, ok. 10 cm, czarnoziem – wysoka, do 120 cm, gleba brunatna – średnia, 20–30 cm; 58. 1. B, C.
Sprawdzian po dziale VI
1. I. D, II. A, III. C, IV. C, V. B; 2. krajobraz pustyń i półpustyń – kak-tusy, aloesy, wielbłądy, fenki, krajobraz sawanny – baobaby, aka-cje, żyrafy, lwy, krajobraz tundry – borówka brusznica, chrobotek reniferowy, woły piżmowe, renifery, krajobraz lasów liściastych i mieszanych – dęby, buki, sarny, jelenie; 3. B; 4. a) I. D, II. B, b) 3; 5. Należy podać trzy z wymienionych przyczyn: przez Morze Śród-ziemne przebiegają bardzo ważne szlaki transportowe; często zda-rzają się wycieki ropy naftowej i awarie tankowców; basen Morza Śródziemnego jest gęsto zaludniony, co wiąże się z zanieczyszcze-niem ściekami i odpadami komunalnymi; basen Morza Śródziem-nego jest jednym z najważniejszych na świecie regionów turystycz-nych; Morze Śródziemne ma bardzo ograniczoną wymianę wódz Oceanem Atlantyckim, wskutek czego kumulują się w nim zanie-czyszczenia.
Dział VII
63. 1. I. B, II. A, III. A, IV.B; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 64. 1. I. P, II. P, III. F, IV. F; 2. I. Arabia Saudyjska; II. Niemcy; III. Niemcy; IV. Niemcy.
Sprawdzian po dziale VII
1. a) 1 – Etiopia, 2 – Sudan, 3 – Uganda, 4 – Egipt, 5 – Sudan Połu-dniowy, 6 – Erytrea; b) Sudan Południowy; 2. I. B, II. A, III. A, IV. A; 3. Przykładowe odpowiedzi: niekorzystne warunki klimatyczne na przeważającej części kontynentu, wyludnienie kontynentu związa-ne z handlem niewolnikami, liczne konflikty zbrojne, biurokracja i korupcja – brak kapitału; 4. C; 5. D; 6. A, B, C; 7. B 8. 1 – Meksyk, 2 – Belize, 3 – Gwatemala, 4 – Salwador, 5 – Honduras, 6 – Nika-ragua, 7 – Kostaryka, 8 – Panama.
Dział VIII
65. 1. I. A, II. A, III. B; 66. 1. Ameryka Północna, Europa, Afryka, Azja; 67. 1. D, B, A, C; 2. A, B, E, F; 68. 1. P, F, P. 69. 1. czasowa, zewnętrz-na, ekonomiczna, swobodna; 71. 1. Peru, Brazylia, Chile; 2. B, A, B; 3. F, P, P; 72. 1. I. B, II. C, III. A; 2. I. P, II. P, III. F; 3. Katolicyzm: Francja, Hiszpania, Włochy; Protestantyzm: Niemcy, Stany Zjedno-czone, Szwecja; Prawosławie: Białoruś, Bułgaria, Rosja; 4. Mekka, Waranasi, Fatima.
Sprawdzian po dziale VIII
1. Przykładowa odpowiedź: Lata 1700–1900: W tym okresie udział ludności Afryki w zaludnieniu świata zmniejszył się pra-wie dwukrotnie. Główną przyczyną był handel niewolnikami (proceder ten trwał od połowy XV w. do drugiej połowy XIX w.) oraz wzrost liczby ludności na innych kontynentach, główniew Europie. Lata 2000–2050: W pierwszej połowie XXI w. nastąpi szybki wzrost liczby ludności Afryki, a co za tym idzie – udziału tego kontynentu w zaludnieniu świata. Szacuje się, że w tym okresie Afryka będzie kontynentem o największym przyroście naturalnym.
Top Related