Składnia
to dział gramatyki, który zajmuje się
budową wypowiedzeń
Wypowiedzenie
to wyraz lub zespół wyrazów ukształtowany składniowo i stanowiący logiczną całość
Wypowiedzenia dzielą się na: zdania (zawierają osobową formę czasownika
w funkcji orzeczenia), np. Leżałem. Patryk głośno kichnął.
równoważniki zdań (nie zawierają czasownika w formie osobowej), np. Która godzina? Pobyt w hotelu. Czytanie książki.
Zdania
podział ze względu na funkcję
komunikatywną (cel wypowiedzi)
zdanie orzekające (oznajmujące)
zdanie pytające (np. Kto to zrobił?)
zdanie rozkazujące (np. Przestań rozmawiać!)
Zdania
podział ze względu na budowę
zdanie
pojedyncze
nierozwinięte rozwinięte
złożone
współrzędnie podrzędnie
Zdania
zdanie pojedyncze nierozwinięte składa się z tylko z orzeczenia lub orzeczenia i podmiotu Biegnę.
Michał pływa.
Kot śpi.
zdanie pojedyncze rozwinięte zawiera orzeczenie i podmiot, a także inne części zdania Szybko biegnę do szkoły.
Wysportowany Michał doskonale pływa w basenie.
Mój kot śpi na kanapie w salonie.
Części zdania
orzeczenie
podmiot główne części zdania
przydawka
dopełnienie drugorzędne części zdania
okolicznik
Orzeczenie
jest najważniejszą częścią zdania, która wyraża czynność wykonywaną przez podmiot lub wobec przedmiotu Alicja poprawia sprawdzian.
Po wakacyjnej wyprawie zostałem miłośnikiem gór.
Komputer się zepsuł.
Kasia nie chciała bawić się w piaskownicy.
Ten mężczyzna chyba nie umył się.
orzeczenie odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? kim się stanie? itp.
Orzeczenie
czasownikowe (wyrażone czasownikiem
w formie osobowej)
Hubert wybił szybę.
We wtorek będę pływał w basenie. czas
przyszły złożony
Katarzyna śpiewała piosenkę.
Jestem w lesie.
Został w domu.
Orzeczenie
imienne: łącznik (forma osobowa czasownika być/zostać/stać się) + orzecznik o charakterze imiennym (rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik porządkowy) Gramatyka wcale nie jest trudna.
On został zwycięzcą.
Pogoda była taka, że marzyłem o spacerze.
Ona była trzecia na mecie.
Niedługo zostanę szczęśliwym absolwentem gimnazjum.
Podmiot
nadrzędna część zdania, która nazywa wykonawcę czynności i obiekt poddawany jakieś czynności Igor poszedł na wagary.
Uczniowie i nauczyciele przygotowali przedstawienie.
Umyłem naczynia. (ja)
Zdenerwowana kobieta skasowała bilet.
W trakcie koncertu piosenkarz spadł ze sceny.
Książka jest czytana.
podmiot odpowiada na pytania: kto? co?
Podmiot
gramatyczny (wyrażony w mianowniku
w liczbie pojedynczej lub mnogiej)
On pracuje w korporacji.
Uczniowie czytają „Potop”.
szeregowy (składający się z kilku
wyrazów)
Górnicy, nauczyciele i lekarze strajkują.
Kot i pies biegają po domu.
Podmiot
logiczny (wyrażony w dopełniaczu)
Wystarczy pieniędzy.
Nie ma sposobu na lenistwo uczniów.
Jacka dzisiaj nie będzie.
domyślny (określany na podstawie kontekstu)
Zjadłem obiad. (ja)
Mariusz mieszka w Krakowie. Ma dwoje rodzeństwa. (on)
Przyjdźcie do mnie wieczorem. (wy)
Podmiot
sposoby wyrażania podmiotu:
rzeczownik, np. Uczeń pisze.
zaimek, np. On biegnie.
czasownik, np. Leżeć jest przyjemnie.
przymiotnik, np. Zdrowy jest szczęśliwy
liczebnik, np. Pięć jest liczebnikiem.
...
Zdanie bezpodmiotowe
to zdanie, w którym nie da się ustalić
wykonawcy czynności
Należy to zrobić.
Udało mu się.
Grzmi.
Złapano mordercę.
Mówi się o tym dużo.
Warto przeczytać lekturę.
Przydawka
to każde określenie rzeczownika
Byliśmy w mieście Warszawie.
Zjadłem czerwonego pomidora.
To jest książka kolegi.
odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie?
który? która? które? czyj? czyja? czyje?
ile? czego? z czego?
Przydawka
przymiotna (wyrażona przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym, zaimkiem) film przyrodniczy
myślący uczeń
czwarty uczestnik
mój przyjaciel
rzeczowna (wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku) kolega Kowalski
rzeka Sekwana
Przydawka
dopełniaczowa (wyrażona rzeczownikiem w dopełniaczu, a czasami i w innym przypadku)
nauka tańca
szalik kibica
rzut (czym?) oszczepem
przyimkowa (wyrażona wyrażeniem przyimkowym)
dach z blachy
koszula w prążki
Dopełnienie
to określenie czasownika
Spacerowałem w dziewczyną.
Nie oglądałem tego filmu.
Rozmawialiśmy o muzyce.
Skończyłem czytać.
odpowiada na pytania: kogo? czego?
komu? czemu? kogo? co? z kim? z
czym? o kim? o czym? (w kim? w czym?
na kim? na czym? itp.
Dopełnienie
bliższe (przy zmianie konstrukcji z czynnej
na bierną można zamieć je na podmiot)
Stłukł filiżankę. Filiżanka została stłuczona.
Zrobiłem zakupy. Zakupy zostały zrobione.
dalsze (nie zmienia swojej funkcji w
wypadku przekształcenia konstrukcji
zdania)
Policjant poinformował ludzi o objeździe.
Wstydzę się płakać.
Tęsknię za Tobą.
Dopełnienie
sposoby wyrażania dopełnienia:
rzeczownik, np. Kupiłem sałatkę z
kurczakiem.
czasownik, np. Muszę napisać
wypracowanie.
wyrażenie przyimkowe, np. Krzyknąłem do
niej.
Okolicznik
to określenie czasownika, które
przedstawia okoliczności czynności
Biegałem w lesie.
Szybko przepisywałem zadanie domowe.
Mimo deszczu poszliśmy na spacer.
odpowiada na pytania: kiedy? gdzie?
jak? mimo czego? pod jakim
warunkiem? jak bardzo? itp.
Okolicznik
czasu (kiedy? dokąd? odkąd? jak długo? dopóki?) Czekaliśmy cały tydzień.
Tańczyła do białego rana.
miejsca (gdzie? skąd? dokąd? którędy?) Spotkaliśmy się w parku.
Biegł przez łąkę.
sposobu (jak? w jaki sposób?) Głośno krzyczał.
Szedł powoli.
Okolicznik
celu (po co? w jakim celu?) Poszedłem po gazetę.
Przyszli go przeprosić.
przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny?) Nie przyszedł z powodu choroby.
Płakała ze szczęścia.
warunku (pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?) W wypadku braku legitymacji podaj numer
PESEL.
Okolicznik
przyzwolenia (mimo co? pomimo czego?
wbrew czemu?)
Wbrew obietnicom nie zmienił swojego
zachowania.
Pomimo deszczu musieliśmy wyruszyć z domu.
*stopnia i miary (jak bardzo? jak dużo?
jak często?)
Dodaj więcej soli.
Kupuję gazetę raz w tygodniu.
Była niezwykłe miła.
Okolicznik
sposoby wyrażania okolicznika:
wyrażenia przyimkowe, np. O świecie
wróciliśmy do schroniska.
przysłówek, np. Powiedział głośno.
Połączenia wyrazowe
w zdaniu
szereg składniowy połączenie wyrazów, w którym wyrazy są względem siebie równorzędne i nie określają się wzajemnie Znudzeni uczniowie rozwiązywali zadania z matematyki
i fizyki.
związek składniowy połączenie wyrazów, w którym jeden wyraz (podrzędny) określa drugi (nadrzędny) znudzeni uczniowie
uczniowie rozwiązywali
rozwiązywali zadania
zadania z matematyki i fizyki.
Związki składniowe
związek zgody
związek rządu
związek przynależności
Związek zgody
formy wyrazu określającego są
dostosowane do form wyrazu
określanego (nadrzędnego)
wesołe (jakie?) dziecko – M. l. poj. r. n.
nowej wiadomości – D. l. poj. r. ż. / C. l. poj.
r. ż.
mężczyzna siedzi – l. poj.
nauczycielka płakała – l. poj., r. ż.
Związek rządu
wyraz nadrzędny narzuca wyrazowi podrzędnemu formy przypadka myślę (o kim? o czym?) o Tobie
dom (kogo? czego?) kolegi
filiżanka (z kogo? z czego?) z porcelany
idę (z kim? z czym?) z przyjaciółką
wezwałem (kogo? co?) dyrektora
związek rządu tworzy orzeczenie z dopełnieniem, rzeczownik i przydawka dopełniaczowa/przyimkowa
Związek przynależności
wyraz podrzędny określający nie ma formalnych cech zależności od wyrazu nadrzędnego, ale występuje między nimi ścisły związek znaczeniowy czytać (jak?) pobieżnie
pojechać (gdzie?) w góry
iść (mimo czego) mimo deszczu
związek przynależności tworzy wyraz nadrzędny (czasownik) i określający go okolicznik
Analiza zdania pojedynczego -
przykład
1. Zdenerwowany sprzedawca mimo
zmęczenia chciał gonić złodzieja
świeżych marchewek.
2. Zaraz szybko pójdę po butelkę wody
mineralnej.
3. Mały cesarz bezwzględnie rządził
służbą w pałacu.
Analiza zdania
pojedynczego – przykład 1
Analiza zdania
pojedynczego – przykład 2
Analiza zdania
pojedynczego – przykład 3
Wypowiedzenia złożone
zdanie złożone
współrzędnie
łączne rozłączne
przeciwstawne wynikowe
podrzędnie
przydawkowe dopełnieniowe
okolicznikowe podmiotowe
orzecznikowe
Wypowiedzenia złożone
współrzędnie
zdania złożone
współrzędnie
łączne i, oraz,
rozłączne lub, albo, bądź, czy
przeciwstawne a, jednak, lecz,
ale
wynikowe więc, dlatego,
zatem
Analiza wypowiedzenia
złożonego współrzędnie
1. Podkreślenie orzeczeń (dwoma kreskami).
2. Wyznaczenie zdań składowych.
3. Rozpoznanie typu zdania.
4. Narysowanie wykresu zdania.
5. Nazwanie zdania.
Analiza wypowiedzenia
złożonego współrzędnie
Wypowiedzenia złożone
podrzędnie
zdanie złożone
podrzędnie
przydawkowe dopełnieniowe okolicznikowe
czasu, miejsca, sposobu, przyczyny,
celu, warunku, przyzwolenia, stopnia i mary
podmiotowe orzecznikowe
Analiza wypowiedzenia
złożonego podrzędnie
1. Podkreślenie orzeczeń (dwoma kreskami).
2. Wyznaczenie zdań składowych.
3. Określenie stosunku pomiędzy zdaniami
(które jest nadrzędne, a które
podrzędne?).
4. Sformułowanie pytania do zdania
nadrzędnego.
5. Narysowanie wykresu zdania.
6. Nazwanie zdania.
Analiza wypowiedzenia
złożonego podrzędnie
Zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe a zdanie złożone podrzędnie podmiotowe w przypadku pytania CO?
Jeśli w zdaniu nadrzędnym nie ma podmiotu, to zdanie podrzędne pełni jego funkcje. Wówczas całe wypowiedzenie jest zdaniem złożonym podrzędnie podmiotowym.
Natomiast jeśli w zdaniu nadrzędnym jest podmiot, to wypowiedzenie jest zdaniem złożonym podrzędnie dopełnieniowym.
Analiza wypowiedzenia
złożonego podrzędnie
Zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe.
Zdanie podrzędne określa orzecznik zdania nadrzędnego wyrażony zaimkiem i dopowiada na pytania: jaki jest? kim jest? czym jest? jaki był? jaki będzie? itp. Wiadomości były takie, że wszyscy odczuli
niepokój.
Taka książka jest właśnie taka, jak ją sobie wyobrażałem.
Piotr jest tym, kim był.
Analiza wypowiedzenia
złożonego podrzędnie
Analiza wypowiedzenia
złożonego podrzędnie
Imiesłowowy równoważnik
zdania W zdaniu złożonym jedno ze zdań
składowych może być imiesłowowym równoważnikiem zdania.
W funkcji zdania składowego może wystąpić tylko imiesłów przysłówkowy.
Imiesłowowy równoważnik zdania występuje w zdaniach okolicznikowych. Wszyscy położyli się na ławkach, rękami
podpierając głowy.
Napisawszy wypracowanie, oddałem je poloniście.
Imiesłowowy równoważnik
zdania
Wypowiedzenia wielokrotnie
złożone
Przy analizie wypowiedzenia
wielokrotnie złożonego trzeba wskazać
zdanie główne, czyli nadrzędne wobec
pozostałych.
Jeśli wypowiedzenie wielokrotnie
złożone składa się wyłącznie ze zdań
złożonych współrzędnie, zdaniem
głównym jest pierwsze zdanie składowe.
Analiza wypowiedzenia
wielokrotnie złożonego
Analiza wypowiedzenia
wielokrotnie złożonego
Bibliografia
Kosmal L., Język polski od A do Z.
Nauka o języku, Warszawa 1999.
Niedzielska I., Gramatyka języka
polskiego. Fleksja
i składnia z ćwiczeniami, Świętochłowice
2013.
Top Related