Download - Napoleon wielki

Spis treści

S,.U--.ąl IX ....,,... xvu ~ XV1U

IJnlt-. "_ą,icmr ł'Ofbi1ry lloMpfJnycłt XXVU-XXIX

W ~~q~ XXX

CZĘŚĆ PIERWSZA

Wzlot

l.~ 3 .:!. R.cwo6ucj• 29 3. Poądaftic 54 4. Wiocity 76

5.~ 109 łl. Pokój 144 7 Epp 168

"'·Akta 193 ... Bnamaire 215

CZĘśćDRUGA

Paaowanilc

lO. ~ 241 11. łolareeiv 262 12. rr-ucs-:a 283 l.lSpak.l 2W 14.~ 3UI l~. K.oruMqa 343 l •. ;"' e ltiu 37~

17 ... 411

Przykładowy rozdział książki: Napoleon Wielki http://grzbiet.pl/sklep/napoleon-wielki/

Książki historyczne Uwaga!

Próbka wygenerowana automatycznie na podstawie tekstu źródłowego, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl

VIII NAPOLEON WIELKI

18. Blokady 444 19. Tylża 469 20. Półwysep Iberyjski 487 21. Wagram 521 22. Zenit 551

CZĘŚĆ TRZECIA

Finał

23. Rosja 577 24. W potrzasku 602 25. Odwrót 630 26. Opór 657

27. Lipsk 683 28. Niezłomność 709

29. Elba 733 30. Waterloo 759

31. Wyspa Świętej Heleny 788

Podsumowanie 821

Przesłanie 831

Przypisy 837

Bibliografia 873 l ndek.s osób 901





Spis ilustracJI

WYKLEJKI: Louis Lafitte, rysunek przedstawiający generała Bonapartego (fragment). Bibliotheque Thiers, Paryż. Zdjęcie© RMN-Grand Palais l Agence Bulloz

ILUSTRACJE W TEKŚCIE

ss. XXXIV-XXXV Jacques-Louis David, szkice przedstawiające Napoleona, 1797. Musee d'Art et d'Histoire, Palais Massena, Nicea. Zdjęcie: Giraudon l Bridgeman Images

s. 213 Baron Dominique Vivant-Den on, strona tytułowa Description de I'Egypte, 1809. Zdjęcie: akg-images l Pietro Baguzzi

ss. 652-653 Charles-Joseph Minard, wykres pokazujący wysokość strat poniesionych przez armię francuską w czasie kampanii rosyjskiej 1812-1813, opublikowany 1869. Zdjęcie: © Bibliotheque Nationale, Paryż

s. 818 Manufaktura w Sevres na podstawie rzeźby Antoine'a-Denisa Chaudeta, popiersie cesarza Napoleona I, 1806. Bibliotheque Marmottan, Boulogne-Billancourt, Paryż. Zdjęcie: Giraudon l Bridgeman Images

WKłADKI KOLOROWE

l. Andrea Appiani starszy, Napoleon I Bonapane, 1796. Pinacoteca Ambrosiana, Mediolan. Zdjęcie: De Agostini Picture Library l© Veneranda Biblioteca Ambrosiana-Milano l Bridgeman Images

2. Leonard-Aiexis Dalige de Fontenay, Casa Bonapanew Ajaccio, 1849. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (musee des chateaux de Malmaison et de Bois-Preau) l Jean Schormans

3. Karykatura Paolego i Bonapartego, pochodząca z atlasu studenta o nazwisku Vagoudy, około 1785. Zdjęcie: Archives Nationales, Paryż

4. Louis-Fran'i<JiS Lejeune, Bitwa pod Lodi, około 1804. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Daniel Arnaudet l Gerard Blot

5. Baron Antoine-Jean Gros, Napoleon na moście w Areole, 1796. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard Błot





X NAPOLEON WIELKI

6. Louis-Franc,;ois Lejeune, Bitwa pod piramidami, 1806. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard Błot

7. Baron Antoine-Jean Gros, Napoleon odwiedza zadżumionych w Jaffie, 1804 (fragment). Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (musee du Louvre) l Thierry Le Mage

8. I. Helmani J. Duplessi-Bertaux na podstawie rysunku Charles'a Mon neta, Zamach stanu 18 brumaire'a 1799, opublikowane 1800. Zdjęcie© Bibliotheque Nationale de France, Paryż

9. Franc,;ois-Xavier Fabre, portret Lucjana Bonapartego. Zdjęcie: The Art Archive l Museo Napoleonico w Rzymie l Gianni Dagli Orti

10. Jean-Baptiste Wicar, portret Józefa Bonapartego, 1808. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Fontainebleau) l Gerard Błot

11. Baron Franc,;ois Gerard, portret Marii Letycji Ramolino (fragment), 1803. Zdjęcie © RMN-Grand Palais ( musee des chateaux de Malmaison et de Bois-Preau) l Daniel Arnaudet l Jean Schormans

12. Salomon-Guillaume Counis, portret Marii Anny Elizy Bonaparte, 1813. Zdjęcie© RMN-Grand Palais (musee du Louvre) l Gerard Błot

13. Charles Howard Hodges, portret Ludwika Bonapartego (fragment), 1809. Zdjęcie: © Rijksmuseum, Amsterdam

14. Baron Fran~ois Gerard, portret Hortensji de Beauharnais. Zbiory prywatne. Zdjęcie: Bridgeman Images

15. Robert Lefevre, portret Pauliny Bonaparte, 1806. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Droits reserves

16. Baron Fran~is Gerard, portret Karoliny Murat, po 1800. Musee des Beaux·Arts, Palais Fesch, Ajaccio. Zdjęcie© RMN-Grand Palais l Gerard Błot

17. Fran~ois Kinson, portret Hieronima Bonapartego i jego żony Katarzyny Wirtemberskiej. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Franek Raux

18. Baron Antoine-Jean Gros, portret cesarzowej Józefiny, około 1809. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais ( musee des chateaux de Malmaison et de Bois-Pn!au) l Daniel Arnaudet l Gerard Błot

19. Andrea Appiani starszy, portret Eugeniusza de Beauharnais, 1810. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (musće des chateaux de Malmaison et de Bois-Pn!au) l Daniel Arnaudet l Jean Schormans

20. Neseser cesarzowej Józefiny, wykonany przez Felixa Remonda. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (musee des chateaux de Malmaison et de BoisPn!au) l Gerard B lot

21. Baron ,\ntoine-Jean Gros, Napoleon jako pierwszy konsul. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais l Gerard Błot





SPIS ILUSTRACJI XI

22. Szkoła francuska, Alegoria konkordatu, 1802. Bibliotheque Nationale, Paryż. Zdjęcie: Bridgeman Images

23. Louis Charon na podstawie rysunku Poissona, Strój członka Instytutu Francuskiego, około 1802-1810. Zbiory prywatne. Zdjęcie: Archives Charmet l Bridgeman Images

24. Jean-Baptiste Greuze, portret Jeana-Jacques'a de Cambaceresa. Zdjęcie:

© RMN-Grand Palais l Agence Bulloz

25. Andrea Appiani starszy, Louis-Charles-Antoine Desaix odczytuje rozkaz generała Bonapartego dwóm Egipcjanom. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais

(Cha te au de Versailles) l Gerard Błot

26. Baron Fran~ois Gerard, portret Jeana Lannes'a. Zbiory prywatne. Zdję

cie: Giraudon l Bridgeman Images

27. Henri-Fran~is Riesener, portret Jeana-Baptiste'a Bessieres'a, 1805. Zdję

cie© Paris-Musee de I'Armee, Dis t. RMN-Grand Palais l image Musee

de I'Armee

28. Anne-Louis Girodet De Roussy-Trioson, portret Gerauda Christophe'a

Michela Duroca. Musee Bonnat, Bajonna. Zdjęcie© RMN-Grand Palais

l Rene-Gabriel Ojeda

29. Szkoła francuska, karykatura Williama Pitta Młodszego i króla Jerze

go III, obserwujących francuską eskadrę, 1803. Musee de la Ville de Pa

ris, Musće Carnavalet, Paryż. Zdjęcie: Giraudon l Bridgeman Images

30. Sporządzona przez Mudiego kopia medalu napoleońskiego, upamięt

niającego planowaną inwazję na Wielką Brytanię, 1804. Zdjęcie © Ashmolean Museum, University of Oxford

31. Jean-Baptiste Debret, Pierwsze nadanie Legii Honorowej w kościele Inwalidów, 14/ipca 1804, 1812. Zdjęcie© RMNGrand Palais (Chateau de Versailles) l Droits reserves

32. Jacques-Louis David, szkic przedstawiający Napoleona koronującego samego siebie na cesarza, około 1804-1807. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais ( musće d u Louvre) l Thierry Le Mag e

33. Baron Fran~ois Gerard, Bitwa pod Austerlitz, 2 grudnia 1805, 1808. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Droits reserves

34. Pierre-Michel Alix na podstawie obrazu barona Antoine'a-Jeana Grosa, portret marszałka Louisa-Aiexandre'a Berthiera, 1798. Zdjęcie © Paris-Musee de I'Armee, Dist. RMN-Grand Palais l Pascal Segrette

35. Flavie Renault na podstawie obrazu barona Antoine'a-Jeana Grosa, portret marszałka Andre Massćny, 1834. Zdjęcie: © Paris-Musee de l'Armee, Dist. RMN-Grand Palais l image musee de l'Armee

36. Baron Francsois Gerard, portret marszalka Michela Neya, około 1805. Zdjęcie: © Christie's Images





XII NAPOLEON WIELKI

37. LouisHenride Rudder, portret marszałka Jeana-de-Dieu Soulta (fragment). Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Franek Raux

38. Tito Marzocchi de Belluchi, portret marszałka Louisa-Nicolasa Davouta (fragment), 1852. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard B lot

39. Raymond-Quinsac Monvoison, portret Nicolasa-Charles'a Oudinota w 1792. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Daniel Amaudet l Jean Schormans

40. Robert Lefevre, portret marszałka Charles'a-Pierre'a-Fran~ois Augereau (fragment). Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Droits reserves

41. Baron Antoine-Jean Gros, portret Joachima Murata (fragment). Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (musee du Louvre) l Jean-Gilles Berizzi

42. Edme Bovinet na podstawie obrazu Jacques'a-Fran~ois Swebacha, Bitwa pod Jeną, 14 października 1806. Zdjęcie: JoJan

43. George Dawe, portret feldmarszałka księcia Gebharda Leberechta von Bliichera, około 1816. The Wellington Museum, Apsley House, Londyn. Zdjęcie: Bridgeman Images

44. W. Herbig, portret króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III (fragment). The Wellington Museum, Apsley House, Londyn. Zdjęcie: Bridgeman Images

45. Jacques-Louis David, Napoleon I w stroju koronacyjnym, 1805. Palais des Beaux-Arts, Lilie. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais l Philipp Bernard

46. Jean-Antoine-Simeon Fort, Bitwa pod Prnską Iłową, 8lutego 1807. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Droits reserves

47. Thomas Naudet, Bitwa pod Frydlandem, I807, około 1807-1812. Zdjęcie: Anne S. K. Brown Military Collection, Brown University Library, Providence, Rhode Island

48. Adolphe Roehn, Spotkanie Napoleona I i cara Aleksandra I w Tylży, 25 czenrca 1807. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chiiteau de Versailles) l Franek Raux

49. Baron Fran<;ois Gerard, portret cara Aleksandra I, około 1814. Musee Cantonal des Beaux-Arts, Lozanna. Zdjęcie: akg-images l Andn! Held

50. Baron Fran~ois Gerard, portret Desiree Clary. Zdjęcie: Alexis Datlos. Szwedzki dwór królewski

51. Jean-Baptiste lsabey, portret Pauliny Foures. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (musee d u Louvre) l Droits rćserves

52. Ferdindndo Quaglia, portret Giuseppiny Grassini. Zdjęcie: De Agostini Picture Library l A. Dagli Orti l Bridgeman Images





SPIS ILUSTRACJI XIII

53. Pierre-Auguste Vafflard, portret Marguerite Wcirner (Mademoiselle Georges), 1805. Zdjęcie© Collections Comćdie-Franc;aise l P. Lorelle

54. Jean-Baptiste Isabey, portret hrabiny Marii Walewskiej. Zbiory rodzinne hrabiego Colonna-Walewskiego. Zdjęcie Finc Art Images l Heritage Images l Scala, Florencja

55. Mayer & Pierson, fotografia hrabiego Aleksandra Colonna-Walewskiego. Zdjęcie: © Musće d'Orsay, Dist. RMN-Grand Palais l Patrice Schmidt

56. Pierre-Paul Prud'hon (przypisywane), Portret damy uważanej za E/eonore Denue/fe de la Plaigne z synem, 1814. Zbiory prywatne. Zdjęcie © Christie's Images l Bridgeman Images

57. Jean-Baptiste Jsabey, portret Anne Hippolyte Boutet Salvetat (Mademoiselle Mars), IR19. Zdjęcie: © dzięki uprzejmości Trustces of the Wallace Collection, Londyn.

58. Albine de Montholon. Zdjęcie: Roger-Viollet l Topfoto 59. Manufaktura w Sevres, amfora należąca do Madame Mere, przedstawia

jąca Napoleona przekraczającego Alpy przez Przełęcz Świętego Bernarda, 1811. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (musće du Louvre) l Droits rćservćs

60. Fram;ois-Honorć-Georges Jacob-Desmalter, Bernard Poyet i Augustin-Franc;uis-Andrć Picot, tron cesarski Napoleona używany podczas obrad Ciała Prawodawczego, 1805. Zdjęcie:© Les Arts Dćcoratifs, Paris l Jean Tholance. Tous droits rćservćs

61. Henri Augustc, model nefu cesarskiego, 1804. Zdjęcie: © RMNGrand Palais (Chatcau de Fontainebleau) l Jean-Pierre Lagiewski

62. Szkoła francuska, Budowa kolumny na placu Vendóme, około 1803-181 O. Musće National du Chateau de Malmaison, Rueil-Malmaison. Zdjęcie: Giraudon l Bridgeman Images

113. Henri Courvoisier-Voisin, Gmach giełdy, około 1826. Musće de la Ville de Paris, Musće Carnavalet, Paryż. Zdjęcie: Giraudon l Bridgeman Images

64. Claude-Fran'lois de Mćneval. Zdjęcie: Mary Evans Picture Library l Epic 65. Lemercier, portret barona Agathona-Jeana-Fran'lois Faina. Bibliotheque

Nationale de France, Paryż. Zdjęcie: Roger-Viollet l Topfoto 66. Francisco Josć de Goya y Lucientes, Wielki czyn! Z rrnpami!, ilustracja

z cyklu Okropno.~ci wojny, opublikowane 1863. Zdjęcie: lndex l Bridgeman Images

117. Adolphe Roehn, Napoleon biwakujący na polu bitwy pod Wagram w nocy z 5 na 6/ipca IH09 (fragment). Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard Blot

61S. Baron Antoinc-Jean Gros, Sporkanie Napoleona i Franciszka 11 po bitwie pod Austerlitz, 4 grndnia 1805 (fragment). Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chatcau de Vcrsailles) l Daniel Arnaudet





XIV NAPOLEON WIELKI

69. Sir Thomas Lawrence, portret księcia Klemensa Metternieba (fragment), 1815. Royal Collection © 2014 Jej Królewska Mość Elżbieta II. Zdjęcie: Bridgeman Images

70. Sir Thomas Lawrence, portret księcia Karla Philippa Schwarzenberga, 1819. The Royal Collection © 2014 Jej Królewska Mość Elżbieta II. Zdjęcie: Bridgeman Images

71. Baron Fran~ois Gerard, portret cesarzowej Marii Ludwiki, 1810. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (musee du Louvre) l Herve Lewandowski

72. Baron Fran~ois Gerard, portret króla Rzymu. Zdjęcie: © RMN-Grand Palais (Chateau de Fontainebleau) l Daniel Arnaudet l Jean Schormans

73. Josef Lanzedelli starszy, portret Adama Alberta von Neipperga (fragment), około 1810. Zdjęcie: © Stadtverwaltung, Schwaigern

74. Antoine Charles Horace Vernet na podstawie ilustracji Etienne'a-Aiexandre'a Bardina, Umundurowanie żołnierza piechoty liniowej i zastępcy chorążego, ilustracja z podręcznika piechoty Bardina. Zdjęcie: © Paris-Musee de l'Armee, Dis t. RMN-Grand Palais l Pascal Segrette

75. Christian Jobann Oldendorp, Widok Kremla w czasie pożarn Moskwy, wrzesień 1812. Zdjęcie: De Agostini Picture Library l M. Seemuller l Bridgeman Images

76. Faber du Faur, Na drodze niedaleko od Pni~y. 8listopada 1812, ilustracja ze zbioru Blatter aus meinem Portefeuille, im La u fe des Feldzuges 1812, po 1830. Zdjęcie: Anne S. K. Brown Military Collection, Brown University Library, Providence, Rhode Island

77. V. Adam, Przejście przez Berezynę. Brown University Library, Providence, Rhode Island. Zdjęcie: Bridgeman Images

78. Pierre-Paul Prud'hon, portret Charles'a Maurice'a de Talleyrand-Perigord (fragment), 1817. Dar pani Jayne Wrightsman ku pamięci Jacqueline Bouvier Kennedy Onassis, 1994. Numer akcesji: 1994.190. © The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork

79. Szkoła francuska, Portret Josepha Fouchego. Zdjęcie © RMNGrand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard Błot

80. Pracownia barona Fran~is Gerarda, portret Charles'a-Jeana Bemadotte ·a. 1811. Zdjęcie© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles)l Gerard Blot

81. Jean-Baptiste Paulin Guerin, portret marszałka Auguste'a de Marmonta, 1834. Zdjęcie:© RMN-Grand Palais (Chateau de Versailles) l Gerard Blot

82. Autor nieznany, Napoleon żegnający się z armią na dziedzińcu zamku Fontainebleau, 20 kwietnia 1814. Bibliotheque Nationale, Paryż. Zdjęcie: Roger-Viollet l Topfoto

83. George Cruikshank, Bonaparte ucieka z pola bit11-y pod Waterloo w asykie przc11, 1dnika, 1816. Zbiory prywatne. Zdjęcie: The Stapleton Collection! Bridgeman Images





SI'IS IUJST1lACJI XV

M Hnha Louia-Jolepb-Narcillie Marchand, JfWał Loltfwood (fraptent),

tUl~: C RMN-Grand Palais (mwec dc5 chłłeaux de Malmaao. et ck Bois-Nau) l Gćrard Blot

!l'l. Aldor niemany, portret Napoleona w Oliłatnich łyJOdniach życia na ŚWięltj Helefłic. C Bodk:ian l.buy. Olfoni(CurzonAtlantic aliitrona 19)

ltłL C'hlries Jolepb Hulłnwldcl na podlitawic szkicu kapitana Frcdericb

Manyata. CMło ~ l1otulptufąopoJirwm, 1821. Zd~ie: Welł· a.- Uw-ary, Londyn





Spismap

Nłlp.1Aeot\Jti Paryi XXIV-XXV

RcwolucyjM i napołeo6lb Francja XXVI

~ ftlchy, l ~1797 ?S-79

Europa Środkowa po pokoju w Campo Formio 158-159

~nic qiplka i 'Y')'jlb. 179flr-1799 171 Pólnocnc Włochy, 1796--110) 266--267

Bitw• pod Marcft80 272-273 E.lłJOPI po traktlłcic z Luneville. u1n 304--305

PrKIRiftl W~e&k.icj Armil .lDIId k.aD.tu Llł Muchc nad Ren 38().-387

Od Ulm do A.ualerłiu 398--399

Bna pod Auakrbu 406-407 ~ Rrilk.l, 11107 426

KampH.r pnllb i pollb. ·~ ltm 428-ł29

~i bdwa pod~ liiOb 436-ł37

lllwapod~...._ 462-463 liilwa pod Frydłandcm 476

........ i Portuplia 4fM.-..499

~·w &.warii, ll109 528-529 BlnnpodWapam, 11109 ~545

&rop. w roku 1812 580-581 w,."._ NliPlkou na Moabę w 1812 roku ~

- .... pud BorudiDo 6~25

, """*'ia l H 13 rob

1 Bitw• pld l>n:mc:JD \. ...... pud l..tplkłctD

'- ......... 11114 "*-7. "-rUU ,.,......__ l liS

• 'i 5 1 III S "*u

'- ....... W ....... WV1Jal5

668-669 bll8-6ll9

700-701

716-717

753

~m ,.,._ '7111





900 NAPOLEON WIELKI

Generał Lazare Hoche, Archives Nationales, Paryż Marszałek Fran\;Qis-Christophe Kellermann, Archives Nationales, Paryż Generał Jean-Baptiste Kleber, Archives Nationales, Paryż Stanley Kubrick, London College o f Communication, Londyn La Grande Armee, Service Historiques de la Defense, Vincennes Jean Lannes, Service Historiques de la Defense, Vincennes Generał Bernard Lauriston, Archives Nationales, Paryż Sir Hudson Lowe, British Library, Londyn Susan Marie Mackenzie, Beinecke Library, Yale Hugues Maret, Service Historique de la Defense, Vincennes Marszałek Joachim Murat, Service Historique de la Defense, Vincennes Comte Louis de Narbonne, Archives Nationales, Paryż Fran\;QiS de Neufchateau, Archives Nationales, Paryż Frederick Sheldon Parker, Sterling Memoriał Library, Yale Louis-Marie de la Revelliere-Upeaux, Beinecke Library, Yale Count Pierre-Louis Roederer, Archives Nationales, Paryż Fyodor Rostopchin, Russian State Military Hislorical Archive, Moskwa Marszałek Gouvion St Cyr, Archives Nationales, Paryż Generał Barthelemy Scherer, Archives Nationales, Paryż Marszałek Nicolas Soult, Archives Nationales, Paryż Adolphe Thiers, Bibliotheque Thiers, Paryż Sir Thomas Tyrwhitt, Beinecke Library, Yale Marszałek Claude Victor-Perrin, Archives Nationales, Paryż Jane Waldie Watts, Beinecke Library, Yale War Ministry, Service Historique de la Defense, Vincennes Sir Nathaniel Wraxall, Beinecke Library, Yale





Indeks osób

Abdullah Pasza al-Azm 203 348, 359, 361-362, 432-435, 440-441, 448, Abell Charles 834 456, 459, 461, 464-467, 493, 714, 724, 728, Aberdeen lord zob. Gordon George 733-734,740, 751,763, 816 Abrantes Laura d' 60,69-70,219,225,259,306, Augusta Bawarska 336,415

311>-317, 373 Augustin Jacques 567 Abrial Andre 311 Austen Jane 819 Acton John 376 Addington Henry 308, 335, 341, 359 Addington Hiley 331 Addison Joseph 809 Adlerfeld Gustavus 637 Albe Louis d' 732 Albert Joseph 648 Alcybiades 12 Aleksander l 308-309, 338, 359, 377, 400, 405,

409, 412, 420, 479-482, 484, 506, 509, 511--517. 525, 551, 562-563, 566, 57>-574, 5n-579, 583-584. 58(>-587, 589,591-599,603,607-608, 611>-617. 633-{)35, 637-638, 656, 659, 664, 671, 687. 692, 698, 726, 731-732, 743-745, 748, 797, 804, 831. 834

Avrillon Marie-Jeanne-Pierrette 495 Azara Jose Nicohis d' 337

Babeuf Fram;ois-Noel 151,229 Baciocchi Felice 150, 379 BacJer d'Albe Louis 264, 705 Bagralian Piotr 408,460,464,473,603, 601>-607,

610, 614, 616, 627 Bakri Chalil Sajjid al- 186 Balcombe Alexander 801 Balcombe Betsy 800-801,805,809,812, 834 Balcombe William 800-801, 805 BaJdwin l 20 l Balsamo Giuseppe zob. Cagliostro Alessandro di Balaszow Aleksander 607

Aleksander IIl Wielki 9, 12. 24-25, 35, 59, 165, Baraguey Hilliers Louis d' 148 172. 175, 181, 194-195, 206, 212, 258, 320, Barbó-Marboisfran~is de 153-154,311,341,385 560, 682, 738, 808 Barbier Antoine-Aiexandre 591

Alieman d Zacharie 382 Barclay de Tolly Michail 461,464,563,579,584, Allonville Alexandre Louis d' 579 602-603, 610, 614, 616, 618, 620, 622, 664, Alvinczi József 124, 121>-128, l31-135, 139 687,691,693, 824 Andreossy Antoine 160, 208. 210, 339,594 Baring Francis 571 Anna Austriaczka 661 Barrai de hrabina 490 Anna Pawłowna 514, 561-563,571 Barras Pauł 52, 56,62,66,69, 72-74,97-98,105-Antommarchi Francesco 814-816, 835 -106, 118, 122, 149-150, 153-154, 162-163, Araoda Pedro Pablo Abarca de Bolea de 497 166, 168, 188,218, 221, 223-227,229, 836 Arbuthnot Harriet 836 Arcbambault Achille 797 Archambault Joseph 797 Arena Barthólemy 235 Arena Joscph-Antoine 301 Ariosto Ludovico 170 Aroauli Aotoine-Vincent 177 Amon Thomas Kl5 Atthalin Louis 738 Aubry Fran~ois 59,472 Auenperg Karl Joseph von 395 Augereau Pierre 76, KI, 92, 113-118, 120, 124-125,

127-128. 132, 134, 140, 153, 232-233, 287,

Barres Jean-Baptiste 705 Barthćlemy Fran~is de 150, 154 Bathurst Henry 734, 802, 805 Bausset-Roqueforl Louis de 54, 141, 378, 380,

446, 495, 507, 513, 518-519, 559-560, 564, 586,623,629-630,646,651,667, 677;735

Baxter Alexander 810 Bayard Pierre Terraił de 368 Bealieau Jobann Peter (Jean-Pierre) 83 Beauhamais Alexandre de 70 Beauhamais Eugeniusz (Eugeoe) de 70,72-73,

170, 179, 189, 198, 202, 204, 216, 229, 269, 336, 347, 370, 380, 385, 415, 420, 423, 485.





902 NAPOLEON WIELKI

523, 541-543, 548, 557, 560, 593, 597, 600, 602, 614-{;15, 623, 627-628, 633, 636, 638, 641-642, 644, 646-647, 651, 654, 660-661, 664-{;65, 667, 672-673, 683, 709, 713, 722, 759, 806, 832

Beauharnais Hortensja (Hortcnse) de 73, 161, 164, 216, 257, 300, 318, 326, 370, 374, 419, 505, 556-559, 657, 729, 75S-759, 791-792, 817, 832~33

Beauharnais Józef (Joseph) de 70 Beauharnais Józefina (Josephine) de zob. Bona-

parte Józefina Beauharnais Maksymilian (Maximilien) de 832 Beauharnais Stefania (Stephanie) de 336,415 Beauharnais-Bernadolle Józefina (Josephine) de

594,597-598,607,612-613,615-619,622-623, 628-629, 634, 641,644,648,651, 659,676, 686,694,714, 71S-719, 730-731.733,738,762

Berthollei Claude-Louis 92, 163, 172, 174, 187, 209-210, 367,453

Bertrand Fanny 743, 801 Bcrtrand Henri 177,284-285,667,670,673,697,

702, 736, 73S-739, 748, 750, 761, 769, 791--792,796-798,802, 80~08, 810,814, 817-~19, 834

Bessii:res Jean-Baptistc 104, 170, 234,265, 281. 361, 363, 385, 402, 405, 423, 448, 50S-509, 525, 530, 537, 542, 547-548, 613, 627-628, 634,639,641,651,667,675,705,816

Beurnonville Pierre de 234 673, 832 Beyts F ran~ois 248

Beau~eu Jobann 84, 89-93,95, 103-104, 113, 124, Biennais Martin 568 138-139

Beaumont Marc Antoine 448 Beauregard Henry Costa de 8S-89 Beauvoison Joseph 188 Beethoven Ludwig van 164 Begos Louis 648 Beker Nicolas 794 Bekri el- 210 Bellange Pierre 568 Belliard Auguste 308, 615, 627, 730 Belloy-Morangle Jean-Baptiste de 287, 373 Bennigsen Levin von 308,454-456,459-461,464-

-465, 467, 472-475, 477-478, 527, 603, 697, 702

Berlier Augustin 55 Berlier Theophile 232, 234, 303, 367-368 Berlioz Hector 57, 164 BernadoneJean-Baptiste 61,131,138,151,217,

225, 227. 232, 359,361-363, 388, 390-391, 395, 397, 400-402, 405, 408, 419, 435, 438-440, 442-443, 448, 456, 459-460, 470, 542-543, 546, 558, 570-571, 574, 592, 594, 636, 659, 666, 684-{;85, 693-695, 697, 699, 702, 704, 714,731. 798, 819, 832,834

Bernard 554 Bernier Etienne-Aiexandre 253, 285 Bernkopf Joseph 265 Bernoyer Fran~ois 173 Berry Mary 258 Berthier Cósar-Gabriel 63 Berthier Louis-Aiexandre 82~3. 85, 91, 93-94,

102, 110, 130, 141. 157, 169-170, 177, 180, 186-187, 190-191, 197, 204, 210, 243, 249, 252, 262-264, 270, 275, 278, 281-282. 311, 344, 353, 361-363, 370-371, 381, 383, 385, 388, 3"0. 401-402, 419, 432-434, 439-440, 442, 445, 456, 460, 477, 484, 512, 514, 525--526, 531, 539, 555-556, 558, 564, 569, 572,

Bigarre Augustc Julien 405

Bigonnet Jean-Adrien 231,234 Bigot de Preameneu Felix 289

Billington Elizabeth 282 Billon Fran~ois-Frederic 465

Binet de Marcognet Pierre 782-783 Biot Hubert 723 Blaze Elzćar 280, 444, 465, 492, 505, 533, 542.

549, 571, 659

Blin Joseph 234 Bliicher Gebhard Leberechl von 442, 444, 664.

684-686,693-697,699, 703.714-715, 720-723, 725,729, 769-771,774,777,787, 789,804

Bodin Louis 166-167 Bombelles Charles-Rene de 833 Bon Louis-Andrć 127, 180, 194, 197,204

Bonaparte (Buonapartel Carlo Maria 5-7,9-10, 18-19

Bonaparte Charlotta (Charlotte) 500 Bonaparte Eliza (Maria Anna, Elisa) 7, ISO, 370,

379,413,525,707.817 Bonaparte Eugeniusz (Eugi:ne) 817 Bonaparte (Buonapartc) Gieronimo 19 Bonaparte ( Buonaparte) Giuseppe 9 Bonaparte Hieronim (Girolamo, Jeróme) 69,

318-319, 336. 360, 415. 417, 419, 485-486, 490. 508, 602-603, 606-607, 652, 660, 665-666. 759, 775, 778. 782, 788, 806, 816-817. 832

Bonaparte Józef (Giuseppe. Joseph) 7-l!, 15. 18. 27, 29-.11, JJ-34. 38-39, 44, 54, 56, 59-62. 67, 109. 111-112, uo. 140, 149. 166, m. 17S-179, 201-202, 220. 225. 227, 257, 268. 285, 306, 313, 318, 323, 326, 339. 341, 360, 362, 370, 371, 380, 395, 405, 409, 411, 41J-414,416-419,423,470,483,485-486, 49b, 503. 505-506, 50S-509, 51b, 521. 52.J-524. 553. 560, 567, 621-622, 680-681, 719-720,





INDEKSOSÓB 903

?lt>--727, 729, 759, 788-789, 792-793, 802, 806, 811>--817, 832

Bonaparte Józefina (Josephine) 70-74, 84-85, 95-Qb, IU3. 105-107, 111-112, 114, 120, 129--IJO, 132. 154, 161-162, 164, 166--167, 169, 178-179, 185. 190,215-217,225-226,229,236--237. 258-260,269-270,300-301. 307,318--319,326,331,336,341,347,353,368-374, 379, 389-392, 394, 410, 412, 415, 420, 433--434, 443, 445-446. 451, 454-455, 458-459, 469-470. 480, 486, 491, 493, 495. 508-509, 512-515, 517-518. 533, 540, 549, 557-561, 565, 568, 587, 734, 738, 743, 748, 792, 813, 815. 817, 832-834,836

Bonaparte Julia (Julie) 817

Bonaparte Karolina (Maria Annunziata, Carolinc) 7,150, 234,319,370,564,712,813,817

Bonaparte Luciano 4, 37 Bonaparte Lucjan (Luciano, Lucien) 7, 18-19,

30, 41, 44, 55, 62, 119, 206, 216, 218-219, 224, 227. 231-235, 242, 249--250, 282, 298, 318-319, 341, 360, 370, 485, 500, 588, 759, 789, 794, 806, 810, 816-817, 832

Bonaparte Ludwik (Louis) 7, 18, 34, 59, 149, 170, 179, 260, 292, 306,318,326, 360,370, 372, 380, 418-419, 433-434, 450-451, 483, 485. 505, 530, 557-558, 573, 746, 759, 809,

Bourrienne Louis-Antoine de S, 15, 17, 39, 145, 147, 149, 153-154, 156, 160, 163, 178-179, 189, 211, 243, 281.451,494-495,572,835

Bouvet de Lozier Athanase Hyacinthe 351, 364 Bowes John 567 Boycn Hermann von 664 Boyer Christine 55, 319 Boyer Pierre 175, 177, 179-180,200 Brandt Heinrich (Henryk) von 631 Broglie Victor-Fran~ois de 252 Brueys Fran~ois 173, 179, 185, 675 Bruix Eustaehe 218, 229, 310, 347 Brune Guillaumc 132, 140-141, 169, 280-281,345,

359, 361-363, 740, 762, 788,804 Brunny Madame de lO Brutus Lucjusz Juniusz (Lucius lunius B.) 109 Brutus Marek Juniusz (Marcus lunius B.) 109 Bry Jean de 321, 710

Bubna Ferdinand 556 Bugeaud Thomas 400 Biilow Friedrich Wilhelm von 664,686,693,702,

778, 783 Bunbury Henry 796 Duonaparte Francesco 3 Buonavita Antoinc 815

Burdon William 8 Burke Edmund 42, 68,331, 724,819

817. 829, 832 Bursay Aurore 635 Bonaparte Maria Letycja (Maria Letizia, Mada- Burton Francis 835

me M<re) 3. 5-S, 10, 16, 19, 44-45, 62, 70, Bus.'y Victor de 738 149-150, 370, 374, 565, 568, 744, 749, 806, Bullafuoco Maileo 5, 34, 41 814-S16 Buxhiiwdcn Friedrich von 400, 408,410,455

Bonaparte Napoleon Ludwik (Napoleon Louis) Byron George Gordon 164,324,809,819 505

Bonaparte Paulina (Maria Paola, Paulinc) 7, 149-150, 234, 254, 314, 311>--317, 360-361, 370, 485, 490, 559, 566, 595, 713, 741, 744, 749, 797, 801-S02, 813, 817,832

Bonet Jean Pierre 670-671 Bonneuil Michelle de 350 Bordessoulle Etiennc de 690, 698 Borghese Camillo Filippo Ludovico 316,361,554,

832 Bosch Hieronymus (wł. Hieronymus vanAeken)

643 Brn;well James 4, 19, 30, 32 Bouchotte Jean-Bapliste 48-49,57 Boudet Jean 271, 276, 278-279, 538 Boulay de la Meurthc Antoine 218,231,242,246,

356, 760, 791 Bourcet Pierre 80, 117, 822 Bourcicr Fran~is 448 Bourgoin Maria-Tereoa (Marie-Tber<se) 347 Bourgoing Jean-Fra~is de 10 Bourmont Louis de 253, 303, 757, 770

Cabanis Pierre 321 Cacauli Fran~ois llO, 124, 135 Cadoudal Georges 253, 300, 302-303, 333-334,

349-354, 358, 363-364 Caffarelli d u F alga Louis 170, 174, 191,204,675 Cagliostro AJessandro di (wł. Giuseppe Balsa

mo) 422 Calder Robert 381-382 Carnbaceres Jean-Jacques Regis de 219, 223,

225-226, 228, 242, 244, 248, 257, 289, 319--320, 340, 343, 348, 352-353, 360, 362, 365, 369, 372, 379, 383, 385, 388, 420, 460, 479, 488, 490, 493, 523, 555, 563, 579, 588, 592, 597-598, 643-644, 654, 661, 667, 676, 692, 719, 726, 729, 760,789, 834,836

Cambronne Pierre 735-736, 750, 752, 754 Campagnol łsaac Jacques Delan 36, 45 Campbell Neil 736--737,739,741-745, 747-749,

752, 805 Campbell Thomas 432 Camus Armand-Gaston 163





904 NAPOLEON WIELKI

Canova Antonio 99,317,554,567-568 Cantillon Marie-Andre 747, 816 Caprara Giovanni 285, 374, 427 Cartyle Thomas 164

Carnot Lazare 62, 67, 73, 86, 92, 95, 97, 105, 118,

122, 129, 149-150, 154-155, 163, 168, 249, 263, 760, 789, 791

Carrion-Nizas Henride 112

Carteaux Jean-Fran~is 46-50 Caselti Charles 285

Castaiios Francisco 508

Castellane-Novejean Boniface de 256, 609,612, 617, 643, 654

Castlereagh Robert 350,487,595-596,707,734, 736, 745, 748-749, 795, 828, 835

Caulaincourt Armand de 3, 353-354, 390, 420,

433, 445, 512-513, 541, 555, 561-562, 573,

577-578, 588-589, 609, 614, 616, 618-619,

628, 640-Mt, 651, 654, 673, 675, 678, 681,

706-707, 712, 718-719, 723, 728, 730-736, 738, 760, 790, 834

Chrystian VII 308 Churchill Winsten 95

Cipriani Francheschi 797, 812 Clapari:de Michel 635

Clarke Henri 62-63, 129, 155,257,433,458,471,

508, 550, 555, 585, 597-598, 609, 613, 621, 654, 667, 675, 710, 715, 729

Clary Eugenie Desiree 54, 57, 60-61, 63, 106, 151, 227, 571

Clary Fran~ise 61 Clary Joseph Nicolas l li

Clary Julie 54, 560, 758

Clausewitz Carl von 592, 651

Clauzcl Bemand 681,762

Cobbett William 8, 324

Cobenzl Ludwig von 155-156, 306, 383

Cockburn George 797-798, 805-806, 808

Cnignet Jean-Roch 396,405,446, 606

Colbert-Chabanais Auguste de 338

Colbert Jean-Baptiste 329, 582

Collot Jean-Pierre 223, 232 Caulaincourt August de 628 Colombier Caroline de 20

Cavendish-Bentinck William (3. książę Port- Combe Harvey 339

land) 421,453 Compans Jean 626

Cervoni Jean-Baptiste 47 Compoint Louise lll

Cezar GajuszJuliusz (Caius lulius Caesar) 9, 12, Condorcet Jean Antoine 294, 321

25, 51, 59, 88, 94, 142, 163, 165, 170, 244. Consalvi Hercules 285-286

258, 270, 297, 320, 325, 344, 375, 514, 560, Conslavi Ercole 590

599, 682, 719, 807-ł!OS, SIL Constant Benjarnin 306, 321.356.490,651. 737. Chaboulon Fleury de 749 764, 766. 836

Champagny Jean-Baptiste Nompi:re 390, 507, Constant Louis 540

512,556, 562, 578, 588, 592 Conte Nicolas 187

Championnet Jean-Etienne 161 Cook James 170

Chaptal Jean 76, 249, 283-284, 295-296, 326, Cooke Edward 749 330, 347-348, 367, 486, 492, 494, 532, 570, Corbineau Claude 469,675,777,786-787

608, 802 Corbineau Hercules 547 Chardon Fran~ois l l, 14 Corbineau Jean-Baptiste 693 Charles Hipolit (Hippolyte) 96, 103, lll, 129, Corneille Pierre 12, 14,484,808

150, 152, 166-167, 178, 215-216, 836 Comwallis Charles 313,805 Chartona Augusta Hanowerska 812 Correggio (wl. Antonio Allegri) 92, 160 Chas Jean 359 Cortona Pietro da (wl. P. Berrettini) III Chateaubriand Fran~ois-Rene de 74,288,321, CorvisartJean-Nicolas 50,457,558,586,765.813

356, 818-ł!l9, 833 Coste Trenta 33 Chaudet Antoine-Denis 568 Coudreux Alexandre 761 Chauvet Felix 49, 74, 83 Coutard Louis 526-527 Chenier Marie-Joseph 306, 321, 490 Craigmillen Cuming de 15 Chevalier Alexandre 301,303 Crance Edmond Dubois de 228-229 Chezelles Samuei-Fran~ois I'Heritier de 694 Cn!tet Emmanuel 296, 365 Chiideryk l 365 Croker John Wilson 107 Chimay Emilie de 379 Cromwell Olivcr 13, 35.21 l. 230,319 Chlodwig 365 Cruikshank George 332 Chlapowski Dezydery Adam 114,519,526-527, Cuesta Gregorio de la 508,555

534 Curial Philibert 702 Choiseul Etienne-F ran~ i s de 5 rholmondeley George 505

Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 12.258 Cllłrtoryski Adam 566, 583-585





INDEKSOSÓB 905

Czemyszow Aleksander 585, 592-593, 609 Cziczagow Paweł 645-648, 650 Czyngis-chan 764

Dałherg Karl 417, 427, 458,513 DaUemagne Claude 92-93, 114-115 Dampierre Achille de 258, 274-275 Dancoisne-Manineau Michel 799 Danican (wł. Louis Michel Thc!venct) 68 Danton Georges 55, 229 Dariusz III Kodomanus 738 Daru Pierre 373, 382-383, 470, 490, 512, 514,

555.566,588,616, 628-{;29. 676, 760 Daumesnil Pierre 547 Daunou Pierre 242,306,321,490 Daure Jean-Pierre 191, 200 David Jacques-Louis 373-374, 414, 518, 567,

765,835 Davidovich Paul von 125, 128, 139 Davout Louis-Nicolas 11, 169-170, 361-363, 381,

388, 397, 400, 402, 404, 408, 410, 434, 43S-440, 442-443, 446, 448, 455-456, 459, 461, 464-466, 472-474. 487, 522. 525-527, 532. 536--537, 539, 542-543, 546--549, 555, 585, 591, 593, 597-598, 600, 603, 607, 613, 619, 627. 629, 640-642, 646--647, 651~52, 656, 667, 682~3. 685, 696, 705, 714, 761-762, 769-770, 824

Dąbrowski Jan Henryk 475 De<:aen Mathieu 333-334, 338 Decres Denis 338, 340, 344, 346--347, 369, 375,

385, 458, 507,523, 621, 654, 760, 791 Defrance Jean 702 Deharme Blaise 568 Dejean Jean 422, 516 Dclmas Antoine-Guillaume 287 Delzons Alexis 638 Denon Dominiquc Vivant 137, 172-173, 186,

210-212, 340, 344, 365, 413-414, 434, 492, 512,719, 765,791

Deroy Bernard von 525 Desaix Louis 169-170, 180, 187, 193-196, 210,

271, 274, 276. 27S-282, 302, 532, 588, 675, 79H

Desbricre Edouard 344 Desforges Thomas 301 Desgenettes Renć-Nicolas 170, 179,200,207 Desmoulins Camille 27. 55 Despinoy Hyacinthe 113, 115, 117 Dessaix Joseph 62ł, 626 Dessolle Jean-Joseph 35ł Destrem Hugues 303 Destuli de T racy Antoinc Louis 321 Desvaux de Saiot-Maurice Jean-Jacques 783 Didc:rot Denis 12, 355

Digcon Alcxandre 722 Dochturow Dmitrij 638 DoguereauJean-Pierre 177,180,191,196,201-

-202. 206--209 Dolomieu Deodat de 172 Dołgoruki Piotr 397 Domairon Louis 17 Domingue Joseph (,.Herkules") 317 Dommartin Elzear Augustin de 47, 170, 180,

189, 191 Doppet Fran~ois 50-51,66 Doria Andrea 149 Dorsenne Jean Marie 538 Douglas Andrew 10 Douglas Frederick 745, 805 Douglas Sylvester (lord Glenbervie) 745 Drake Francis 348, 369 Drouet Jean-Baptiste 525, 570 Drouot Antoine 25, 671, 725, 729, 736, 744, 749-

-750, 769, 777 Dryden John 809 Du Pont de Nemours Pierre 307 Du Pont de Nemours Victor 307 D u boi s Antoine 586 Dubois Louis 302 Duchatel Adela (Adele) 379 Duchatel Charles-Jacques 379, 802 Duclos Charles 20 Ducos Pierre Roger 21S-219, 226,235,241-242,

244 Dufours Joseph 568 Dugommier Jacques 48,51-52,66,258 Dugua Charles 194 Duhesme Philibert 265 Dujardin Guillaume 234 Dulaure Jacques 20 Dumas Alcxandre 170 Dumas Mathieu 66, 179,263,281,367,409,517,

522, 607' 612, 628-{;29. 663 Dumas Thomas Alexandre 170 Dumherion Pierre 54 Dumolard Joseph 151, 154 Dumouriez Charles Fran~ois 41, 44, 97,352-353,

359 Dupas Pierre-Louis 93, 160, 475 Duponi Pierre 502, 50S-509, 73S-739, 747 Dupuy (ksiądz) 32 Dupuy Dominique 189 Duroc Gćraud 105,209,220,225,257,310,370,

378, 390, 420, 439, 445, 458, 460, 468, 471, 512, 522, 532, 558, 564, 588, 61~17, 619, 651, 67~76, 816

Durutle Pierre 665 Dutheil Nicolas 331 Outhill Pierre 782





906 NAPOLEON WIELKI

Dyck Antoon van III Dżabarti Abd ar-Rahman al· 183-184, 187 Dżezar Ahmed 188, 191,193-196, 199,201-202,

206-207

Eble Jean-Baptiste 25, 597, 599, 618, 647-4>49 Ebrington wicehrabia zob. Fortescue Hugh Edgeworth Maria 819 Elfej Bej 180, 190 Elliott Grace 71 Elphinstone George (lord Keith) 26~270, 350, 796 Elphinstone J.D. 776, 808 Elżbieta l 356, 821 Emmery Joseph 749 Emmet Thomas 324 Enghien d' (Ludwik Burbon Kondeusz, Louis-An

toine-Henri de Bourbon-Conde) 343,352-358, 369,371,445,512,745, 796,816,826, 836

Erazm z Rotterdamu 12 Erlon Jean-Baptiste d' 681, 771, 776, 782-784 Espagne Jean d' 536 Espoz y Mina Francisco 504 Eugenia Maria de Montijo de Guzman 446 Eugeniusz Sabaudzki 9, 170 Eurypides 727 Eutropiusz (Eutropius Flavius) 12

Fa ber Theodor von 577 Fabiusz Kunktator (Quintus Fabius Maximus

Verrucosus Cunctator) 137 Fain Agatbon 495, 512, 582-583,593, 595, 598,

607, 617, 629, 633, 636-637, 640, 644, 648, 651, 660, 676-679, 682, 694, 699, 705-706, 715, 721-722, 724, 736, 738

Faipoult Guillaume-Charles 81 Faleon (adiutant Davouta) 442 Farnin Auguste 568 Farhi Haim 201 Fath Ali 377 Fazakerley John 745, 805 Fedrus (Gaius lulius Phaedrus) 12 Ferdynand l Parmeński 329 Ferdynand l! Aragoński 821 Ferdynand lll III Ferdynand IV 99, 376, 396, 420 Ferdynand VI! 418, 500-506, 713, 831 Fersen Axel von 161 Fesch Joseph 15, 36, 149,211,361,370,420,425,

560,564-565,759,806,814-815,817,832 Fievee Joseph 225 Filip l! 91 Filip ll (Macedoński) 24 Filip v su~ Fiorella Pascal 117 Fisber H.A.L. 551

Flahaut de la Billarderie Charles de 419, 556, 558,621,724,736,738,775-777,784,786,832

Flawiusz Arrian (Fiavius Arrianus) 12 Flcgny Himbert de 710 Fleischmann Wilhelm August 149 Foch Fordinand 84 Fontainc Pierre-Fran~ois-Leonard 568, 765 Fontancs Louis de 254,294, 31S-319, 371 Forfait Pierre 388 Fortescuc Hugh (wicehrabia Ebrington) 357,745,

747, 805 Foster John Lcslic 323 Fouche Joseph 219,224,229,241,244,255,301-

-303, 349-352. 356, 358, 368, 378, 385, 388. 419, 431, 446, 470, 472, 490. 523-524, 550. 555, 563, 570-571, 574, 588, 672, 712, 719. 731, 760, 789, 791, 826

Fourcroy Antoine 286, 294 Fouri:s Jean-Noe! 190 Fouri:s Pauline 190,216 Fourier Joseph 172 Fox Charles James 324, 420-421, 454, 795. 805 Foy Maximilion 87, 569, 77S-779, 782 Franciszek l (cesan Austrii) 80, 111, 121, 131,

138. 146, 247. 281, 306, 359, 376, 380, 395. 411-412. 414, 421. 523, 535. 550, 556-557. 561, 596, 618, 657, 666, 671, 673, 67S-680, 682, 692, 699, 831

Franciszek l (król Francji) 176,313,564 Fran~ois Charles 200 Freron Louis-Stanislas 52, 56, 62 Friant Louis 308, 403, 410, 465, 467, 546, 613,

626, 698, 720 Frochot Fran~ois 644 Frotte Louis de 253 Fryderyk l Barbarossa 380, 819 Fryderyk l! Wielki 9, 258, 336, 397, 432, 435,

438, 445, 483. 551, 561, 674, 721, 730, 808,

816, 822, 828 Fryderyk August l 455, 483 Fryderyk Wilhelm lll 394, 413-414, 430, 432,

435,442, 444,446-447, 455,471' 481, 483-484, 573, 663-664, 6 70, 687, 692, 698, 745, 831

Galio de markiz zob. Mastri li i Manio Ganilh Charles 321 Ganteaume Honorć Joseph 191, 208, 210-211,

308, 310, 347,382 Gara! Dominiquc 321 Gardaone Gaspard 274-276 Gardeł Pierre 446 Gasparin Thomas de 47-50, 52 Gassicourt Cadet de 540, 790 Gaudin Martin 244,249,256-257,348,385,451,

661, 763-764





INDEKSOSÓB 907

Gaulle Charles de 734 Gauville Adolphe de 697 Gazan Honore 440, 683 Genlis Stephanie Fćlicite 495 Genu Marie-Joseph 568 George Mademoiselle zob. Weimer Marguerite Gerard Etienne 698, 722, 771, 779 Gerard Fran~ois 405,492, 567, 623 Gericault Thóodore 567 Gibbon Edward 285,819 Gillray James 324, 332 Ginguenć Pierre-Louis 321 Girard Jean-Baptiste 685, 693 Girardin Louis de 711 Girod de l'Ain Felix 621 Girodcl Aone-Louis 567 Glasse G. H. 324 Glenbervie lord zob. Douglas Sylvester Gneisenau August von 663, 774 Godoy y Alvarez de Faria Manuel 497,500-503 Goethe Johann Wolfgang 63, 164, 170,427,514-

-515, 654, 825 Gohier Louis-Jeróme 217-2!8, 222,226-229,237

Gohier Madame 229 Golicyn Andriej 456

Golicyn Dmitrij 525 Gombault-Lachaise (wynalazca) 302 Gonneville Aymar-Olivier de 473,518 Gordon Alexander 784 Gordon George 68 Gordon George (lord Aberdeen) 324, 718, 722 Gourdon de markiza 752

Gourgaud Gaspard 7. 168, 284,612,638,641, 715, 738.751, m, 797-798,801-803,807, 8I0-8II, 819

Goya Francisco 504, 56 7

Grand Paul 836 Grandeau Louis 705

Grossini Giuseppina 270, 282, 307, 379, 836 Gravina Federico 357 Gregoire Henri 321,491 Grenville William 247, 420-421 Gribeauval Jean-Baptiste de 17, 822

Grocjusz ( Grotius) H u go 418 Gros Antoine-Jean 200, 567, 835 Grouchy Emmanuel de 362, 464, 475, 606, 721,

762. 77[}...771, 774, 777, 779, 783, 787-788, 797,808,819

Gudin Cesar Charles 619-<;20 Guerin Jean-Urbain 567 Guerin Pierre-Narcisse 189 Guesclin Bemand du 170, 368 Guiben Jacque• de 17. 117, 138, 384, 822 Guindet (kwatermistrz) 438 Gustaw 11 Adolf 9, 484, 808

Gustaw III 578 Gustaw IV Adolf 258. 355, 472,570 Guyot Claude-Etienne 721, 784 Gyulay lgn:lc 396, 688, 697

Hadik Andreas 721 Hadrian (Publius Aelius Hadrianus) 359 Hamelin Antoine 96, 111-112 Harnilton Alexander 567 Hannibal 9, 12, 258, 263, 265 Hardenborg Karl von 412-413,430,432,663 Harris James (hrabia Malmesbury) 339

Harun ar-Raszid 182 Hasanal-Attar 183-184 Hatzfeld Franz Ludwig von 445 Haugwitz Christian von 397,412,430

Hautpoul Jean-Joseph d' 11,441,460,466 Hawkesbury lord zob. Jenkinsan Robert Banks Haydn Joseph 300

Hódouville Gabriel d' 102, 223, 253, 356 Hódouville Thóodore d' 519

Hegel Georg Wilhelm Friedrich 164,439 Heine Heinrich 164

Hely-Hutchinson John 474, 478 Henry Walter 813, 815

Henryk 11 821 Henryk IV 184,294,320,368,372,509,561,754,

808 Henryk Vlll 313

Herkules lll 98 Herodot 172

Hiller Jobann von 531 Hitler Adolf 833 Hobbes Thomas 6 Hobhouse John Cam 765-766, 768, 789

Hoche Lazare 53, 59, 72, 144-145, !52, 155, 157, 162, 359

Hofer Andreas 535, 557, 826 Hohenlohe Friedrich von 435,438, 44[}...442, 445

Holford George 350 Holland lord zob. Vassai-Fox Henry Home George 794, 830 Homer 170, 808 Hompesch zu Bolheim Ferdinand von 174, 193 Hood Alexander 47 Hotham Henry 792, 795

Haudon Pierre-Victor 63 Howarth Humphrey 339, 505 Huguet-Chilteau Louis 721 Hulin Pierre-Augustin 355, 644, 733 Hume David 6

Ibrahim Bej 177, 188, 191 lllari Camilla 9 Ingres Jean-Auguste 258. 567





-908 NAPOLEON WIELKI

Isabey Jean-Baptiste 567 Isnard Maximin 321 Izabela I Kastylijska 821

Jackson Basil 801,811,834 Jakub II 26

Jan I Liechtenstein 409, 556 Jan VI 496

Jan Habsburg (arcyksiążę Jan) 298, 396, 535, 542-543, 546

Jardin Aine 779, 786-787

Jefferson Thomas 222, 316,340-341

Jenkinsan Robert Banks (lord Hawkesbury, hra

bia Liverpool) 308, 310-311, 313, 331, 337, 350, 357, 454, 795

Jervis John (hrabia St Vincent) 350

Jerzmanowski Jan 750

Jerzy III 45, 247, 308, 334, 336, 343, 390, 421,

516, 724,802,814, 819 Jerzy IV 45

Jerzy Oldenburski 514

Jessaint Claude de 711

Johnson Samuel 819

Jomini Antoine-Henri de 271,440,610,614,687

Joubert Barthelemy 125, 129, 131-134, 140, 160,

169, 21S-219, 359

Jouberthon Aleksandcyna (Aiexandrine) 319

Jourdan Jean-Baptiste 80, 97, 119, 123, 138,205,

219-220, 227, 232, 234, 298, 302, 359, 361-

-363, 388, 555, 680-681, 714, 733, 763, 834

Jouvenel Bertrand de 393

Józef II 168, 828

Józef Flawiusz 284

Józef Habsburg 276

Jullien Marc-Antoine 136

Junat Andoche 48, 55, 59-60, 74, 80, 102, 105,

111-112, 140, 145, 174, 178, 190, 210, 361,

497,500-501, SIO, 600,619-620,641

Justynian l Wielki 289

Kadir ei-Hadżi 196

Kant 1mmanuel 422 KaroiłY 206, 299, 337, 497, 500-503, 505-506,

680 Karol V 91, 749, 821 Karol X 350, 756 Karol XII 13, 170, 591

Karol XJII 570 Karol Emanuel IV 122, 155, 327

Karol Ludwik Badeński 336,415

Karol Wielki 13, 24,263,265,294,364-365,373. 430, 554, 574, 767, 821

Karol Wilhelm 435. 438, 442 Karolina (Carlota) 496 Karolina Brunszwicka 748 Kassim Bej 186 Katarzyna 11 Wielka 155, 309, 578, 828 Katarzyna Medycejska 258 Katarzyna Pawłowna 514,578,584,592

Katarzyna Wirtembcrska 336, 415, 817

Katon Marek Porcjusz (Marcus Porcius Cato) 32, 258, 811

Keith lord zob. Elphinstone George

Keilecmann Franc;ois-Christophe 41, 97, 126. 154,

361 Keilecmann Franc;ois-Etienne 114, 275-276, 279-

-281,414,425,660,710, 733,770

Keralio Louis-Felix Guynement de 14, 66

Kerckhove J.R.L. de 611

KilmaineCharles 92,113,117,119-120,125,175,

177 Kissinger Henry 827

Kićber Jean-Baptiste 170, 186. 190,194,200-201.

203, 209-210, 212, 243, 282. 359

Klein Dominique 441

Kleist von Nollendorf Friedrich 693, 721. 726

Klenau Johann von 687, 690, 697

Koller Franz von 736, 739-741

Kollowrath Johann 532.547 Kolowrat-Liebsteinsky Franz Anton von 404 Kondeusz (Louis II de Burbon-Conde) 24, 170

Konstanty Pawłowicz 405, 409

Konstantyn l Wielki 359

Konstantyn XI Paleolog 720

Kossakowski Józef 738

Krieg Jean Fredćric 74 Kuhn (konsul) 490

Kurakin Aleksander 578, 590-591,608

Kutuzow Michail 388. 394, 396, 400, 404-405,

620, 628-630, 636-642. 645-64 7, 650, 66 7

Kwintus Kurcjusz Rufus (Ouinuts Curtius Ru

fus) 12

Labaume Eugene 639, 642-643, 654

La Bedoyere Charles de 755, 777, 802

Lacćpi:de Bernard de 367,472,661. 765

Lachouque Henry 818 Lacretcllc Charles de 254 Lacuee Jcan-Gćrard 63, 249.365,457,588,591,

598

Karol Ludwik Habsburg (arcyksiążę Karol) 80, La Fayette Marie Joseph de Motier 764, 768, 789,

119, 121-122, 124, 13S-139, 276, 299, 394, 791, 816 396, 400 507, 521, 524-525, 527, 531-535, Laffitte Jacques 806

537-539, 541-542, 546-547, 550, 564, 664, La Fontaine Jean de 23 745. 776, 824 Latorest Antoine 431





INDEKS OSOB 909

L.I~J.tn~~- .lt'"~·ph "'.~3

l .lh.trr~· \rn~..·J~·l· .... :---3. li~. u-1

L.t l-ł.1rpc Frl·dcri~,.· J~,.· _\(IIJ

L11ne J~,~~,.·ph 'łl."i. 7Jll

Lll..tnJl" Jcn)m~,.· tk IJll

L :..~lkm.1nd ( -h . .nk~ 7lJ~. 71/h. ,"iOh

LilllLI"fL' Jn-.cph Pl'it'l Je 3JI. -112. '33 Ltm;trquc Jt·an-Ma\tmdt~tn 7h2-7h3

L ..J \l.mdllvrt· .kdn Fahre de -IIJtt

Lun h \\ dliJm 1 k1rJ i\tdhnurnd 32-1 Ltn):!t'f•'n L 1\UJ'- Je h-1-1. h-17, h--!1). 7112-7!1_1

LJntutn:ll'- .kJn-D~,.·nt-. ."i. 321. 3.25. 714. 7r,s. 7SII

Lm n c-. .k.m 112-4-1. 1112. 105. 11-1. 1211. 12S. l 32. 1-111. l..,tl. 17 7. 1ll-l. 2111.211-1. 20lJ-2IO. 2115.

2h."i. 2-rl. 275-2/I.J. Jfll. 3fl3. 3XI. 3XX. JIJO. _1lJ"7. -11111. -1112. -lłlS. -135. -IJ,"'--ł-11. -1-IX. -156.

-1)\J. -l'73---f75. -1 .. "7--ł/S. 525-527. 5.~0. 532. )_;-__ q], )."i.\. ht\2, h'"'). 1 2-1

L..Jn-.J•l\\lll' _ltdln )h?

Ltnu-. ... c Fr.tn~·tll' JO."i

Lq•l:tl"e P1err~..· Je 1-:-. lhJ. 2-D. 2-II.J. 21JJ, )h7 L. • .1 Pl:u~n~..· Ek<HhiLJI Eknnure) Denudh.: lk -ł.20.

)~ ..... :... ~J

L.tpl:tnl Jc:Jn Je '"'115

L.tfl"~flc .ko~n -l.\. 52.271.21-1.277. 1 05

L.~ Hc\cJii,·rc-lxp~..·:m\ Lt1ui' dc 73. 1511. 1:.;;-1. Jh2. 21:..:

l_,~nh"''lt·fl' Je.tn--\mhrul"'l' Ba",t~..m dl.." .25. -IXO. 1 •. ~ ....

l .Jrr•:\ l>•1mllltl" -15-;. ~ _;I.J,Idll. h2'-ł. (,-ł), ft95. 775

L1' ( "~L' Emm.mud Je 5~11. 777. 792, 797. XO l, ~11'7-: .... tl:..... :-1)-l

Lh.dk .\nlt•lne Je l '9. -13:-i . .W-1. 5.\X, )4lJ. (17)

L.JL.I['Il' P;.tul-.\lhnt-1-bynwnJ XOh-."'107

L,, To1ur Ju Ptn l.uc1e Je ~'J,"i. -llJI

L., ·1 ••ur-\buh.~ur~ Ce",ar 7.\J

LJULkrJ:dt: lorJ to1h. \b1tlanJ JJm~.,·;.,

LtUglcr JcJn-Haptl,tc 1-n

LJumo1nJ .k;Jn .\1,)

LJUfl\ton liL"l\'Jl''- Je .111. 512. ~.\l. -.;;-1s. 5SX-)LJIJ. "'1'1. 11.\h. llh) t\117. ()711. h73-f17-l. 7112

L.Julcrh .. urg hMłJI1tlv.;, 22-l

L:J\<dellc \n\1110e \brt~.: Chaman' JL' 115. 1311. 1-l~ .. 1:\tl. 151-1'\.l. lh--L IXlJ, 2tf7. 20Y. 211.

22''· 2~'1-2;\~. 2.\-1-235 . . ·01. 52."\. 5hl. 5hJ. ;_..._,,. t~-ł i'flt,_ 7Jłl. ;.;;x_ 1()0 7t~7. 7lJfJ, XtJJ

L.11.111 mar!.. u ;uh P;Jl.Jitl\ \ .\1ekt l.ui' 1-h:holh.:J,, de

L.:l>run (_ h.Jrlc,-J-r;uh,oh 24-l 2."\'J 1.-10. 152. 165, "\"72. -1211 -1'(1. ~.2.\

l'~ l • •u kub. de ( .ul\cku Jcan-H.nthdcmy 257 l v .. kr~f lt.Jrk' l)tl. ]1.0.~."\~. 1.1-!.-117 .. \td

lv.kr·.IJdlllld'- :Hd

l •, · •urh~ l l,nJdc l,t, .. l_ :.::.1. "7,"\r.

I,_._J-<'"l·dl ')4

lckhHl' Fr.mt;;ois·Joscph 221.), 2Jl, 234. Jół-3112. -15tl. -171. -ł.'-:9. 525-527, 5JO. h51, 714. 731. ""1_1_1, 7!11-7112

Lękh\rę-DL·..,nout·lle"' Ch:trk' 5117.616. ~35 Ll·g~..·nJre J"lłan~..·~, Fran\tll' t\laric 50X

Lq:r:tnJ Claude -łll.ł. -lh-ł. 537 L~..·ightnn FreJcric -łXl)

LL"Jl.'Unc Loui~·Fran\ni;., 401. 45h, 4h5. 540. ).łJ,

6~3

Ll!marni~ h:' a n 73, 705

Ll'n(llr Rll"h:Hd .J.JO

I.~..·nn-Dcnuclk Karol (Chark"-l Je 420,558, Hl J. X3.1

Lcon<..m.ln dJ \"inc1 l hO

LcnniJa;., ~-1

l<nrniJ 11 3n

L~..·pil" Lnui;., -lhń

l.l.',lll' John SL)l)

Lc~pina~~l.' Augu~tin Je l 05

Lc,tncq Anton von 44X, 45X. 4hl, 467,470, 47Y

L1..· Sul.'ur h:an-Fran~oi"' 1-ł

L~..· TtlUrlll"Uf Etic:nnc-Frant.,:oi~ 73

l_ l'\ <t:O."-l'Uf Octavc 7X5

Lć\·i~ Picrrc·Marc~G<t~ton Je 560

l.t.::tJ~·Marncsia Adril"n lk 710

Lil-hcrt Jl.'an~J<H.:quc:-. 351

Limol.'lan Jo:-.cph Picot de JOtl-JOl Lmd:1u FrieJm:h X7

Lmglct (czlond, Rad~ Star~zych) 230

Lino1;., Charlc·:-.-Alnandrc J l O

l 1on D1eudonnl- 531

)_i;.,ton Rohcrt 350

Lt\"l.'rpuol hrJhl<~ loh. Jl.'nkin:-.on Robert B<~nks

Living",ton Rohl.'rt 3-ll __-q2

LI\\IU"'Z (Titu"' L1vius) 12. 170

LJtanLkr ( Ly",anJrm) 12 Lnhau George;., Mouton de 531,1109, hiX-bl4,

h) l, 7X3-7X4

Lodt: John ()

J.dorgn~o: J'Jdl'Vilk f·rall(.,'OI\ 7JS

Lomcmc 1.k Rnl"nnc l:.ticnnl"-Chark~ lk 26 Ltl\cll Dan1cl 32-ł

Loverdtl NicPia"' 75-ł

Lo\\ c Hud:-.nn XOJ-Sit7, X!llJ-SIU. Xl4-XI6, XIX,

XJ5 l_u~..l"ht::-.inl Girołamu Je 3U, 444,471 Luqu~z K\\mkLiU\Z Cml:lnnatu.., (Luciu~ Ouinctius

C1minnatu') 1-łh

l.uJw1~ l l'arml.'n:-.~1 .\Oh, 497

l.uJv.1k l Puho1ny 55-1

LuJv.ll-- l Wtllt:l",bat.:h 525 l.udv.1k \li )hl

l uJ"ik XIII 3Sc Ludwik XI\' U, IIII, li>l,c'l4,32'l .. l47.3Sh.4711,

491, ~112, )hh. X21





910 NAPOLEON WIELKI

Ludwik XV 5, 80, 252,306,331,470,596 Ludwik XVI 11, 2&-27, 29, 36,39-40,42-43, 70,

75, 164, 168, 224-225, 229, 244, 249, 257, 259-260, 306, 313, 326, 331, 347, J59, 556, 566,578,661, 731, 746

Ludwik XVII 746 Ludwik XVIIl 260, 301,350,353-354,494,512,

729, 731, 733, 746, 751, 75&-757, 761-762, 812, 831' 834-835

Ludwik Ferdynand 438 Ludwik Filip 831,833-834,836 Luiza Pruska 413, 432, 446, 484, 573 Lusignan Franz Joseph de 133-134 Luxbourg Charles-Emile-Auguste-Louis de 833 Luynes Louis Joseph de 252 Lobanow-Rostowski Dmitrij 479-480

Macdonald Etienne-Jacques 219, 362, 542, 548--550, 603, 615, 618, 630, 655-656, 667, 670, 673-674, 685-686, 693, 698, 702, 704, 714, 721, 729, 731-736, 756,763, 791

Machiavelli Niccoló 3 Mack von Leiberich Karl 388, 391-392, 394 Macnamara John 745, 748, 805 Macon Pierre 394 Macpherson James ("Osjan") 14, 737 Madame Mere ("Pani Matka") zob. Bonaparte

Letycja Mahmud II 594 Mahomet 182-183, 186 Maillard pułkownik 38, 282 Maingault Louis 797 Maisan Nicolas-Joseph 733 Maistre Joseph de 748 Mailland Frederick 792-796,805 Mailland James (lord Lauderdale) 421 Maksymian 427 Maksymilian l Józef(Maksymilian IV Józef) 385,

415 Malcolm Clementina 809 Malcolm Pulteney 808 MaJeszewski pulkawnik 597 Malet Claude-Fran~ois de 643-644,651, 660 Malgrejo Manuel 374 Maimesbury hrabia zob. Harris James Manhes Charles 414 Manin Ludovico 145 Manning Thomas 794, 809 Marbeuf Charles Louis 5-6, 9-10, 15. 45, 519 Marbot Jean-Baptiste 215, 264, 278, 401, 405, 408,

411,465,533,540 Marchand Jean-Gabriel 478 Marchand Louis 749,760,775,794,797,799,812,

816-.'!17, 819,834 Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) 81 I

Marescot Armand de 508 Marescot Cócile de 508 Maret Hugoes-Bernard 218,260,512.588--589,

591, 598, 613-614, 621, 634, 649-650, 661, 678, 692, 705, 71&-719, 731, 735-736, 738. 749, 760, 789, 791, 802, 834

Maria l Szalona 308 Maria Antonina 39, 42, 71, 121, 161, 229, 258,

313, 329, 376, 563, 566, 746 Maria Fiodorowna 482,484,511,514 Maria Karolina 376,414,484 Maria Ludwika 497, 557, 563-565, 573, 586, 59&

-597,603. 607, 615-616, 623, 628, 631, 636. 644, 647, 661, 666, 671, 673-676, 678, 680--681,686,692,694, 715, 720, 72&-728, 734--735, 738, 742, 744, 759, 766, 788, 798, 801, 815-817,833

Maria Ludwika Panneńska 500, 503 Maria Luiza 306 Maria Medycejska 368 Maria Teresa 561 Markaw Arkadij 337 Marlborough John 13, 170,204.258,681 Marmont Augustc de 25, 48, 59-60, 92, 98. 105.

117, 120, 140. 169-170, 181, 185, 194,209-210, 222, 234-235, 252, 263, 279, 361-362, 375. 388, 390, 397, 542,549-550. 588,598,621-622, 667,670,673-674,684.690,693, 69&-699, 702--703,714-715, 720-721, T'..f>-727. 7!9--730. 732, 749, 751,763,804,816.819,834

Marshall John 218 Martin Diez Juan 504 Massa książę de zob. R<gnier Claude Ambroisc Massena Andrć 54, 77, 81, 83, 85, 92, 94, 113-

-117, 119-120, 124-125, 127-128. 132-134, 140, 247, 261, 264, 269-270, 361-363, 382, 388,394,414,517,524-527,530,532,535--540, 542-543, 54&-548. 555. 569-570, 574, 587-588. 714, 762, 824

Mastrilli Manio (markiz de Galio) 144, 147 Mata Hari (wl. Margaret ha Zclk) 355 Mathis Christine de 559 Mattei Alessandro 135-136 Mauduit Hippolytc de 777 Maopetit Pierre Honore 390 Maurycy Saski 170, 258. 384, 822 Mazis Ale.andrc de 36 Mcgrigny baron 738 Mehee de la Touche Jean-Ciaude-Hippolyte 348 Melas Michael von 261, 263-264, 26&-271, 274-

-275, 277, 280 Melbourne lord zob. Lamb William Mellini Rosa 832 Melzi d'Eril Francesco 99, 269. 320, 352. 380,417

-

.l

t





JNDEi-;S OSOB YII

\l~ n~ \~tl ( 1. 1 ud<.:-rr.Hh>ll~ d'- 1-. -łll-l.-4!1.'\ __ .:;l~ \lllntsL·I.t' r\fa\imili;~n von .11JI. 553 -~'.J -\)- \_~_..:: \hlnthittll h.tn~,,-ni" d .. : 7h3. 77tJ

\knd l'.tul-_\k\1, de ...,,!1 ~ltlllliHllttfl \lhHh.' dL· --:"q~- Sll]-~·i(C, XI L XJ-ł \\...."lltlU .l:tn~ll('-1-r.Hh,;:\l' hit, 1 7!J, J~:-. ,-q_ ],"\]. 1\ltllllhtlhlfl Ch..rlv,- rn ... t.lll tk h7X, 7J."i. 71)()-NS.

~]11. ~~~- _:;11!\. _1]11-_:;]~ ,\11]-SIJ.>. SIJ:\ S(J-:', ~13-'il~. SI X. S.14

\krltn .-\nt,ttllL' ~~~~ \ltlnlhtll,,n .J,l,cphtnL·-:'~hptlknnc Stli \krlin d...: (),~u~tl Pht:ippr ~~~~- ~ j,'\ \lnTHiwltlll N;~poktli\1,:-\IMIL' lkk·nl' UL' SOl \kf\..:IJt \Lt\tmill~lll \n n I-ł"". hlJ 1i :O..hHithnlnn Tn,l:tll de -;q'

\kllL'fllllh ~lt.:mL-n' \tlll -L ~lJ. 71. -3. lJIJ __ 1.\il. \hlll!nntJ ('a ... Jmtr ~3~

-L'-1--13.:::. :'IN. ~~.>~2-L 5~7. )!l.'\ . .'1 1111 . .'1ll2 ~lntlfl..' Jt1hn .'iiS-~1 11. 523 .'1tJ""" __ ~q.\_ 11.\ll. h:'-. hh!. h~.i. ll-:'!1. h"",\-IJSII. \l!lf.tnJ ( h<trlc• .. -\ntllirlL' .'\4h. h~7. 671. 7:-IS 1o.\2.11~o,-L !1.\tl. -:-11- .... 12. "".\.\. -:'35. --ł.'i. s.<. t ,\hnę:nJ [u~('nię Hulot J"O"L'f"!. 364

\ktiLflliLh 1\,lan.J Fktlnnrę \'tln h-:',..., .\lurL·;~u Jr~Hl \'1cltlf i\laric SO, 'l7. 11 1), I~J.

\k\ntcr Jc;m-l-Lipli"k '"""".SI. 1-łll US-LN. l-ł4-l-ł5. \.'\_'<,_ 2\9, 225. 217. 219. \lich.d \n~tllt\d. \llchciJil~L·ltl Buon.trntli) tJ2. 2h2. 26-ł-265. 2S7. 2lJS-21JlJ, 3tl6. 339. 350-

)1,11 -3.'11 .. '.'iS-_\:\9. Jh l. J(l3-3fl-ł, 36h. 54t-l. ).SX. \lidl.tUL[ Cl.tudc I~nJCL· 722 h-ł-ł. h.'-17. (J9\-hll2 \ld,t•IJI l ,..,_,_: i\lt~rL';tu Lk S;1int-i\-kf} ~1L·tknc 329 \!Jlh.JUd JL·.In-Kq•ti\IL' -łll-ł. ~3J

\IIII· >II J•lh!l -~-~-~ .. "111'1. ,\1lJ

.\ld••r.nltl',\IL." \l1Lll.td (,~()

.\lnl.!rd ( h.trk,-J, '"L'I'h ~>'2

\llflidLLI hr;d•lfl:t - .. j\J

\J,, >i li' \,_:\IlU' :'.'·_;

\11 .. 1 ,J...: .\kil l•, .\ndrc-l·r;w.._,lj, ](1-ł-111.'1. l Hl

112. I~'J-1.~11. 1.~~. 1-ł'J-1~11. 1.'1-ł. _\\.~. J11~

\ln:d• .. :.tu llt•fttlfC (_J;dlnL·I 211 .. -.:.J. 2~S >.'1 \l•,)umm~..:d ci-ILtJ/1 I\Jh

\J.,j._ ł.•tUJ'-.-\btlliL'll 2-łS . .252. 2'JI'. 42~. 4.\11

-l'J.~ ~>.'1~-r,_.:;;,..,_ llld. hl1h. 7 1111, ""11-:'. :·<~4

\l· din l \1··11• fL.',•.! .. k,rn-l.ttpli'-lc !'tll.Jlll.·lint j7tl

\l• .l t l• •r ( J,d•nl·l _.:::_~'·· _.:;41,

\l>~lknd"rt .f,;;rL"him \()n 4.'.!.5

\J,o]](L"!l '-.IL•ll.t'-rr .. JI)\.111\ 2-411. 4:'0. _.:;!JI1. )~.\. ..:::~2.

""III'· ~ ~ ;-. .. ""l ,li

\l••i"ILc·. B•t~l-.\dr1cn de 2h_\_ 21):-\ )h!-31·2. )112. 1,1, l "",-::l -112. :-.· j'l

\J.,fiL:•: (,.J'-\'·Ifd )11. l.., 'J2 ]'\"" ]llJ. ]1,."1-]l,tl

~-~ ]""-l. ],'.1,, ]111. _211'.L2J11. _;1,-:'

\l• •ll~L J • •LII', J ~

\lo•rtlll·~l .k<~n-( h.1rL.:' ~"71. 2"'7-ł. 2711-2""')

\l• rrtf• •l J,Jfli•.,'' .\-l)

i\ltlfn\ Ch;Hk''- de -ł I1J

\lnrticr EJtlUan1 AJ(llphc ~-łJ . . ~55. 36!-362. 39tJ. _;tJ"" 4-:'.\. 47~. -ł7.S_ hOtJ. !1] 1J, 62H. fl3S. 651. 11"" l. h'JS. ""ł 12. 714. ""211-- 721. .... 29-7_,0. 7()2. H33

\l(lulin Jc.ln-ł-ranL"tli'- 21.1..1. 2211-221. 12lł \lnutnn <.ll.'tlfgt:'- JXlJ. )_\[

\lrllftlll .ll.·;rn-B:tpll\ll.' ~2. ~~J. 105. l2.S. 1311. ()75 i\tulgr<~' L' J. hrahiJ 1nh. Phipp'- Hl.' nr;.

i\lummiu" Lm·ju..;z tl.uriu" \1.) LJI

\luud Bl.'j 1"'77-\."'!l. JtH. 2111. ~36

\luLtl Jo:1chim h7. 1Jh. [11~-106. 112. 114. 126.

1-lll. 1.'10. l T. 19-ł .. )12. 20'J-210. 2.'4. 257.265. 215. _\l 'J. 354 . . \h 1-.'~h2. Jf1-l. 372. JXX. 390. 395.

"'';c 41 M'· 411c-l113" 411s, 41'1---1211. 43 L 43+-B5" 4"1'" 44 L 44,," 45 L 454" 45<>, 4W-llli, 411il--łll"'7. 473--P-ł. )11.2-~łl.'i. 51 X, 523. 535. 537. 5--ł'l . .'15~-S)h. hOO-N Ił. h l_\-{ d l l, 61Ml 19. h21. ,,2 1 -{,2."1. llJlJ-(13\. r,3r,. ll.l.~~ l. ()51. 65-l. 65h.

r,I,J. fltlf1. IJ."-15. 6lłl )....(1'J l. ll'H. r,<>x. 70). 712-71-ł.

7-lll. 7h2. ""S.\, .\02-SO.\ S21l

.\lur;•t l\.:1rnlin;t ({_;trnlillL') 42łl. 725 . .S32 \lurr;t~ \\'li!J:tm \":111 2lJ 11

\IU\l;lł;t P;tV:l 2łJlJ

'•l•>nl,ill'.tl .lcdll de r.t.]-Nr2. l1h~. '72.\ :.._;rll.,tlUt~ 1.-.ticnnc 11. -ł-łl. -ł'7~. )_"l,X_ 73.\ ',\. •IJII•ru11 l' •Ił l" l'tcrre ,lt; )27. h2S ~..tpicr ( 'hark" .1,2.'\

\1·•1tl•_·h,_ltu ( I.Jud...- \!.me Je :..;q) ,r\.;JptlkPII l. Napokun Bon;tpartc (Napoktllll.' \1••111·.:1•·.:11•• l_, •UI\C \Jti<tlllL'itcl ,tnne ... dc 72-ł. 121, d t Butrn:.p;•r!L" 1 jltl\\illl ',J,,rdJtcrrll••'"'' \·Lifhl Lkll'ii.Jr .-\.:nit• \ \:Hrt:J ~;rp•d<:tJIIII(Napok-onł-r:Jnt,.:tli\('h~trk\]tl\l.·ph

·k Bttll:tp:trtel 5.'-itl, 7'Jłl. S.\3

'.h!tl_,~.lll'-.1 t·.d. \l•>~tl•; Jlltlll ( J,.~rk .. l PUt'-1 :--...·o~p"kttlllll tKarniLudwd ... '\;tpoktHJ.C"h:trln l-~ t l_~ •ut' 1\:tpt tkt 1n Bt 111ap;tnL· J .l2h. :\)7, X.l2-."'iJ)

'.1•·1t!•.:>'.jlll•tU-I• .. /Cn'-.t• .. \n;t[,,Jcdc ~'\-:' '.'1\.lr.'-ilo. i\.~rhotJIIIC-ł .. tr:Jl.ttUI\dc 252.)lJfl.h1h.h7lJ,hXI

'·l '-.cd er J.tCtjUl''- )h-i '.1, •f1k .· j!ll· •u·l ,_;L n'-'L 1 • r~JI'•.:-l "lt.Jfl• •Ile Jc ~'1-:' l\c1ppcr~ :\Jarn \t 111 7-ł--l. 7łlł 1. S 17. :·n.'

,,- ~ ~d\tHl llor:tlttl l.lłJ, 17_1.-17-ł, 1 X), .\2~ . .1-ł.l _,-ł."-1.

',\ q,t['J!' ['utl ••·.~n~~- ~11-l .\X1-.1S2 . .\11.\. -1211. 7-P. XII.\. X01J. SI'J





-912 NAPOLEON WIELKJ

Nepos Korneliusz (Publius Comelius N.) 12, 817 Ney Michel 53,328,361-363,381, 388,432,438,

441, 444, 448, 458-459, 461, 464, 466-468, 472-473, 477-478, 600, 619, 622, 626-ó28, 642-643, 645-649, 651, 655, 661, 667, 670, 673--674, 684, 686, 69~91, 693, 695, 714, 120,724,731-734.738, 75(j...757, 762-763, n(}.. -771. 774,776,778, 783-786,802,808,834

Niewierawski Dmitrij 618 Nodier Charles 333 Norvins Jacques de 477 Noverraz Jean-Abram 797

Odeleben Ernst von 683--684, 696, 704 Odoards Fantin des 632, 775 O'Hara Charles 51 Oktawian August (Caius lulius Caesar Octavia-

nus Augustus) 359, 720 Olsufiew Zachar 720 O'Meara Bany 54, 285, 797, 805,807, ~10. 812 Ordener Michel 353 Oriani Barnaha 10 l Omano Philippe Antoine d' 803 Osjan zob. Macpherson James Oskar l 832 Osten-Sacken Fabian von der 72(}..721, 723 Ostermann-Tolstoj Aleksander 455,465,614 Ott Karl von 115, 264, 269, 271, 27(j...277 Otto Louis-Guillaume 308, 311, 331,385, 389 Oudinot Nicolas 362, 395, 402-403, 408, 473,

475, 477, 525-527, 532, 538, 542-543, 547, 549--550, 585, 600, 615, 618, 647-648, 65(}.. -651,656, 673-ó74, 685-ó86, 693,698,714--715, 72(}..72], 724, 731, 733, 763, 791, 819

Ouvrard Gabriel 256,571-572 Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 727

Paisiello Giovanni 57 Pajol Pierre Claude 723, 774 Palafox y Me lei Jose Rebolledo de 505. 507 Palafoxy Me lei Luis Rebolledo de (markiz Lazan)

507 Palm Jobann 432, 826 Paoli Pasquale ( .. 11 Babbu"') 4-ó, 10, 13, 21, 24,

3(}..31, 33--34, 37-38, 41, 43-46,58, 130 Partouneaux Louis 650 Pascal Jean-Guillaume 490 Pasquier Etienne-Denis 249,523, 590, 596, 644,

706,713--714, 729 Patterson Elizabeth 360,415 Paweł l 193,308-309,514 Pelet de la Lozere Joseph 355-356,359,540, 711 Pelłapra ł-' .1 llC'oise-Marie de 379 Pelletier Louis 114 Pcltier Jean-Gabriel 331, 333

Percevat Spencer 333, 453-454, 583 Percier Charles 568 Percy Pierre 456-457. 479 Perignon Dominique-Catherine de 361-362 Perrće Jean-Baptiste 179 Perregeaux Jean 257 Petiet Auguste-Louis 775 Petict Claude-Louis 236, 271 Petit Jean-Manin 738, 740, 786 Petit Joseph 258, 274, 276, 278, 281 Petrarca Francesco 92 Petty Henry 324 Peyrussc Guillaume 632, 742 Peyrussc Louis-Andrć 198 Pezza Michcle 414 Phelippeaux Antoinc de Ił, 20(}..201 Phipps Henry (l. hrabia Mulgrave) 48 Phull Emst von 579. 593 Pichegru Charles Ił, 150, 154,349--352,354-359,

745, 826 Pichon Louis 360 Picot Louis 351, 364 Pignatelli di Belmonte Domenico 105 Pijon Jean-Joseph 116, 120 Pils Fran~ois 647 Piotr l Wielki 578 Piotr Fryderyk Ludwik (książę Oldenburga) 578 Pitt William Młodszy 42-43, 48, 308. 339. 359,

37(j...377, 420-421,453-454,596,809 Pitt William Starszy 42 Pius VI 109, 123, 148, 284 Pius VII 284, 419, 553--554, 831 Platon 25 Pliniusz Młodszy (Caius Plinius Caecilius Secun-

dus) 811 Plumptre Anne 91 Plutarch 12. 21, 170 Platow Matwiej 628 Polibiusz 12 Polignac Armand de 364 Pompejusz Wielki (Cneus Pompeius Magnus)

163, 176 Poniat<m>ki Józef 362,418,454,549,585,600,606,

616, 627-ó28, 642,651,667,697-ó98, 703--705 Ponsard Jean-Marie 233--234 Poppleton Thomas 806 Portalis Jean-Etienne 248, 289 Portland 3. książę zob. Cavendish-Bentinck Wil-

liam Potocka Anna 20, 458 Pouchelon Etienne Fran~ois 60 Pouzel Pierre 404 Pozzo di Sorgo Charlcs-Andre 33. 37, 41 Pozzo di Sorgo Manco 37. 714 Pradt Domioique Dufour de 594, 654





t';:">; 'f'J'J lltl\ flJI'J:'II) J'oJnlpJJ1!4l\

t';.."t' ';:"t\. (l."'~UIIJtl~) urwq11f \\opl'lj.l\

t"' l'", •\. 1 o li> r 111 ol ·. l ' '' '~~

r,:, t l,_) -:l l '-'"- ,,.,~

x1 r!uPult~ ':IJ"'~\~"\ ~r;: ·,;:;: ~~;: 1 1 ;:~ ·..: 1 ~ ·,~r ... 1 -.JJ-.i,J ;:1··1 -...• 1

t''tl-: ''lhL 'LhL 'W1L 'r1rrL ·;:.:-<- .:..\:._ '!U "t,L[-XLL 't'L/. 'fiL 'XIIL_-L,IIL 'L.L.'I 1,~•1

't<;lJ 'tt'' \L<;-;:-~;: ·s-;~ ·t;:~ ·nr;:·;:;:~ ·rl; ·z 1 s-J!o; ·tor; ·oh t ;:~t ·L( l\:.'·;::,~:. ·._,.;:~:.· ·s;:t"-~:. -;~:.

'\~'i 'htf 'JX(_ :1U:l}J-.>IJI'l\i·U1'.0 f··lUUV \Jl:\1'1..,

t)(j qd."'l'oOf-jlJI'llJ.O}) UIJill'\

9ll 'l-:11 'Sil-li l '-ltl:"'ucJJ-·'JJ-•~,Jl:lJIII'\

X'l Ul~."'lf ll!/I!JH'\

S9L F"JnOH .•J\jllddq-J ,"'llJU\;' WJ;l\jl'\

li ("nJ-.u_) 'n!l"nJP"!~ "no:.)) l'niJ"nJI!\

~t\ 'li l '(,III ·o(, 'IJ') '1JS -~;: 'IIS-.:,t

'S:t-tt 'Lf '[f-Ot. ·'4JOJ'o~JlJ.')--"'~UIOlll\' IJ.P:'I!J~!t...,

~\:. ~

.)p ~jlJI!UOfl ,lp fHP.ti...l'!) JlUUtU\q.j .YHJin~-lUll!l..,

XIS .rp !JU.'Jł .rpnPI) llOlUI~·llllr'\

l H )l .tp llni!U!l\'l}J \Uri\.P}ł-JlllP.\

~r ... rno·l l"nf·\Uil'~

~f S ''I'Jt- 'tlJt' [ t'Hitt 'll[ t-SIIt'

'Hit ·;:ot .tp pU01H .YJ 'o:"l]Jl'4 ') '!nol :'IJti'PII·lUII'I..,

~~l .iUU.l1J:J ."'JII'I'!-1-Jllll!~

WIL .lUU.>!i3·"10tl'l ,,U,lCJ-IUII!~

l 11L 't)'.;f._ 't!;_ 'l)f11J-Sh 11 \·r,l)

'16tf-116Y 'LH'I""JS 11.:.. 111J -~,...~q ·1 ~ 1 1 ·:._rq ·s l'l ·~,_'t·~

·z~t 'f()t'-;:_"()f 'ft''t .. "'f' Ut l~ \n t l!_) JU.rmr.-1 1.\ )-\Uli'S

Yt~ 'L t'".; ·'- ... z l~JJP._) :1pnPJ.) J.\)-\1111~\

hiJt ·'P p.iJJ[V 'otll~tur•q_ )-IU!I!'-;

~()i. .lU!Jpun."~JY UIL!n\'·lllll:\

\:.ll't r-J'P 11 1'·'1' pn:1J•~n(1·PP11 '"' 1 1•·1·"1 ''tl

lot"' l U"-"' J·liq.ll \ -,rn•, 1 \Jf't\• 111·,.-,,i-"tl

~ \ ~- .o p ··IJI'I\ -11."•111'11"( J 111· · 11111 'l ·',t-]

r lJ~''' l 'f' ro~r~ 1·. ··rt ~l 't q•ji'J j '.JW• !l f J.,• IJI•j' •t-]

(l'.:-:= l't := ·:=;::~ l - ~ ;- -t' 17' ·;::r ·1 l t' ·;::'t j U.PI[liUI\1'\\i) Ul'ljlliJ \'Y l\ OJJ '·I•J · -,,\' •;]

,,,,·'-~-:-S'~,_t IU!l'n;inyJtl\l,r,,";r,\ -,u ·l·l,· 1 .. ,,

lo~'' ·r·ą ·'fi ··1 JJ"'I J •1 •l".lfl

t\~ '-,l[ lo> 1 JII\I'.JI}J

l('! .ljj.Oir]lll\J.'Il l r•ll''•l}j

~11_ <-'!'l

·r 1 •J ''liliJ ·rh! ·f,"''\ ·t l\' t ·11.:..! ,,n.' J·lw-.r j.•1•1 ·''l

t::-'1 ,l fi f•JI'j.OI) ]l' 'li' .'•)-[

t"t.l-:::r: l J.>IJ•j' l) ·.-}j

'lf'l III']I•JI'J ''•}j

\'1.:- q.b ..... r 1.., .. -.,1

h[~·:'ll ·to;I'IIS[''ItJ 't'- ~lu'IUf:J 1-IJI'.'I W'•jlt"l?-1

lZt ·;:11t 11:1"'11\. 1'1"li''~\"\\-UIIJ·I·}\

't~~·;:_-[~\-flt'lS::- 'Jl"lti"lUL:J.j·\.-•jJI'II )\l' l,ll,~}l

\l t III r ul t 1-1

Ul~\ UPil/'oU.lWJl:H lpUl'JL!UIYrj j\\1 lJ"II'l•{'.lll;>j

'(~ ."''f' J.•[ n"_! 11-'•11\ ..... n;-;IJI[.-·>-1

.. ,_ -,~,_ l'- 11 ·'l• •U• 'l-l "'IIL..,tl

j ·t~ \ ',fl\ o li' r j.O]'J;-;'."o}\

,,z ... l''" <~

t.)()[ .tp .>~Jl'l \1 .>J'olli\nv Ul~U;11V·JUir~ ·z-;~- ł 1'''-J?l\j ;p .Vi'l'o'11 .>'o!~thjlU\; lJ11ll'J ) l ~\!J;-".:'1}!

h[ [-SI ( tjd.l'nf·Ul'.lf J.ln31lllf'\ (J...,._ ·lJ'I:.. -~- [' 1q ·...,l z ~S\:.- ."'p ,l..;uoqd[\'' U.lJII:Uti(l .1p1:S 'S1..l 'tJt'l l·"~lj.ll\\i \[.1ilU\-.flUT'.l[-lU!Po.,;.l[1l'lll'U7':l~j

\.·_ li! "l!jnr J.'IUJI'.'I."otl

~~ ,liJll;)!l:J-'·'!JI'LU \\!l}! -;-;~ ·~-.;r ·--:1~ ~~~·'~lii'J-1--..,Jrrd [1'.,}1

S't'S'tJ9L 'tJt· ... -~"t-.:. ·;1.... t ."~UI'I\-l"nr-"'','IUI'lJ f'J1't\•lu\rr:

'J t~·;:;::-~ 'L9t 'l ]t) t' '(1t't' 'Ol z ·1 t' l 1'7l:ł:J wct-.W}j ;~-·~'t--~ l -'LUni'~Jinl) Jl'U \l'}\

SłlS '".;t' L uqof 11·1"'!1}1 !.-\·s -~'SL 'l)ll,_ 'Sil._ '1J111J ·:-,·zq-q~•l'/1]'1·.._,,;

1"t.l ,lJ'-IJllr~g-ur~ . ..,r n...;n}:[ ·nqo;-s;~ ·1rs ·~1~ ·s~r ·q;t ·1:-·r- ·.;tt- ·;~1

o6o;·;::q;·riS i''lo~~~ ''~-"~ur~wn~ -tt-t'Sit rrt-·;Dr\-hl'llt1\. .. l,tl~-1s: ul'.'rl!Jr·(l

(l'l't .. l;1Jtl.0 !) [lll't[Wn}j t l Z ']1d ''11·'1 \\ [['·'/UH' }i

tli ,itUrpt!~"'tj Jdn'}[ l )III 'III łiiUI~\ o1.WJ]f'([ ']\'l l·ll'[l'(]

łJ't't Ut l\ i'UJ:::J 1-"~lj)ll}j [\'11 1p.i.1'1'[ \Vl·'!'~'}J

III j!li~J J,lJ.\1 'olJ,l4!l}j t;.; .lUU.lljJ J.lfol'}ł

lf~- ... rw01u un ... pu''i''llł:J n~ t •11;:: 't-l -~l ,lJJ.'tJ .lut.ll'(l

L":-~ 1·"'~4l!l\i·Uil."'l j.)~}lltl}{

flłl.... ":_·t ·t9 '<Jt- ·z t··(~;: ·z~ 't' l . ...,. ·~., ,:'lnh.,,~r-uc.lf 1\l~.i ...... ntl(i ·n·1 ·;;:: J-tll .,JII-tlt u~·' j.lJ."'J 4:-o' \tllll'rwno

SLt UU.'I-I olJiltll[LU.ll\ll'(ł l;~- ·r~t~- J•ll~tll' ."~II·'J..,n()

tLt ."'p 1-'Utlq PJI4.l'-lJI!.1(j

t' "t.') ·1 t'l/ lllfltli.::J u \nJnJ'-Il(J t' nil ,,lflb."~l'f l"''lJ l!\J

h[lJ .\_.[lJ qJ,'l'o11f-.l~Jl:l\ 111-l'o'll(j ;'t·q LJ1'[1."11LU."'f \\ti/.W:'ill,l

:_o; ·ul t .. •p ...ro."lut:J"ł "'u"·,l\·\[1"11}:[ .:_liS [11PJ·.lJJ.ll 1 1ll•llj rnJd

oz "·"~PI'II.) ll![ltl}l l1f [ 't·t'J 'L f [ _;:- J 'Sll-tZ [ 1r lU Ul' \t> l~_) l'J.lwJ,_I

t'OL Ulll~ljtlf~Uqtl}j ~~-- .llld:htll•) l'tiiJ,I

(16 BOSO S'i30NI






Scheier Georg von 612 Scherer Barthelemy Louis Joseph 59,205, 219 Schimmelpenninck Rutger Jan 4I7--418 Schwarzenberg Karl Philipp von 565-566,592, 606.

6I5, 618, 630, 636, 655, 684-687, 691-699, 702,714-715, 721, 728--729,769,836

Scypion Afrykański Starszy (Publius Comelius Scipio Africanus Maior) 258

Sebastiani Horace 227-228, 327, 334, 336, 431 Sebottendorf Karl Philipp 93 Segur Louis-Philippe de 224, 252, 349, 352, 355-

-356, 359, 365, 383, 389-391, 396, 540, 599, 609, 615-616, 618-ól9, 622-623, 627, 631--632, 636, 641-642, 733

Segur Octave 622, 835 Selim III 168, 182-I83, 206 Sonarmont Alexandre-Antoine de 25,459,478, 555 Seneka (Lucius Annaeus Seneca) 727, 8I I Serbelloni Gian Galeazzo 98, 152 Serurier Jean 76, 92, 113-114.1I8,126,132, I40,

Stapfer Philipp 328 Staps Friedrich 558 Starke Mariana 81 Stedingk Curt von 686 Stein Heinrich Friedrich vom und zum 663 Stendhal (wł. Henri Bcyle) 76,446.756 Suard Amelie 254 Suche! Louis 362,439.444,446,709,714,762-763.

774,788 Suckow Karl von 612 Sucy de Clisson Simon de 62, 64 Sulejman Wspaniały 176, 210 Sulla (Lucius Cornelius S.) 720 Sułkowski Józef 105, 128, 177. I89 Suworow Aleksander 263 Swetoniusz (Caius Suetonius Tranquillus) 94 Szarkawi Abdullah asz- 180 Szekspir (Shakespeare) William 143,809,819 Śniadecki Jan 603

361-362, 730 Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 170. 811 Seymour-Conway F rancis (lord Yarmouth) 421. Taiłlis Adrien du 705

805 Talleyrand-Perigord Charles-Maurice de 8. 35. Shelley Percy Bysshe 214 72,109,152-153.155-157. 161. 16}-164.166, Shephard William 91 168--169, I87, 218, 220, n:l-224, 229. 232, Sheridan Richard Brinsley 809 24I, 243.252,265.286,298,306-308,31 I. 313. Shoberl Frederic 695 320, 323, 328--329, 331. 334. 336, 339-341. Sieyes Emmanuel 67, 2I8--220, 224,226-228, 232, 352-354, 356, 370, 374, 380. 383, 385, 400,

235-236, 24I-242, 244, 282 411--415,419-421,431.444,449,458.503.505-Simonyi Josef 721 -506,512,514,522-523.554,588,594,661. Smith Adam 329,377,819 672,706.712,719,726,729,731.745,749,791. Smith Sidney 200-201,204-206,271,351,357,368 816, 826, 828, 836 Smith Spencer 324,351,354,369 Tallien Jean-Lambert 67, 73. 179 Smithsan James 325 Tallico Therćsa 72 Soane John 567 Talma Fran<;ois-Joscph 63. 309. 677, 765 Sokrates 163 Talot Michel-Louis 234. 303 Solignac Jean-Baptiste 366 Soltyk Roman 603, 623 Sorbier Jean 628 Souham Joseph 351, 670, 702 Soult Nicolas Jean-de-Dieu 261, 344, 351, 359,

361-363, 381, 388, 397, 400, 402--404, 408. 410, 416, 432, 438, 440--441, 448, 456, 461, 464--465, 469, 473--474, 514, 517. 519, 523, 598, 676, 681, 707, 709, 714, 724, 737, 756, 762-763, 770-771, 774-776, 778-779, 788, 8I9, 824, 833

Spencer Walter 350 Speranski Michaił 309 Spinoza Baruch 418 St Vincent hrabia zob. Jervis John Stadion Jobann von 676 Staei-Hol>t.:in Anne-Louise Germaine de 73, 164,

321,484, 764 Standciel Pierre-Jean 201

Taschcr Gaspard 70 TassoTorquato 170.714 Tauentzicn Bogislav von 440--441,664 Teil Jean-Pierre du 25-26, 29, 36, 46, 66 Temistokles 12, 788, 793 Tennyson Alfred 489 Thanct 9. hrabia zob. Tufton Saci<Villc Tharreau Jean Victor 538 Thiard Theodorc de 371-372.408 Thibaudeau Antoine 249 Thiebault Paul 217,222.264.350.396-397,401-

--402, 412. 49J. 510, 522. 694, 758. 76 7, 71J(I Thome (grenadier) 231.235-237, 282 Thompson Benjarnin 346 Thouin Andrć 92 Thouvenin Joseph 56N Tiericbicniew Iwan 331 Tilly Jean 56 Tipu Sahib 169, 194, JIU





INDEKSOSÓB 915

Tisenhaus Sophie de 656 Tocquevillc Alexis de 65 Toldi Franccsco 270 Tommasi Giovanni Battisla 323 Tone Wolfe 164-165 Tormasow Aleksander 602, 618,646 T oussaint I'Ouverture Fran~ois-Dominique 223,

314-317,826 Treilhard Jean-Baptiste 218 Tresaguct Pierre 88 Trćville Louis Latouchc 34 7 Troncher Fran~ois 289, 295 Trouve (prefekt) 510 Truchsess-Waldburg Friedrich von 739 Truguct Laurcni de 43, 347 Tufton Sackville (9. hrabia Thanet) 339 Tukidydes 170 Turennc Henride 24, 170,366,631,735,738,779 Turk Nikula at- 183-184 Tycjan (wł. Tiziano Vecellio) l 11, 160

Ubri Piotr 430, 433 Ussher Thomas 741, 805

Walewska Maria 457-459,486,541,558,563, 744, 791, 803,833

Walewski Coloona Aleksander (Aiexandre) 563, 744, H33

Walpole Thomas 453 Walter Jakob 649 Washington George 243, 258, 743 Watrio Fran~is 265, 278 Wąsowicz-Dunin Stanisław 73H Wcirner Marguerite (Mademoiselle George) 677,

684, 765,801, 836 Wellington Artbur W ellesicy 87, 94, 141, 188, 194,

197, 207, 487, 510, 512, 519, 555, 568-571, 587, 598, 608, 621-622, 666, 695, 707, 709--710, 718,724,737, 745,747-748,762, 76'i-771, 774,776--779,782-787,789,799,804,809,816, 825, 833-834, 836

Welter Jakob 600 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 12, 92, 170 Werneck Franz von 392 'Wespazjan (Titus Flavius Vespasianus) 619 Weyrother Franz von 400 Whitworth Charles 329, 334-340, 590 Wiekbam William 354

Vandamme Dominique Joseph 402,405, 408-410, Wiktor Amadeusz III 90 525-526. 530, 532, 691, 693, 774 Wiktoria 359, 833-834

Vassai-Fox Henry (lord HoUand) 165,324-325,812 Wił d Jonathan 779 Vauban Sebastien de 366, 709 Wilhelm III Orański 418 Vaubois Claude-Henri de JIS-119, 125, IZS-129, Wilhelm IV 812

140 Wilhelm V Orański 322, 334 Vaux Noe! Jourda de 5

Venablcs-Vernon George 745, 805 Verdicr Jean-Antoioe 477 V ermcer van Delft Jan 418 Vernet Carlc 567, 765 Vernet Horace 567, 720 Veronese (wł. Paolo Caliari) 160 V ial Honorć 133 Victor (wł. Oaude-Victor Perrio) 52, 135, 140,265,

274-276, 362, 478, 555, 645, 647, 649-651, 690,702,714, 721}-721, 725,731,763,819

Vigće-Lebrun Elisabeth 567 Vignali Ange-Paul 818, 835 Villeneuve Pierre de 185,310,347,381-383,393,

507 Villetard Joseph 147 Vionnet Louis Joseph 629 Visconti Giuseppina de 83 Volney Constantin de 168 Voltz Johano Michael 332

Wilks Mark 803 Williams Helen SI Williams-Wynn Watkin 339 Wilson Robert 645 Wittgenstein Peter 645-ó46, 649, 666, 670, 672,

687 Wolter (Voltaire, wł. Fran~ois-Marie Arouet) 12,

14, 20, 29, 100,514-515,591,637,808,819 W olzogen Ludwig von 579 WoJkoński Siergiej 636 Wrangel Friedrich von 573 Wrede Carl Philipp von 525, 548 Wright John Wesley 349-350, 357-358 Wurmser Dagobert von 104, 112-121, 123-124,

132, 134-135, 139

Yarmouth lord zob. Seymour-Conway Francis Yelin Philipp 432 Y orek von Wartenburg Jobann 651,659,663,699.

721,726






islamu, nie wystąpili masowo przeciwko Francuzom, którzy nie byliby w sta

nie stawić czoła 600 tysiącom ludzi. Kiedy powstanie 11 listopada dobiegło

końca, Napoleon zniósł stosowanie bastinado w czasie przesłuchań. "Ten

barbarzyński zwyczaj bicia podejrzanych, żeby zmusić ich do ujawnienia

ważnych tajemnic, musi zostać zniesiony- polecił Berthierowi.- Tortury nie

przynoszą niczego wartościowego. Ci biedni nieszczęśnicy mówią to, co, jak

im się zdaje, przesłuchujący chcieliby usłyszeć"'".

Do 30 listopada sytuacja w Kairze wróciła do normy na tyle, że Napoleon

mógł otworzyć ogrody rozkoszy Tivoli. Tam ujrzał .,nadzwyczaj piękną i żywą

młodą kobietę", niejaką Pauline Foures, dwudziestoletnią żonę porucznika

z 22. pułku strzelców konnych Jeana-Noela Foures'go"''. Jeśli ówczesne opisy

są prawdziwe i Pauline faktycznie miała piękną owalną twarz oraz długie

blond włosy, to porucznik Foures postąpił bardzo nierozsądnie, zabierając ją

ze sobą do Egiptu. Minęło już sześć miesięcy od czasu, gdy Napoleon odkrył

niewierność Józefiny, i zaledwie kilka dni po tym, jak po raz pierwszy ujrzał

Pauline i nawiązał z nią romans. Cała sprawa nabrała cech operetkowych,

kiedy Napoleon wysłał porucznika Foures'go z rzekomo ważnymi depesza

mi do Paryża. Taka podróż w obie strony zajmowała łącznie około trzech

miesięcy, ale statek z Foures'm na pokładzie już dzień po wyjściu w morze

został przechwycony przez brytyjską fregatę HMS Li on. Porucznik nie został

jednak internowany przez Anglików, tylko odesłany z powrotem do Aleksan

drii, jak to się często zdarzało w tamtych czasach z wojskowymi niższych stop

ni. W rezultacie wrócił do Kairu dziesięć tygodni wcześniej, niż go się tam

spodziewano i odnalazł swoją żonę zainstalowaną na stałe w obrębie zajmo

wanego przez Napoleona pałacu Elfej Beja, gdzie nazywano ją .,Kleopatrą ""1•

Według jednej wersji między małżonkami wybuchła kłótnia, w czasie

której Foures rzucił w Pauline karafką z wodą, a zgodnie z inną relacją, miał

zbić ją szpicrutą aż do krwi''~. Niezależnie od tego, jak było naprawdę, para

rozwiodła się i Pauline była od tej pory .,oficjalną kochanką" (maitrcsse-en

-titre) Napoleona w Kairze, usługując mu przy posiłkach i dzieląc z nim karocę w czasie przejażdżek po mieście i okolicy. Przy takich okazjach jej urażony

do głębi były mąż otrzymywał zwolnienie ze służby, żeby nie musiał ich widzieć. Afera uchroniła Napoleona przed uznaniem za rogacza. co dla ówczesnego generała francuskiego było znacznie poważniejszym problemem niż dopuszczenie się cudzołóstwa. Kiedy Napoleon wyjeżdżał z Egiptu, oddał Paułine w ręce Junota, a kiedy ten z kolei został ranny w pojedynku i oJcsłany na leczenie do Francji, przekazał kochankę Kić berowi. Kobieta zbiła później fortunę na handlu drewnem z Brazylii, nosiła męskie ubrania i paliła fajki(, ~hvw końcu wraz ze swymi papugami i małpkami powrócić do Paryża, gdzie dożyła dziewięćdziesiątki"-'.





EGIPT 191

Zanim Napoleon podjął decyzję o rozpoczęciu operacji nazwanej później przez historyków kampanią syryjską- chociaż w rzeczywistości nigdy nie był na terenie obecnej Syrii, pozostając na obszarze dzisiejszej Strefy Gazy, Izraela i Zachodniego Brzegu Jordanu- wystosował 19 listopada ostrzeżenie do Dżezara, które brzmiało: .,Jeśli nadal będziesz udzielać schronienia Ibrahimowi Bejowi na granicy Egiptu, uznam to za oznakę wrogości i pomaszeruję na Akkę""'. W odpowiedzi Dżezar najechał na początku grudnia osmańskie prowincje Gaza, Ramia i Jaffa, zajmując pozycje pod Al-Arisz, leżącym niewiele ponad 60 kilometrów od zajmowanego przez Francuzów egipskiego fortu w Katich na skraju pustyni na Synaju. Przy tej okazji ogłosił, że zamierza wyzwolić Egipt spod panowania francuskiego.

Pod koniec grudnia Napoleon odwiedził Suez, aby dokonać inspekcji tamtejszych fortyfikacji oraz odnaleźć trasę, wzdłuż której przebiegał niegdyś zbudowany przez faraona Ramzesa II kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym. Pozostałości tej budowli ciągnęły się przez około 60 kilometrów, po czym ginęły w piaskach pustyni. Oczywiście Napoleon nie mógł wtedy przypuszczać. że jego bratanek przyczyni się do zbudowania w tym miejscu w 1869 roku nowego kanału. Zadeklarował również zamiar odwiedzenia góry Synaj .,przez szacunek dla Mojżesza i narodu żydowskiego, którego kosmologia sięga najwcześniejszych epok"9;. Towarzyszyli mu Berthier, Caffarelli, Dommartin, wiceadmirał Honore Ganteaume (który zdaniem Napoleona ocalał z bitwy podAbukirem tylko dlatego, że Anglicy się nad nim zlitowali), główny kwatermistrz Jean-Pierre Daure, Monge i czterech innych uczonych oraz oczywiście miejscowi przewodnicy"". "Jechaliśmy szybko- wspominał Doguereau- głównodowodzący galopem opuścił Kair i popędzaliśmy nasze konie, tak że ledwo starczało im tchu"07•

To w czasie tej wycieczki krajoznawczej z Suezu na półwysep Synaj (nigdy nie udało mu się dotrzeć do samej góry Synaj) 28 grudnia 1798 roku Napoleon znalazł się prawdopodobnie znacznie bliżej śmierci niż podczas którejkolwiek z bitew, kiedy wraz z towarzyszami postanowił przejść przez Morze Czerwone, korzystając z niskiego poziomu wody w czasie odpływu •. ~Bez żadnych trudności dotarliśmy na drugi brzeg" - wspominał potem Doguereau. Odwiedzili studnię Mojżesza i inne starożytne miejsca, po czym zjedli obiad i napoili konie w źródłach w Nabah. Po zapadnięciu zmroku

Jeszcze dzi~iaj na pólnocno-wschodnim brzegu jest wiele słonych bagien, między którymi występują kawałki suchego lądu. Przypływ w tym rejonie ma potężną silę. Próba przebycia nawet pozornie krótkiego odcinka wyglądającego jak zwykła plaża może skończyć się tragiL-znic. gdy nagle rozpocznie się przypływ, w szybkim tempie zalewając taki obszar.





192 NAPOLEON WIELKI

zgubili jednak drogę i błąkali się po bagnistym dnie morskim, gdy nagle zaczął się przypływ.

Wkrótce ugrzęźliśmy aż po brzuchy koni, które szarpały się i miały wielkie trudności, żeby się wydostać ... Po pokonaniu tysiąca problemów, zmuszeni pozostav.ić wiele koni w trzęsawisku, dotarliśmy do drugiej odnogi morza ... Była dziewiąta wieczorem i poziom wody podniósł się o metr. Byliśmy już w strasznym położeniu, gdy gruchnęła wieść, że znaleziono bród. Generał Bonaparte był wśród pierwszych, którzy go przebyli. Przewodnicy byli rozmieszczeni w różnych miejscach, żeby wskazać drogę reszcie ... Nie posiadaliśmy się ze szczęścia, że nie podzieliliśmy losu żołnierzy faraona9s.





8

Akka

~ ".,.. 10 tllbo lłliC!IIkir rzdU. lllbo Ilukwity JMkN. albo ,..,._. b •'U)'Siłri tydr pnnzJWJ ~ do po/cD..... pttUlaMUf Jftl ~

Dro:,t ~ pnn ('a~W, fibr (Nhfć tiloiW ~ żołnW. r:tMI, ",.. ~ ołnlfM. W CliUłt wopł)' ~j #1ył WSpll·

~; - ~ GGJów ClipłV ptJoJifpOWfll W JI'OfJ i olctwtty llpPIÓII

'u .,._ JM. [)cuil roqroeił Murada Beja w bitwie pod Samhoud w II)'C:Uiiu "M rob. ~ JCłO flolył~ okrftów na Nilu i w ten llpOIÓłl!Xi&atea:nie a&cp;lł llldlc~ ~~ Francumm od strony Gómeao --- pri'MC' cały knt zaal&d ~ pod peliOWaniem Napołeona. który nqł cnr ~ II&M aa Dzuara. W b6cie wyełanym do dyrektoriatu w dniu _,.,_"..l~ Napoleon pts.ał. u ma nadzieK pozbawić Royal Navy q bal• Uw8110C .~&da )ak Akb. łbtif• 1 Jafla, oraz podburzyć liba61kich 1 ~~ .. do ptJMtUIIł przeciwko Turkom. Duplem wtedy za~ JIUIW ~a, JIUII'IIIti'UWIIĆ d*j na~ czy w kie,... łada . ~ IIIIIÓIIWu ~do pukl-ania w czasie tej wyprawy -,...- ,....,.... ........,, Alabowie. Mamducy.lbjanie. Tu.rcy. A.npic:yPl . • __.. o "'--uKII lik bo)4al.ldlut pncudlt, płyi car Paweł l nicnawi... ~ CIO I'Cp'CICIIIl ....... mrołucja fraaculb. i uwUał lię u proiCUoq .._.ro. .. _.....,...,.. (łaktycmie JlJIUł -• wybrany na .a...._., ...na po- łłuaapndlul. w w~ Boieto Narodlenia 1'-,.._..,_.,.~l~ wropee łWiji. TWCJił. onz z Wiei~..,._.., .,pa t a.-~ F,..qi i~ .,.W IWOM .,.ię ...... • • t...., ZadM * rj. W • ._,. .- eliCie Napokoli _..,...o.,.•u;d•.






Historycy długo przyjmowali na wiarę deklaracje Napoleona, że mial zamiar iść dalej niż tylko do Akki, to jest do Konstantynopola czy nawet do Indii, ale ponieważ zabrał ze sobą tylko 13 tysięcy ludzi, czyli jedną trzecią sil, którymi dysponował w Egipcie, jest to wysoce nie prawdopodobne. Na

wet gdyby Akka padła, a Druzowie, chrześcijanie i Żydzi w komplecie przyłączyli się do niego, względy logistyczne i demograficzne sprawiały, że nawet

tak ambitny i dobrze zaopatrzony wódz jak Napoleon nie zdołałby podbić

ani Turcji, ani tym bardziej Indii. On sam twierdził później, że z pomocą Im

perium Marathów przegnałby BI)'tyjczyków z Indii. Rzekomo zamierzał

dojść aż do Indusu, po drodze zatrzymując się na długi postój nad Eufratem,

a następnie maszerując przez pustynię po 25 kilometrów na dobę. Rannych.

amunicję i żywność chciał transportować na grzbietach dromaderów, a jego

ludziom w czasie tego marszu miało wystarczyć do przeżycia po funcie ryżu.

mąki i kawy dziennie. Jednak z Akki do Delhi jest ponad 4000 kilometrów

w linii prostej i pokonanie tej trasy wymagałoby przejścia całej szerokości

dzisiejszej Syrii, Iraku, Iranu i Pakistanu oraz północnych Indii, czyli znacz

nie dalej niż z Paryża do Moskwy. Było to po prostu organizacyjnie niemoż

liwe. Te plany należy uznać za zwykłe mrzonki Napoleona, który marzył

o zostaniu drugim Aleksandrem Wielkim.

W lutym 1799 roku Napoleon chciał przede wszystkim uprzedzić zbliża

jącą się od wschodu inwazję wojsk sułtańskich wspieranych przez Dżezara.

a następnie szybko wrócić do Egiptu, aby odeprzeć spodziewany latem tu

recki desant z morza na północnym wybrzeżu tego kraju. Na szczęście dla

Francuzów obie te operacje wrogich armii nie były ze sobą skoordynowane

w czasie. W tej sytuacji Napoleon postanowił się trzymać ulubionej strategii

działania z położenia środkowego. 25 stycznia 1799 roku napisał list do Tipu

Sahiba, głównego wroga Brytyjczyków w Indiach, zapowiadając rychłe .. przybycie nad Morze Czerwone z liczną i niezwyciężoną armią, wiedzioną prag

nieniem wyzwolenia was spod żelaznego jarzma Anglii"3• List został jednak po drodze przechwycony przez brytyjski krążownik, a poza tym Tipu Sahib

w maju tego roku został zabity w swojej stolicy Seriogapatam podczas szturmu wojsk brytyjskich pod dowództwem młodego, błyskotliwego generała porucznika, sir Arthura Wellesleya. List Napoleona prawdopodobnie stanowił jednak dezinformację mającą wprowadzić w błąd BI)'tyjczyków, gdyż Bonaparte doskonale wiedział, że jego listy wpadają w ręce nieprzyjaciela.

Powstawiwszy Desaix'go w Górnym Egipcie, Marmanta w Aleksandrii i generała Charles'a Dugua w Kairze, Napoleon rozpoczął najazd na Ziemię Świc;tą, mając w swojej straży przedniej Reyniera, a ponadto dywizje Klebcra, ł:lon;1 i Lannes'a oraz Murata na czele jazdy. Kiedy jego żołnierze wychodzili z Kairu, śpiewali poruszający hymn rewolucyjny z 1794 roku Le Chan t





AKKA 195

d u de pan (Pieśń \\)'!Tlarszu ), który od tej pory stał się hymnem bonapartystów. Na zwołanej wcześniej naradzie wojennej jedynym oficerem, który otwarcie sprzeciwił się tej wyprawie był generał Joseph Lagrange. Wskazał on, że od Akki dzieli ich 450 kilometrów, a na ich drodze jest pustynia i silnie bronione miasta, które po ewentualnym zdobyciu trzeba będzie obsadzić własnymi garnizonami, co jeszcze bardziej uszczupli relatywnie niewielkie siły,jakie Napoleon zamierzałwziąć ze sobą. Jego zdaniem należało czekać na atak w Egipcie, aby to przeciwnik był zmuszony sforsować niegościnny półwysep Synaj i walczyć na terenie opanowanym przez Francuzów4• Jednak perspektywa desantu morskiego na wybrzeżu Egiptu, którego spodziewano się w czerwcu, sprawiała, że Napoleon nie mógł pozwolić sobie na luksus czekania. Musiał przebyć pustynię. pokonać Dżezara i wrócić przez Synaj, zanim latem półwysep stanie się nie do przebycia z powodu upału i braku wody.

Napoleon opuścił Kair w niedzielę 10 lutego 1799 roku, aby dotrzeć B lutego o trzeciej po południu do miejscowości Katieh. Tuż przed wyjazdem napisał długi list do dyrektoriatu, zawierający jedno zaszyfrowane zdanie, które po odkodowaniu brzmiało: .,Jeśli w ciągu marca ... Francja znajdzie się w stanie wojny z królami, powrócę do kraju"'. 12 marca rozpoczęła się wojna rewolucyjnej Francji z drugą koalicją, w skład której weszły ostatecznie Rosja, Wielka Brytania. Austria, Turcja, Portugalia, Królestwo Neapolu i Państwo Kościelne.

W czasie marszu przez Synaj, który nie był jeszcze wtedy skartografowany. Napoleon musiał zmagać się z brakiem żywności i wody, upałem oraz wrogimi plemionami beduińskimi. To on podczas tej kampanii zapoczątkował wykorzystywanie do celów wojskowych dromaderów, ogień salwami na przemian kolejnymi szeregami oraz używanie pieux, czyli zaostrzonych pali do szybkiego budowania prowizorycznej palisady. Wszystko to miało być następnie wykorzystywane przez francuskie wojska kolonialne aż do czasów pierwszej wojny światowej". .. Przeszliśmy siedemdziesiąt lig [277 kilometrów] pustyni. co jest nadzwyczaj męczące- pisał do Desaix'go w czasie tego marszu.- Mieliśmy tylko slonawą wodę, a często w ogóle żadnej. Jedliśmy psy, osły i wielbłądy"'. Później mieli jeść nawet małpy.

Szacuje się, że w ciągu minionych pięciu tysiącleci na obszarze pomiędzy rzeką Jordan i Morzem Śródziemnym miało miejsce około pięciuset starć militarnych. Droga wzdłuż wybrzeża, którą obrał Napoleon- omijająca góry i dolinę Jordanu -była tą samą trasą, jaką pokonał w przeciwnym kierunku Aleksander Wielki. Napoleon oczywiście w pełni zdawal sobie sprawę z historycznego znaczenia terenów, na których przyszlo mu walczyć w czasie tej kampanii. Jak wspominał później: .,Stale czytałem Księgę Rodzaju, odwiedzając miejsca, które są w niej opisane, i byłem bezgranicznie zdumiony, że nadal wyglądają dokładnie tak samo, jak opisał je Mojżesz"".






Fort AI-Arisz, leżący ponad 250 kilometrów od Kairu, był broniony przez około 2 tysięcy żołnierzy tureckiej straży przedniej oraz ich arabskich sojuszników. Napoleon dotarł tam 171utego z główną częścią swojej armii i przystąpił do kopania okopów oraz sypania szańców. Dało się słyszeć "gwahowne szemranie wśród żołnierzy", którzy byli wyczerpani, spragnieni i przeklinali uczonych, obwiniając ich o całą tę wyprawę, ale w końcu uspokoili się w obliczu zbliżającej się bitwy9• Do 19lutego ostrzał artyleryjski doprowadził do wybicia wyłomów w murach na tyle dużych, że można było posłać do nich szturmujące oddziały. Napoleon zażądał poddania fortu, na co zgodzili się współdowodzący jego obroną Ibrahim Nizam, dowódca wojsk z Maghrebu EI-Hadżi Mohammed* oraz aga oddziałów albańskich, EI-Hadżi Kadir. Ci ludzie oraz ich starsi stopniem oficerowie (agowie) przysięgli Napoleonowi na Koran, "że ani oni, ani ich żołnierze nie będą więcej służyć w armii Dżezara i przez rok, począwszy od tego dnia, nie wrócą do Syrii" 10• Bonaparte pozwolił im zatrzymać broń i wrócić do domów, chociaż złamał porozumienie w odniesieniu do kontyngentu mameluków, rozbrajając ich. Prawa wojny aż do drugiej połowy XX wieku były proste, surowe i zasadniczo niezmienne, zwłaszcza na Bliskim Wschodzie: Ktoś, kto złamał dane słowo, narażał się na śmierć

w razie dostania się do niewoli.

Dwudziestego piątego lutego Napoleon przegnał Mameluków z Gazy, zdobywając w tym mieście wielkie ilości amunicji, sześć armat i 200 tysięcy racji sucharów. "Drzewka cytrynowe, gaje oliwne i nierówne ukształtowanie terenu wygląda dokładnie jak wieś w Langwedocji- pisał do Desaix'go- jakbyśmy byli koło Beziers" 11 • l marca Bonaparte dowiedział się od kapucynów z miejscowości Ramia, iż żołnierze z garnizonu AI-Arisz przemaszerowali tędy niedawno, zmierzając do leżącej 15 kilometrów dalej Jaffy, i "twierdzili, że nie zamierzają dotrzymać warunków kapitulacji, które my złamaliśmy pierwsi, kiedy ich rozbroiliśmy" 1 ~. Mnisi szacowali liczebność sił tureckich w Jaffie na 12 tysięcy ludzi i .,wiele dział z dużą ilością amunicji. które dostarczono z Konstantynopola". Dowiedziawszy się o tym, Napoleon skoncentrował oddziały w Ramii i stamtąd ruszył pod Jaffę. gdzie dotarł w południe 3 marca, przystępując do oblężenia miasta. Jak wspominał później Doguereau: "Bonaparte wraz z kilkoma ludźmi zbliżył się na kilkaset metrów" do murów miejskich Jaffy ... Kiedy zawróciliśmy, byliśmy obserwowani. Jedna z kul armatnich wystrzelonych do nas przez wroga spadła bardzo blisko generała, obsypując go ziemią" u. 6 marca obrońcy dokonali wypadu poza mury, dzięki czemu Doguereau mógł zauważyć, jak bardzo niejednorodna jest

W skład wojsk z Maghrebu wchodzili żołnierze z Algierii, Maroka. Tunezji. Mauretanii i Libii.





AKKA 197

armia osmańska: "Byli tam Maghrebczycy, Albańczycy, Kurdowie, Anatolijczyr:y. Ormianie, Damasceńczycy, alepczycy i murzyni z Takrouru [Senegalu]- pisał.- Odrzuciliśmy ich z powrotem" 14•

O świcie 7 marca Napoleon napisał do gubernatora Jaffy uprzejmy list, w którym wzywał go do kapitulacji, twierdząc, że "ściska mu się serce na myśl o tym. jakie nieszczęścia spadną na całe miasto, jeśli dojdzie do szturmu". Gubernator niezbyt rozsądnie odpowiedział na tę propozycję, wystawiając na murach obciętą głowę francuskiego parlamentariusza. więc Napoleon rozkazał swoim ludziom zaatakować wyłomy dokonane w murach i do piątej po południu spragnieni i rozzłoszczeni Francuzi wdarli się do miasta. "Widok był straszny - wspominał później jeden z francuskich uczonych - odgłosy

wystrzałów, wrzaski kobiet i ojców, stosy ciał, córka gwałcona na zwłokach matki. odór krwi, jęki rannych, krzyki zwycięzców kłócących się o łupy". Francuzi odpoczywali "nasyceni krwią i złotem, na górze trupów" 15•

W sprawozdaniu dla dyrektoriatu Napoleon przyznał, ze żołnierzom .. dano dwadzieścia cztery godziny na plądrowanie i wszystkie te okropności wojny, które nigdy nie wydawały mi się tak ohydne" 16• Dodał również, zdecydowanie przedwcześnie, że dzięki zwycięstwom odniesionym pod AI-Arisz, Gazą i Jaffą ,.armia republikańska jest panem Palestyny". Francuzi stracili w Jaffie tylko 60 zabitych i 150 rannych. Liczba zabitych żołnierzywroga i cywilów nie jest znana •.

Napoleon nadzwyczaj surowo potraktował jeńców z Jaffy, z których część. ale nie wszyscy, dała mu wcześniej słowo w AI-Arisz, aby je potem złamać. 9 i 10 marca tysiące z nich zostało zabranych przez żołnierzy dywizji Bona na plażę leżącą niecałe dwa kilometry na południe od Jaffy i tam zmasakrowanych z zimną krwią • •. "Każesz adiutantowi zaprowadzić wszystkich artylerzystów, których schwytano z bronią w ręku, i innych Turków na skraj wody - Napoleon pisał niedwuznacznie do Berthiera - i rozstrzelać ich, zachowując wszelkie środki ostrożności, żeby żaden z nich nie uciekł" 17 • Jak pisał sam Berthier, był przekonany, że ci ludzie postradali życie, gdy Jaffa odmówiła poddania się, niezależnie od tego, co wydarzyło się wcześniej w Al-Arisz, i nie robiło mu różnicy, czy zginęli w walce, czy zabito ich z zimną

W tamtych czasach uznawano, że miasta, które odmówiły poddania się, kiedy miały taką szansę, zasługują na to, aby je ograbiono. Po zdobyciu hiszpańskiego Badajoz w Jt() 2 roku Brytyjc-L)'cy przez trzy dni plądrowali miasto i masowo gwałcili jego mieszkanki, a Wellington odzyskał kontrolę nad swymi ludźmi dopiero wtedy. gdy na rynku postawił >zubienicc, których zresztą nigdy nie użyto. Tak samo jak Napoleon nic pochwalał gwałtów i rabunków.

" Na podstawie zdjęć lotniczych armii niemieckiej z 1917 roku można stwierdzić, że plaża. na której odbyła się opisana masakra, znajdowała się tuż na południe od Starej Jaffy. Obecnie na tym obszarze znajduje się parking samochodowy, a skały do których próbowali dopłynąć tureccy żołnierze, stanowią część falochronu.



