MazowszeTurystyka wodna
DLA AKTYWNYCH Odkryj Mazowsze na nowo
Tekst: Sylwia Kulczyk
Zdjęcia: Włodzimierz echeński
Projekt okładki i grafi ka:PaNCZaKIeWICZ aRT.DeSIGN / Paweł Panczakiewiczwww.panczakiewicz.pl
Korekta: Wydawnictwo Kartografi czne Daunpol Sp. z o.o., www.daunpol-pilot.com.pl
Wydawca: Samorząd Województwa Mazowieckiego03-719 Warszawa, ul. Jagiellońska 26tel.: (+22) 5979-100, faks: (+22) 5979-290e-mail: [email protected]
Druk:PaSaŻ Sp z o.o.Kraków, ul. Rydlówka 24www.pasaz.com
Egzemplarz bezpłatny.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana bez pisemnej zgody Wydawcy.
Wydawca zachęca do zgłaszania nowych propozycji obiektów noclegowych, restauracji itp. zamieszczonych w informacjach praktycznych, wszelkie sugestie prosimy kierować na adres: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Departament Kultury, Promocji i Turystyki, ul. Okrzei 35, 03-715 Warszawa, e-mail: [email protected], z dopiskiem „wydawnictwa promocyjne”.
Publikacja współfi nansowana przez Unię europejską ze środków europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 oraz ze środków budżetu województwa mazowieckiego.
ISBN 978-83-63372-04-0Warszawa 2011
UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI FUNDUSZ
ROZWOJU REGIONALNEGO
UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI FUNDUSZ
ROZWOJU REGIONALNEGO
min. 4x4x - pole ochronne
Zasada konstrukcji pola podstawowego i pola ochronnegomoduł konstrukcyjnyx=1/8 wysokości znaku gra�cznego RPO
8x 5x
min. 4x
UNIA EUROPEJSKAEUROPEJSKI FUNDUSZ
ROZWOJU REGIONALNEGO
Nad wodę tak blisko .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Zielone serce natury .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Dla plażowiczów i eksploratorów .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Wodniacki rok .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Tury
styk
a w
odna
Maz
owsz
e
Wisła i Zalew Włocławski .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Modlin – Nowy Duninów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Bug .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Niemirów – Serock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Narew .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Nowogród – Serock . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Zalew Zegrzyński .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Wokół Jeziora Zegrzyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Wkra .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Warto zobaczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Joniec – Nowy Dwór Mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Pilica .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Zobacz koniecznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Nowe Miasto nad Pilicą – Mniszew . . . . . . . . . . . . . . . 76Informacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Spis treści
6
M azowieckie akweny stanowią miej-
sce weekendowego relaksu miesz-
kańców większych miast. Brzegi Zale-
wu Zegrzyńskiego, Narwi, Bugu,
Liwca, Świdra i jezior w pobliżu
Płocka – to największe skupi-
ska ogródków działkowych
i ośrodków wypoczynko-
wych. Standard tych ostat-
nich ulega systematycz-
nej poprawie. Większość
z nich jest ogólnodostęp-
na, a obok innych atrakcji
oferuje dostęp do plaży
i możliwość wypożycze-
nia sprzętu pływającego.
D la żeglarzy najatrakcyj-
niejsze są zalewy: Ze-
grzyński i Włocławski. Nad tym
pierwszym serce wodniaka niewąt-
pliwie zabije najmocniej – liczne ma-
riny, wypożyczalnie sprzętu wodnego,
kluby oferujące możliwość udziału w kursach
(umożliwiających zdobycie stopni żeglarskich) i ta-
werny pełne szant kuszą swoimi propozycjami.
MAZOWSZE.TURYSTYKA WODNA
WSTĘP
7
8
Mazowsze. TurysTyka wodna
nad wodę Tak blisko
Siedzisz w biurze, a wiatr hulają-
cy za oknem nieodmiennie przywo-
dzi Ci na myśl jacht pod pełnymi ża-
glami? Licząc dni do letniego urlopu,
marzysz o dzikiej rzece i prawdziwym
kajakowym wyzwaniu? Nie musisz
czekać do wakacji ani jechać po przy-
godę setki kilometrów. Na pełen wra-
żeń spływ wystarczy Ci weekend –
wiatr w żagle zdążysz załapać nawet
w ciągu kilku godzin. Na terenie woje-
wództwa mazowieckiego każdy ama-
tor wodnych przygód znajdzie coś
dla siebie – od wciąż dziewiczej Wisły,
gdzie łatwiej spotkać bobra niż czło-
wieka, po tętniące portowym życiem
przystanie Zalewu Zegrzyńskiego.
Już z mapy wynika, że wody na Ma-
zowszu nie brakuje. Kręgosłupem Ma-
zowsza jest dolina Wisły. Ku najwięk-
szej z polskich rzek toczą swe wody
liczne dopływy. Od południa płyną
Pilica, Świder, Jeziorka i Bzura; od pół-
nocy – Wkra. Od wschodu ku Wiśle
zmierzają dwie spośród największych
polskich rzek. Narew zbiera wody rzek
przecinających atrakcyjne przyrodni-
czo rejony Puszczy Zielonej, w tym
popularnej wśród kajakarzy Omulwi.
Do Bugu wpada od południa Liwiec,
nad którego leniwym nurtem leżą
najpopularniejsze mazowieckie letni-
ska. W granicach Mazowsza leży też
fragment Pojezierza Gostynińsko-W-
łocławskiego, którego krajobraz żywo
przypomina tereny typowe dla pół-
nocnej Polski. Na amatorów sportów
wodnych czeka tu kilkadziesiąt jezior,
ukrytych wśród pól i lasów. Najwięk-
sze jest Jezioro Zdworskie. Pas wody
o powierzchni ponad 350 ha malow-
niczo połyskuje wśród polodowco-
wych wzniesień. Ponieważ ten płytki
zbiornik ma zaledwie 5 m głęboko-
ści, jego wody łatwo osiągają tempe-
raturę wymarzoną do kąpieli. Chcąc
zanurkować głębiej, trzeba pojechać
nad (głębokie na ponad 33 m) Jezio-
ro Białe. Kąpiel będzie przyjemna, bo
jest to jednocześnie jeden z najczyst-
szych zbiorników na Mazowszu. Po-
pularnymi miejscami wypoczynku
są również jeziora: Lucieńskie i Łąc-
kie Duże.
Wodna panorama Mazowsza nie
byłaby pełna bez sztucznych zbiorni-
ków. Pod względem powierzchni pal-
mę pierwszeństwa dzierży największy
w Polsce Zalew Włocławski, ale naj-
gorętszym wodniackim życiem tęt-
ni podstołeczne Jezioro Zegrzyńskie.
Trzy mniejsze zalewy – Soczewka koło
Płocka, Ruda w pobliżu Mławy i Nowe
Miasto w powiecie płońskim – słu-
żą przede wszystkim weekendowym
plażowiczom i wędkarzom.
zielone serce naTury
Doliny mazowieckich rzek są bardzo
atrakcyjne pod względem przyrodni-
9
Mazowsze. TurysTyka wodna
czym. Zachowały one duży stopień
naturalności i są prawdziwymi dzikim
oazami w krajobrazie Mazowsza. Nie-
uregulowane, meandrujące koryta po-
trafią zmieniać swój bieg po każdym
przyborze wód. Typowa roślinność
nadbrzeżna – wielogatunkowe lasy łę-
gowe – ze względu na swoje bogac-
two przyrównywana bywa do dżun-
gli. Dla krajobrazu Mazowsza charak-
terystyczne są wysokie skarpy dolin
rzecznych. Z wierzchowin, wyniesio-
nych nieraz kilkadziesiąt metrów po-
nad poziom rzeki, roztaczają się roz-
ległe widoki. Do najpiękniejszych na-
leżą panoramy doliny Wisły w pobliżu
Góry Kalwarii i koło Zakroczymia. Doli-
ny mazowieckich rzek są domem wie-
lu gatunków ptaków. W nadrzecznych
skarpach gniazdują jaskółki i zimorod-
ki, na piaszczystych łachach spotkać
można siewieczki, rybitwy i mewy.
Późną wiosną w nadbrzeżnych lasach
rozlegają się trele słowików.
Od kilkunastu lat stan czystości
wód na Mazowszu ulega systema-
tycznej poprawie. Najczystsze wody
niesie Narew i jej prawobrzeżne do-
pływy. Najgorzej przedstawiają się
perspektywy poprawy stanu wód rzek
przepływających przez większe ośrod-
ki miejskie.
10
Mazowsze. TurysTyka wodna
dla plażowiczów i eksploraTorów
Mazowieckie akweny stanowią
miejsce weekendowego relaksu
mieszkańców większych miast. Brze-
gi Zalewu Zegrzyńskiego, Narwi,
Bugu, Liwca, Świdra i jezior w pobli-
żu Płocka – to największe skupiska
ogródków działkowych i ośrodków
wypoczynkowych. Standard tych
ostatnich ulega systematycznej po-
prawie. Większość z nich jest ogól-
nodostępna, a obok innych atrakcji
oferuje dostęp do plaży i możliwość
wypożyczenia sprzętu pływającego.
Dla żeglarzy najatrakcyjniejsze
są zalewy: Zegrzyński i Włocławski.
Nad tym pierwszym serce wodnia-
ka niewątpliwie zabije najmocniej –
liczne mariny, wypożyczalnie sprzę-
tu wodnego, kluby oferujące możli-
wość udziału w kursach (umożliwia-
jących zdobycie stopni żeglarskich)
i tawerny pełne szant kuszą swoimi
propozycjami.
Większość rzek Mazowsza nada-
je się na spływ kajakowy. Wisła, Bug
i Narew stwarzają możliwość po-
smakowania podróży wielką rze-
ką. Spośród ich dopływów do ła-
twiejszych należą między innymi:
Omulew, Świder, Wkra i Pilica. Nie-
pozorna podwarszawska Jeziorka
może być wyzwaniem nawet dla
11
Mazowsze. TurysTyka wodna
doświadczonych kajakarzy. Nieza-
leżnie od stopnia trudności spływu
baza turystyczna zawsze pozostaje
bardzo skromna. Istnieją już jednak
wyspecjalizowane firmy, które na ży-
czenie zorganizują spływ na dowol-
nej mazowieckiej rzece. Można li-
czyć nie tylko na wypożyczenie
sprzętu, ale również na organizację
biwaków, kuchnię polową, a nawet
dodatkowe atrakcje.
wodniacki rok
Sezon na Mazowszu zaczyna się
długim majowym weekendem. Wod-
niackie życie wybucha od razu całą
pełnią, ale przycicha w okresie waka-
cyjnym, kiedy jachty i kajaki eksploru-
ją odległe od stolicy akweny. Jesienne
weekendy są, jeżeli tylko pozwala po-
goda, przedłużeniem letnich dni. Naj-
więksi twardziele żeglują i wiosłują po
Mazowszu nawet w listopadzie. Jeżeli
zima dopisze i wody Zalewu Zegrzyń-
skiego skuje lód, można zaznać emo-
cji żeglarstwa lodowego.
12
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
wis
ła i z
ale
w w
łocł
aw
ski
13
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
wisła i zalew włocławski
Najdłuższa rzeka Polski przepły-
wa przez województwo na odcinku
ponad 320 km. Jej bieg można po-
dzielić na 3 części: powyżej Warsza-
wy, między Warszawą a Płockiem
i poniżej Płocka. W większej części
swego biegu Wisła pozostaje dziką,
nieuregulowaną rzeką. Szerokość
jej koryta w wielu miejscach prze-
kracza kilometr. Taflę wody urozma-
icają liczne łachy, kępy i starorzecza.
Stan wody w rzece zmienia się zgod-
nie z wahaniami pogody. Najpłycej
jest od końca sierpnia do paździer-
nika. Największe stany wód obser-
wowane są w marcu i kwietniu oraz
na przełomie czerwca i lipca. Wisła
łatwo zmienia swój bieg. Po każdym
przyborze wygląd koryta może ulec
zmianie.
Nieco inaczej przedstawia się Wi-
sła w okolicach Płocka. W tym rejonie
wody rzeki zostały spiętrzone przez
zaporę wybudowaną we Włocławku
w latach sześćdziesiątych ubiegłe-
go wieku. Zbiornik Włocławski ma
największą powierzchnię i jest drugi
pod względem objętości w Polsce.
Zapora wpływa na zmiany wyglądu
rzeki na odcinku blisko 60 km, aż po
leżącą powyżej Płocka Kępę Polską.
Zbiornik Włocławski nie jest typo-
wym sztucznym jeziorem, a raczej
nieco spowolnioną i szerzej rozlaną
rzeką. Od brzegu do brzegu jest za-
zwyczaj około 2 km.
Zobacz koniecznieNajwiększą atrakcją spływu Wisłą
jest niewątpliwie kontakt z przyro-
dą. Na wyspach osiedliły się bobry;
strome skarpy zamieszkują kolorowe
zimorodki. Łatwo je wypatrzysz, bo
jest ich tu znacznie więcej niż w in-
nych częściach Polski. W środkowym
biegu Wisły gniazduje też najliczniej-
sza populacja mew pospolitych. ale
Wisła to nie tylko natura. Od wieków
rzeka była ważnym szlakiem trans-
portowym, a nad jej brzegami wyra-
stały grody obronne, klasztory i mia-
sta. W wodach Wisły przeglądają się
dwa miasta ważne w historii Mazow-
sza: Płock i Warszawa. Wizyta w każ-
dym z tych miast może być celem
osobnej wyprawy. Po drodze mijać
będziesz wiele mniejszych, ale cieka-
wych miejscowości. Warto zmierzyć
grubość murów twierdzy w Modli-
nie, wsłuchać się w ciszę romańskiej
bazyliki w Czerwińsku, a w Wyszo-
grodzie sprawdzić, co zostało z naj-
dłuższego mostu w europie.
Zanim wyruszysz...Szlak wodny Wisły jest oznakowany,
ale stan jego konserwacji pozostawia
wiele do życzenia. Obowiązkowym
wyposażeniem większych jednostek
powinna być lornetka do wypatrywa-
nia tyk oznaczających mielizny. Orien-
tację na rzece ułatwiają ustawione
14
WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna
na brzegach metalowe tablice, wska-
zujące liczbę kilometrów, jaka dzieli
dane miejsce od ujścia.
Szlak Wisły można polecić za-
równo kajakarzom, jak i żeglarzom,
dla których zmierzenie się z kapry-
śnym nurtem wielkiej rzeki może być
prawdziwym wyzwaniem. Jednostka
powinna mieć jednak jak najmniej-
sze zanurzenie, bo inaczej mielizny
mogą odnieść zwycięstwo nad eks-
ploracyjnymi zapędami załogi. Planu-
jąc wyprawę, trzeba przygotować się
na prawdziwie dziki spływ. Poza Za-
lewem Włocławskim, gdzie funkcjo-
nują nieliczne porty, przystanie i klu-
by, trzeba liczyć przede wszystkim
na siebie. Dotyczy to również noc-
legów i posiłków. Biwak na jednej
z wiślańskich wysp to unikalna oka-
zja wizyty w świecie bobrów i zimo-
rodków. Pamiętaj, że jesteś w nim tyl-
ko gościem i zabierz wszystkie śmie-
ci ze sobą!
15
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
Trasa:
Modlin – now y duninów
Prezentowana trasa pokazuje obydwa mazowieckie oblicza Wisły. Początkowo będziesz płynąć nieuregu-lowaną rzeką, a Twoimi jedynymi towarzyszami będą wydry i mewy. Pod koniec podróży wypłyniesz na sze-rokie wody Zalewu Włocławskiego. Szlak liczy 99,5 km, dobrze jest nań przeznaczyć od 3 do 5 dni. Trasę moż-na dowolnie wydłużać, spuszczając sprzęt na wodę już w Warszawie, a nawet... w podkrakowskich Niepołomi-cach. Jeżeli polubisz Wisłę, ostatecznym celem podróży będzie zapewne Bałtyk.
Przyjemnie będzie podróżować kajakiem. Woduje-
my (albo wypożyczamy) sprzęt na prawym brzegu Na-
rwi, obok mostu drogowego. Do stacji kolejowej jest stąd
ok. 700 m.
Przed odpłynięciem warto zwiedzić Twierdzę Modlin,
której czerwone mury przeglądają się w ujściu Narwi
do Wisły. Zaskakujący swoimi rozmiarami obiekt wojsko-
wy powstał z inicjatywy Napoleona, który świetnie zdawał
sobie sprawę ze strategicznego znaczenia tego miejsca.
Po powstaniu listopadowym Rosjanie znacznie rozbudo-
wali fortyfikacje, dodając zewnętrzne bastiony i sześć for-
tów. Do I wojny światowej wokół twierdzy wyrosły jeszcze
dwa pierścienie fortów, z których najdalsze zlokalizowa-
no 8 km od twierdzy. Twierdzę wewnętrzną otaczają ko-
szary obronne wzniesione w latach 1864-1875. Mają one
2,3 km długości i uchodzą za najdłuższy budynek w euro-
pie. Na przestrzeni wieków w Modlinie stacjonowały woj-
ska rosyjskie, niemieckie i polskie. Piękną kartą w dziejach
twierdzy była wojna obronna w 1939 r., kiedy to Modlin
bronił się aż do 29 września.
Twierdza do dziś pozostaje terenem wojskowym, dla-
tego wewnętrzną cytadelę można zwiedzać tylko z prze-
wodnikiem (Park Militarny Twierdzy Modlin, ul. Mickiewi-
cza 99, 05-100 Nowy Dwór Mazowiecki, tel. 604 528 293,
0 kmModlin
16
WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna
604 607 092, www.twierdzamodlin.pl). Poza architekturą
obronną zachwyca również rozległa panorama okolicy.
Na półwyspie w widłach rzek czerwienią się mury potęż-
nego dziewiętnastowiecznego spichlerza. Po prawej stro-
nie rozciąga się panorama twierdzy, a przed nami widać
już most drogowy na trasie Warszawa – Gdańsk.
Zaraz za mostem, po prawej stronie zaczyna się licząca
blisko 3 km piaszczysta wyspa, porośnięta łęgiem topo-
lowo-wierzbowym. To prawdziwe ptasie królestwo. Dla
ochrony gniazdujących tu rzadkich gatunków ptaków
wodnych utworzono rezerwat „Zakole Zakroczymskie”.
Na wysokiej skarpie (1 km od rzeki) leży jeden z naj-
starszych grodów mazowieckich. Powstał być może już
w XI w. Rzekę przekraczały w tym miejscu dwa ważne
szlaki handlowe: solny i bursztynowy. Od 1374 r. mia-
steczko było stolicą Ziemi Zakroczymskiej. Odbyło się
w nim wiele książęcych zjazdów, na których uchwalano
mazowieckie prawa. Podupadło po potopie szwedzkim,
nigdy nie wrócił do dawnej świetności. Dziś to senne mia-
steczko liczy niecałe 3,5 tysiąca mieszkańców. Na nadwi-
ślańskiej skarpie wznosi się szesnastowieczna fara. Jest
ona typową dla Mazowsza świątynią w stylu gotycko-re-
nesansowym. Charakterystyczne są przylegające do fasa-
dy dwie wieżyczki. W kaplicy południowej znajduje się oł-
tarz z późnorenesansowymi rzeźbami z początku XVII w.
Warto zajrzeć również do barokowego kościoła Kapucy-
nów. Przed wejściem do świątyni znajduje się nastrojowy
dziedziniec, otoczony murem z bramkami, a w klaszto-
rze działa Muzeum Warszawskiej Prowincji Zakonu Braci
Mniejszych Kapucynów.
Prawy brzeg rzeki jest nadal urwisty, a jego wysokość
dochodzi do trzydziestu metrów. Skarpę rozcinają ma-
lownicze wąwozy i jary. W nagich ścianach urwiska zapi-
sana jest historia geologiczna tego rejonu. Tuż nad wodą
6 kmZakroczym
5,5 kmKępa Zakroczymska
0,5 kmujście Narwi
do Wisły
17 kmMiączynek
17
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
zobaczysz duże polodowcowe głazy. Nad nimi wznosi się
szarawa ściana glin morenowych. Są one odporne na roz-
mywanie, dlatego skarpa jest tak stroma. W wyższych par-
tiach skarpy można w niektórych miejscach dostrzec wą-
skie paski. To iły wstęgowe. Ciemniejsze warstewki odpo-
wiadają okresom oziębienia klimatu, a jaśniejsze są śladem
okresów cieplejszych.
Wzdłuż lewego (niższego) brzegu zaczynają ciągnąć się
liczne wyspy i łachy. Niektóre z nich są tak rozległe, że trud-
no ustalić, co jest wyspą, a co stałym lądem.
Na wysokim, prawym brzegu Wisły z daleka widać ko-
ścielne wieże. Bazylika została wybudowana w latach 1129-
1156 i jest jednym z nielicznych zabytków romańskich
na Mazowszu. Mimo późniejszych zmian architektonicz-
nych świątynia zachowała wiele pierwotnych elementów.
Kamienne wieże mają wąskie, podwójne okna i strzelnice.
We wnętrzu zachowały się największe w Polsce fragmenty
romańskich malowideł oraz cenne gotyckie freski. W ołta-
rzu głównym umieszczony jest słynący cudami obraz Mat-
ki Boskiej Czerwińskiej. Olejne malowidło jest repliką rzym-
skiego dzieła z bazyliki Santa Maria Maggiore, namalowa-
ną w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.
Od 1923 r. klasztor i kościół pozostają pod opieką Sale-
zjanów. Bracia prowadzą muzeum, w którym umieszczo-
no zarówno ciekawe eksponaty związane z historią kościo-
ła, jak i wystawę poświęconą pracy misyjnej zgromadze-
nia. Z dziedzińca klasztornego roztacza się rozległy widok
na dolinę Wisły i położoną za nią Puszczę Kampinoską.
U stóp klasztoru leży niewielkie, senne miasteczko. Przy
wąskich uliczkach stoją urokliwe, parterowe domki. Jed-
nak nie zawsze było tu tak cicho. W średniowieczu Czer-
wińsk był ważnym ośrodkiem handlu zbożem. Na kartach
historii Polski zapisał się w pierwszych dniach lipca 1410 r.,
kiedy pod miastem zgromadziły się wojska króla Władysła-
wa Jagiełły zmierzające pod Grunwald. armia przeprawiła
się przez Wisłę po specjalnie zbudowanym moście prze-
21,5 kmNowy Secmin
25 kmCzerwińsk
18
WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna
nośnym. Był to – jak na owe czasy – cud techniki. Za pod-
porę mostu posłużyło 168 łodzi. Po zwycięstwie pod Grun-
waldem władca złożył w tutejszym kościele wotum – swo-
ją misiurkę. Przyjrzyj się uważnie portalowi bazyliki. Jego
lewa kolumna nosi ślady ostrzenia mieczy, pozostawione
ponoć przez szykujących się do bitwy z Krzyżakami ryce-
rzy.
Wzdłuż lewego brzegu ciągnie się Kępa Wyszogrodzka.
Rozległa wyspa ma ponad 3 km długości. Na prawym, wy-
sokim brzegu widać zabudowania Wyszogrodu. Miejscowość
wzmiankowana była już w XI w., a w 1398 r. otrzymała pra-
wa miejskie. W średniowieczu funkcjonował tu ważny port
rzeczny, składy towarów oraz znane warsztaty sukiennicze.
Dziś Wyszogród jest małym, spokojnym miasteczkiem. Warto
zobaczyć dwie zabytkowe świątynie: gotycko-barokowy ko-
ściół Franciszkanów i późnobarokowy kościół Świętej Trójcy.
Do niedawna Wyszogród słynął z najdłuższego drewnianego
36 kmWyszogród
19
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
mostu w europie. Miał on 1285 m długości, a wraz z mostem
na Bzurze – blisko 2 km. Most został zbudowany w 1944 r.
przez jeńców polskich i rosyjskich. Staruszek co roku uszka-
dzany był przez krę i wezbrane wody, dlatego zapadła decyzja
o budowie nowej przeprawy. Na pamiątkę zachowano pra-
wy przyczółek mostu. Jeszcze niedawno pełnił on rolę tara-
su widokowego, ale obecnie grozi mu zawalenie. W oddali,
nad wodami Wisły można dostrzec wieże czerwińskiej bazy-
liki. Piękne widoki roztaczają się również z północnego przy-
czółka wzniesionego nieopodal nowego mostu.
Ujście Bzury jest bardzo lubianym przez wędkarzy miej-
scem. Szczególnie wiosną i jesienią w czystych wodach
można natrafić na duże okazy płoci, klenia i szczupaka. Nic
dziwnego, że na tak dobrym łowisku nie brakuje ptaków
ukrytych w gąszczach bujnej nadrzecznej zieleni.
Ten odcinek Wisły należy niemal wyłącznie do ptaków.
Tor wodny prowadzi między licznymi wyspami. Są one ob-
jęte ochroną ornitologiczną. Gniazdują tu między innymi
mewy, sieweczki i rybitwy.
Płyniesz przez środek ptasiego raju, chronionego przez
dwa kolejne rezerwaty: „Wyspy Białobrzeskie” po prawej
i „Ławice Troszyńskie” po lewej.
Na prawym brzegu znajduje się „Kępa Wykowska” –
ostatni z ciągu rezerwatów ornitologicznych.
Duża wieś na lewym brzegu rzeki. Drewniany kościół
wzniesiono zapewne w połowie XVIII wieku. W środku za-
chowało się gotycko-renesansowe i barokowe wyposaże-
nie wnętrza.
Jedno z najważniejszych miast historycznego Mazow-
sza jest widoczne z daleka. Mieli tu swą siedzibę królo-
wie: Władysław Herman i Bolesław Krzywousty, a w wie-
kach późniejszych książęta mazowieccy. Dzisiejszy Płock
37 kmujście Bzury
53,5 kmWyspy Zakrzewskie
63 kmBiałobrzegi
65,5 kmWykowo
72,5 kmDobrzyków
81,5 kmPłock
20
WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna
liczy ponad 130 tysięcy mieszkańców. Zanim dopłyniesz
do centrum, nad Twoją głową przesuną się dwa mosty:
drogowy i kolejowy. Większa część miasta leży na pra-
wym brzegu – po drugiej stronie rzeki znajduje się dziel-
nica Radziwie, a w niej największa w Polsce śródlądo-
wa stocznia rzeczna. Najstarsza część Płocka ulokowa-
na jest na wysokiej skarpie zwanej Tumskim Wzgórzem.
U jego stóp, w pobliżu spacerowej promenady leży że-
glarski klub Morka, najprężniejszy ośrodek wodniacki
w mieście.
W mieście zachowało się wiele interesujących pamią-
tek przeszłości. Najcenniejsze obiekty znajdują się w ob-
rębie Tumskiego Wzgórza. Kościół katedralny pod wezwa-
niem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wzniesio-
no jako murowany w latach 1126–41. Późniejsze stulecia
przyniosły kilkukrotne przebudowy, stąd w bryle świą-
tyni odnaleźć można ślady kilku stylów. Rozplanowanie
jest pozostałością romańską, dwie wysokie wieże, szczyt
i oszkarpowanie to elementy gotyckie, zaś kopuła z la-
tarnią jest renesansowa. Dzisiejszy wygląd wnętrza kate-
dry zaprojektował na początku XX w. Stefan Szyller. Bo-
gate wyposażenie kościoła pochodzi z różnych epok. Po-
między kruchtą a nawą główną znajdują się słynne drzwi
płockie – kopia dwuskrzydłowych drzwi romańskich
z 1154 r., składających się z czterdziestu ośmiu spiżowych
płyt z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z Pisma
Świętego, obrazy alegoryczne oraz wizerunki fundatora
i wykonawców. W przylegającej do lewej nawy Kaplicy
Królewskiej pochowane są szczątki Władysława Herma-
na i Bolesława Krzywoustego. Od XI do XV w. grzebano
tu także zmarłych książąt mazowieckich i płockich. Ze
skweru przy katedrze roztacza się wspaniały widok na do-
linę Wisły. Wody rzeki rozlewają się tu szeroko – wyraźnie
zaznacza się już wpływ zapory we Włocławku. Na prze-
ciwległym brzegu widać w oddali duży kompleks lasów
Pojezierza Gostynińskiego.
Na tyłach katedry, w neogotyckim budynku z począt-
ku naszego wieku mieści się Muzeum Diecezjalne. Boga-
21
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
te zbiory obejmują ponad osiem tysięcy najróżniejszych
eksponatów. Wśród zbiorów znajdziesz zarówno średnio-
wieczne i barokowe rzeźby sakralne, jak i ludowe świątki.
W posiadaniu muzeum znajdują się także cenne inkuna-
buły i starodruki, między innymi Biblia Płocka z XII w.
Niegdyś najważniejszą budowlą na Tumskim Wzgó-
rzu była siedziba władcy. Z Zamku Książąt Mazowieckich
zachowały się jedynie dwie gotyckie wieże (Zegarowa
i Szlachecka) i fragment muru obronnego. Obecny wy-
gląd budowli nadało mieszczące się tu opactwo bene-
dyktyńskie. Zamek jest siedzibą Muzeum Diecezjalnego.
Przechadzając się wzdłuż ul. Tumskiej, pod nr 8 znajdziesz
z kolei Muzeum Mazowieckie, znane przede wszystkim
z największego w kraju zbioru sztuki secesyjnej. Prezen-
towane są dekoracyjne meble, przedmioty użytkowe
o płynnych liniach, bajecznie kolorowe szkło i fantazyj-
na biżuteria. Można podziwiać też płótna najwybitniej-
szych artystów epoki i rewelacyjną kolekcję rzeźby.
22
WISŁa I ZaLeW WŁOCŁaWSKI Mazowsze. Tur ysTyka wodna
Spora wieś na wyższym, prawym brzegu. Warto za-
trzymać się tu dla drewnianego kościoła rokokowego
z 1710 r. Wewnątrz zachowało się późnorenesansowe
i barokowe wyposażenie.
Na lewym brzegu, za wąskim półwyspem kryje się let-
niskowa wieś Soczewka. W tym miejscu do Zalewu Wło-
cławskiego uchodzi Skrwa Lewa, ale jej wody są przegro-
dzone zaporą, za którą powstał niewielki sztuczny zbior-
nik – ulubione miejsce weekendowego wypoczynku
mieszkańców Płocka.
Na lewym brzegu rozpościera się Brudzeński Park Krajobra-
zowy, przez który przepływa uchodząca w tym miejscu do Wi-
sły Skrwa Prawa. O uroku tego miejsca decyduje zróżnicowa-
na rzeźba i urozmaicone zbiorowiska leśne, w tym przepięk-
ne grądy.
Na lewym brzegu – solidny i niemal zawsze pusty port
w Duninowie, dogodne schronienie w razie sztormowej
pogody i dobry punkt do zakończenia spływu. Przed od-
jazdem warto odwiedzić romantyczne pozostałości dzie-
więtnastowiecznej rezydencji rodziny Ike-Duninowskich.
Dużemu pałacowi towarzyszą: pałacyk myśliwski i neo-
gotycki zameczek z okrągłą wieżą. W parku krajobrazo-
wym rosną wiekowe drzewa: rozłożysta lipa drobnolist-
na oraz świerk sitkajski i platany klonolistne.
92 kmBrwilno
95 kmujście Skrwy Lewej
96 kmujście Skrwy Prawej
98 kmNowy Duninów
23
Mazowsze. TurysTyka wodnaWISŁa I ZaLeW
WŁOCŁaWSKI
Informacje praktyczne
Płock: PTTK Oddział Nadwiślański „Morka”,ul. Rybaki 10, tel. (24) 262 25 43.
Nowy Duninów: Stanica Wodna Zgierskiego Klubu Sportów Wodnych, ul. Kasztanowa 1, tel. 603 314 577.
Nowy Duninów: MOSiR, Ośrodek Rekreacyjno – Żeglarski, ul. Portowa 1, tel. 500 027 410, 509 180 805
Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl; organizacja
spływów kajakowych m.in. Wisłą, wypożyczalnia sprzętu
24
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
bug
25
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
bug
Gdyby wśród polskich rzek ogło-
szono konkurs piękności, Bug
z pewnością miałby poważne szan-
se na wygraną. Uroda idzie w parze
z rozmiarami. Źródła rzeki znajdują
się na ukraińskiej Wyżynie Podol-
skiej, 772 km od jej ujścia do Zalewu
Zegrzyńskiego. Na dużym odcinku
Bug jest rzeką graniczną. Przez po-
nad 300 km wytycza granicę pań-
stwa, a przez kolejnych kilkadziesiąt
oddziela Mazowsze od Podlasia.
Bug niewiele zmienił się od cza-
sów średniowiecza, kiedy był jed-
nym z ważniejszych odcinków
bursztynowego szlaku. Rzeka za-
chowała swój naturalny charakter.
Głębokość Bugu i szerokość jego
koryta są bardzo zmienne. Woda
osiąga najwyższe stany w kwiet-
niu, po zimowych roztopach, oraz
po czerwcowych deszczach. Naj-
płycej jest zazwyczaj we wrześniu.
Rzeka ma stosunkowo wartki nurt,
niekiedy jest bardzo kapryśna. Two-
rzy liczne zakola, meandry i malow-
nicze wysepki. Dolina rzeki jest sto-
sunkowo wąska. Jej dno wypeł-
niają zielone łąki, a uroku przydają
nachylone, wysokie zbocza. Walo-
ry krajobrazowe doliny Bugu doce-
niono, tworząc na jej terenie dwa
parki krajobrazowe „Podlaski Prze-
łom Bugu” i „Nadbużański Park Kra-
jobrazowy”.
Zobacz konieczniePłynąc Bugiem masz niepowta-
rzalną okazję oderwania się od cy-
wilizacji. Widoki zmieniające się
za każdym zakrętem, kołujące nad
naszą głową ptaki i pluskające
w wodzie ryby – spragnieni kon-
taktu z naturą znajdą tu wszystko,
o czym marzą. Rzeka daje również
niepowtarzalną okazję zapozna-
nia się z zabytkami i wielonarodo-
wą kulturą pogranicza. Na Podla-
siu leży m.in. urokliwy Mielnik oraz
Drohiczyn – dawna stolica regionu.
Koniecznie odwiedź maleńką Zu-
zelę, rodzinną wieś prymasa Ste-
fana Wyszyńskiego i przyjrzeć się
koronkowemu sklepieniu kościoła
w Broku. Nad brzegami rzeki, przy
piaszczystych plażach zlokalizowa-
ne są lubiane letniska. Do najpopu-
larniejszych należą Serpelice i Ka-
mieńczyk.
Zanim wyruszysz…Płynąc Bugiem, napotkasz bardzo
wiele rozwidleń. Na szczęście szlak
jest oznaczony i, zwłaszcza przy ni-
skim poziomie wody, warto z tego
oznavkniesz rozległych i licznych
mielizn. Nad brzegami Bugu nie
ma specjalnie przygotowanych sta-
nic wodnych, ale w sezonie działa
wiele ośrodków wypoczynkowych.
Stosunkowo często mija się miej-
scowości, w których można zrobić
zakupy czy zaopatrzyć się w wodę.
Załamanie pogody można przecze-
26
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
kać też w jednej z licznych kwater agroturystycznych.
Miejsc dogodnych do odpoczynku i na biwak jest nad
rzeką bez liku.
27
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
Trasa:
nieMirów – Serock
Proponowana trasa obejmuje cały szlak Bugu – od gra-nicy państwowej po Zalew Zegrzyński. Szlak nie jest trud-ny, nadaje się dla początkujących. Na przebycie dwustu kilometrów z okładem, trzeba przeznaczyć 8 – 10 dni.
O miejskiej przeszłości tej pięknie położonej nad Bu-
giem wsi świadczy potężny kościół pod wezwaniem
św. Stanisława. Biało otynkowaną budowlę wzniesiono
w roku 1620, a po zniszczeniach odbudowano w 1791
roku. W Niemirowie – poza kościołem – nie ma wielu
murowanych budynków. Chociaż pełne uroku, podla-
skie chaty są dziś w większości domkami letniskowymi,
zachowały jednak swój tradycyjny charakter. Warto wie-
dzieć, że w okresie letnim (od maja do końca września)
uruchamiane są przeprawy promowe.
Warto dobić do plaży ośrodka wypoczynkowego.
Ta popularna miejscowość letniskowa leży w obrębie Par-
ku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Obszar chro-
niony ciągnie się przez kilkadziesiąt kilometrów wzdłuż
południowej części doliny rzeki. Bug rozcina tu moreno-
we wzgórza, wysokość brzegów doliny dochodzi do kil-
kudziesięciu metrów. W dolinie przeważają osuszone łąki,
na wysoczyznach rosną sosnowe bory.
Do osobliwości Serpelic należy tzw. Kalwaria Podlaska,
będąca repliką Drogi Krzyżowej z Jerozolimy. Najwięk-
sza z kaplic Ukrzyżowania Pańskiego stoi na najwyższym
wzniesieniu w serpelickich lasach.
Letniskowa wieś rozłożona wśród nadbużańskich łąk.
Działa tu wiele kwater agroturystycznych.
Jedno z najpiękniejszych nadbużańskich miasteczek
rozłożyło się malowniczo na wysokiej skarpie. Rozległe wi-
0 kmNiemirów
10 kmSerpelice
14 kmZabuże
15 km Mielnik
28
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
16,9 kmProm
22 kmStare Mierzwice
26,2 kmmost kolejowy
na trasie Hajnówka – Siedlce
30,9 kmmost drogowy
na trasie Białystok – Lublin
48,5 kmDrohiczyn
doki, szeroko rozlewające się wody Bugu i wiele historycz-
nych pamiątek burzliwej przeszłości czynią Mielnik intere-
sującą miejscowością turystyczną. Warto obejrzeć tajem-
nicze ruiny kościoła zamkowego z początku XV wieku oraz
XIX-wieczną bożnicę żydowską i cerkiew prawosławną.
W sezonie (maj-wrzesień) prom jest ruchliwy jak
mrówka, bo łączy piękny Mielnik z turystycznym zagłę-
biem na lewym brzegu. Uważaj na stalową linę zawie-
szoną nisko nad wodą.
W sosnowych lasach na lewym brzegu kryją się liczne
ośrodki wypoczynkowe.
Pod nim wyspa. Niecały kilometr dalej rzeka skręca
w lewo i dzieli się na cztery wąskie koryta.
Bez trudu go rozpoznasz. Niebieska konstrukcja świet-
nie komponuje się z otaczającą rzekę zielenią i błękit-
nym niebem. Po Twojej lewej stronie rozciąga się ob-
szar chroniony „Kózki”. Jego celem jest zabezpieczenie
środowiska bytowania i stanowisk lęgowych ptaków ta-
kich jak: kulon, sieweczka obrożna, rybitwa białoczelna.
Migrują tutaj m.in. świergotek rdzawogardlisty czy nur
czarnoszyi.
Dawna stolica Podlasia prezentuje się od strony wody
wyjątkowo pięknie. U stóp skarpy znajduje się przystań
promowa z czynnym w sezonie barem. Nieopodal zapra-
sza do kąpieli szeroka, piaszczysta plaża. Warto wdrapać się
pod górkę, aby odetchnąć senną atmosferą podlaskiego
miasteczka i zobaczyć liczne zabytki architektury sakralnej,
takie jak: katedrę i Kolegium Pijarów z XVIII w., pofrancisz-
kański kościół i zespół klasztorny z przełomu XVII i XVIII w.,
kościół z klasztorem Sióstr Benedyktynek z XVIII w., uzna-
ny za zabytek klasy „0”, oraz cerkiew prawosławną z XIX w.
pod wezwaniem Mikołaja Cudotwórcy. Z dawnego gro-
29
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
dziska, zwanego Górą Zamkową, roztacza się zapierający
dech w piersiach widok na dolinę Bugu.
Kiedy zabudowania wsi znikną po lewej stronie, Bug po-
każe, jak bardzo jest zmienny. Początkowo rzeka mocno się
rozszerza, opływając dużą wyspę. Poniżej wyspy Bug skrę-
ca najpierw w lewo, potem ostro w prawo, a dalej zwęża
się do niewielkiej jak na tę rzekę szerokości 60 m.
Po przyjęciu niewielkiego lewostronnego dopływu Bug
mocno skręca w lewo. Za zakrętem otwiera się wspaniały
widok na ogromną, piaszczystą skarpę. Wokół szybują sta-
da gniazdujących w niej jaskółek.
Na lewym brzegu – ruiny XIX-wiecznej cerkwi i zespół
klasztoru prawosławnego. Roztacza się stąd rozległy widok
na rozszerzającą się w tym miejscu dolinę Bugu.
Być może najpiękniejsze miejsce na całej trasie spływu.
Bug skręca szerokim łukiem w lewo. Lewy brzeg objęty jest
ochroną jako rezerwat przyrody. Gniazduje tu wiele gatun-
ków rzadkich ptaków wodnych. Możesz zaobserwować
między innymi siewieczkę obrożną, biegusa zmiennego
i rybitwę białoczelną. Za zakrętem rzeka wpływa między
dwie skarpy, tworząc pocztówkowy przełom. Po lewej znaj-
duje się drugi rezerwat – „Skarpa Mołożewska”. Na wysokiej
krawędzi Bugu rosną rzadkie gatunki ciepłolubnych roślin.
Na lewym brzegu rzeki rozsiadła się letniskowa wieś. Mo-
żesz spróbować wypatrzyć ślady wczesnośredniowieczne-
go grodu i pozostałości umocnień. Warto odwiedzić drew-
niany kościół z XVIII w. Pierwotnie była to cerkiew greckoka-
tolicka. Poniżej miejscowości, w nurcie Bugu pojawiają się
liczne mielizny i wysepki. Szlak prowadzi lewą stroną.
56,7 kmujście Myśli
59,5 kmmost drogowy na trasie między Sokołowem Podlaskim a Drohiczynem
50,5 kmBużyska
63 kmWirów
66 kmRezerwat „Wydma Mołożewska”
71 kmGródek
30
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
Seria kilku sporych wysp ciągnie się przez ponad 10 ki-
lometrów..
Nurzec jest największym prawobrzeżnym dopływem
Bugu na terenie Polski. W przeciwieństwie do swoich do-
pływów rzeka nie jest uregulowana; przy ujściu płynie
dosyć wąskim korytem, ale w okresie wiosennych roz-
topów występuje z niego i zalewa powierzchnię terasy.
Przed samym jego ujściem również natrafisz na zieloną
wyspę.
Wpływasz na teren Nadbużańskiego Parku Krajobrazo-
wego. Największy tego typu obszar w Polsce obejmuje po-
nad 57 tys. ha, ciągnąc się aż po Zalew Zegrzyński. Obej-
muje malowniczą dolinę rzeki z licznymi starorzeczami,
łąki, pastwiska, a także rozległe kompleksy leśne.
82,6 kmwyspy
88,9 kmujście Nurca
93 kmNadbużański
Park Krajobrazowy
31
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
W średniowieczu na wysokim, prawym brzegu rzeki ist-
niał kasztel obronny. W XVI w. Nur był portem zbożowym
na szlaku wodnym, którym spławiano zboże do miast
nadbałtyckich. Jak głosi legenda, królowa Bona ukryła
tu pod wielkim głazem klucze do skarbca. Głaz ten znajdu-
je się w Bugu i jest widoczny przy niskim poziomie wody.
Dziś Nur jest spokojną wsią letniskową.
Najbliższe 20 km to prosty i dość monotonny odcinek
rzeki.
W małej wiosce na prawym brzegu Bugu urodził się
Stefan Wyszyński – Kardynał i Prymas Tysiąclecia. W Zuzeli
można odwiedzić Muzeum Lat Dziecięcych Prymasa Ty-
siąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego, zorganizowa-
100,3 kmmost drogowy między Czyżewem Osadą a Ceranowem
105,5 kmZuzela
99,5 kmNur
32
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
ne w drewnianym, odnowionym budynku dawnej szkoły.
W jednej z izb odtworzono salę szkolną z początku XX w.,
zaś w drugiej – mieszkanie Państwa Wyszyńskich z liczny-
mi pamiątkami rodzinnymi.
Malowniczy krajobraz kształtują otaczające koryto
Bugu starorzecza. Po lewej stronie, niecałe 1,5 km dalej
znajduje się Treblinka – były hitlerowski obóz zagłady.
O wydarzeniach sprzed lat przypominają pomniki i pa-
miątki zgromadzone w Muzeum Walki i Męczeństwa.
Przed mostem wysepka. W czasie drugiej wojny świato-
wej wyburzono jedno przęsło mostu i do tej pory nie zosta-
ło odbudowane.
Dogodne położenie na skrzyżowaniu traktów handlo-
wych, prowadzących znad Bałtyku na Ruś i z Litwy do Kra-
kowa, sprawiło, że już w XIII w. był tu gród kasztelański. Pra-
wa miejskie Brok uzyskał w 1501 r. Wciśnięte między rzekę
a lasy Puszczy Białej miasteczko jest obecnie popularnym
letniskiem. Niemal w centrum miejscowości znajduje się
piaszczysta plaża. Urokliwe uliczki zabudowane są drew-
nianymi domami z początku XX wieku.
Na rynku wznoszą się czerwone mury najcenniejszego
zabytku miasta - kościoła parafialnego pod wezwaniem
św. andrzeja apostoła. Wzniesiono go w latach 1541–1560.
Fundatorem był biskup płocki andrzej Noskowski. Świąty-
nia łączy z sobą dwa style: bryła jest wprawdzie gotycka,
ale szczyt nawiązuje do renesansu. We wnętrzu zasługuje
na uwagę prezbiterium i piękne renesansowe sklepienie
nawy. Charakterystyczny motyw kół połączonych listwa-
mi nazywany jest „pułtuskim”, bo w tamtejszej kolegiacie
również istnieje podobne sklepienie (autorem obydwóch
obiektów jest ten sam architekt – Jan Baptysta Wenecja-
nin). Główny ołtarz barokowy – z obrazem przedstawiają-
cym Chrystusa na krzyżu – pochodzi z 1742 r. Ciekawszy
jest jednak późnorenesansowy ołtarz boczny w kształcie
drzewa Jessego; umieszczony w nim obraz z końca XVI w.,
137,2 kmBrok
124,6 kmmost kolejowy
na trasie Warszawa – Białystok – Białystok
122,6 kmmost na drodze
z Małkini do Sokołowa Podlaskiego
33
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
przedstawiający Madonnę z Dzieciątkiem, przypisywany
jest szkole włoskiej.
W kępie drzew na skraju miasteczka odnaleźć można ta-
jemnicze ruiny wieży. To jedyna pozostałość z letniej rezy-
dencji biskupów płockich, wzniesionej nad Bugiem w po-
czątkach XVII w. Istnieją plany odbudowy pałacu.
Od tego momentu Bug nabiera charakteru rzeki mean-
drującej, z licznymi starorzeczami. Zza każdego zakrętu wy-
łaniają się atrakcyjne widoki.
Niegdyś ważny ośrodek spławu drzewa z Puszczy Białej,
dziś duże letnisko na prawym brzegu Bugu.
Duża wieś w widłach Liwca i Bugu. Od XV do XIX w. posia-
dała prawa miejskie i była naprawdę ruchliwą osadą. Z rozli-
czenia cła wodnego, pobieranego w Kamieńczyku w latach
sześćdziesiątych XVI w., wynika, że co roku przepływało tędy
wiele (czasami nawet cztery tysiące) barek ze zbożem i pło-
dami leśnymi. Przy założeniu, że sezon spławny trwał około
czterech miesięcy, daje to średnio trzydzieści barek dzien-
nie. Do lat dwudziestych ubiegłego wieku Kamieńczyk był
ważnym ośrodkiem spławu pozyskiwanego w Puszczy Ka-
mienieckiej drewna. Dziś jest popularnym letniskiem war-
szawskich mieszczuchów, ale zachował urok małego, sen-
nego miasteczka. Wokół neogotyckiego kościoła stoi wiele
tradycyjnych, drewnianych domów.
Z daleka widać most drogowy na trasie Warszawa – Bia-
łystok i białą sylwetkę klasycystycznego kościoła na prawym
brzegu. Największe miasto na trasie spływu było niegdyś re-
zydencją biskupów płockich i ważnym ośrodkiem handlo-
wym. Niestety, zostało poważnie zniszczone podczas ostat-
148 kmUdrzyn
168 kmBrańszczyk
172 kmujście Liwca. Kamieńczyk
179, 7 kmWyszków
137, 7 kmmost drogowy na trasie Ostrów Mazowiecka – Łochów
34
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
35
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
36
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaBUG
niej wojny. Dziś jego oblicze tworzy blokowa zabudowa
i kilka zakładów przemysłowych. Chcąc zwiedzić miasto,
dobrze jest zatrzymać się 100 m przed (lub za) mostem.
Niby zwykły żelazny most kolejowy, ale to właśnie na nim
kręcone były sceny do filmów: „Katyń” – andrzeja Wajdy,
”Przedwiośnie” – Filipa Bajona, a także do „Czterech Pancer-
nych”.
To ostatni etap spływu. Rzeka staje się mniej kręta,
a na prawym brzegu ciągnie się właściwie bez przerwy let-
niskowa zabudowa.
Duże letnisko na lewym brzegu Bugu. Przy piaszczystej
plaży działa w sezonie bar. Zalew Zegrzyński już blisko –
można to poznać po wzmożonym ruchu na wodzie. Uwa-
żaj na szybkie motorówki!
W korycie rzeki – trzy wyspy, ulubione miejsca biwakowa-
nia weekendowych wodniaków.
Tutaj rzeka uchodzi do drugiego co do wielkości zbior-
nika wodnego na Mazowszu – Zalewu Zegrzyńskiego. In-
nym razem przygotuj się na wyprawę wokół brzegów je-
ziora (patrz: rdz. Zalew Zegrzyński).
Dobrym miejscem do skończenia spływu jest miejska
plaża. Warto zwiedzić to sympatyczne miasteczko (patrz:
opis Zalewu Zegrzyńskiego).
205,4 kmKuligów
209 kmKania Polska
211,5 kmZalew Zegrzyński
213 kmSerock
180,5 kmmost kolejowy
na linii Ostrołęka – Tłuszcz
186 kmGulczewo
37
Mazowsze. TurysTyka wodna BUG
Informacje praktyczne
Uhowo: KAYLON, ul. Kolejowa 8, tel. 502 508 060, 502 508 050,
www.kaylon.pl, [email protected]; spływy kajakowe.
Serpelice: Ośrodek Urocza, tel. (83) 359 81 25, www.urocza.pl; spływy kajakowe, rejsy gondolą
i tratwami, wypożyczalnia sprzętu
Kamieńczyk: Kamyk-Kajaki, ul. Różana, tel. 508 638465, www.kamyk-kajaki.pl
Mielnik: Active Adventure, ul. Duboniska 2, tel. (85) 657 70 67, 606 662 225, www.active-adventure.pl;
kajaki, łodzie drewniane „pychówki”
38
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
na
rew
39
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
narew
Narew jest jednym z największych
prawostronnych dopływów Wisły.
Rzeka bierze swój początek z bagien
w białoruskiej części Puszczy Biało-
wieskiej. Narew ma 484 km długości,
z czego przez około 160 km płynie
przez Mazowsze. Jest rzeką typowo
nizinną, o bardzo niewielkim spadku
i zazwyczaj łagodnym nurcie.
Wybudowanie stopnia wodnego
w Dębem spowodowało spiętrze-
nie dolnego odcinka Narwi w miej-
scu, gdzie łączy się ona z Bugiem.
Tak powstał Zalew Zegrzyński. Pod-
wyższony poziom wody utrzymuje
się w rzece na długości kilkudziesię-
ciu kilometrów – aż do Pułtuska.
Dla tej rzeki typowe są duże wa-
hania stanu wody. Kiedy w kwietniu
spływają śniegi, Narew może pro-
wadzić aż 2,5 razy wody więcej niż
zazwyczaj. Dlatego wiosną tworzą
się w wielu miejscach wielkie roz-
lewiska.
Zobacz koniecznieW swoim mazowieckim biegu Na-
rew przepływa przez rejony znane
z barwnego folkloru kurpiowskiego.
W wielu wsiach zachowały się drew-
niane domki z charakterystycznymi
zdobieniami. W dni świąteczne miesz-
kańcy – zwłaszcza kobiety – chętnie
zakładają tradycyjne stroje. Nad Na-
rwią położone są również ciekawe
miasta. W ostrołęckim kościele ber-
nardynów bogactwo dekoracji przy-
prawia o zawrót głowy. W Pułtusku
nie sposób zrezygnować ze spaceru
po najdłuższym rynku w europie.
Nadnarwiańskie łąki i lasy są oazą
ptasiego życia. W nadrzecznych skar-
pach licznie gniazdują jaskółki brze-
gówki, na piaszczystych łachach spo-
tkać można rybitwę białoskrzydłą,
a w lasach łęgowych – brodźca piskli-
wego i dudka.
Zanim wyruszysz… W kilku miejscach rzeka jest uregu-
lowana, ale w większości zachowała
naturalny charakter; stąd liczne mie-
lizny. Przy niskim stanie wody w ko-
rycie często odsłaniają się kamienie,
nawet znacznych rozmiarów. W na-
wigacji pomocne jest oznakowa-
nie szlaku, ale trzeba liczyć przede
wszystkim na instynkt i własne do-
świadczenie.
Rzeka stanowi fragment popular-
nego szlaku, łączącego Wielkie Jezio-
ra Mazurskie z Warszawą. Zdecydo-
wanie warto poświęcić cześć żeglar-
skiego urlopu na pokonanie tej trasy.
Najwięcej radości przyniesie ona ka-
pitanom jednostek o niskim zanu-
rzeniu.
Chociaż w sezonie na Narwi sto-
sunkowo często widuje się jachty
i kajaki, rzeka nadal pozostaje dziewi-
cza pod względem bazy turystycznej.
Stanice wodne z prawdziwego zda-
rzenia działają w Pułtusku i Ostrołęce.
40
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
Trasa:
nowogród – Serock
Przedstawiamy cały mazowiecki fragment biegu Na-rwi, aż po ujście Pisy w Nowogrodzie. Na przebycie trasy kajakiem dobrze jest przeznaczyć około tygodnia, z kolei na przepłynięcie tego odcinka jachtem (wyposażonym w silnik) wystarczą trzy dni.
Niewielkie miasteczko położone jest malowniczo na le-
wym brzegu, naprzeciw ujścia Pisy. Na zielonej, opadają-
cej ku wodzie skarpie połyskują z daleka tyki piorunochro-
nów. Zamontowano je dla ochrony obiektów Skansenu
Kurpiowskiego, jednego z najciekawszych tego typu mu-
zeów w kraju. Ponad trzydzieści zgromadzonych obiek-
tów pochodzi z terenu Puszczy Zielonej, najstarsze z nich
mają ponad dwieście lat. Można tu zobaczyć kurpiowskie
domy z ozdobnymi szczytami i nadokiennikami, charak-
terystyczne spichrze z podcieniami, a także kuźnię, ole-
jarnię, wiatrak i młyn wodny. Chaty i budynki gospodar-
cze wyposażone są w oryginalne sprzęty. eksponowane
są również obiekty związane z tradycyjnymi zajęciami
Kurpiów – bartnictwem i rybołówstwem. W karczmie
warto spróbować lokalnych specjałów, między innymi
piwa kozicowego. (Do przygotowania tego napoju wy-
korzystuje się owoce jałowca). U stóp skansenu znajduje
się dogodne miejsce na postój.
Kilkaset metrów w dół rzeki, w krzakach za mostem
drogowym kryje się bunkier z czasów II wojny świato-
wej. Umieszczona na nim tablica i pomnik na zboczu do-
liny upamiętniają zacięte walki podczas wojny obronnej
1939 r.
Na lewym brzegu jeden z najpiękniejszych nadnar-
wiańskich krajobrazów: rozległe, suche łąki, porośnię-
te drzewiastymi jałowcami i powykręcanymi sosnami.
Rzeka ma płycizny, w upalne dni często wykorzystywa-
0 kmNowogród
8 kmCzartoria
41
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
ne przez stada krów, które niechętnie ustępują miejsca
przepływającym.
Na tym odcinku dolina Narwi pełna jest ptasich gło-
sów. Nad głową często przelatują czaple, rano i wieczo-
rem można usłyszeć klangor żurawi.
Jeśli wychylisz się z kajaka zobaczysz podłużne jeziorka
zlokalizowane wzdłuż rzeki. Tuż za ujściem, po lewej stro-
nie dopływasz do wysepki, która każdego roku powięk-
sza się coraz bardziej, powoli tworząc starorzecze.
Dopływasz do ujścia Rozłogi. Tutaj Narew skręca na po-
łudniowy zachód – to znak, że już niedługo dotrzesz
do Ostrołęki.
To już przedmieścia Ostrołęki. Na lewym brzegu –
dzielnica przemysłowa, z której czasami rozchodzą się nie
najpiękniejsze zapachy. Nurt przegradzają często pogłę-
biarki, zapewniające ujęcie wody dla zakładów.
Lewy brzeg rzeki (przed mostem drogowym) zamie-
niono w wygodną, betonową keję. Trzeba jednak uwa-
żać na kamienie i wodną roślinność. W stanicy Miejskie-
go Ośrodka Sportu i Rekreacji działa warsztat szkutniczy
i restauracja. Blisko stąd do stacji benzynowej. Chociaż
wszystko, co niezbędne, znajdziesz nad samą rzeką, war-
to przejść się na spacer po zadbanym centrum.
Nie zawsze było tu tak spokojnie jak dzisiaj. Miasto i jego
okolice wiele razy stawały się polem bitewnym. 16 lutego
1807 r. znaczące zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi od-
nieśli pod Ostrołęką Francuzi. Dla upamiętnienia tego faktu
nazwę miasta umieszczono na Łuku Tryumfalnym w Paryżu.
Kolejną odsłoną wojenną w dziejach Ostrołęki było powsta-
nie listopadowe. Klęska, jaką w bitwie z Rosjanami poniosły
26 maja 1831 wojska polskie, uważana jest za początek koń-
ca zrywu narodowego. Każdego roku w rocznicę bitwy od-
grywana jest barwna inscenizacja tego wydarzenia.
14 kmujście rzeki Ruż
19 kmujście rzeki Szkwy
28,5 kmujście rzeki Rozogi
30 kmWojciechowice
33 kmOstrołęka
42
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
Ostrołęcki rynek nazwano imieniem generała Józefa
Bema, bohatera bitwy pod Ostrołęką w 1831 r. Na środ-
ku placu stoi duże popiersie generała. W południowo-w-
schodniej pierzei rynku stoi klasycystyczny ratusz z 1824 r.
W budynku dawnej poczty (z 1828 r.) mieści się Muzeum
Kultury Kurpiowskiej. Można w nim obejrzeć ciekawą eks-
pozycję etnograficzną, a na podświetlanej makiecie śle-
dzić przebieg bitwy z 1831 r.
Najcenniejszym zabytkiem Ostrołęki jest pobernar-
dyński zespół klasztorny. Świątynię wzniesiono w latach
1666–96. Do jednonawowej budowli przylegają od za-
chodu krużganki z trzema wieżyczkami. Wewnątrz za-
chwyca bogaty barokowy wystrój i ciekawa polichromia
z drugiej połowy XVIII w.
Ciekawa architektonicznie konstrukcja przypomina za-
wieszone nad wodą gigantyczne żebro wieloryba. Wzo-
rowano ją na moście z Sewilli wybudowanym na eXPO
1992.
Omulew to również interesujący szlak kajakowy o po-
nad stukilometrowej długości.
Na tym odcinku trzeba uważać na nieoznakowane ka-
mienie pod mostem.
Przed wyspą, przy lewym brzegu sterczy z rzeki potęż-
ny głaz narzutowy – różowy granit o obwodzie dwunastu
metrów, nazywany Kamieniem Batorego. Wprawne oko
dostrzeże na nim wykutą literę B. Według legendy polu-
jący w okolicznych lasach król Stefan Batory został zra-
niony przez jelenia i w tym miejscu był opatrywany przez
medyka. Według innej wersji król zapędził się w puszczę
za olbrzymim jeleniem i zabłądził. Dopiero obok kamienia
odnalazł swoją drużynę. Zachowaj ostrożność, bo w ko-
rycie rzeki czyha mnóstwo innych kamieni. Trzy kilometry
poniżej Dzbenina, na lewym brzegu rzeki zaczynają się
34 kmnowy most drogowy
w Ostrołęce
35 kmujście rzeki Omulew
36 kmmost kolejowy
na trasie Ostrołęka – Szczytno
39 kmDzbenin
43
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
44
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
dobre miejsca biwakowe. Bliżej Ostrołęki nie warto się za-
trzymywać ze względu na zanieczyszczenie wody.
Na środku rzeki wyspa, a przy niej nieoznakowane ka-
mienie.
Tutejsze płycizny były postrachem wielu pokoleń że-
glarzy przeprawiających się na Mazury. Wielkie rozlewi-
sko zostało zwężone ostrogami na prawym brzegu rze-
ki, ale nadal bywa tu płytko. Układ mielizn zmienia się
bardzo często, więc nie sugeruj się specjalnie oznakowa-
niem nawigacyjnym. Na szczęście dno jest piaszczyste.
Za płyciznami Narew tworzy ostre zakole.
Różan poznasz po charakterystycznej sylwetce wyso-
kiego mostu drogowego na trasie Ciechanów – Ostrów
Mazowiecka. W średniowieczu istniał tu ważny port.
Miasto znane było z handlu zbożem i płodami leśnymi.
W 1581 r. założono tu skład soli dla całego północnego
Mazowsza. Wśród współczesnej zabudowy zrównanego
z ziemią podczas ostatniej wojny miasteczka wyróżnia
51 kmKruszewo
60 kmDyszobaba
64 kmRóżan
45
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
się neogotycki kościół według projektu Stefana Szylle-
ra. W bocznych kaplicach zachowano fragmenty starszej,
gotyckiej budowli.
Prosty odcinek rzeki kończy się ostrym zakrętem w pra-
wo. Zaraz za zakrętem jest wieś, dogodnie położona nad
samą rzeką.
Letniskowa wieś na lewym brzegu rzeki. Warto zajrzeć
do drewnianego kościoła z 1890 r. We wnętrzu zwraca-
ją uwagę dzieła sztuki: XVIII-wieczne obrazy świętych,
chrzcielnica i rokokowy prospekt organowy, przeniesio-
ne z wcześniejszej świątyni.
To miejsce z najsilniejszym prądem wody na całym
szlaku. Przez następnych 5 kilometrów trzeba także uwa-
żać na kamienie.
Rzeka wypływająca z bagien z Wyniesień Mławskich,
płynie m.in. przez Równinę Kurpiowską. Po lewej stronie
rozciągają się gęsto zalesione tereny.
Nad pełną letniskowych działek okolicą góruje potęż-
na bryła XIX-wiecznego kościoła.
Najbardziej urokliwe miasto na trasie spływu. Z pewną
przesadą nazywane bywa Mazowiecką Wenecją. W XIV w.
Pułtusk był już sporej wielkości grodem. Przez następne
dwa wieki miasto bogaciło się na handlu i rzemiośle,
stając się jednocześnie ważnym ośrodkiem życia arty-
stycznego, umysłowego i duchowego. W połowie XIX w.
do szkoły w Pułtusku uczęszczał późniejszy pisarz i poeta
Wiktor Gomulicki. W swojej powieści Wspomnienia nie-
bieskiego mundurka obrazowo przedstawił ówczesną at-
mosferę i wygląd miasta.
Pułtusk leży głównie na prawym brzegu rzeki. Ponad
koronami przybrzeżnych drzew dostrzec można krytą
dachówką wieżę z powiewającym na niej proporcem.
69 kmDzbądz
79 kmLubiel Nowy
80 km
97 kmujście rzeki Orzyc
99 kmZambski Kościelne
117 kmPułtusk
46
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
47
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
Kierując się w jej stronę, wpłyniesz do wygodnego por-
tu u stóp dawnego zamku biskupów płockich. Budow-
la była zawsze silnie związana z wodą – wzniesiono
ją na sztucznym nasypie, oblanym przez Narew, będącym
pozostałością wcześniejszego grodziska. Gotycka bu-
dowla z XIV w. była wielokrotnie niszczona i odbudowy-
wana. Obecny, dwukondygnacyjny budynek – o kształcie
wielobocznej podkowy – jest odbudowaną po ostatniej
wojnie klasycystyczną formą z pierwszej połowy XIX w.
Obecnie obiekt pełni rolę Domu Polonii – centrum hote-
lowo-konferencyjnego, które zawiaduje również stanicą
wodną. Miło jest zjeść ciepły posiłek w jednej z kilku nad-
wodnych restauracji, a potem wybrać się na przejażdżkę
gondolą lub motorowym stateczkiem. Być może najbar-
dziej fantazyjnymi jednostkami poruszającymi się po Na-
rwi są tutejsze rowery wodne – można popływać gigan-
tyczną kaczką albo łabędziem.
Chociaż zamkowe obiekty sportowe i rekreacyjne po-
trafią zatrzymać na dłużej, nieodwiedzenie miasta byłoby
niepowetowanym błędem.
Najważniejsze zabytki Pułtuska zgrupowane są w po-
bliżu prostokątnego rynku. Liczący 400 m długości rynek
jest często wymieniany jako najdłuższy w europie. Wśród
okalających rynek budynków znajduje się kilka klasycy-
stycznych kamienic z pierwszej połowy XIX w. Przyjrzyj
się bliżej domowi pod numerem 29: na przełomie 1806
i 1807 r. kwaterował w nim Napoleon. Na południowym
krańcu rynku wznosi się niewielki, okrągły kościółek – ka-
plica zamkowa pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, na-
zywana popularnie Magdalenką. Renesansowa świąty-
nia, wzniesiona w pierwszej połowie XVI w., jest rzadkim
w Polsce przykładem wolno stojącego kościoła o planie
centralnym. Wznoszący się pośrodku rynku ratusz skła-
da się z gotyckiej, ośmiokondygnacyjnej wieży oraz do-
budowanego do niej po II wojnie światowej budynku
o klasycystycznym wyglądzie. W wieży działa muzeum
regionalne. Warto przyjrzeć się zgromadzonym tu zna-
leziskom archeologicznym i etnograficznym. Nie zapo-
48
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
mnij sprawdzić, jak wygląda meteoryt pułtuski. W 1868 r.
na pola nieopodal miasta spadło w postaci kamiennego
deszczu ponad 9 ton materiału o dużej zawartości żelaza.
Jego odłamki posiadają wszystkie szanujące się kolekcje
geologiczne świata.
Północną pierzeję rynku zamyka charakterystycz-
na sylwetka klasycystycznej dzwonnicy kolegiaty. Kie-
dy w XV w. planowano wzniesienie w Pułtusku okaza-
łej rezydencji biskupiej, powstała potrzeba wybudowa-
nia równie wspaniałego kościoła. Gotycką, trzynawową
49
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
świątynię pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej
Marii Panny i św. Mateusza wzniesiono w 1443 r. W poło-
wie XVI w. architekt Jan Baptysta z Wenecji, zatrudniony
przez biskupa andrzeja Noskowskiego, dobudował bocz-
ną kaplicę w stylu renesansowym i przebudował sklepie-
nie nawy głównej, nadając mu charakterystyczną formę
kół połączonych pasami. Imponujące sklepienie pokryte
jest renesansowymi malowidłami. Nawy boczne zacho-
wały gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Większość
wyposażenia kościoła pochodzi z okresu baroku. W tym
50
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaNaReW
stylu utrzymanych jest piętnaście ołtarzy bocznych, stal-
le, ambona oraz osiem nagrobków ufundowanych przez
biskupa Ludwika Załuskiego dla członków swojej rodziny.
Na zewnątrz kościoła – po prawej stronie od wejścia –
znajduje się w ścianie kamień przypominający kształtem
ludzką głowę. Jedna z legend z nim związanych opowia-
da o złodzieju, który wraz z łupem usiłował wydostać się
z kolegiaty i został na zawsze przytrzaśnięty przez mury.
Inne podanie dopatruje się w kamiennej masce głowy
pogańskiego bożka.
Po opuszczeniu z przystani Domu Polonii przepłyniesz
pod kładką dla pieszych, a następnie pod mostem drogo-
wym na trasie z Pułtuska do Wyszkowa. Od tego miejsca
Narew rozlewa się coraz szerzej – zaznacza się już wpływ
zapory w Dębem. Na rzece znajduje się wiele malowni-
czych wysp i wysepek. Jeżeli płyniesz jednostką o więk-
szym zanurzeniu, a nie znasz dobrze tego akwenu, lepiej
trzymaj się toru wodnego.
51
Mazowsze. TurysTyka wodna NaReW
Informacje praktyczne
Ostrołęka: Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Stanica Wodna, ul. Witosa 1; ul. Wioślarska 1, tel. (29) 760
68 68; warsztat szkutniczy, restauracja
Pułtusk: Dom Polonii, Stanica Wodna i Kasztel, ul. Szkolna 11, tel. (23) 692 90 01; wypożyczalnia sprzętu, przejażdżki gondolą i statkiem, noclegi, restauracje i bar.
Pułtusk: Oddział PTTK Wodny „Pełta”, ul. Solna 9; sezonowa wypożyczalnia kajaków,
rejsy stateczkiem motorowym.
Pułtusk: KEJA, Stare Miasto 41, tel. 602 592 212, 500 208 114, www.keja-inter-max.pl;
wypożyczalnia kajaków, organizacja spływów kajakowych, również nocnych.
Podmokła dolina rzeki pełna jest świergotów, kląskań
i kwakania. Płyniesz przez tereny Nadbużańskiego Par-
ku Krajobrazowego. Największy w Polsce obszar chro-
niony tego typu obejmuje również fragment doliny Na-
rwi. Troszcząc się o miejsca lęgowe wielu gatunków pta-
ków, na lewym brzegu utworzono rezerwat „Stawinoga”,
a wyspy nieco w dół rzeki objęto ochroną jako rezerwat
„Dzierżenińska Kępa”.
Na wysokim, prawym brzegu widoczna jest z daleka
czerwona sylwetka neogotyckiego kościoła.
Most na trasie Serock – Wyszków. Za nim szerokie
wody Zalewu Zegrzyńskiego. Na prawym brzegu zaczy-
nają się zabudowania Serocka.
Dobrym miejscem zakończenia spływu będzie pla-
ża miejska. Koniecznie przespaceruj się po ładnym mia-
steczku (patrz: opis Zalewu Zegrzyńskiego). Możesz też
płynąć dalej, przez Zalew Zegrzyński do Warszawy.
141 kmSerock
139 kmWierzbica
135,5 kmDzierżenin
132 kmStawinoga
52
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
zale
w z
egrz
yńsk
i
53
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
zalew zegrzyński
Trudno sobie wyobrazić, że czter-
dzieści lat temu go nie było. Ten dru-
gi pod względem wielkości zbiornik
retencyjny Mazowsza powstał w la-
tach 1958–1963. Wody Narwi prze-
grodzono zaporą w Dębem. Tama
jest wałem ziemnym o wysokości
24 m. Normalny poziom piętrzenia
to niecałe 7 m, co wystarcza, aby
w stosunkowo wąskiej dolinie po-
wstało jezioro o powierzchni 33 km².
W razie potrzeby może się w nim
zmieścić 94 mln m³ wody. W naj-
głębszym miejscu Zalew ma 15 m.
Jezioro Zegrzyńskie jest piątym
pod względem powierzchni i dwu-
nastym pod względem objętości
sztucznym zbiornikiem w Polsce.
Bliskość stolicy sprawia, że od wio-
sny do jesieni Zalew Zegrzyński tętni
życiem. Chyba nie ma takiego spor-
tu wodnego, którego by tu nie upra-
wiano. W upalne weekendy tafla je-
ziora jest biała od żagli. Wielu kapi-
tanów stawiało tutaj swoje pierwsze
żeglarskie kroki. Kiedy powieje wiatr,
windsurferzy fruwają na swoich de-
skach niczym barwne motyle. Szyb-
kie ślizgacze z hukiem prują po-
wierzchnię wody, śmiałkowie pró-
bują akrobacji na nartach wodnych
lub gigantycznym plastikowym ba-
nanie. Przy brzegach śmigają kaja-
ki, rowery wodne i wiosłowe łódki.
Zimą jezioro cichnie, ale nie zamiera.
Kiedy jego powierzchnię skuje mróz,
nad przeręblami zasiadają miłośnicy
wędkarstwa podlodowego, a z han-
garów wydobywane są bojery. Kto
raz spróbował ślizgać się pod żagla-
mi, ten zawsze będzie tęsknił za po-
czuciem wolności, jakie daje ten
sport.
Jezioro Zegrzyńskie połączo-
ne jest z Wisłą Kanałem Żerańskim.
Wodniacy chętnie korzystają z tej
najkrótszej drogi do stolicy. Przy
minimalnej wysokości piętrzenia
woda podwyższona przez tamę się-
ga na Narwi do Pułtuska, a na Bugu
do Popowa.
Zobacz koniecznieNad brzegami Zalewu mnóstwo
jest letniskowych miejscowości, któ-
rych największy atut stanowi beztro-
ska atmosfera i melodie szant, roz-
legające się w nadwodnych barach.
Znajdzie się jednak i coś dla tych,
którym zimne piwo nie wystarcza.
Przespaceruj się wśród pomniko-
wych dębów w Wąwozie Szaniaw-
skiego, odwiedź malowniczy Se-
rock, a o świcie złap do ręki lornetkę
i wybierz się na ornitologiczne safari
w ujściu Bugu.
Zanim wyruszysz…Pamiętaj, że Zalew – wbrew po-
zorom – jest dosyć płytki, a jego
dno muliste. Jeżeli pływasz jednost-
ką o większym zanurzeniu, zwracaj
uwagę na boje szlaku żeglowne-
54
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
55
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
Wystarczy spędzić tu jeden dzień, aby dostrzec, że Za-
lew dzieli się na trzy wyraźne części. Szukając spokoju,
warto odwiedzić akwen między Dębem a mostem dro-
gowym w Zegrzu. Rozlewisko między Zegrzem na zacho-
dzie a Rynią na wschodzie, nazywane potocznie Patelnią
jest najruchliwszą częścią jeziora. Węższy fragment wio-
dący w stronę wideł Narwi i Bugu uchodzi za najbardziej
malowniczy.
Koroną (kilkusetmetrowej długości) wału zapory pro-
wadzi droga z Legionowa do Nasielska. Ze środka tamy
roztacza się ładny widok w obie strony: na rzekę i na Za-
lew. Wokół Dębego rozłożone są liczne ogródki działko-
we. Co roku w okolicy wyrastają nowe kolonie domków
należących do mieszkańców stolicy. Pomiędzy drogami
do Serocka i Zegrza wznoszą się – ukryte wśród działek
– szare mury ciekawego zabytku sztuki wojskowej. Nie-
wielki fort w Dębem miał za zadanie wzmocnienie pół-
nocno-zachodniego odcinka Warszawskiego Rejonu For-
tecznego. Umocnienia zostały wzniesione przez Rosjan
na przełomie XIX i XX wieku – jako element łączący Twier-
dzę Zegrze z Twierdzą Modlin. Fort w Dębem zachowany
jest w o wiele lepszym stanie niż – pochodzący z tego sa-
mego okresu i spod ręki tego samego architekta, genera-
ła Wieliczki – fort w Beniaminowie. Była to – jak na swoje
czasy – bardzo nowoczesna konstrukcja.
3,5 km od zapory, na wysokim północnym brzegu leży
miejscowość Jachranka, która dalej na wschód płynnie
przechodzi w Skubiankę. Oprócz działek znajdują się tu
liczne ośrodki wypoczynkowe. Niektóre z nich, o wyso-
go i dodatkowe znaki – kije wbite
w mielizny. Ponieważ w weekendy
potrafi tu panować niezły tłok, przy-
pomnij sobie wszystko, co wiesz
o prawie drogi i zastosuj te wiado-
mości w praktyce.
Wokół Jeziora Zegrzyńskiego
Dębe
Jachranka
56
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
57
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
58
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
kim standardzie, są chętnie wykorzystywanymi centrami
konferencyjnymi.
Naprzeciwko Jachranki, w Wieliszewie, działa punkt
poboru wody do wodociągu zaopatrującego mieszkań-
ców Warszawy. Przefiltrowana woda płynie stąd do pół-
nocnych dzielnic stolicy.
2 km na południowy zachód od zabudowań wodo-
ciągu do brzegów Zalewu schodzą podmokłe łąki. Przyj-
rzyj się bliżej rosnącym tu roślinom, ale ich nie zrywaj,
gdyż są pod ochroną. Wieliszewskie Łęgi to najbogatsze
pod Warszawą skupisko storczyków. Rośnie tu między in-
nymi kruszczyk błotny o delikatnych, kremowo-różowych
kwiatkach.
Za łąkami, na lewym brzegu pojawiają się zabudowa-
nia miejscowości Zegrze. Z daleka widać nowoczesny
Wodociąg Północny
Rezerwat „Wieliszewskie
Łęgi”
most w Zegrzu
59
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
most na trasie Warszawa – Pułtusk. Najnowsza przeprawa
przez Narew będzie się składała z dwóch identycznych
mostów. Północny został oddany do użytku w 2003 roku.
W trakcie jego budowy odkryto pozostałości niemieckie-
go drewnianego mostu z czasów I wojny światowej. Prze-
prawa południowa zostanie wybudowana zamiast istnie-
jącego do niedawna charakterystycznego mostu łuko-
wego. Początkowo planowano wyremontowanie ponad
siedemdziesięcioletniego zabytku techniki, ale jego stan
na to nie pozwolił. Kamienne wieżyczki, wyłaniające się
z wody w pobliżu mostu – to pamiątki starszej konstruk-
cji, wzniesionej jeszcze przez Rosjan. W zatoczkach przy
moście często żerują kaczki i łabędzie. Jeżeli pływasz ża-
glówką, to chcąc przedostać się na drugą część Zalewu,
będziesz musiał złożyć maszt.
Południowa część Zegrza zajmuje duży cypel, wcinają-
cy się w wody Zalewu. Od strony wody długi ciąg ośrod-
ków żeglarskich czeka na amatorów szaleństwa pod ża-
glami. Można tu wypożyczyć sprzęt, zapisać się na kurs
żeglarski, odpocząć w restauracji lub na piaszczystej pla-
ży. O popularności tego miejsca decyduje jego dogod-
ne połączenie z Warszawą. autobusem komunikacji miej-
skiej nr 735 (odjeżdża co godzinę) z przystanku Żerań FSO
w około 40 minut dotrzesz do centrum Zegrza. Dźwięko-
chłonne ekrany i ruchliwa szosa oddzielają od wody dru-
gą część miejscowości, którą zajęła jednostka wojskowa.
amatorzy ładnych widoków mogą przespacerować się
na most, skąd roztacza się szeroki widok na główną część
Zalewu, popularnie nazywaną Patelnią. W pogodne dni
trudno zliczyć widoczne stąd żagle.
Już w średniowieczu nad brzegiem Narwi istniał ważny
port i komora celna. Przekazy z drugiej połowy XV w. mó-
wią o istnieniu w tym miejscu zamku. Na przełomie XVIII
i XIX wieku, dzięki przerzuconemu przez rzekę drewnia-
nemu mostowi, Zegrze stało się ważnym punktem stra-
tegicznym. Po upadku powstania styczniowego władze
Zegrze Południowe
Zegrze Północne
60
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
carskie zbudowały tu potężną twierdzę. Zaplanowano ją
jako część pasa fortyfikacji, jaki otoczyć miał europejską
część Rosji. Umocnienia były kilkukrotnie przebudowy-
wane i wzmacniane, odegrały dużą rolę w czasie I woj-
ny światowej. Wojsko rezyduje w Zegrzu do dzisiaj. Przez
ostatnich 30 lat działała tu Szkoła Oficerów Łączności,
obecnie zaś szkoleni są wojskowi informatycy. Nad brze-
giem Zalewu znajduje się też duża przystań wodna.
Na wschód od jednostki wojskowej, na półwyspie ob-
lanym wodami jeziora stoi XIX-wieczny pałacyk myśliw-
ski. Jego białe ściany połyskują między pomnikowymi dę-
bami. W tym uroczym zakątku mieści się ośrodek i cen-
trum szkoleniowe Polskiej agencji Prasowej.
Na bezleśnym, południowym brzegu Zalewu, wzdłuż
drogi prowadzącej do Warszawy co roku powstają nowe
bary, plaże i przystanie. W słoneczne dni bywa tłoczno.
Jak na dłoni widać stąd całe jezioro.
Mniej więcej 4 km od Zegrza, na południowym brzegu
Zalewu znajduje się wejście do Kanału Żerańskiego. Sie-
demnastokilometrowe połączenie między Jeziorem Ze-
grzyńskim a Warszawą zbudowano w latach 1960–1966.
Ten sam przebieg miał mieć projektowany już w XVI w.
Kanał Królewski. Trzymetrowa różnica poziomu wody jest
wyrównywana śluzą na Żeraniu. Kanał nie ma wyłącznie
znaczenia rekreacyjnego – kursują tędy barki ze żwirem
wydobywanym z dna Narwi.
Duża wieś ciągnie się wzdłuż Kanału Żerańskiego. Kolej-
ne nowe osiedla willowe wydłużają ją w stronę Warszawy.
Niegdyś szumiała tu Puszcza Nieporęcka, w której chęt-
nie polowali polscy królowie. Zygmunt III Waza wzniósł
tu modrzewiowy dwór. Do naszych czasów przetrwał ba-
rokowy kościół, ufundowany przez króla Jana Kazimie-
rza w 1651 r. Na murowanym portalu umieszczono herb
Wazów. Na teren świątyni prowadzi XVIII-wieczna brama
– dzwonnica.
Kanał Żerański
Nieporęt
Zegrze – Nieporęt
61
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
62
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
Od Kanału Żerańskiego po ujście Rządzy wschodni
brzeg Zalewu Zegrzyńskiego wypełniają ośrodki wypo-
czynkowe. Największy ruch na wodzie panuje w pobli-
żu Nieporętu. Niewielka zatoka pełni rolę prężnie dzia-
łającego portu jachtowego. Swoją bazę ma tu wiele
warszawskich klubów. Można tu wyczarterować sprzęt,
zjeść smaczny obiad, zrobić żeglarskie zakupy i pospa-
cerować wśród równo przystrzyżonych trawników.
Na motorowodniaków czeka nadwodna stacja benzy-
nowa. Piaszczystą plażę na cyplu opanowali windsur-
ferzy. Możesz tu wypożyczyć deskę i skorzystać z porad
fachowców.
Nieco dalej na wschód widoczne jest przy brzegu be-
tonowe molo, do którego latem przybijają statki białej
floty. Rejs z przystani u stóp warszawskiej Starówki trwa
trzy i pół godziny.
W większości obiektów wypoczynkowych można wy-
pożyczyć sprzęt wodny. Najlepsza restauracja działa
w Marinie Diana. atutem ośrodków w tej części Zalewu
Pilawa – Białobrzegi
– Rynia
63
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
są piaszczyste plaże i balsamicznie pachnące sosnowe
lasy, których duży kompleks rozciąga się na brzegu. Je-
żeli masz już dość wody, wybierz się na spacer do odle-
głego o ok. 3 km fortu w Beniaminowie, „bliźniaka” fortu
w Dębem. Potężne fortyfikacje robią duże wrażenie.
Około 6,5 km na północny zachód od Kanału Że-
rańskiego uchodzi (od wschodu) do Zalewu niewiel-
ka rzeka Rządza. W jej ujściu leży zalesiona wyspa, na-
zywana przez bywalców „euzebią”. Lubią ją nie tylko
wodniacy, ale również zwierzęta – wystarczy chwila
spokoju i łut szczęścia, aby zaobserwować wychylają-
cy się z wody pyszczek wydry. Za wyspą robi się płytko,
a po kilkuset metrach Rządzę przegradza most.
Zachodni, wysoki brzeg Zalewu Zegrzyńskiego pora-
stają drzewa. Odbijający się od nich wiatr robi z żagla-
mi dziwne rzeczy. Ten wąski fragment jeziora wymaga
uważnej żeglugi. Od strony wody niewidoczny jest – oto-
czony stuhektarowym parkiem – pałacyk Radziwiłłów, je-
den z najciekawszych zabytków architektury nad jezio-
rem. Wzniesiono go w latach 1890–92 według projektu
francuskiego architekta Franciszka arveufa. Rezydencja
nawiązuje stylowo do architektury francuskiej epoki re-
nesansu. Budowla wyróżnia się nieregularnym planem
z wieloma niesymetrycznie skomponowanymi bryłami.
Pałac jest częściowo parterowy, a częściowo piętrowy.
Wsparto go na podmurówce z polnych kamieni, a ele-
wacje wyłożono czerwonymi ceramicznymi płytkami.
We front pałacu wkomponowana została dwukondy-
gnacyjna, kwadratowa wieża. Całość pokryta jest man-
sardowym dachem z drewnianymi lukarnami, pokryty-
mi blachą w formie „rybiej łuski”. Zrekonstruowany park
ma charakter zbliżony do pierwotnego, z partiami w sty-
lu barokowym i angielskim. Obecnie pałac wrócił do rąk
potomków pierwszych właścicieli i nie jest udostępniany
do zwiedzania, możliwe że niedługo budowla stanie się
obiektem hotelowym.
ujście Rządzy
Jadwisin
64
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
Na zachodnim brzegu jaśnieją na tle drzew kamien-
ne mury dawnej Stanicy PTTK. Ciekawy architektonicz-
nie obiekt – chwilowo niezagospodarowany – zamienia
się w romantyczną ruinę. Stanica powstała w latach pięć-
dziesiątych na gruntach należących do znanego drama-
turga Jerzego Szaniawskiego. Ruiny dworku pisarza leżą
na terenie rezerwatu „Wąwóz Szaniawskiego”. Ochroną
objęto nadbrzeżną skarpę, porośniętą malowniczym sta-
rodrzewem sosnowo-dębowym.
Najpiękniejsze chyba miasteczko nad Zalewem poło-
żone jest w północnej części akwenu, naprzeciwko uj-
ścia Bugu. Serock ma prawa miejskie od 1417 r. a wśród
współczesnej zabudowy zachowało się niewiele histo-
rycznych akcentów. Pozostałością dawnego układu urba-
nistycznego jest kwadratowy rynek.
Najcenniejszym zabytkiem miasta jest kościół para-
fialny pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi
Panny. Późnogotycka budowla, wzniesiona przez ksią-
żąt mazowieckich Janusza i Stanisława, została przebu-
dowana w 1526 r. Świątynia jest rzadkim przykładem
budowli sakralnej o charakterze obronnym. Kościół ma
jedną nawę; charakterystyczna jest czworoboczna wieża
nakryta wspólnym z nawą dachem. Ozdobą wnętrza jest
barokowe wyposażenie z XVIII w. Przez kilkaset lat swojej
historii Serock nieraz znajdował w centrum dziejowej za-
wieruchy. W północnej ścianie kościoła tkwi pocisk arty-
leryjski z czasów I wojny światowej. Świątynia jest malow-
niczo położona na wysokiej skarpie, z której roztacza się
szeroki widok na ujście Bugu.
Wodniacy chętnie odwiedzają Serock, być może, dla-
tego, że miasteczko jest bardzo zadbane i czyste. Mię-
dzy centrum a brzegiem jeziora rozciąga się ładny park,
a wzdłuż brzegu prowadzi promenada spacerowa.
Na wysokości Serocka łączą się ze sobą Bug i Narew.
Żeglugę w górę tej ostatniej utrudnia most w Wierzbi-
cy, nieco powyżej Serocka. Chętnie odwiedzanym ce-
wyspy w ujściu Bugu
Zegrzynek
Serock
65
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
lem są trzy wyspy położone dwa i pół kilometra w górę
Bugu. Jest tu bardzo malowniczo. Podmokłe łąki w oko-
licy zamieszkuje mnóstwo ptaków. Nad głową przelecą
Ci czaple siwe i łabędzie. Przy odrobinie szczęścia na ga-
łęzi nadbrzeżnego drzewa wypatrzysz przypominające
rękawicę gniazdo remiza.
66
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaZaLeW ZeGRZyńSKI
67
Mazowsze. TurysTyka wodna ZaLeW ZeGRZyńSKI
Informacje praktyczne
Nieporęt: Emper Yacht Sp. z o.o., ul. Wojska Polskiego 3, tel. (22) 772 50 00, 509 162 229, www.emper.obitur.
pl; największy port nad Zalewem; czartery, szkółka windsurfingowa, przejażdżki motorówką, regaty, sklep,
restauracja i stacja benzynowa.
Zegrze Południowe: Ośrodek Sportów Wodnych „Marina” (jedna z trzech przystani Warszawskiego Towarzystwa
Wioślarskiego), ul . Warszawska 1, tel. (22) 793 02 72, 608 341 646; czartery, bar.
Zegrze Północne: Ośrodek Szkoleniowy Wojskowej Akademii Technicznej, ul. Groszkowskiego 2,
tel. (22) 688 32 65, faks (22) 688 34 33, www.wat.edu.pl.
Rynia: Wojskowy Dom Wypoczynkowy, ul. Wczasowa 59, gm. Białobrzegi tel. (22) 768 01 66, (22) 688 28 50,
www.wdwrynia.pl; ośrodek wypoczynkowy o wysokim standardzie; czartery, restauracja.
Jadwisin: YACHT KLUB POLSKI, ul. Konstantego Radziwiłła 2, tel. (22) 519 190 545; bezpieczna przystań o długiej
tradycji; czartery po uzgodnieniu z bosmanem.
Warszawa: Academia Nautica – Licencjonowana Szkoła Żeglarstwa, ul. Lentza 35, tel. (22) 651 90 35, www.anw.pl;
szkolenia na stopnie żeglarskie i motorowodne, również na patent sternika lodowego.
Warszawa: Wandrus, Biuro Turystyki Aktywnej, ul. Nowy Świat 18/20, tel. (22) 828 34 24, faks (22) 828 34 52,
www.wandrus.com.pl; szkolenia na stopnie żeglarskie i motorowodne.
Warszawa: Tramwaj wodny, www.tramwajwodny.waw.pl;, rejsy z Warszawy na Zalew Zegrzyński statkiem „Zefir”;
przedsprzedaż biletów ZTM: Punkt Obsługi Pasażera na stacji Metro Centrum.
68
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
wk
ra
69
Mazowsze. TurysTyka wodna WKRa
wkra
Prawy dopływ Narwi ma 249 km.
Wkra bierze swój początek ze zme-
liorowanych bagien na Garbie Lu-
bawskim. W górnym odcinku nosi
nazwę Nida, a w pobliżu Działdowa
nazywana jest Działdówką. Właściwą
Wkrą staje się dopiero na Mazowszu,
od okolic Żuromina. Wkra jest rzeką
typowo nizinną, o bardzo małym
spadku. Płynie wśród morenowych
wzgórz, przez ukwiecone łąki. Las
zbliża się do wody tylko w kilku miej-
scach. Nad rzeką żyje wiele gatun-
ków zwierząt. Z większych ssaków
wodnych można tu spotkać bobry
i wydry.
Dopełnieniem nadwkrzańskie-
go krajobrazu są mazowieckie wsie
i miasteczka z interesującymi zabyt-
kami, przede wszystkim ciekawy-
mi kościołami. Większość z nich wi-
doczna jest z kajaka.
Zobacz koniecznieW górnym biegu Wkry leży Bie-
żuń z jedynym w Polsce Muzeum
Małego Miasta, w którym dosko-
nale odtworzono atmosferę przed-
wojennej mazowieckiej prowincji.
Urokliwie położona nad rzeką wio-
ska Malużyn szczyci się ciekawym
kościółkiem. Do murowanego go-
tyckiego prezbiterium z XVIII w. do-
budowano murowaną nawę. Ład-
ną drewnianą świątynię z XVII w.
można podziwiać również w Kró-
lewie.
Najatrakcyjniejsze krajobrazowo
fragmenty doliny Wkry podlega-
ją ochronie. W rezerwacie „Dziek-
tarzewo” wysoką skarpę nadrzecz-
ną porasta mieszany las o bardzo
bogatym runie. O miano najpięk-
niejszego odcinka rzeki konkuruje
z „Dziektarzewem” rezerwat „Doli-
na Wkry”, obejmujący przełomowy
fragment doliny w Lasach Pomie-
chowskich.
Zanim wyruszysz…Wkra jest dostępna dla kajaka-
rzy od wysokości Działdowa. Od-
cinek Działdowo – Joniec uchodzi
za trudny. Dalej do Modlina jest już
prosto, chociaż chwilami męcząco.
Rzeka jest częściowo zmeliorowa-
na, dlatego często trzeba przenosić
kajak przez jazy. Wkra, chociaż ni-
zinna, wcale nie jest leniwa – miej-
scami jej prąd jest całkiem silny.
Nad rzeką nie istnieją stanice że-
glarskie ani inna infrastruktura tury-
styczna, ale nie ma żadnych proble-
mów z zaopatrzeniem w sklepach
w licznie mijanych miejscowo-
ściach.
70
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaWKRa
71
Mazowsze. TurysTyka wodna WKRa
Trasa:
Joniec – now y dwór Mazowiecki
Prezentujemy trasę spływu Dolną Wkrą. Ten malow-niczy, ale niedługi szlak świetnie nadaje się na weeken-dowy wypad.
Zwoduj kajak na dużej łące koło mostu.
Drogę przegradza rozmyta przegroda z kamieni. Mo-
żesz ją bezpiecznie przepłynąć w miejscu, gdzie prąd jest
największy.
Mały tor z przeszkodami. Przed wyspą w rzece tkwią słu-
py, będące prawdopodobnie pozostałością mostu. Poniżej
wyspy, po lewej stronie – pozostałości kamiennej ostrogi.
Uważnie obserwuj wodę. Unikaj miejsc, gdzie się burzy.
Wyjątkowo malownicze miejsce. Gałęzie wielkich
drzew prawie całkiem przesłaniają niebo.
Uwaga na kamienie!
Wzdłuż prawego brzegu, na wzgórzach widać domy
długiej wsi Dobra Wola.
Wzdłuż uchodzącej w tym miejscu (z prawej strony)
rzeczki Nasielnej ciągnie się letniskowa wieś Cieksyn. War-
to odwiedzić tutejszy kościół pod wezwaniem św. Doroty.
Projekt gotycko-renesansowej świątyni przypisywany jest
słynnemu architektowi Janowi Baptyście z Wenecji. Intere-
sujące jest wyposażenie wnętrza. Oko przykuwają późno-
gotyckie rzeźby oraz manierystyczne i barokowe ołtarze.
Zachowały się też dwie XVI-wieczne płyty nagrobne. Tuż
za kościelnym ogrodzeniem rośnie potężna lipa drobno-
listna o największym na Mazowszu obwodzie pnia.
0 kmJoniec
2,0 kmPopielżyn Górny
3,0 kmPopielżyn Dolny
3,5 kmujście Sony
7, 5 kmujście rzeki Naruszewki
10 kmCieksyn
6 km
72
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaWKRa
Poniżej mostu drogowego natrafisz na poprzedzielane
małymi wysepkami pozostałości zapory. Przeszkodę naj-
lepiej pokonać przy prawym brzegu.
Rzekę przegradza jaz młyński. Kajak można przenieść,
ale można też przepłynąć. Kieruj się tam, gdzie prąd jest
najsilniejszy. Za przeszkodą znajduje się duża głębia, ulu-
bione miejsce kąpieli miejscowych i letników.
Poniżej Błędowa brzegi stają się strome i wysokie, po-
rośnięte malowniczą roślinnością. W nurcie rzeki tkwią
dobrze widoczne olbrzymie głazy.
Przepływasz pod wiszącym mostem. Jego pylon ma
26 m wysokości. Według pierwotnego projektu dokładnie
tak miał wyglądać most im. gen. Stefana Grota-Roweckiego
w Warszawie. Ze względów finansowych projekt zarzuco-
no, a w Goławicach można oglądać pięciokrotne zmniej-
szenie oryginału. Od tego miejsca rzeka staje się płytsza.
Przy niskim stanie wody czasem trzeba wysiąść z kajaka.
Zaczyna się wyjątkowo ładny odcinek. Dolina ograni-
czona jest zalesionymi, urwistymi brzegami. Utworzono
tu rezerwat krajobrazowy.
Przeprawa przez pozostałości jazu jest najniebezpiecz-
niejszym miejscem na trasie spływu. Mniej wprawni po-
winni przenieść kajak, bardziej doświadczeni poczują
uderzenie adrenaliny.
Znana wieś letniskowa. Na lewym brzegu ciągnie się
willowa zabudowa. Przepływasz pod mostami – dro-
gowym i kolejowym. Brzegi obniżają się i przechodzą
w podmokłe łąki.
Na lewym brzegu widoczna wysoka wieża kościelna.
Świątynię budowano od 1544 r. Łączy w sobie cechy go-
tyckie, renesansowe i barokowe. Najstarszą częścią bu-
dowli jest prezbiterium.
11 kmBorkowo
13 kmBłędowo
17 kmGoławice
22 kmSzczypiorno
24 kmKosewko
27 kmPomiechówek
29 kmPomiechowo
73
Mazowsze. TurysTyka wodna WKRa
Rzeka tworzy tu szeroki stożek napływowy. Jest tak
płytko, że właściwie nie da się przepłynąć. Zaraz za wa-
chlarzem ujścia zaczynają się narwiańskie głębiny.
Ostatnia część szlaku jest może mniej malownicza, ale
podmokłe, nadrzeczne łąki są świetnym miejscem do ob-
serwacji przyrodniczych. Przebiega tędy szlak ptasich
przelotów, więc najciekawiej jest wiosną i jesienią.
Niestrudzony spływem możesz dalej płynąć Narwią
do Modlina. Jest to dobre miejsce do zakończenia spływu.
Do stacji kolejowej jest stąd tylko 700 m. Przed odjazdem
warto zwiedzić Twierdzę Modlin (patrz: opis szlaku Wisły).
31 kmujście Wkry do Narwi
36 kmModlin
Informacje praktyczne
Sobieski 8 k. Jońca: KAJA, tel. 505 501 762, www.kaja-sobieski.pl;
organizacja spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu, pole namiotowe, bar.
Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl,
organizacja spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu
74
Mazowsze. Tur ysTyka wodna
pili
ca
7575
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
pilica
Bieg Pilicy przez wieki wyzna-
czał południowy kraniec Mazowsza.
Rzeka wypływa z krasowych źródeł
na Wyżynie Krakowsko-Częstochow-
skiej. Ze swoimi 319 km jest najdłuż-
szym lewym dopływem Wisły i ósmą
pod względem długości rzeką w Pol-
sce. Dolny, mazowiecki odcinek obej-
muje jedną trzecią całej długości Pi-
licy. W tej części rzeka ma charakter
nizinny. Silnie meandruje, tworzy
wyspy oraz malownicze starorzecza.
Przeciętna szerokość koryta sięga stu
metrów, a zdarzają się miejsca trzy-
krotnie szersze. Pilica jest rzeką sto-
sunkowo czystą, wskaźniki fizyko-
chemiczne odpowiadają normom
pierwszej i drugiej klasy czystości.
Dolina Pilicy w jej dolnym odcinku
ma charakterystyczną budowę. Le-
wemu brzegowi towarzyszy wysoka
krawędź, zbudowana z glin moreno-
wych. Skarpa porośnięta jest zarośla-
mi, a na wysoczyźnie rozciągają się
sady. Prawy brzeg jest płaski, towa-
rzyszy mu kilkukilometrowej szero-
kości równina pełna łąk i pastwisk.
Zobacz koniecznie Naturalna roślinność łęgowa
w dolinie rzeki jest domem wielu
gatunków ptaków. Nad Pilicą licz-
nie spotyka się wiele gatunków
mew, rybitw i brodźców. Często
nad wodą błyskają turkusowe pióra
zimorodka.
W pobliżu rzeki można podziwiać
wiele ciekawych zabytków architek-
tury. Odpocznij w arystokratycznej
atmosferze Świdna, obejrzyj cieka-
wą ekspozycję w rodzinnej siedzibie
Kazimierza Pułaskiego – wareckich
Winiarach i zachwyć się XVIII-wiecz-
nym kościółkiem w Łęgonicach. Je-
żeli znajdziesz się nad Pilicą jesienią,
przygotuj się na ucztę. Jabłka z po-
bliskich sadów to prawdziwe niebo
w gębie. Można je kupować niemal
prosto z drzewa.
Zanim wyruszysz…Spływ Pilicą nie przedstawia więk-
szych trudności, również początku-
jący kajakarze poradzą sobie bez
problemu. Nie zwalnia to oczywi-
ście od uważnej obserwacji wody.
Im niższy stan wody, tym więcej na-
potkasz uciążliwych mielizn.
76
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa
Trasa:
nowe MiaSto nad Pilicą – MniSzew
Proponujemy przepłynięcie niemal całego mazo-wieckiego odcinka Pilicy. Proponowana trasa ma 79 km długości. Na jej przepłynięcie należy przeznaczyć 3 dni. Jeżeli chcesz zdążyć w weekend, rozpocznij spływ od Białobrzegów.
Malowniczo położone (na wysokim, lewym brzegu Pi-
licy) miasto uzyskało prawa miejskie już w 1400 r. Naj-
cenniejszym zabytkiem w Nowym Mieście jest baroko-
wy kościół i klasztor Kapucynów. Bazylikę o trzech na-
wach ukończono w 1786 r., a w następnym stuleciu
rozbudowano. Zgodnie z regułą zakonu barokowe wnę-
trze jest skromne, utrzymane w tonacji ciemnego brązu.
Obrazy w ołtarzach wyszły spod ręki znanych artystów
epoki: Franciszka Smuglewicza, Szymona Czechowi-
cza i Józefa Buchbindera. W tutejszym klasztorze prze-
bywał – od 1892 aż do swojej śmierci osiemnaście lat
później – charyzmatyczny spowiednik i założyciel wie-
lu zgromadzeń zakonnych, ojciec Honorat Koźmiński.
W 1988 papież Jan Paweł II powołał go w poczet błogo-
sławionych. Do Nowego Miasta licznie przybywają pąt-
nicy. W klasztorze można obejrzeć muzeum poświęcone
postaci świętego i konfesjonał, w którym spowiadał.
Charakterystycznym elementem pejzażu Nowego
Miasta jest także późnobarokowy pałac, wybudowa-
ny w 1753 r. dla generała Franciszka Gronowskiego.
Spośród innych mazowieckich rezydencji nowomiej-
ską wyróżnia półkolisty ryzalit, umieszczony od strony
opadającego ku Pilicy ogrodu. Ryzalit wieńczy baroko-
wa attyka, a towarzyszy mu półkolisty taras, wsparty
na kolumnach. Jednak pomimo potencjału pałac nie
jest na razie zagospodarowany i niszczeje. Park nato-
miast jest otwarty dla wszystkich, odbywają się tu im-
0 kmNowe Miasto
nad Pilicą
7777
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
prezy i koncerty. W pogodne dni roztacza się stąd roz-
legły widok na dolinę rzeki.
Kajak najlepiej zwodować poniżej mostu, bo przy fi-
larach znajdują się niewidoczne przy wyższym stanie
wody drewniane pale.
We wsi znajduje się otoczony parkiem XIX-wiecz-
ny dworek, w którym mieści się hotel. Za nim do Pilicy
wpada rzeczka Lubanka. Niżej rzeka tworzy malowni-
cze meandry. Za piątym zakrętem dopływa do rezerwa-
tu „Tomczyce”. Ochronie podlega piękny las mieszany,
charakteryzujący się stromą i porozcinaną wąwozami
skarpą. Stare sosny sąsiadują z potężnymi dębami i mo-
drzewiami, bliżej rzeki rosną jesiony i olchy.
Przepłyń most pod środkowym przęsłem. Po lewej
wieś położona malowniczo na wysokiej skarpie. Późno-
klasycystyczny pałac wzniesiono w połowie XIX w. Piasz-
czyste plaże na drugim brzegu zachęcają do kąpieli.
Na prawym brzegu – mała wieś Górki. Warto zatrzymać
się po przeciwnej stronie rzeki i wybrać na krótką wyciecz-
kę do Świdna, malowniczo położonego na skarpie za dwu-
kilometrowym pasem łąk. Znajduje się tam pałac, którego
budowę rozpoczęto w pierwszej połowie XVIII w. dla Sta-
nisława antoniego Świdzińskiego, wojewody rawskiego.
Pałac i rozległy otaczający barokowo-klasycystyczną bu-
dowlę park są własnością prywatną. Były plany utworze-
nia tu centrum konferencyjno-wypoczynkowego, jednak
do tej pory nie zostały one zrealizowane.
Pierwszy właściciel świdnieńskiego pałacu ufundo-
wał również kościół w pobliskich Michałowicach. Baro-
kowa świątynia kryje w swoim wnętrzu dobrze zacho-
wane iluzjonistyczne malowidła.
Rzeka rozlewa się szeroko, w korycie osadzone są wy-
spy. Łatwo tu o spotkanie z małymi ptakami nadrzecz-
nych zarośli: zimorodkiem albo remizem.
5 kmGostomia
11 kmTomczyce
17 kmGórki, Świdno, Michałowice
23 kmDębnowola
78
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa
7979
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
80
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa
Okolica słynie z upraw ogórków i cebuli. Nad położo-
ną na lewym brzegu wsią i otaczającymi ją plantacjami
góruje kościelna wieża. Neogotycką świątynię wzniesio-
no pod koniec XIX w. według projektu Konstantego Woj-
ciechowskiego. W krypcie pochowany jest bohater po-
wstania kościuszkowskiego, generał antoni Madaliński.
Za Przybyszewem skarpa zbliża się do rzeki, ogra-
niczając dolinę stromym brzegiem. Po prawej stronie
jest płasko. Łąki i pastwiska ciągną się szerokim pasem,
w oddali widoczne są dachy wiosek.
Przepłyń most pod lewym przęsłem.
Kolejny most również trzeba pokonać po lewej stro-
nie.
Sympatyczne miasteczko leży na prawym brzegu,
w pewnym oddaleniu od rzeki. Pilica rozlewa się tu sze-
roko. Krajobraz doliny urozmaicają kępy wierzb i topól.
W Białobrzegach miniesz dwa mosty. Stary – z charaktery-
stycznymi łukami – znajduje się tuż przed miastem. Nowy
most – będący elementem niedawno oddanej do użytku
obwodnicy miasta – miniesz poniżej miasta. Biegnie nim
ruchliwa droga z Warszawy do Radomia. Warto zajrzeć
do kościoła parafialnego. Budowla jest stosunkowo nowa
– wzniesiono ją w połowie XX w. według projektu zna-
nego architekta Stefana Szyllera. Wewnątrz zachowały się
cenne elementy wyposażenia, pochodzące z poprzedniej
świątyni: barokowa chrzcielnica i boczne ołtarze. Obok ko-
ścioła stoi drewniana dzwonnica z XVIII w.
Latem Białobrzegi są ruchliwym letniskiem. W dolinie
Pilicy znajduje się wiele ogródków działkowych i ośrod-
ków wypoczynkowych.
31 kmadamów
34 kmBiałobrzegi
29 kmPacewo
27 kmPrzybyszew
24 kmmost na drodze
Osuchów – Wyśmierzyce
8181
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
Na prawym brzegu – ośrodki wczasowe.
Pilica zbliża się znowu do stromej skarpy, od której
odeszła przed Białobrzegami. Jej krawędź wznosi się
ponad dwadzieścia metrów nad lustro wody.
Most to za dużo powiedziane. Przeprawa przez Pilicę
jest raczej dla odważnych, nawet piesi nie są tu częsty-
mi gośćmi. Uważaj na głowę, osuwające się fragmenty
belek mogą być niemiłą niespodzianką. Planowany jest
remont drogi i samego mostu.
Przepłyń przy prawym brzegu. Po tej samej stro-
nie widoczne są w oddali lasy uroczyska Majdan. Dla
ochrony przepięknych grądów i olsów utworzono tu
rezerwat. W okolicy widywane są bociany czarne.
Wioska zawdzięcza swoją nazwę wydmie, która jest
atrakcyjnym punktem widokowym. W lasach w pobli-
żu wsi leżą ośrodki wczasowe. Na rzece leży kilka wysp
porośniętych wysokimi olchami. Zwalone drzewa mogą
przegradzać nurt.
Największe miasto na trasie spływu leży na lewym
brzegu rzeki. Most kolejowy przepłyń po lewej stronie.
Poniżej znajduje się teren byłej stanicy wodnej PTTK.
Półtora kilometra dalej nad Pilicą przerzucono most
drogowy. Nurt w tym miejscu jest sztucznie zwężony.
Liczące ponad dziesięć tysięcy mieszkańców mia-
sto znane jest przede wszystkim jako siedziba znane-
go browaru i miejsce urodzenia bohatera dwóch naro-
dów – Kazimierza Pułaskiego. Położona na ruchliwym
szlaku handlowym z Mazowsza do Małopolski, Warka
otrzymała prawa miejskie w 1321 r. Nazwa miasta na-
wiązuje prawdopodobnie do tradycji warzenia piwa,
które znane było daleko poza granicami Mazowsza. Po-
40 kmBrzeźce
41,5 kmmost w Biejkowie
44 kmmost na drodze do Brankowa
46,5 kmmost w Budach Michałowskich
50 kmBiała Góra
61,5 kmWarka
37 km
82
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa
noć w XVI w. papież Klemens VIII, który przed objęciem
stolicy apostolskiej był nuncjuszem w Polsce, upodo-
bał sobie piwo z miejscowego browaru. Na łożu śmier-
ci chciał się widać jeszcze napić, bo wyszeptał „Biera
di Warka”. Zgromadzeni przy łożu księża sądzili, że cho-
dzi tu o jakąś świętą, więc rozpoczęli modlitwę: „Santa
Biera di Warka ora pro nobis”. Chory, słysząc to, wybuchł
śmiechem, a wrzód, z którego cierpiał pękł i w rezulta-
cie aldobrandini zaczął zdrowieć.
Warka zachowała historyczny układ urbanistyczny.
Przy kwadratowym rynku wznosi się niewielki klasy-
cystyczny ratusz. Na skarpie, przy drodze do Kozienic
wznosi się kościół farny pod wezwaniem świętego Miko-
łaja. Budowlę wzniesiono na początku XVII w., ale kolejne
przebudowy pozbawiły ją cech stylowych. Wewnątrz ko-
ścioła zachowały się ciekawe późnorenesansowe ołtarze.
Najbardziej okazałą budowlą Warki jest pofranciszkański
zespół klasztorny. W podziemiach barokowego kościoła
pochowani są książęta mazowieccy: Trojden I i Ziemowit
II oraz Danuta anna – żona Janusza I.
8383
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
We wschodniej części miasta, w dzielnicy Winiary
schodzi ku rzece rozległy park. Na skarpie znajduje się
tzw. Biały Pałac (obecnie siedziba Muzeum im. Kazimie-
rza Pułaskiego), zbudowany pod koniec XVII w. według
projektu augustyna Locciego. 4 marca 1747 r. w Winia-
rach przyszedł na świat Kazimierz Pułaski, późniejszy
uczestnik konfederacji barskiej i bohater walk o niepod-
ległość Stanów Zjednoczonych. Muzeum gromadzi pa-
miątki związane z postacią Pułaskiego i innych Polaków,
którzy działali na terenie Stanów Zjednoczonych. eks-
ponowane są również stylowe meble i dywany. Na pię-
trze budynku prezentowane są ciekawe wystawy cza-
sowe. Nieregularnie odbywają się tu również koncerty
muzyki poważnej,
Nad lewym brzegiem Pilicy archeolodzy znaleźli gro-
dzisko, które dało początek odległemu o kilka kilome-
trów miasteczku. Do wody ponownie zbliża się urwi-
65 kmWiniary
68 kmStara Warka
84
Mazowsze. Tur ysTyka wodnaPILICa
sta skarpa. Przecina ją duży wąwóz, nazwany wąwozem
Czarnieckiego na pamiątkę bitwy stoczonej przez woj-
ska polskie ze Szwedami w 1656 r.
Na prawym brzegu znajduje się wieś Boguszków,
na lewym – otoczona sadami Pilica. Stroma skarpa skrę-
ca tu na północ, tworząc krawędź doliny Wisły.
Na skraju łąk stoi neogotycki kościół. Za wsią, z prawej
strony uchodzi Kanał Trzebieński. Niezbyt szczęśliwa po-
wojenna inwestycja wykorzystuje dawne, średniowiecz-
ne koryto Wisły. Na prawym brzegu widać w oddali wy-
sokie wydmy, na których stoją zabudowania Mniszewa.
Z leżącej na lewym brzegu wsi pochodził średnio-
wieczny siłacz Stanisław Ciołek. Jan Długosz podaje,
że wciągnął on na wieżę krakowskiego kościoła Ma-
riackiego dzwon, którego nie mogło unieść czterdzie-
stu ludzi. Na prawym brzegu rozpościerają się piękne,
porozcinane starorzeczami łąki.
Spływ kończy się obok mostu na trasie Warszawa –
Kozienice, po prawej stronie. Jeżeli masz jeszcze siłę, wy-
bierz się do skansenu wojennego, który zajmuje wielką
wydmę na przeciwległym krańcu wsi. W dniach 9–16 VIII
1944 w okolicach Warki, Studzianek, Magnuszewa i Mni-
szewa toczyły się ciężkie walki o tak zwany przyczółek wa-
recko-magnuszewski. Utrzymanie wysuniętej na zachód
pozycji zapewnić miało połączonym siłom I armii Wojska
Polskiego i armii Czerwonej punkt wyjściowy do dalszej
ofensywy na zachód. Od czasu swego powstania w la-
tach siedemdziesiątych muzeum nieco podupadło, ale
dalej jest rajem dla małych i dużych chłopców. W sosno-
wym lasku prezentowana jest broń i środki transportu
wykorzystywane podczas walk o przyczółek. Odtworzo-
no również sieć okopów, ziemianek i zasieków.
69, 5 kmBoguszków, Pilica
71 kmRozniszew
75,5 kmOstrołęka
79 kmMniszew
8585
Mazowsze. TurysTyka wodna PILICa
Informacje praktyczne
Warka: Klub kajakowy Korek, ul. M. Konopnickiej 7, tel. 504 878 209, www.kkkorek.yoyo.pl; wypożyczalnia
sprzętu, organizacja spływów.
Warka: Ster, ul. Mostowa 30, tel. (48) 667 22 81, 601 418 860, www.stero.pl; spływy kajakowe.
Władysławów 11a k. Sochaczewa: Ekoturyzm, tel. 602 265 239, www.przystan.ekoturyzm.pl, organizacja
spływów kajakowych, wypożyczalnia sprzętu.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
noTaTki
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
noTaTki
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
noTaTki
Top Related