VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
JĘZYK POLSKI
SpiS treści
1 fonetyka3 częścimowy7 częścizdania8 rodzajewypowiedzeń8 słowotwórstwo9 interpunkcja10 wypowiedźpisemna14 słowniczekterminówliterackich20 epokiliterackie
FONetYKA
Głoska i litera
Głoskajesttonajmniejszy,dającysięwyodrębnićsłuchowo,elementwypowiedzi.Wjęzykupolskimmamynastępu-jącegłoski:
a,ą,b,b’,c,ć,cz,d,d’,dz,dź,dż,e,ę,f,f’,g,g’,h,h’,ch,ch’,i,j,k,k’,l,l’,m,m’,n,ń,o,p,p’,r,r’,s,ś,s’,sz,t,t’,u,w,w’,y,z,ź,z’,ż.
Kreskapogłosceoznaczajejzmiękczenie.Pominiętotugłoskirzadkowystępujące,np.cz’.Głoskatonietosamocolitera, choćmająonezesobąwielewspólnego.Literajestgraficznym(czylipisanym)znakiemgłoski.
Wjęzykupolskimwystępują32litery:a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ż,ź.
Polskieliterypochodząodliterłacińskich.Wyżejwymienioneliterywtakustalonejkolejnościnazywasięalfabetem. Wedługkolejnościalfabetycznejporządkujesięhasławencyklopediachczysłownikach.
Każdaliterawystępujewdwóchformach:•jakowielkalitera,•jakomałalitera.
Niekażdejgłoscewjęzykupolskimodpowiadajednalitera.Czasamizapomocądwóchliteroddajemyjednągłoskę.Takiedwieliteryoznaczającejednągłoskęnazywasiędwuznakiem.Dwuznakamisą:ch,cz,dź,dż,rz,sz.
Samogłoski i spółgłoski
Najważniejszympodziałemgłosekjestpodziałnagłoskiotwarte,czylisamogłoski,igłoskizamknięte,czylispółgłos-ki. Jesttopodziałzewzględunastopieńotwarciajamyustnej.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 2 z 22
Samogłoskajestgłoskądźwięczną,wymawianąprzyznacznymotwarciujamyustnej.Możeonasamodzielnietwo-rzyćsylabę.
Wjęzykupolskimmamy8samogłosek.Sąto:a,ą,e,ę,i,y,o,u.
Spółgłoskajestniesamodzielnągłoską,czylitaką,którasamanietworzysylaby.
Głoski ustne i nosowe
Gdypowietrzewydostajesiętylkoprzezusta,powstajewtedygłoska ustna.Natomiastgdypowietrzewydostajesięiprzeznosiusta,powstajewówczas głoska nosowa.
Wjęzykupolskimmamydwiesamogłoskinosowe–ą,ę–orazczterytakiespółgłoski–m,m’,n,n’.Pozostałegłoskisągłoskamiustnymi.
Głoski dźwięczne i bezdźwięczne
To,czygłoskajestdźwięcznaczy bezdźwięczna,zależyodwiązadełgłosowych.Jeśliwiązadłasązsunięte,powietrzeprzeciskasięprzeznieiwprawiajewdrgania,topowstajegłoskadźwięczna.Jeżelinatomiastwiązadłasąrozsunięte,czyliniedrgają,powstajegłoskabezdźwięczna.
Dogłosekdźwięcznychzaliczamy:•wszystkiesamogłoski,•większośćspółgłosek.
Spółgłosekbezdźwięcznychjestmniejniżdźwięcznychizawszemająswojedźwięczneodpowiedniki.Poniżejprzy-kładyspółgłosekdźwięcznychibezdźwięcznych.
•głoskidźwięczne–b,b’,d,d,’g,g’,w,w’,•głoskibezdźwięczne–p,p’,t,t’,k,k’,f,f’.
Spółgłoski twarde i miękkie
Wzniesienie się środkowej części języka ku podniebieniu twardemu daje nam spółgłoskę miękką, zaś brak tegowzniesienia–spółgłoskę twardą.
Przykłady:spółgłoskatwarda–b,c,d,dz,f,g,h,ch;spółgłoskamiękka–b’,c’,d’,dz’,f’,g’,h’,ch’
Wpiśmiemiękkośćspółgłoskizaznaczamy:•kreseczkąnadc,n,s,z,dzprzedinnąspółgłoską(ćma,drań,jeść),•literą„i”pisanąmiędzyspółgłoskąasamogłoską(biały,ciepły,dialog),
Miękkościniezaznaczamyżadnymdodatkowymznakiemanidodatkowąliterą,jeślipospółgłoscemiękkiejwystępu-jesamogłoska„i”będącaośrodkiemsylaby(cichy,gitara,miska).
Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności
Jeślispółgłoskadźwięczna(aletylkotaka,któramaswójbezdźwięcznyodpowiednik)sąsiadujezespółgłoskąbez-dźwięczną,tozregułyobiestająsiębezdźwięcznelub(rzadziej)obiedźwięczne.Takiezjawiskonazywamyupodob-nieniem spółgłosek pod względem dźwięczności.
Upodobnieniaparspółgłosekdźwięczna–bezdźwięczna(lubodwrotnie)możemypodzielićzewzględuna:
1.kierunekupodobnienia(wstecznelubpostępowe),2.utratębądźteżuzyskaniedźwięczności(udźwięcznienielububezdźwięcznienie),3.miejscewystąpieniaupodobnienia(wewnątrzwyrazowelubmiędzywyrazowe).
podział 1
Upodobnieniewsteczne–pierwszaspółgłoskawparzeupodabniasiędodrugiej(awięcupodobnienieodbywasięwstecz),np.ławka.
Upodobnieniepostępowe–drugaspółgłoskawparzeupodabniasiędopierwszej(awięcupodobnienieodbywasiędoprzodu),np.swoboda.Upodobnieniupostępowemupodlegajątylkodwiespółgłoskidźwięczne:w,rz.
podział 2
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
Ubezdźwięcznienie – spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej,np.babka.
Udźwięcznienie–spółgłoskabezdźwięcznauzyskujedźwięcznośćpodwpływemsąsiedniejdźwięcznej,np.prośba.
podział 3
Wewnątrzwyrazowe–upodobnieniezachodziwobrębietylkojednegowyrazu;należądotegoupodobnieniazpo-działu1oraz2.
Międzywyrazowe–upodobnieniezachodzimiędzydwomawyrazami(azatemdotyczyostatniejgłoskipierwszegowyrazuipierwszejgłoskidrugiegowyrazu),np.mążTeresy.Jesttozawszeupodobnieniewsteczne.
Utrata dźwięcznościSpółgłoskidźwięczneb,d,g,w,z,ź,ż,dz,dź,dż,awięcte,któremająbezdźwięczneodpowiedniki(p,t,k,fitd.),tracąnakońcuwyrazówdźwięczność,np.chleb,skład,próg.
SylabaSylaba jestczęściąwyrazuskupionąwokół jednejsamogłoski iwymówionąna jednymnieprzerwanymwydechu.Ośrodkiemsylabyjestsamogłoska.
Sylabykończącesięsamogłoską(np.ro-dzi-ce)nazywamysylabamiotwartymi,natomiastsylabykończącesięspół-głoską(np.war-kocz)sylabamizamkniętymi.Litera„i”przedsamogłoskąnietworzysylaby,służyonabowiemtylkodooznaczeniamiękkości,np.ziemia.
cZĘści MOWY
rzeczownik
rzeczowniknazywaosoby,zwierzęta,rośliny,zjawiskaitp.Odpowiadanapytanie:kto?co?.Jestodmiennączęściąmowy.Odmieniasięprzez przypadki i liczby.
Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn.
Mianownik Kto?Co? słowo babcie
Dopełniacz Kogo?Czego? słowa babć
celownik Komu?Czemu? słowu babciom
Biernik Kogo?Co? słowo babcie
Narzędnik Kim?Czym? słowem babciami
Miejscownik Okim?Oczym? słowie babciach
Wołacz O! słowo babcie
Odmianarzeczownikaprzezprzypadkipoleganawymianiejegokońcowychcząstek,czylikońcówek.
Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn.
Mianownik Kto?Co? syn syn-owie
Dopełniacz Kogo?Czego? syn-a syn-ów
celownik Komu?Czemu? syn-owi syn-om
Biernik Kogo?Co? syn-a syn-ów
Narzędnik Kim?Czym? syn-em syn-ami
Miejscownik Okim?Oczym? syn-u syn-ach
Wołacz O! syn-u! syn-owie!
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
Odmieniającysięrzeczownikdzielisięnatemat ikońcówkę,np.:
Temat Końcówka Całość
syn a syna
syn owi synowi
syn em synem
Tensamrzeczownikmożemiećwróżnychprzypadkachdwaalbotrzyniecoróżniącesiętematy.Sątotematy oboczne,np.szkoł-a,szkol-e,szkół.Wtemaciemogąsięwymieniać:samogłoskinainnesamogłoski(wąż;węż-a)lubspółgłoskinainnespółgłoski(much-a;musz-e).Wtemaciemożezniknąćipojawićsięe;jesttoeruchome(mech;mch-u).
Rzeczownikwystępujewjednymztrzech rodzajów:
Rodzaj Rzeczownik
męski zeszyt
żeński kobieta
nijaki dziecko
Rzeczowniknieodmieniasięprzezrodzaje.Każdyrzeczownikmatylkojedenrodzaj.Abyokreślićrodzajrzeczownikaw liczbie mnogiej, należy podać go w formie mianownik liczby pojedynczej. Na przykład: dziewczynki – M. l. poj.dziewczynka–rodzajżeński.
przymiotnik
Przymiotniknazywacechyiwłaściwościprzedmiotów,ludzi,zwierząt,roślinitp.Odpowiadanapytania:jaki?jaka?jakie?(jaki?–piękny;jaka?–miła;jakie?–dobre).
Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn.
Mianownik Kto?Co? pustapółka pustepółki
Dopełniacz Kogo?Czego? pustejpółki pustychpółek
celownik Komu?Czemu? pustejpółce pustympółkom
Biernik Kogo?Co? pustąpółkę pustepółki
Narzędnik Kim?Czym? pustąpółką pustymipółkami
Miejscownik Okim?Oczym? pustejpółce pustychpółkach
Wołacz O! pustapółko! pustepółki!
Przymiotnikodmieniasięprzez rodzaje.W liczbiepojedynczejmatrzy rodzaje:r. męski (ten)–zielony;r. żeński (ta)–zielona;r. nijaki(to)–zielone.Natomiastwliczbiemnogiejmadwarodzaje:r. męskoosobowy(ci)–zieleni; r. niemęskoosobowy(te)–zielone.
Przymiotnikwystępujewrodzajumęskoosobowymtylkowtedy,gdyokreślarzeczownikrodzajumęskiegonazywa-jącyludzi,np.modnipanowie,alemodnegarnitury.
czasownik
czasowniknazywaczynnościistany.Odpowiadanapytanie:corobi?cosięznimdzieje?
Występujewformach osobowych i nieosobowych.Formyosobowe–wskazująnawykonawcęczynności,np. ja–mam,ty–masz,oni–mają.Formynieosobowe–niewskazująnawykonawcęczynności.Formęnieosobowącza-sownikazakończonąna-ćlub-cnazywamybezokolicznikiem,np.kłaść,biec,wiedzieć.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
Odmieniasięprzezosoby i liczby:
Liczba poj. Liczba mn.
1. osoba (ja)siedzę 1. osoba (my)siedzimy
2. osoba (ty)siedzisz 2. osoba (wy)siedzicie
3. osoba (ona,ona,ono)siedzi 3. osoba (oni,one)siedzą
Czasowniki występują w trzech czasach: teraźniejszym, przyszłym i przeszłym.W czasie teraźniejszym wskazu-ją,żedanaczynnośćwłaśniesięodbywa(odrabiamlekcje).Wczasieprzyszłym,żeczynnośćdopierosięodbędzie,awczasieprzeszłym,żejużsięodbyła(odrobiłemlekcje).
Czasownikiwliczbiemnogiejczasieprzeszłymiprzyszłym,podobniejakprzymiotniki,występująwrodzajumęsko-osobowymorazrodzajuniemęskoosobowym:zrobili,będęrobili–r.męskoosobowy;zrobiły,będąrobiły–r.niemę-skoosobowy
Czasownikmatrzyformytrybu:
•formatrybuoznajmującegowyrażaczynnośćdziejącąsięteraz,dawniejlubmającąsiędziaćwprzyszłości,np.śpie-wam,śpiewałem,będęśpiewał,zaśpiewamy,
•forma trybu przypuszczającego wyraża czynność tylko przypuszczalną. Zawiera w każdej osobie cząstkę -by-,np.chciałbym,zrobiłby,
•formatryburozkazującegowyrażaczynność,którąmaktośwykonaćnanaszeżądaniebądźprośbę,np.zrób,idź.
Czasownikizakończonena: -liśmy, -liście, -łyśmy, -łyścieakcentujesięna trzeciejsylabieodkońcanp.wybraliśmy,wybraliście.
poprawne formy czasownika:
Umieć
Osoba L. poj. L. mn.
1 umiem umiemy
2 umiesz umiecie
3 umie umieją
rozumieć
Osoba L. poj. L. mn.
1 rozumiem rozumiemy
2 rozumiesz rozumiecie
3 rozumie rozumieją
Wzakończeniachczasownikóww1.,2.i3.osobieliczbypojedynczejczasuprzeszłego:-ą-wymawiasięjak-on-(ciąg-nąłem,kopnął);-ą-wymawiasięjak-o-,alezapisujejak-ą-(wziąłem,zdjąłem,wziął).
Liczebnik
Liczebniktoczęśćmowy,któraoznaczaliczbęlubkolejnośćczegoś.Jestkilkarodzajówliczebników:
•liczebnik głównyoznaczaliczbęczegoś,np.ile?,trzy,pięć,
•liczebnik zbiorowyoznaczaliczbęosóbróżnejpłcialboosóbniedorosłych,np.dwojerodziców,czwororodzeń-stwa,trzynaściorodzieci,
•liczebniki ułamkowe oznaczająliczbyniecałkowite,np.dwaipółjabłka,jednatrzeciaklasy,
•liczebniki porządkoweoznaczająmiejsceczegośwokreślonymszeregu,np.któryzkolei?pierwszyuczeń,ósmywrzędzie,dwudziestyrok.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
ZaimekZaimektoczęśćmowy,którazastępujerzeczownik,przymiotnik,liczebniklubprzysłówek.Zaimekodpowiadanatesamepytania,coczęśćmowy,którązastępuje,np.zaimekrzeczownynapytania:kto?co?(jakrzeczownik).
podział zaimków•rzeczowne–np.kto,co,nikt,nic,ja,ty,•przymiotne–np.jaki,czyj,ten,taki,mój,swój,ich,•liczebne–np.ile,tyle,wiele,kilka,kilkanaście,•przysłowne –np.jak,gdzie,kiedy,taj,tam,wszędzie,nigdzie.
przysłówekprzysłówekmówiookolicznościach,któretowarzyszączynnościlubstanowi.Najczęściejodpowiadanapytania:jak?(dobrze),gdzie?(wszędzie),kiedy?(wtedy).Jestnieodmiennączęściąmowy.
przyimekprzyimek jest to wyraz nieodmienny i niesamodzielny, który wskazuje na związki zachodzące między wyrazamisamodzielnymi.Częstookreślamiejsce,gdziecośsięznajduje(w,na,pod,za,obok).
Przyimekrządziprzypadkami,tzn.wpływanakońcówkęwyrazu,doktóregosięodnosinp.nastole(miejscownik).
podział przyimków•proste–np.do,dla,na,po,•złożone –np.poprzez(po+przez),znad(z+nad).
SpójnikJesttowyraznieodmiennyiniesamodzielny,któryłączyzdanialubwyrazy.
podział spójników•łączne:i,oraz,tudzież,•rozłączne:lub,albo,bądź,czy,•wyłączające: ani,ni,•przeciwstawne: a,ale,lecz,jednak,zaś,natomiast,przecież,•wynikowe:więc,zatem,dlatego,toteż.
Spójniki a interpunkcja
Przecinekstawiamyprzedwszystkimispójnikamizwyjątkiemspójnikówrozłącznych,łącznychiwyłączających(LUB,I,ANI).
Jeślijakiśspójniksiępowtarzadwarazylubwięcejrazy,toprzedkażdympowtórzeniemzawszestawiamyprzecinek(dotyczytowszystkichspójników).
partykułapartykułajesttonieodmiennaczęśćmowy,któramodyfikuje(czylizmienia)lubwzmacniaznaczenieinnegowyra-zu.
podział partykuł
1.Modyfikujące:• pytające: czy,-li,• twierdzące:tak,wszak,no,• przeczące: nie,• przypuszczające: by,bym,byś,byście,• rozkazujące: niech,niechaj,oby,• osłabiające:chyba,może,bodaj,• ograniczające: tylko,jedynie,choć,• nieokreślone: bądź,byle.
2.Wzmacniające:-że,-ż.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
WykrzyknikWykrzyknik tonieodmiennacześćmowy,którawyrażauczucialubwolęmówiącegobądźteżnaśladujenaturalnedźwięki.
cZĘści ZDANiA
podmiotPodmiotemwzdaniunajczęściejjestrzeczownikwformiemianownika,np.Marekmiałdwieblizny.GrządkibyłydlaZosi.
Podmiotoznaczato,oczymwzdaniuorzekamyzapomocąorzeczenia,np.„Okomocnosięzaczerwieniło”.Podmiotiwyrazy,któregookreślają,tworzągrupę podmiotu.
Wszyscy uczniowie z klasy | śpiewają
PODMIOT ORZECZENIE
GRUPAPODMIOTU
OrzeczenieCzasownikwformieosobowejjestczęściąmowy,któratworzyzdanie,np.„Stanęła.”,„Pada.”,„Myśleliśmy.”.Wzdaniuczasownik pełni funkcję orzeczenia. Inne części mowy służą do rozwijania zdania, np.„Ostrożnie stanęła obok.”,„Deszczciąglepada.”.
Orzeczeniewrazzwyrazami,którejeokreślają,tworzy grupę orzeczenia.
Uczniowie | bardzo ładnie śpiewają w chórze szkolnym
PODMIOT ORZECZENIE
GRUPAORZECZENIA
DopełnienieDopełnienie tookreślenieczasownika(rzadziejprzymiotnikalubprzysłówka)uzupełniającetreśćwyrazu,zktórymsięłączy.Odpowiadanawszystkiepytaniaprzypadkówopróczmianownikaiwołacza:
• Kogo?Czego?• Komu?Czemu?• Kogo?Co?• Zkim?Zczym?• Okim?Oczym?
Przykład:Wierzęludziom.Aktorbyłrządnysławy.
przydawkaprzydawkajesttookreślenie(najczęściejrzeczownika)wskazującenawłaściwośćjakiegośprzedmiotu.Odpowiadanapytania:
• Jaki?Jaka?Jakie?Jacy?• Który?Która?Które?Którzy?• Czyja?Czyje?Czyj?
Przykład:Zdolnyuczeńwygrałkonkurs.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
OkolicznikOkolicznik jest to określenie oznaczające okoliczności, które towarzyszą czynnościom, stanom, właściwościom.Odpowiadanapytania:
• Jak?Gdzie?Kiedy?
Przykłady:Mówiłcicho.Mówiłwczoraj.
rODZAJe WYpOWieDZeŃ
równoważnik zdaniaRównoważnikiemzdaniajestwypowiedzenie,któreniezawieraczasownikawformieosobowej,np.Znowutosamo.Nareszciewiosna.
Zdanie pojedynczeZdaniepojedynczetotakiezdanie,którezawierajednoorzeczenie,np.Przyszlidonasgoście.
Zdanie złożoneZdaniezłożonetotakiezdanie,którezawierawięcejniżjednoorzeczenie,np.Przyszlidonasgoście,więcrazemzjed-liśmykolację.
Zdanie złożone podrzędnieZdaniezłożonepodrzędnietotakiezdaniezłożone,którewktórymjednozdaniejestzależneoddrugiego.Składasięonozdwóchczęści:zdanianadrzędnegoizdaniapodrzędnego.
Zdanie złożone współrzędnieZdaniemzłożonymwspółrzędnienazywamytakiezdaniezłożone,któreskładasięzezdańniezależnych,np.Chmurypokryłyniebo,zrobiłosięciemno.
SŁOWOtWÓrStWO
rodzina wyrazówrodzina wyrazówtowyrazypochodzącebezpośredniolubpośrednioodwspólnegoprzodka.Jesttogrupawyra-zów,któremajątensam rdzeń,czylicząstkęniepodzielnąiwspólnądlawszystkichwyrazów.
Ręka
Ręcz-yćRącz-kaRęk-aw Rękaw-ekRekaw-ica Rekaw-iczka
Wyraz podstawowy
Wyraz podstawowytowyraz,odktóregoutworzononowywyraz(np.rękajestwyrazempodstawowymdlawyrazurączka).Wyrazpodstawowy(bezkońcówki)nazywamy podstawą słowotwórczą.
Wyrazpodstawowy+formant=wyrazpochodny
dome + ek =domek
PodstawasłowotwórcaFormant
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22
Wyraz pochodny
Wyraz pochodnytowyrazutworzonyodinnegowyrazupoprzezdodaniecząsteczkisłowotwórczejzwanejforman-tem.
Wyrazpodstawowy+formant=wyrazpochodny
dome + ek =domek
PodstawasłowotwórcaFormant
iNterpUNKcJA
. –kropkainformujeokońcuzdaniaoznajmującego, –przecinekoddzielawzdaniuteczęści,któresiępowtarzają.; –średnikbywaprzydatnyprzywyliczeniach– –myślnikjestużywany,gdywprowadzasiękomentarz: –dwukropekpoprzedzawyliczenia? –znakzapytaniasłużydosygnalizowania,żezdaniemacharakterpytania! –wykrzykniksłużywzmacnianiu,uwydatnianiuuczuć„”–cudzysłówsłużyprzedewszystkimprzytaczaniuwtekściecudzychsłów...–wielokropekjestsygnałemprzerwaniatokumowy() –nawiasjestwykorzystywanyprzywyodrębnieniufragmentutekstumającegocharakteruzupełnieniowy
przecinek w zdaniu1. rozdziela się przecinkiem •Współrzędnezdania irównoważnikizdań,wchodzącewskładjednegozdaniazłożonego, jeżeliniesąpołączone
spójnikami:„i”,„oraz”,„lub”,„albo”,„bądź”,„czy”,„ani”;np.:„Obiecywałdużo,tymczasemnicniezrobił”;•Zdaniapodrzędne(lubichrównoważniki)odnadrzędnychbezwzględunaichkolejnośćwramachzdaniazłożone-
go,np.:„Każdy,gdziechcewchodzić,tamwchodzi”;•Niepołączonespójnikiem,sąsiadującezesobąjednorodneczęścizdania(podmioty,orzeczniki,dopełnienia,przy-
dawki,okoliczniki),np.:„Podobnepismawysłałdodyrektora,RadyZakładowejiZwiązkówZawodowych”;•Częścizdaniapołączonespójnikamiiwyrażeniami:„ale,ajednak,anawet,aprzecież,atakże,atymczasem,awięc,
azatem,czyli, lecz,wobectego,wskutektego” itp.,np.:„Byłzdolny,ale leniwy”;„Możesiętowydawaćdziwne,anawetgłupie”;
•Przydawkęstojącąpowyrazie,doktóregosięodnosi,abędącąjegododatkowym,ubocznymokreśleniem,np.:„Nadrodzestałniebieskiautobus,wypełnionydostatniegomiejsca”;
•Wyrazyiwyrażeniapowtórzone,np.:„Prędzej,prędzej–przynaglałgo”
2. Ujmuje się w przecinki: •Wyrazyiwyrażeniawtrącone,takiejak:„krótkomówiąc,jednymsłowem,przypuśćmy,byćmoże,istotnie,niestety,
oczywiście,odwrotnie,przeciwnie”itp.;•Wykrzykniki(np.:„och,ach”)iwołaczenp.:„Tegowam,koledzy,niezapomnę”;•Wyrażeniazaczynającesięod„jako”,któresiędadzązastąpićzdaniamirozpoczynającymisięod„ponieważ...”,np.:
„Nowak,jakonajsilniejszy,cieszyłsięnajwiększymszacunkiem.”
Stawiamy też przecinek: •Przedpowtarzającymisięspójnikami„albo,bądź,czy,lub,ani,i,ni”,jeżeliwramachjednegozdaniazłożonegowpro-
wadzająnastępująceposobiezdaniaskładowelubwramachjednegozdaniapojedynczegowprowadzająnastę-pująceposobiejegoczłony;stawiasięwówczasprzecinekprzeddrugim,atakżeewentualnymtrzecimiczwartymspójnikiem,np.:„Albojasięmylę,alboonisiępomylili”;„Niebyłoanicegieł,aniwapna”;
•Przedspójnikiem„a”rozpoczynającymzdanieskładowewramachzdaniazłożonego,np.:„Wołaliśmygo,aonsięniezatrzymał”;
•Przedwyrazami„jak,jakby,niżby,niż”wprowadzającymiporównaniawtrąconelubmająceformęzdań(alborówno-ważnikówzdań),np.:„Biegnie,jakbygoktogonił”;
•Przedwyrażeniami„ito,alboraczej,albolepiej”itp.łączącymizdaniaiichczęści,np.:“Zarazdomnienapisz,albolepiejzatelefonuj”;
•Przedwyrażeniami„chyba,ewentualnie,naprzykład,nawet,raczej,przynajmniej,zwłaszcza,tojest,toznaczy”,ale
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �0 z 22
tylkojeśliwprowadzająjakiśszczegółogólniezapowiedzianywpoprzedniejczęścizdania,np.:„Niemamczasudlanikogo,nawetdlaciebie.”
3. Nie rozdziela się przecinkiem: •Wyrażeń„zwłaszczaże,chybaże,mimoże,podczasgdy,tylkoże”;przecinekstawiasięprzednimi,np.:„Poszedłdo
pracy,mimożebyłchory”;•Dwuspójnikówlubspójnikaizaimka,jeżelisąsiadujązesobąwskutekwbudowaniajednegozdaniawdrugie,np.:
„Dałsłowo,żekiedyzechcemy,wróci”;rozpoczynającychzdaniepodrzędnewyrażeńtypu:„takaby,także,dopierogdy,zchwilągdy,tamgdzie,taksamojak”itp.,jeżeliichpierwszeczłonynienależąwyraźniedozdanianadrzędne-go,np.:„Wróciłwcześniej,takżewszystkichzastał”(ale:„Powiedziałtak,żewszyscyzrozumieli”);
•Utartychzwrotówtypu:„Niewiadomogdzie,Bógwiedlaczego”;•Niestawiasięprzecinkaprzedspójnikami„albo,ani,bądź,czy,i,lub,oraz”,chybażesiępowtarzają,wprowadzając
następująceposobiezdanialubwyrażenia.
4. Zasada cofania przecinka •Jeżeliprzedzaimkiem„który”pojawiasięjeszczeprzyimek(przed,z,do,za,przezitympodobne),wtedystawiamy
przecinekprzedprzyimkiem.•Pawilon,przedktórymzaparkowaliśmy,okazałsięzamknięty.• Idędokinazkolegą,zktórymbyłemdzisiajumówiony.•Tylkotaosoba,doktórejmaszzaufanie,możeznaćtwojenajskrytszemarzenia.•Musipaniśćprostoażdoczerwonegobudynku,zaktórymwłaśniestoiteatr.•Tasamazasadadotyczypołączeń(spójnik+zaimek,spójnik+przyimek,spójnik+zaimekwzględny)typu:-odkiedy,dokiedy;-podczasgdy,właśniegdy,dopierogdy,zwłaszczagdy,jakgdyby;-mimoże,jakoże,tylkoże,zwłaszczaże,tymbardziejże,dlategoże;-ajednak,awięc,amimoto,azatem,amianowicie.
WYpOWieDŹ piSeMNA
Opowiadanie
Niemaopowiadaniabezwydarzeń.Zatemwpracymusicośsiędziać,musitoczyćsięakcja.Wartozrobićplanopo-wiadania.Spowodujeto,iżnaszapracabędziekompozycyjnieprzemyślana,np.:
• wstęp,• rozwinięcie,• zakończenie.
Naśrodkuzapisztytułopowiadania.Jeżelirozwinięciebędziedługie,podzieljenaakapity.
Opis przedmiotu
Najogólniejukładtekstuopisumożnaująćwnastępującepunkty:
• przedstawienieprzedmiotu:jegonazwa,przeznaczenie,położeniewprzestrzeni,• cechyprzedmiotu:wielkość,kształt,kolor,częściskładowe(iichcechy),• ewentualnie:ocena,stosunekautoradoopisuprzedmiotu.
Wartozgromadzićsłownictwo,którezostaniewykorzystaneprzysporządzaniuopisu:
• rzeczowniki:długopis,wkład,przycisk,obsadka,zaczep,skuwka,plastik,sprężyna,• przymiotniki:podłużny,czerwony,metalowy,srebrny,niebieski.
Opis krajobrazu
Pejzaż to widok przyrody, naturalnego krajobrazu. Pejzażem też nazywa się obraz lub fotografie przedstawiającenaturalnykrajobraz.Możnagozobaczyćwszędzie.Wiejskadroga, las,szczytygór, jezioro,brzegmorzatopejzaże.Pejzażamisąteżmiejskaulica,osiedle,widokzaoknem.
Pytaniapomocnicze:
• Jakijesttypkrajobrazu?Górski,nadmorski,wiejski,miejski,leśny.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
• Gdzieznajdujesiękrajobraz(położenie,kraj)?• Jakjestukształtowanapowierzchnia?Wyżyna,kotlinagórska.• Jakawystępujewtymmiejscuroślinność?Las,bór,krzewy,łąki–wartopodaćnazwyroślin.• Jakajestpogoda?Burza,śnieżyca,mgła.• Jakajestporaroku?• Jakajestporadnia?Świt,południe,zmierzch.• Czywidocznesąjakieśniezwykłezjawiska?Tęcza,babielato,kluczodlatującychptaków?• Czywobrębiekrajobrazusąwidocznezwierzęta–kaczki,mrowiska?• Czyjestjakiśkolor,którydominuje?Biel,zieleń,czerwień,brąziżółć.• Czyjestjakiśelementkrajobrazu,któryszczególniezwracauwagę,np.potężnedrzewo?
Opis postaci
Aby dokonać opisu, należy najpierw zebrać materiał, który pomoże napisać pracę. Sposobem może być poniższatabela,doktórejnależywpisaćjaknajwięcejokreśleńopisującychpostać.
Wiek 12lat
Wzrost niski,raczejniewysoki
Sylwetka wysportowany,dobrzezbudowany
Włosy długie,kręcone,blond
Twarz okrągła,pociągła
Oczy niebieskie,duże
Nos wydatny
Usta małe
Broda pociągła
Szyja krótka
Znakiszczególne bliznanadprawymokiem
Ubranie strójsportowy,ulubionykolor–niebieski
Terazwykorzystująctabelę,staramysięzebranymateriałująćwzdania.Pamiętajmyowstępie,rozwinięciuizakończe-niu,którewyszczególniamyakapitami.
Opis dzieła sztuki — obrazZadaniemautoraopisujestprzedstawieniesposobu,wjakimalarzutrwaliłswojedzieło.Należyzatemuwzględnićto,coobrazprzedstawia(tematobrazu),orazsposób,wjakizostałnamalowany.
Opisjestformąwypowiedzi,którawymagawiernościwobecopisywanegoprzedmiotu.Powinniśmywięcpisaćtak,byczytelniktekstumiałwyobrażenieodziele,któreopisujemy.Dlategopowinnosięuwzględnićwszystkieelementywypełniająceobraz,ichukład,cechycharakterystyczne(kolor,kształt,wielkość)itd.,atakżetechnikęmalarską.
Słownictwo i wyrażenia
• Temat:portret,pejzaż,martwanatura,akt,scenarodzajowa,scenabatalistyczna.• Technika:pastele,rysunek,akwarele,obrazolejny,gwasz,fresk,rycina,szkic,linoryt,drzeworyt,miedzioryt,akwafor-
ta,malowidłonaszkle.• Słownictwo opisujące kolory: jednobarwny, różnobarwny, wielokolorowy, pstrokaty, ostry, krzykliwy, czerwony
(malinowy,karminowy,purpurowy,amarantowy,szkarłatny,wiśniowy,bordowy,różowy,cynober),pomarańczowy(rudy,ryży,rdzawy,marchewkowy,łososiowy,tycjanowski),zielony(groszkowy,seledynowy,malachitowy,trawia-sty,oliwkowy,szmaragdowy,turkusowy,zgniłozielony),niebieski(błękitny,indygo,laurowy,szafirowy,granatowy,chabrowy),brązowy,beżowy,kasztanowy,bursztynowy,czekoladowy,orzechowy,kawowy,herbaciany(żółty,słom-kowy, słomiany, złoty, ugier, ochra, bananowy, szafranowy, sjena), biały (perłowy, śnieżnobiały), szary (popielaty,stalowy,grafitowy,srebrny,srebrzysty,siwy).
• Słownictwooddającestosunkiprzestrzenne:napierwszymplanie,nadrugimplanie,naeksponowanymmiejscu,wcentrumobrazu,przy,obok,koło,nieopodal,wpobliżu,blisko, tużza,dalej,niecodalej,wgłębi, z tyłu,w tle,zprzodu,wrogu,nagórze,nadole,naprzeciwko,poprzeciwnejstronie,poobustronach,nad,ponad,poniżej,pod,
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �2 z 22
podspodem,wśrodku,pośrodku.
Jak stworzyć opis dzieła?
• Opisywanedziełodokładnieobserwujemy.• Zastanawiamysięnadporządkiemopisu,wjakiejkolejnościprzedstawićposzczególneelementy.• Sporządzamyplanopisu.• Przekształcamyplanwtekstciągły,dbającostylistycznąpoprawność.
SprawozdanieSprawozdanie to przedstawienie przebiegu jakiejś działalności (np. pracy samorządu szkolnego), opis wypadków,zdarzeń,wierneidokładneprzedstawieniewydarzeń,którychautorbyłświadkiemlubuczestnikiem.Sprawozdanietoinaczejrelacja.
Sprawozdanie wymaga do autora:
• Wiernegoodtworzeniaprzebiegurelacjonowanychzdarzeń,wygląduosóborazprzedmiotów.• Dystansowaniasięwobecukazywanychzdarzeń(rezygnujemyzwyrazówzdradzającychprzeżyciaiwzruszenia).• Wybieraniatego,conajistotniejsze.• Sięganiapoformyczasuprzeszłego.
Zasady:
• Wydarzeniaprzedstawiamywporządkuchronologicznym.• Podajemyinformacjesprawdzone.• Niemożemypominąćistotnychfaktów.• Piszemywsposóbprostyilogiczny.
Budowa sprawozdania
Składasięzczęścisprawozdawczej(daneouroczystości,filmie,przedstawieniulubprogramie,informacjeoichtwór-cach)iczęściomawiającejnajważniejszezdarzenia.
Streszczenie
Streszczenietoskrótoweprzedstawieniezdarzeń,zazwyczajwfabularnymutworzeliterackimlubfilmie,uwzględ-niająceichkolejnośćidramaturgię.Generalnieobowiązujezasadaminimumsłówimaksimumtreści–wtensposóbuzyskamyzwięzłośćwymaganąwtejformiewypowiedzi.Streszczeniemożnateżokreślićjakorozwiniętąformępla-nu.Sporządzenieplanuczytanegotekstumożnauznaćzapierwszyetappracynadstreszczeniem.
Wwstępienależyzacząćodzapowiedzi,czyjutwóripodjakimtytułembędziestreszczonyorazcojestjegotema-tem.Zasadniczaczęśćstreszczeniamazazwyczajformękrótkiegoopowiadania.Mogąbyćwniewplecioneuwaginatematutworu–jesttouzasadnionezwłaszczawówczas,gdyjestonaistotnadlasposobuprzedstawieniatreści.
Wzakończeniustreszczenianiedodajemywłasnychkomentarzy,np.zawierającychjakieśoceny.Możnanatomiastdodaćkilkasłówopopularnościstreszczanegoutworu,jegoocenieprzezkrytykę,znaczeniuwkulturzeitd.
Kartka pocztowa
Kartkępiszemy,gdychcemykogośpozdrowić,złożyćmużyczenia,króciutkodaćznać,counassłychać.Piszemykart-kędokogoś,kogoznamy–doczłonkówrodziny,koleżankilubkolegi.
Na kartce pocztowej powinny się znaleźć:1.adresodbiorcy:2.zwrotgrzecznościowy–np.WP(WielmożnyPan,WielmożnaPani),3.imięinazwiskoadresata,4.ulica,numerdomuinumermieszkania,5.kodpocztowy,6.datanapisaniakartkiinazwamiejscowości,wktórejkartkazostałazapisana,np.Gdańsk,23maja2003roku,7.zwrotdoadresata,np.KochanyWujku,DrogaCiociu,8.tekstgłówny.Totrzy,czteryzdaniazawierającepozdrowienia,życzenia–zależnieodokazji,zjakiejzostałakartka
wysłana,9.formułapożegnania,np.Dozobaczeniawdomu,TęsknięzaWami,10.podpis–musibyćczytelny.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
List oficjalny
Listoficjalnytojednozpodstawowychdlakorespondencjiurzędowejpism.Jestbardziejsformalizowanyniżlistpry-watny.
Wprawymgórnymrogulistuwpisujemymiejscowośćidatę.Wkorespondencjiurzędowejdatamaczęstobardzoistotneznaczenie;wzasadziedokumentbezniejniejestważny.
Wlewymgórnymrogu,nieconiżejniżmiejscowośćidata,umieszczasiędanetego,ktopiszelist.
Powyżejnagłówka,poprawejstronieumieszczasięzwrotdoadresata.Jeżelijestnimosoba,poprzedzamyjejimięinazwiskotytułemlubzwrotemgrzecznościowym(np.SzanownyPanieProfesorze!).Poniżejpiszemyadresosobylubinstytucji.
Następnieformułujemytreśćnaszegolistu.Wprzypadkulistuurzędowegopowinnabyćonawyrażonastylemurzę-dowym,jasnoilogicznie,zwyraźnympodziałemtekstunaakapityiczęści.
Listkończyzwrotgrzecznościowy(np.Zwyrazamiszacunku).Potymzwrociemożnaumieścićinformacjeozałączni-kach.
List prywatny
Tochybanajczęstszeinajpowszechniejszezpism.Jeststosunkowomałosformalizowane,niemniejmapewnetrady-cyjneczęści.
Wprawymgórnymrogulistuwpisujemymiejscowośćidatę.Jesttoważne–informacjetemogąbyćistotnedlaod-biorcy.Poniżejumieszczamyzwrotdoadresata.Następniepiszemytreśćnaszegolistu(należypamiętaćotrójdzielnejkompozycji:wstęp,rozwinięcie,zakończenie).Listkończyzwrotgrzecznościowy(np.TwojaBasia).
Potymzwrociekończącymmożnajeszczedopisaćkrótkidopisek,mówiącyosprawach,któreprzyszłynamnamyślponapisaniulistu.NosionnazwęPOSTSCRIPTUM(dosłownie:popiśmie).WyrażamytoskrótemPS(bezkropek).
Zaproszenie
Zaproszeniewysyłasię,kiedyorganizujesięjakąśuroczystość,np.swojeurodziny,abyotympowiadomićgości.
co musi się znaleźć w zaproszeniu:
• ktozaprasza,np.SzkolneKołoMiłośnikówDobrejKsiążkiserdeczniezaprasza...,• kogozaprasza,dokogojestkierowanezaproszenie,np....PaniąAnnęNowak...,• naco?Spotkanie,uroczystość,przyjęcie?Cosięodbędzie?...naspotkaniepoświęconeprzygodomHarregoPotte-
ra...,• kiedy?Potrzebnajestdata!...któreodbędziesię10września2002r.ogodz.16.00...,• gdzie?dokądmaprzyjśćzaproszonaosoba?...wsalipolonistycznejSzkołyPodstawowejnr187.
co jeszcze może się znaleźć w zaproszeniu?
• szczegółydotycząceuroczystości,np.Wprogramieprzewidzianopoczęstunekiwspólnązabawęprzymuzyceszkol-negozespołurockowego,
• prośbaoszczególneprzygotowaniesiędospotkania,np.Uczestnicyproszenisąoprzyniesienieobuwianazmia-nę,
• prośbaopotwierdzenieprzyjścia,np.Prosimytelefoniczniepotwierdzićprzybycie.
Dodatkowe uwagi
Zaproszenie musi wyglądać ładnie, być dobrze rozplanowane. Zazwyczaj piszemy je na ozdobnym kartoniku. Niemożebyćżadnychskreśleń,poprawek,kleksów.Brudnezaproszeniebardzoźleświadczyozapraszającym.
Zawiadomienie
Zawiadomienietopismoużytkoweowybitnieinformacyjnymcharakterze.Jegocelemjestprzekazanieokreślonejosobielubgrupieosóbwiadomościopewnymzdarzeniu,zwłaszczaczymś,comasięodbyć.
Zawiadomieniemożedotyczyćsprawosobistych–wtedyjestwypisywanenakarcielubozdobnymblankiecieikiero-waneprzezkonkretneosobydoinnychosóbpocztą.
Zawiadomieniabardzosięróżnią:zależnieodtego,czymająprywatnyczyoficjalnycharakter,ktojedokogokieruje,
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
jakiejdotycząsprawyitd.Każdezawiadomieniepowinnozawieraćdwaelementy:
• co,kiedyigdziemasięwydarzyćlubsięwydarzyło,• ktootyminformuje.
Ogłoszenie
Ogłoszenietokrótkaforma,którejcelemjestpowiadomieniekogoś(najczęściejgrupyludzi)oczymś,cosięwydarzy-ło(np.zaginięciewalizki),wydarzy(dyskoteka)lubjestplanowane(sprzedażdomu,samochodu).
Najważniejsze elementy ogłoszenia:
• ktolubco?Pies,samochód(należypodaćszczegóły–wyglądpsa,markasamochodu),• cosięstałolubstanie?Zaginął,dosprzedania,• jakskontaktowaćsięzogłoszeniodawcą?Numertelefonu,e-mail.
Najważniejsze zasady:
• Należypisaćkonkretnieinatemat.• Należypodaćwszystkiepotrzebneinformacje.• Należypamiętaćonumerzetelefonulubinnejformiekontaktu.
instrukcja
Instrukcjatoopiskolejnychetapówpostępowania,którypomagawosiąganiuzamierzonegocelu;dokładnepoucze-nie,wskazówka.
Instrukcje spotykamy wszędzie. Towarzyszą one wszelkim urządzeniom technicznym, do których są dołączone(instrukcjaobsługi).
Najważniejsze cechy:
• zachowaniezasadykolejnościpostępowania,• używanieczasownikówwformietryburozkazującego.
przepis kulinarnyPrzepiskulinarnyskładasięzdwóchczęści.Częśćpierwszazawieraskładniki,adrugasposóbprzygotowaniapotrawy.Opisującposzczególneczynności,należyzastosowaćczasownikiwformiebezokoliczników(ugotować,pokroić)lubczasownikiwtrybierozkazującym(ugotuj,posmaruj).
SŁOWNicZeK terMiNÓW LiterAcKicH
rodzaje literackie i gatunki literackie
LIRYKA EPIKA DRAMAT
tren podanie tragedia
hymn dziennik komedia
sonet przypowieść
fraszka baśń
bajka
AkcjaAkcjawdziełachliterackichtoukładwszystkichzdarzeńświataprzedstawionegoutworu.
Adaptacja filmowa Filmowawersjadziełaliterackiego,przeniesienienaekranświataprzedstawionegowutworzeliterackimzgodniezideąisensemutworu.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
Adaptacja sceniczna Przetworzenietekstuliterackiego(pozadramatycznym)dlapotrzebteatru.
Alegoria Motywzawartywdzieleliterackim–np.postać,zdarzenie–któryopróczznaczeniadosłownegomasensprzenośny.Wbajkachalegoriamiludzkichcechsąpostaciezwierzęcychbohaterów.Odsymbolualegoriaróżnisiętym,żewszy-scyrozumiemyjąjednakowo,zaśsymbol–wielorako.
Animizacja Inaczejożywienie.Jesttorodzajmetaforypolegającejnanadaniuprzedmiotomlubpojęciomabstrakcyjnymcechistotżywych.
Apostrofa Bezpośredni,częstouroczystyzwrotdoosoby,pojęcia,przedmiotustosowanywutworzepoetyckim(lubprzemówie-niu).Najbardziejznanąapostrofąjestwliteraturzepolskiejsąpierwszewersypana tadeusza.
Archaizm Elementjęzykadawnejepokihistorycznej,którywyszedłzużycialubzostałzastąpionyinnym.Archaizmemmożebyćwyraz(kmieć –chłop, jeno–tylko).Wpowieściachhistorycznychstosujesięróżnetypyarchaizmów,nadającmustyldawnejepoki.
Bajka Krótka,najczęściejwierszowana,opowiastkazezwierzęcymipostaciami.Światprzedstawionybajkikonstruowanyjestnazasadziekontrastu,ajejfabułaprzekazujemorał–pouczenie,przestrogę,wskazówkężyciową.Wśródbajekmożnawyróżnićbajkinarracyjne(zawierająprostąfabułę)orazbajkiepigramatyczne(sąpozbawionenarracji).
BalladaWierszowanaopowieśćoniezwykłych,częstofantastycznychzdarzeniach,októrychopowiadanarrator-obserwator.Utrzymanawnastrojutajemniczościigrozy.Tematyczerpiezbaśni,legend,wierzeńludowych.
BohaterBohater to postać występująca przede wszystkim w utworach prozatorskich. W zależności od roli jaką odgrywawdanymutworzewyróżniasię:
•bohaterapierwszoplanowego(odgrywanajważniejsząrolęnp.TomekSawyer),•bohateradrugoplanowego(np.Huckwpowieści„PrzygodyTomkaSawyera”),•bohateratrzecioplanowego(epizodyczny).
Dodatkowowliteraturzewyodrębniasięm.in.postaciepozytywneorazpostacienegatywne.
Burleska Najwcześniejszaodmianakomediifilmowej,nieskomplikowanahistoryjkaopartanazatargu,nieporozumieniu,przy-padkowymkonflikcie.Prości,nieporadni,aleczęstoagresywnibohaterowietychkomedii,tocząbijatykinatorty,wy-mierzająsobiedziesiątkiklapsówiuderzeń,uprawiajągonitwypomieście,odbywająniezamierzonekąpielewodne.Podstawąburleskibyłgag (zabawnasytuacjawywołującaśmiechwidowni,chwytkomediowy,np.upadeknaskórcebanana).
Dramat Jedenztrzechpodstawowychrodzajówliterackich(obokepikiiliryki).Obejmujewszystkieutwory,któreprzedsta-wiajądziałaniaiwypowiedzibohaterówbezpośrednio–bezudziałunarratora.Przeznaczonydowystawianianasce-nie (widz jestwtedyświadkiem działania postaci), jest dziełem literackim imoże być również czytany. Podzielony
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
kompozycyjnienaakty,odsłonyisceny,jakotworzywowykorzystujedialog,którywrazzmonologiemstanowitekstgłówny.Tekstempobocznymsąwskazówkiiwyjaśnieniaautora–didaskalia.Wczasiekilkutysięcylatrozwojudra-matstworzyłszereggatunków(np.tragedię,komedię,dramatromantyczny),jednakdziśtepodziałynieodgrywająistotnejroli.
Dziennik Utwór w postacie relacji o wydarzeniach autentycznych, których autor był uczestnikiem lub świadkiem (narracjapierwszoosobowa).Stanowićmożerównieżzapispoglądów,przeżyćiuczućautora.Zapiskiwdziennikuzapisywanesąnabieżąco,mniejlubbardziejregularnie,wodróżnieniudowspomnieniazwanegoteżpamiętnikiem,wktórymrelacjonujesięwydarzeniazdystansuczasowego.
ekspozycja Wutworzeepickim,dramatycznym(takżewfilmie)–początkowaczęść,którawstępniezapoznajeodbiorcęzposta-ciami,problemamiicałąhistorią,którabędzieopowiedziana.Wyraźneekspozycjespotykamynp.wbaśniachnato-miastpowieścikryminalnesąichzregułypozbawione.
elegia Utwórpoetyckimającysweźródłowstarogreckiejpieśniżałobnej,najczęściejpoświęconyzmarłejosobie.Szerzej–typlirykiosobistej(filozoficznej,refleksyjnej)opoważnej,smutnetonacji.Gatunekpokrewnytrenowi.
epika Jedenztrzechpodstawowychrodzajówliterackich(oboklirykiidramatu),obejmujeutworywktórychnarratoropo-wiada o świecie przedstawionym. Relacja narratora, czyli narracja, mieści w sobie opowiadanie o zdarzeniach (ichukład to fabuła) i wszelkiego rodzaju opisy. Oprócz narratora w epice wypowiadają się również postacie (dialog).Wdziejachliteraturyrozwinęłosięwielegatunkówepickich,np.opowiadania,baśnie,legendy,bajki,nowele,powieści.
epitetWyraz,którywtekścieliterackimjestokreśleniemrzeczownika.możenimbyćprzymiotnik,imiesłówprzymiotnikowy,atakżerzeczownik.Jestto jedenzpodstawowychelementówjęzykapolskiego,częstoocharakterzeprzenośnym(metaforycznym).(Przykłady:panieńskirumieniec,pobielaneściany,ziemiamatka,statekwidmo.
epopeja (epos)Najstarszyzgatunkówepickich,wywodzącysięzestarogreckichpieśniobogachibohaterach.Jesttoutwórwierszo-wany(poemat),częstoogromnychrozmiarów(dziesiątkitysięcywersów).Tematemepopeisąnajczęściejlosyjakiejśzbiorowości,np.narodureprezentowanejprzezniezwykle,wybitnepostacie.Istotnyjestczasakcjiepopei–toczęstoprzełomowy,ważnyokreswdziejachukazywanejzbiorowości.
epopeja narodowa Poematepickiszczególnieważnydladanegonarodu,najważniejszydlańrodzimyutwórliteracki.Wiążesięzprzeło-mowymichwilamiwnarodowejhistoriiistanowizazwyczajwzórpięknanarodowegojęzyka.jestzatemnieodłącz-nymskładnikiemtradycjikulturowejdanegonarodu.
esej Tekstzpograniczaliteraturypięknejirozprawynaukowej.Możedotyczyćsztuki,nauki,filozofii,polityki,obyczajów.zazwyczajproponujenowyogląd,nowerozumieniedanegoproblemu,zjawiska,wymagawięcodkrywczościmyśli.Autoresejuniestroniodpięknejformyliterackiej,nieunikaparadoksów,aforyzmówmetafor.Celemesejujestbo-wiemprzekonać,olśnić,uwieśćczytelnika.
Fabuła Układwszystkichzdarzeńwświecieprzedstawionymutworuepickiego,atakżeutworydramatycznego(występu-jącegoniekiedywliryce).Wydarzeniaskładającesięnafabułę,biegnąnaogółchronologicznie(następująposobie
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
wczasie)isązesobązwiązanenazasadzie:przyczyna–skutek.Wbardziejskomplikowanychfabułachwydarzeniaukładająsięwkilkaróżnychciągów–wątków.Wobrębiefabułyrozwijasięakcja–wyraźniezarysowanyprzebiegwydarzeńzmierzającychkupewnemucelowi.Konstrukcjaakcjiobejmujejejzawiązanie,rozwój,punktkulminacyjny,rozwiązanie.
Farsa Odmianaprostej,nieskomplikowanejkomedii,takżejakogatunekfilmowy.Opierasięnabłahymkonflikcie,jejakcjajestpełnanieprawdopodobnychkomplikacjiizbiegówokoliczności.Stylgryaktorskiejcharakterystycznydlafarsyjestprzejaskrawionyikarykaturalny.Celemfarsyjestpoprostuwywołanieżywiołowegoibeztroskiegośmiechuwidzów.
Felieton Wypowiedździennikarskaniewielkichrozmiarównapisana lekkim,przystępnym,atrakcyjnymjęzykiem,częstoza-wierającaelementyhumoruisatyry.tematemfelietonumożebyćzarównoważnyiaktualnyproblem,jakizwykłaciekawostka,któreautorprzedstawiawsposóbsubiektywny(osobisty).Rozmiaramiiujęciemproblemufelietonróżnisięodróżnisięodobszerniejszegoipoważniejszegoeseju.felietonyczęstomiewającharaktercykliczny(istałemiej-scewczasopiśmie).
Fikcja literackaŚwiatprzedstawionykażdegoutworuliterackiegoopierasięnafikcji.Niematutajznaczeniacharaktertegoświata.Świattenmożebyćbardziejlubmniejrealistyczny,alezawszebędzieświatem,któryistniejetylkowwyobraźni.
GroteskaSzczególnysposóbprzedstawianiaświatawdziełachliterackich,teatralnych,filmowych,plastycznych.Światgrote-skowegoopowiadania,dramatu,filmuczyrysunkujestrzeczywistościąniespójną,niejednorodną,wktórejmieszająsięelementy(postacie,zdarzenia,nastroje)sprzeczne,kontrastowe,pochodzącezróżnychświatówiporządków(np.śmiechipowaga,błazenadaigroza,rycerzikomputer).Światgroteskowytoświatparadoksalny,zdeformowany.Gro-teskowycharaktermożemiećrównieżutwórmuzyczny.
Hymn Odmianapieśniouroczystym,podniosłymnastroju.Jesttoutwórpochwalny,układnyiwykonywanynacześćbóstwa(wGrecji–Apollina,Dionizosa,Afrodyty),Boga,osobylubjejczynów,takżewydarzeń.Hymnmożerównieżsławićotaczanepowszechnieszacunkiemwartościiinstytucje,np.naród,państwo,iwyrażaćpoczucieodrębności(odin-nych)iwspólnotypomiędzyczłonkamidanegonarodu–jesttowówczashymnnarodowy(państwowy).
inscenizacjaWystawienie utworu dramatycznego na scenie, poprzedzone opracowaniem tekstu (np. jego skróceniem, przesu-nięciami w jego obrębie). Słowo to oznacza jednocześnie interpretację (własne, twórcze odczytanie) tekstu przezinscenizatora,czylinajczęściejreżysera.
inwokacjaRozwinięta,pełniejszatreściowoapostrofa,umieszczonanapoczątkuutworu,najczęściejepopei.Zawierazregułyprośbęautoraskierowanądoistotynadprzyrodzonej(Bóg,muza).SłynneinwokacjespotykamywIliadzie,Odysei,PanuTadeuszu.
ironiaŚwiadomiezastosowanaprzezautoracechastylupolegającanasprzecznościmiędzyznaczeniemdosłownymasen-sem zamierzonym, właściwą oceną, której nie formułuje się wprost. Najprostszy, choć nie najelegantszy, przykładironiitoreakcjanauczycielanazabazgranyzeszytucznia:“Cozapięknepismo”.
KiczOkreślenie nadawane dziełom literackim, plastycznym, filmowym, odmawiające im prawa do miana prawdziwej
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
sztuki.Kicztodziełoprzeznaczonedlamasowegoodbiorcy,uproszczone,nieodkrywcze,posługującesięprzesadąwswymoddziaływaniunaodbiorcę.Samopojęciekiczuijegoistotasąnieostreidyskusyjne.
Komedia Jedenzpodstawowych,oboktragedii,gatunkówdramatu,przedstawiającybohaterówizdarzeniawsposóbwesoły,częstosatyryczny.Odznaczasięm. in.nieskomplikowanąakcjązpomyślnymzakończeniem,nasyconąkomizmemsytuacyjnym,charakterologicznymi językowym.PoczątkikomediisięgająstarożytnejGrecji iwesołychpieśniorazprocesjikuczciDionizosa.Antycznitwórcyuważalikomedięzaprzeciwieństwotragedii.
KompozycjaBudowautworuliterackiego,czyliwzajemnyukładelementów,Któreskładająsięnadzieło.Mówiąc“elementyutwo-ru”, mamy na myśli składniki świata przedstawionego, np. narratora, podmiot liryczny, postacie, zdarzenia, myśli,wypowiedzi.Wobrębiekompozycjimieści sięnp.konstrukcja fabuły,ułożeniezdarzeńwwątki,wzajemnerelacjepostaci.Jeśliświatprzedstawionyjestwyraźnieuporządkowany(widocznezwiązkimiędzyzdarzeniami,następstwozdarzeńwczasie,klarownabudowafabuły)mamydoczynieniazkompozycjązamkniętą(np.powieścikryminalne),gdyniedostrzegamywutworzetychzasad,odznaczasięonkompozycjąotwartą.
LegendaWywodzącasięzgłębokiegośredniowieczaopowieśćożyciuświętych(apostołów,męczenników) lub innychnie-zwykłychpostaci.Wlegendzieautentycznośćmieszasięzelementamifantastyki icudowności. (Potoczniekojarzysięlegendęzpodaniemludowym–opowieściąnapołyfantastyczną,mówiącąopowstawaniumiast,państw,rodów,narodów,luboważnychzdarzeniachzichdziejów).
Liryka Jeden z trzech podstawowych gatunków literackich (obok epiki i dramatu). Obejmuje najczęściej utwory wyraża-jącewformiemonologuosobistewrażenia,uczucia,przeżycia,przemyślenia,refleksjeosobymówiącej (podmiotulirycznego).Jeżeliwypowiadasięonawpierwszejosobie(jako“ja”liryczne)inadajeswojejwypowiedziformęwyzna-nia,tekstnależydolirykibezpośredniej.Kiedyosobamówiącapozostajenieujawniona,ukryta,mamydoczynieniazlirykapośrednią,wyrażającąuczuciazapomocąopisu,narracji,nawetdialogu.Utwórlirycznyprzyjmujezazwyczajformęwiersza.
ListWypowiedźpisemna(niekoniecznieocharakterzeprywatnym)skierowanadookreślonegoadresata,indywidualne-golubzbiorowego.Szczególnystyl,wyszukanesłownictwo,niebanalneobserwacjeiprzemyśleniamogąnadaćlisto-wirangęliteratury(np.listySłowackiego).Zkoleiniektórzytwórcycelowokształtująswojetekstynapodobieństwolistów(np.listyzpodróży),zktórychkomponujączasamiwiększeutwory(np.powieściwlistach).
List otwartyPismoadresowanedookreślonejosoby(grupyosóbinstytucji),podejmującesprawęważnąwmniemaniuautora,ogłaszanepublicznie(wprasie,Internecie).
Mit 1)Opowieśćprzekazującanajdawniejszewyobrażeniaopochodzeniuświataiczłowieka.Mity,właściwewszystkimludomstarożytnym,przekazywanepoczątkowow formieustnej,uzasadniały i tłumaczyłynie tylkopostaćświata,prawanatury,aleisenspraktykmagicznychiobrzędówreligijnych(np.kuczciDionizosa).Mitydałypocząteknajdaw-niejszymgatunkomliterackimnp.eposowi.2)Powszechneprzekonanieoczymś,niepoparteżadnymwiarygodnymuzasadnieniem(np.przeświadczenieoistnieniuUFO–niezidentyfikowanegoobiektulatającego).Takżelegendaota-czającajakąśpostać,wydarzenie,kraj.
MonodramMonologinscenizowanywformieprzedstawieniateatralnegoodgrywanegoprzezjednegoaktora.
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22
Montaż 1)Wsensietechnicznym:łączenieujęćfilmowychpoprzezklejeniefragmentówtaśmy,naktórejsązarejestrowane;takżezgrywanieobrazówfilmowychzdźwiękiem.2)Umiejętnośćopowiadaniahistorii (przedstawiania fabuły)zapomocąobrazówfilmowychpołączonychzdźwiękiem.
Motyw Składnik świata przedstawionego w dziele literackim, np. postać, zdarzenie, przedmiot (motyw koncertu w PanuTadeuszu,motywwróżkiwbaśniach).Motywpowracającywtymsamymutworzenosinazwęprzewodniego,moty-wypowracającywwieluutworach(zazwyczajjednegogatunku)określasięjakowędrowne.
NarratorFikcyjnaosoba,którawutworzeepickimopowiadaoświecieprzedstawionym.Możebyćuczestnikiemzdarzeń,którerelacjonuje(czyliprzebywaćwewnątrzświataprzedstawionego)lubtylkoichobserwatorem(czylipozostawaćpozaobrębemświataprzedstawionego).Możeposiadaćnieograniczonąwiedzęobohaterachizdarzeniach(n.wszech-wiedzący)lubtylkoczęściową.Jeśliwiemykimjestnarrator,możemygonazywaćkonkretnym,jeślinie–abstrakcyj-nym.
NarracjaWypowiedźnarratoraoświecieprzedstawionym,jegorelacjaozdarzeniachprzedstawionychzwyklezdystansucza-sowego.Wjejskładwchodzą,opróczopowiadaniaozdarzeniach,równieżopisyikomentarzenarratora.Jeśliopowia-daonwtrzeciejosobie,snujetzw.narracjęautorską(zwanątrzeciosobową),gdyzaśmówiwpierwszejosobie,jesttonarracjapamiętnikarska(pierwszoosobowa).
NeologizmNowywyraz(wyrażenie,zwrot)nazywającynowyprzedmiot,pojęcie,czynność.Zaneologizmuzasadnionyuważasięwyrazpotrzebny,zrozumiałyipoprawnieutworzony.Tejmiarynieprzykładasiędoneologizmówartystycznych,tworzonychdlapotrzebliterackich(główniepoezji).
NowelaNiewielki,zwięzłyutwórepickipisanyprozą.Fabułanowelizawierajedenwątek,akcjaodznaczasięmocnozaznaczo-nympunktemkulminacyjnym(któryzmienialosybohatera)iwyraźnymdobitnymzakończeniem.Czasakcjinoweliobejmuje niewielki okres z życia głównej postaci, narrator zaś, ogranicza swoje opisy i komentarze.W twórczościpisarzyXXwiekuzacierająsięgranicemiędzynoweląaopowiadaniem.
Obraz poetycki Światwierszaprzedstawionyjęzykiempoetyckim.Możebyćrealistyczny,czylipokazywaćświatwjegorzeczywistej,widzialnejpostaci,lubfantastyczny,awięcwprowadzaćelementynieobecnewrzeczywistości.Ważnąrolęwtworze-niuobrazuodgrywametafora,którynadajemuniezwykłyiwizyjnycharakter.
podmiot lirycznyPodmiotlirycznytoosobamówiącawwierszu–„ja”liryczne.
poezjaToformatekstuzpodziałemnawersyizazwyczajzwyraźniewprowadzonymrytmem,czyteżrymem.
powieśćTodługaliterackawypowiedźpisanaprozązrozbudowanąwielowątkowąfabułąitłemorazobejmującanarracjęod-autorskąidialogipostaci.Powieśćwystępujewwieluodmianachgatunkowych(np.powieśćhistoryczna,kryminalna,obyczajowa,psychologiczna,fantastyczna).
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 20 z 22
prozaToniewierszowanaformatekstuprzeciwstawionapoezjiiprzybierającaróżneformygatunkowe(np.opowiadanie,nowela,powieść).
przenośnia (metafora)Totakiepołączeniewyrazów,któregonienależyrozumiećdosłownie,np.gwiazdyspadają
refrenWwierszowanychutworach lirycznychtopowtórzeniedosłowne lubzniewielkimizmianamiczęściwersu,całegowersulubstrofywtychsamych,stałychmiejscach.Refrenywystępująnajczęściejwpiosenkach.
rymPowtórzeniejednakowychlubpodobnychcząstekwzakończeniachwyrazów,np.znasz–dasz.
świat przedstawionyFikcyjnarzeczywistośćstworzonawutworzeliterackim.Jejelementamisą:czas,przestrzeń,zdarzenia,postacie,ichmyśli,wypowiedzi.Podczaslekturyczytelnikodtwarzaświatprzedstawionywtekście,tworzygowswoichmyślach.
Uosobienie (personifikacja)Polegananadaniucechludzkichprzedmiotowi,zwierzęciu,zjawisku,np.Niebopłacze,Kamieńkrzyczy.
WątekJest to ciąg zdarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej, skupionych wokół jednej postaci lub grupy osób (np. wątekmiłosny,rywalizacji,zdrady).
Wyraz dźwiękonaśladowczy (onomatopeja)Towyraznaśladującydźwięk,odgłosyprzyrody,brzmieniemprzypominajątedźwięki.Dowyrazówdźwiękonaśla-dowczychnależą,np.szelest,łomot,ćwir.
Zwrotka (strofa)To w tekstach poetyckich grupa wersów w zapisie wyodrębniona graficznie (większa przerwa po ostatnim wersiezwrotki).
epOKi LiterAcKie
epoka, czas trwania Najwybitniejsi twórcy i dzieła Style w architekturze, sztuce i literaturze
Najważniejsze hasła i pojęcia epoki
Nowe gatunki literackie
ANTYKIXw.p.n.e.–Vw.n.e.(476);antyktrwałok.1300lat
Filozofowie:Sokrates,Platon,Arystoteles,ZenonzKition,EpikurzSamos,ArystypzCyreny;Poeci:Homer–Iliada,Odyseja;Tyrtejos,Anakreont,Safona,Symonides,Horacy,Wergiliusz;Tragicy:Ajschylos,Sofokles–Antygona,EurypidesUwaga:Biblia,mitologiagrecka–dziełafundamentalnedlakulturyeuropejskiej
klasycyzm stoicyzm,epikureizm,horacjanizm,hedonizm;carpediem;konflikttragiczny,winatragiczna,katharsis,mimesis
epos,satyra,tren,oda,elegia,tragedia,komedia
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 2� z 22
ŚREDNIOWIECZE476r.–XV/XVIw.wEuropie;ok.1100lat;wPolsce:500lat
twórczośćanonimowa;F.Villon–poezjaFilozofowie:św.Augustyn,św.TomaszzAkwinu,św.FranciszekzAsyżuUwaga:BoskaKomediaDantegoAlighieri–dziełozpograniczadwuepok
stylromańskidopoł.XIIIw.,stylgotycki;wliteraturzedwanurty:świeckiireligijny
„admaioremDeigloriam”(nawiększąchwałęBożą);teocentryzm,augustynizm,tomizm,franciszkanizm;uniwersalizm,asceza,alegoria,„dansemacabre”,scholastyka,„arsmoriendi”–sztukaumierania
utworyhagiograficzne–żywotopisarstwo,kronika,kazanie,misterium,mirakle,moralitety
RENESANSXV/XVIw.–k.XVIw.weWłoszech:ok.200lat;wEuropie:ok.100lat;wPolsce:ok.150lat
ErazmzRotterdamu–Pochwałagłupoty,MikołajKopernik-Oobrotachciałniebieskich,LeonardodaVinci,MichałAnioł,RafaelSanti,G.Boccaccio–Dekameron,F.Petrarca–SonetydoLaury,JanKochanowski,MikołajRej,AndrzejFryczModrzewskiUwaga:twórczośćM.SępaSzarzyńskiegonapograniczudwuepok
stylrenesansowy „Cogito,ergosum”(Kartezjusz:Myślę,więcjestem)racjonalizm,empiryzm,utylitaryzm,wolterianizm,wolterianin,„Homosum,humaninilamealienumputo”(Terencjusz:jestemczłowiekieminiccoludzkieniejestmiobce);antropocentryzm,humanizm,reformacja:luteranizm,kalwinizm
nowela,sonetwłoski,fraszka,dramatrenesansowy
BAROKXVI/XVIIw.–k.XVIIw./poł.XVIIIw.wEuropie:ok.150lat,wPolsce:ok.160lat
W.Szekspir,M.Cervantes–DonKichote,P.Corneile–Cyd,Molier–komedie,J.Racine–tragedie.D.Naborowski,J.A.Morsztyn,JanCh.Pasek
stylbarokowy,wliteraturzedwanurty:dworski,sarmacki;konceptyzm
kontrreformacja,sarmatyzm
dramatszekspirowski,komediacharakterów
OŚWIECENIEk.XVIIw.–ostatniećwierćwieczeXVIIIw.wEuropieok.80lat,wPolsceok.60lat
Filozofowie:Kartezjusz,J.Locke,I.Newton,Wolter,Diderot,J.J.Rousseau–Julia,czylinowaHeloiza,I.Krasicki,J.U.Niemcewicz–Powrótposła,A.Naruszewicz–satyry,S.Trembecki,F.Karpiński–poezjaUwaga:Encyklopedia–dziełomającestanowićfundamentmyślinowożytnej.KrólStanisławAugustPoniatowskijakoinspiratorżyciakulturalnegoimecenassztuki
klasycyzm,sentymentalizm,rokoko,marinizm,gongoryzm
„Cogito,ergosum”(Kartezjusz:Myślę,więcjestem)racjonalizm,empiryzm,utylitaryzm,wolterianizm,wolterianin
„gatunkiczyste”–antyczne,rozwójgatunkówpublicystycznych,esej,felieton,list,powieśćsentymentalna
ROMANTYZMdrugapoł.XVIIIw.–poł.XIXw.wEuropie:ok.70lat,wPolsce:ok.60lat
Filozofowieniemieccy:F.Hegel,F.Schlegel,W.Schelling;J.W.Goethe–CierpieniamłodegoWertera,Faust,G.Byron–Giaur,W.Scott–powieścihistoryczne;A.Puszkin–EugeniuszOniegin,A.Mickiewicz–Dziady,J.Słowacki–Kordian,Z.Krasiński–Nie-Boskakomedia,C.K.Norwid,A.Fredro–komedie
sentymentalizm,romantyzm:specyfikapejzażuistrukturydziełaliterackiego(otwartość,chaotyczność,stosowanieinwersji),orientalizm
mistycyzm,natura,ludowość,artysta--kreator,wieszcz,mesjanizm,prometeizm,wallenrodyzm,miłośćromantyczna,absolut,orientalizm,bajronizm,werteryzm,improwizacja,profetyzm(zdolnośćprorokowania),idealizm,irracjonalizm
balladaromantyczna,powieśćpoetycka,dramatromantyczny,poematdygresyjny,powieśćgotyckaUwaga:noweśrodkiwyrazu:ironiaromantyczna,frenetyzm(skłonnośćdoprzedstawianiaapokaliptycznychobrazówisytuacji)
VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 22 z 22
POZYTYWIZMpoł.XIXw.–lata90.XIXw.wEuropie:ok.50lat,wPolsce:ok.30lat
Filozofowie:A.Comte,H.Spencer,J.S.Mill,H.TaineWynalazcy:A.Nobel,D.Mendelejew,K.Darwin,A.Bell,M.Skłodowska-CuriePisarze:E.Zola,G.Flaubert,L.Tołstoj,F.DostojewskiH.Sienkiewicz(noblista)–Trylogia,B.Prus–Lalka,E.Orzeszkowa–NadNiemnem
realizm,naturalizm,realizmkrytyczny,literaturatendencyjna
pozytywizm,pozytywny,rozum,scjentyzm,utylitaryzm,ewolucjonizm,determinizm,pracaorganiczna,pracaupodstaw,emancypacja,asymilacja,tolerancja,filantropia
powieśćnaturalistyczna,powieśćrealistyczna,nowelapozytywistyczna,felieton,reportaż,listzpodróży,obrazek,powieśćhistoryczna(ewolucjagatunku)
MODERNIZMMłodaPolskaostatniedekadyXIXw.–1918r.koniecIWŚ;wEuropie:ok.30lat,wPolsce:ok.30lat
Filozofowie:A.Schopenhauer,H.Bergson,F.NietzschePisarze,poeci:K.Baudelaire–Kwiatyzła,A.Strindberg,M.Maeterlinck,H.Ibsen–twórczośćdramatyczna;P.Verlaine,A.Rimbaud,G.Flaubert,F.Dostojewski–powieść;J.Kasprowicz,K.Przerwa-Tetmajer,L.Staff,B.Leśmian–poezja;S.Wyspiański–Wesele,twórczośćdramatyczna,malarstwo;G.Zapolska–MoralnośćpaniDulskiej,W.Reymont(noblista)–Chłopi,S.Żeromski–Ludziebezdomni
naturalizm,dekadentyzm,symbolizm,ekspresjonizm,neoromantyzm,secesja
„Sztukadlasztuki”,symbol,dekadent,cyganeria,estetyzm,nirwana,filister,kołtun,dulszczyzna,findesiecle,ludomania
dramatsymboliczny,dramatnaturalistyczny,prozapoetyckaUwaga:nowyśrodekwyrazupoetyckiego:synestezja
DWUDZIESTOLECIEMIĘDZYWOJENNE1918-1939
Filozofowieipsychologowie:E.Husserl,R.Ingarden,C.G.Jung,Z.Freud,A.Adler;Prozaświatowa:E.Hemingway–Pożegnaniezbronią,M.Proust–Wposzukiwaniustraconegoczasu,J.Joyce–Ulisses;Pisarzepolscy:Z.Nałkowska–Granica,M.Dąbrowska–Noceidnie,S.Żeromski–Przedwiośnie,B.Schulz,S.I.Witkiewicz-Witkacy,W.Gombrowicz,K.I.Gałczyński,J.Tuwim,J.Czechowicz,Cz.Miłosz,A.Słonimski–poezja
ekspresjonizm,futuryzm,nadrealizm,dadaizm,neoklasycyzm,katastrofizm,realizm,kubizm
intuicjonizm,pragmatyzm,fenomenologia,archetyp,behawioryzm,3xM–miasto,masa,maszyna;awangarda,czystaforma,witalizm,neologizm,leśmianizm
powieśćspołeczno--obyczajowa,powieśćpsychologiczna
LITERATURAWSPÓŁCZESNA
Literaturawojenna:K.K.Baczyński,T.Gajcy–poezja;Z.Nałkowska,G.Herling-Grudziński–lit.łagrowa,T.Borowski–lit.lagrowa;Literaturapo1956r.:W.Szymborska,Cz.Miłosz(nobliści),Z.Herbert,T.Różewicz,S.Grochowiak,S.Barańczak,E.Lipska,U.Kozioł,A.Zagajewski,J.Kornhauser–poezja,T.Konwicki,J.Andrzejewski–proza,S.Mrożek,J.Szaniawski–dramat
literaturalagrowaiłagrowa,socrealizm,literaturaemigracyjna,poezjalingwistyczna,poezjaturpistyczna,nurtkatastroficzny
hitleryzm,stalinizm,totalitaryzm,nowomowa,zniewolenie,stabilizacja
bogactwoformigatunkówliterackich–odsatyry,groteski,karykaturyażdodużegokręgugatunkówpublicystycznych
Top Related