Download - Idee, instytucje i praktyka ustrojowa Stanów Zjednoczonych ... instytucje... · ne systemy polityczne” oraz „System polityczny USA”. Ten ostatni przedmiot Profesor wykładał

Transcript

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Idee, instytucje i praktyka ustrojowaStanów Zjednoczonych AmerykiREDAKCJA

Paweł LaidlerJarosław Szymanek

www.wuj.pl

„Niniejsza publikacja, stanowiąca zbiór dwudziestu artykułów na-ukowych, jest poświęcona analizie istotnych dla funkcjonowania amerykańskiego systemu politycznego zagadnień, na płaszczyź-nie teoretycznej i praktycznej, w ujęciu zarówno historycznym, jak i współczesnym. Przedmiotem prezentowanych w książce badań są z jednej strony klasyczne instytucje amerykańskiej władzy federalnej (Kongres, Prezydent, Sąd Najwyższy), z drugiej zaś jednostki władzy stanowej i lokalnej, a także instytucje o charakterze prawnym, od-grywające role polityczne. Część artykułów odnosi się do modelo-wych rozwiązań amerykańskiej zasady podziału władzy powiązanej z systemem kontroli i równowagi, inne wychodzą naprzeciw aktualnej dyskusji na temat stanu amerykańskiej demokracji oraz statusu ustro-jowego poszczególnych instytucji funkcjonujących na różnych pozio-mach tej demokracji”.

Ze Wstępu

„Konstrukcja niniejszej publikacji jest czytelna i przemyślana. Wyodrębniono w niej bowiem rozma-icie sprofi lowane części: I – obejmującą analizę wybra-nych wątków amerykańskiej myśli społecznej i politycznej; II – skupioną wokół przedstawienia szeregu instytucji oraz pro-cedur funkcjonujących w systemie ustrojowym USA; i III – miesz-czącą studia nad praktyką polityczno-ustrojową. Autorzy reprezentują rozległe spectrum z punktu widzenia uprawianych dyscyplin i specjal-ności: od fi lozofi i, socjologii i historii myśli politycznej, przez politolo-gię i prawo publiczne, po wiedzę o kulturze amerykańskiej”.

Z recenzji prof. Mariana Grzybowskiego Idee, instytucje i praktyka ustrojow

aStanów

Zjednoczonych Am

eryki

33_ Laidler_Szymanek_IdeeInstytucjeiPraktykaUSA _WYBRANA.indd Wszystkie strony33_ Laidler_Szymanek_IdeeInstytucjeiPraktykaUSA _WYBRANA.indd Wszystkie strony 2014-11-19 09:57:002014-11-19 09:57:00

Idee, instytucje i praktyka ustrojowaStanów Zjednoczonych Ameryki

33_ Laidler_Szymanek_IdeeInstytucjeiPraktykaUSA _StronyTytulowe.indd 1 2014-11-19 09:59:58Laidler_2.indd 1Laidler 2 indd 1 2014-11-19 11:37:552014-11-19 11:37:55

Profesorowi Zbigniewowi Kiełmińskiemuw siedemdziesiątą rocznicę urodzin

Autorzy

33_ Laidler_Szymanek_IdeeInstytucjeiPraktykaUSA _StronyTytulowe.indd 3 2014-11-19 09:59:58Laidler_2.indd 2Laidler 2 indd 2 2014-11-19 11:38:182014-11-19 11:38:18

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello skiego

Idee, instytucje i praktyka ustrojowaStanów Zjednoczonych AmerykiREDAKCJA

Pawe LaidlerJaros aw Szymanek

33_ Laidler_Szymanek_IdeeInstytucjeiPraktykaUSA _StronyTytulowe.indd 3 2014-11-19 09:59:58Laidler_2.indd 3Laidler 2 indd 3 2014-11-19 11:38:182014-11-19 11:38:18

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych oraz przez Uniwersytet Warszawski ze środków Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

PROJEKT OKŁADKIPracownia Register

RECENZENTprof. dr hab. Marian Grzybowski

© Copyright by Paweł Laidler, Jarosław Szymanek & Wydawnictwo UniwersytetuJagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3795-9

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Laidler_2.indd 4Laidler 2 indd 4 2014-11-19 11:38:182014-11-19 11:38:18

Spis treści

Wstęp ..................................................................................................................... 7

Część IIDEE

Leszek Nowak, „Rząd jest problemem, a nie rozwiązaniem”. Krytykaekspansji władzy federalnej w konserwatyzmie amerykańskim ................. 13

Jerzy Szczupaczyński, Biznes i interes publiczny. Amerykańskie poszukiwaniamodelu społecznie odpowiedzialnej korporacji ............................................ 35

Bogdan Szlachta, Demokracja unieważniająca fi lozofi ę? Kilka uwago stanowisku Richarda Rorty’ego ................................................................... 63

Część IIINSTYTUCJE

Łukasz Jakubiak, Instytucja recall w amerykańskim prawodawstwiestanowym ...................................................................................................... 77

Jerzy Jaskiernia, Bogdan Mucha, Bikameralizm w systemiepolitycznym USA ........................................................................................... 95

Paweł Laidler, Amerykańska ława przysięgłych jako instytucja polityczna .... 125

Iwona Małajny, Niektóre formy wpływu legislatywy na działalnośćegzekutywy w USA ........................................................................................ 145

Ryszard M. Małajny, Ustawodawcze oddziaływanie Kongresu na SądNajwyższy w USA ......................................................................................... 165

Andrzej Mania, Sąd specjalnego przeznaczenia. Foreign Intelligence Surveillance Court (FISC) ............................................................................ 181

Jarosław Szymanek, Determinanty amerykańskiego systemu prezydenckiego... 205

Maciej Turek, Prezydencka sukcesja .................................................................. 223

Tomasz Wieciech, Amerykański system pośrednich wyborów prezydenckich ... 243

Jacek Wojnicki, Władza lokalna w USA ........................................................... 259

Laidler_2.indd 5Laidler 2 indd 5 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

6

Część IIIPRAKTYKA USTROJOWA

Krzysztof Kozłowski, Instytucja gerrymanderingu w prawie amerykańskim 275

Sebastian Kubas, Gangi Ameryki – ponadpartyjne mechanizmy łagodzeniakryzysów politycznych w Kongresie Stanów Zjednoczonych ....................... 295

Dorota Lis-Staranowicz, Eklektyzm interpretacyjny. Pomiędzy orygina-lizmem a pragmatyzmem konstytucyjnym w Sądzie Najwyższym USA... 317

Andrzej Piątkowski, Znaczenie Wspólnoty Wywiadowczej dla systemupolitycznego Stanów Zjednoczonych ............................................................. 333

Krzysztof Prokop, Ewolucja uprawnień nadzwyczajnych prezydenta StanówZjednoczonych Ameryki ............................................................................... 351

Radosław Rybkowski, 1776. Polityka w teatrze ................................................. 367

Marcin Michał Wiszowaty, House of Cards, czyli majority whip w KongresieUSA – geneza, regulacja prawna, znaczenie dla praktyki ustrojowej ........ 375

Spis treści

Laidler_2.indd 6Laidler 2 indd 6 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

WSTĘP

Niniejsza książka, w intencji jej autorów i redaktorów, ma być darem i zara-zem wyrazem uznania dla Osoby Profesora Zbigniewa Kiełmińskiego, który w 2014 roku świętuje okrągłą, siedemdziesiątą, rocznicę urodzin. Wybór jej tematu nie był w żadnej mierze przypadkowy – Jubilat w swojej twórczości naukowej podejmował bowiem bardzo chętnie problematykę amerykańską. Dowodzi tego najlepiej kilka wartościowych prac Jego autorstwa, jak choćby opracowanie Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki (Wydawnictwo Sejmo-we, Warszawa 1994), w którym Autor w syntetycznej formie przedstawił wę-złowe zagadnienia dotyczące historii, organizacji, funkcji i kompetencji oraz ogólnej pozycji ustrojowej amerykańskiej federalnej legislatury. Zwraca uwa-gę, że publikacja ta, choć wydana dwadzieścia lat temu, w wielu miejscach wciąż zachowuje aktualność, a rozważania Profesora mogą stanowić swoisty punkt wyjścia badań dotyczących instytucji politycznych USA i inspirację dla wszystkich zajmujących się tą problematyką.

Inną, równie wartościową, pozycją w dorobku „amerykańskim” Jubilata jest obszerna, wielowątkowa i napisana z prawdziwym znawstwem tematu książka Władza lokalna w Stanach Zjednoczonych (Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji, Warszawa 1994). Praca ta, jak chyba żadna inna, pokazuje atuty warsztatu Profesora. Lekki, miejscami wręcz lite-racki styl, w którym można się doszukać analogii do ulubionej przez Z. Kieł-mińskiego prozy Marka Twaina, idzie w parze z perfekcyjną wręcz znajomoś-cią tematu, pogłębioną refl eksją badawczą, a zarazem trzeźwą oceną i – co za tym idzie – czasami krytycznym sądem. Swoją Władzą lokalną… Profesor pokazuje najlepiej, że poważną książkę o poważnych sprawach można napi-sać lekko i przyjemnie, niemalże w gawędziarskiej konwencji, która zachęca do lektury, co w przypadku książek podejmujących zagadnienia ustrojowe jest – zwłaszcza dzisiaj – rzeczą niełatwą.

Jeszcze innym, niezwykle ciekawym, studium „amerykańskim” pióra Jubi-lata jest artykuł Poziom frekwencji w amerykańskich wyborach prezydenckich („Studia Politologiczne” 2009, vol. XIV). Tekst ten, ważny, interesujący i po-dejmujący niezwykle aktualne, również z punktu widzenia praktyki ustrojo-wej, zagadnienie, po raz kolejny pokazuje, że Profesor Z. Kiełmiński należy bez wątpienia do ścisłej czołówki polskich amerykanistów, którzy świetnie

Laidler_2.indd 7Laidler 2 indd 7 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

8 Wstęp

orientują się w problematyce systemu politycznego USA i jego licznych osobliwościach. Znajomości tematu, a jednocześnie rozległości perspektywy spojrzenia na amerykańskie instytucje polityczne, dowodzi zresztą jeszcze inna rozprawa Profesora, mianowicie Niezawisłość stanów w USA (rozdział w książce Państwo i prawo wobec współczesnych wyzwań. Tom 2. Współczesne ustroje państwowe i rozwój demokracji w Polsce – Księdze jubileuszowej profe-sora Jerzego Jaskierni pod redakcją Ryszarda M. Czarnego i Kamila Sprysza-ka, Toruń 2012). To opracowanie również pokazuje, że Jubilat nie waha się dotykać zagadnień trudnych, często kontrowersyjnych, a zarazem wciąż ak-tualnych, które stanowią centralny punkt w debatach ustrojowych po drugiej stronie Atlantyku. Jak wszystkie pozostałe, tekst ten dowodzi też niezwykłej erudycji Profesora, Jego oczytania, wręcz znakomitego rozeznania proble-mu, a zarazem zdystansowania i osobistego, niepozbawionego oryginalności spojrzenia. We wszystkich swoich publikacjach Z. Kiełmiński przemyca bo-wiem własne, często oryginalne poglądy i spostrzeżenia, co sprawia, że Jego teksty zawierają nie tylko suchy opis i analizę dogmatyczną, ale również włas-ną refl eksję i trzeźwość oceny oraz pewien dystans. Ten – nieco gawędziarski, ale zarazem zawsze bardzo konkretny i w wielu miejscach polemiczny – styl można też odnaleźć w uniwersyteckich wykładach Profesora, które zawsze przyciągały rzesze studentów.

Od wielu lat Z. Kiełmiński prowadzi zajęcia z przedmiotu „Współczes-ne systemy polityczne” oraz „System polityczny USA”. Ten ostatni przedmiot Profesor wykładał również, poza rodzimym Instytutem Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, w Ośrodku Studiów Amerykańskich UW, z którym przez wiele lat współpracował. Swoje amerykańskie fascynacje Pro-fesor Zbigniew Kiełmiński realizował także, współpracując przez lata z In-stytutem Amerykanistyki i Studiów Polonijnych na Wydziale Studiów Mię-dzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. W ostatnich latach Profesor był częstym gościem wydziału, pełniąc zaszczytną funkcję recenzenta w przewodach doktorskich i habilitacyjnych. Oczywiście Profesor Zbigniew Kiełmiński nie byłby prawdziwym amerykanistą, gdyby nie od-wiedzał instytucji badawczych w USA. Jubilat ma więc w swoim dorobku również liczne staże naukowe i wykłady w uniwersytetach amerykańskich, między innymi w Indiana University, Michigan University i Colorado State University.

Niemniej, przy okazji jubileuszu Profesora Z. Kiełmińskiego, trzeba nad-mienić, że jest On liczącym się i uznanym badaczem nie tylko amerykań-skiego systemu politycznego. Do kanonu lektur politologicznych weszły takie Jego książki, jak Współczesny parlamentaryzm burżuazyjny (Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1977) czy Koalicje rządzące w systemie par-lamentarnym (Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa 1984). Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na tę ostatnią publikację (była ona podstawą nadania Jubilatowi stopnia naukowego doktora habilito-

Laidler_2.indd 8Laidler 2 indd 8 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

9Wstęp

wanego), gdyż było to, w warunkach polskich, pionierskie opracowanie doty-czące fundamentalnego przecież problemu, jakim są rządy koalicyjne. Obie prace mieszczą się w drugim, po amerykańskim, zasadniczym nurcie zain-teresowań naukowych Profesora Z. Kiełmińskiego, jakim jest problematyka szeroko rozumianego parlamentaryzmu. Do opracowań z tego obszaru trze-ba jeszcze zaliczyć między innymi artykuł Technokratyczna diagnoza kryzysu parlamentaryzmu burżuazyjnego („Państwo i Prawo” 1970, nr 1), inny, nie-zwykle interesujący tekst Formowanie koalicji rządzących we współczesnych systemach parlamentarnych („Państwo i Prawo” 1980, nr 9), obszerne i bar-dzo rzetelne studium Rząd i opozycja w systemie parlamentarnym. Wpływ wyborów na układ sił w parlamencie („Zeszyty Naukowe Instytutu Nauk Po-litycznych UW” 1987, nr 15), interesujące opracowanie Teorie zwycięskich koalicji w demokracjach parlamentarnych. Zarys problemu (rozdział w pracy zbiorowej współredagowanej z Tadeuszem Mołdawą Parlament w demokra-cjach Zachodnich Warszawa 1992), bardzo oryginalny artykuł Motywy bika-meralizmu we współczesnej Europie („Przegląd Europejski” 2004, nr 1) czy wreszcie opracowanie Frekwencja w wyborach powszechnych w Polsce na tle porównawczym (w pracy zbiorowej pod wspólną redakcją Zbigniewa Kieł-mińskiego i Jarosława Szymanka Instytucje prawa konstytucyjnego w perspek-tywie politologicznej, Warszawa 2013).

We wszystkich swoich tekstach, bez względu na to, czy dotykają one prob-lematyki amerykańskiej, czy też nie, Profesor Zbigniew Kiełmiński – co jest z pewnością cechą wyróżniającą Jego profi l jako naukowca – łączy warsztat prawnika konstytucjonalisty i politologa. Jak mówi sam Jubilat, dopiero po-łączenie obu podejść badawczych gwarantuje naprawdę satysfakcjonujące rezultaty, gdyż obie perspektywy rozpatrywane rozłącznie dają co najwyżej połowiczne wyniki – albo zatraca się politologiczny (realny) ogląd badanych zjawisk i procesów, albo ignoruje się ich normatywny (formalny) kształt. Profesor Z. Kiełmiński jest wręcz podręcznikowym przykładem politologa zorientowanego konstytucyjnie. Jako absolwent Wydziału Prawa i Admi-nistracji Uniwersytetu Warszawskiego (studia ukończone w 1967 roku na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Jerzego Ko-walskiego) podjął pracę w nowo powstałym Instytucie Nauk Politycznych, gdzie uzyskał stopień doktora nauk politycznych (w 1974 roku, na podstawie rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem doc. dra Kazimierza Gościniaka), a następnie doktora habilitowanego (w 1984 roku). Początkowe instrumentarium stricte konstytucyjne poszerzał sukcesywnie o metodologię właściwą dla nauk politycznych, stając się dzięki temu, obok między inny-mi Stanisława Gebethnera, prekursorem ustrojoznawstwa jako dyscypliny korzystającej z potencjału zarówno prawa konstytucyjnego, jak i politologii. Z pewnością w umiejętnym łączeniu ujęcia konstytucyjnego z politologicz-nym pomaga Jubilatowi świetna znajomość literatury amerykańskiej, której entuzjastą – również tej z zakresu beletrystyki – pozostaje.

Laidler_2.indd 9Laidler 2 indd 9 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

10

Profesor Zbigniew Kiełmiński oprócz działalności naukowej podejmował również obowiązki organizacyjne. Trzeba nadmienić, że przez dwie kadencje był dziekanem Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (w latach 1987–1993), a przez dziewięć lat pełnił obowiązki kierownika Zakładu Systemów Politycznych w Instytucie Nauk Politycznych UW (w latach 2004–2013).

Niniejsza publikacja, stanowiąca zbiór dwudziestu artykułów naukowych, jest poświęcona analizie istotnych dla funkcjonowania amerykańskiego sy-stemu polityczno-prawnego zagadnień, na płaszczyźnie teoretycznej i prak-tycznej, w ujęciu zarówno historycznym, jak i współczesnym. Przedmiotem prezentowanych w książce badań są z jednej strony klasyczne instytucje ame-rykańskiej władzy federalnej (Kongres, Prezydent, Sąd Najwyższy), z drugiej zaś jednostki władzy stanowej i lokalnej, a także instytucje o charakterze prawnym, odgrywające role polityczne. Część artykułów odnosi się do mode-lowych rozwiązań amerykańskiej zasady podziału władzy powiązanej z syste-mem kontroli i równowagi, inne wychodzą naprzeciw aktualnej dyskusji na temat stanu amerykańskiej demokracji oraz statusu ustrojowego poszczegól-nych instytucji funkcjonujących na różnych poziomach tej demokracji. Jedne artykuły zajmują się ideologicznymi i doktrynalnymi wymiarami amerykań-skiego konstytucjonalizmu, inne analizują współczesne znaczenie rozwiązań ustrojowych zawartych w najstarszej pisanej ustawie zasadniczej. Ważnym elementem zbioru są teksty poświęcone problematyce wyborczej, zwłaszcza mechanizmom i praktyce przeprowadzania wyborów na szczeblu federal-nym i stanowym. Autorzy artykułów, uznani badacze problematyki ustrojo-wej i konstytucyjnej, pochodzą z czołowych ośrodków naukowych w Polsce, w tym z Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW oraz Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ. Opracowanie Idee, instytucje i praktyka ustrojowa Stanów Zjednoczonych Ameryki jest zatem – co warto podkreślić – wspólną inicjatywą naukowców Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego, którzy prezentując swoje aktualne badania z zakresu nauk politycznych i prawnych, mają nadzieję przyczynić się do dal-szej, jeszcze bliższej, współpracy poszczególnych jednostek reprezentujących te dwie uczelnie. Nie tylko wpłynie to na utrwalenie wysokiego poziomu tekstów naukowych ukazujących się na polskim rynku wydawniczym, ale pozwoli w przyszłości na podejmowanie wielopłaszczyznowych badań nad zagadnieniami ustrojowymi i politycznymi.

Dedykując niniejszą książkę Profesorowi Zbigniewowi Kiełmińskiemu, życzymy Mu przede wszystkim pomyślności i zadowolenia w życiu osobi-stym oraz naukowym, i wyrażamy nadzieję, że nie powiedział On jeszcze ostatniego słowa à propos idei, instytucji i ustroju politycznego USA.

Ad multos annos, drogi Zbyszku.

Wstęp

Laidler_2.indd 10Laidler 2 indd 10 2014-11-19 11:38:192014-11-19 11:38:19

Redaktor prowadzącaAgnieszka Stęplewska

Adiustacja językowo-stylistycznaBarbara Górska

KorektaMagdalena Jankosz

Skład i łamanieWojciech Wojewoda

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83

Laidler_2.indd 400Laidler 2 indd 400 2014-11-19 11:38:492014-11-19 11:38:49