Groteska w literaturze dwudziestolecia

międzywojennego

Klaudia Łukaszewska

Groteska • Groteska to szczególna odmiana komizmu

przejawiająca się w dziełach literackich, teatralnych, filmowych, plastycznych oraz muzycznych. Świat groteskowego opowiadania, dramatu, filmu czy rysunku jest rzeczywistością niespójną w której mieszają się elementy sprzeczne, kontrastowe pochodzące z różnych światów. Świat groteskowy to świat paradoksalny, zdeformowany.

• Termin groteska pochodzi od włoskiego słowa la grottesca wywodzącego się od wyrazu la grotta, oznaczającego jaskinię lub piwnicę. Pojawił się we Włoszech na przełomie XV i XVI w. kiedy to w podziemiach odkryto malowidła ścienne złotego domu Nerona. Owe późnoantyczne freski, charakteryzowały się występowaniem hybryd zwierzęcych i roślinnych. Wówczas nie zdawano sobie sprawy z odkrytego pałacu, dlatego nazwa malowideł wzięła się od groty w której je znaleziono.

Groteska w literaturze dwudziestolecia międzywojennego

• Groteska była jedną z częstszych obok paraboli, metod przedstawiania rzeczywistości w literaturze dwudziestolecia. Rzeczywistość groteskowa staje się absurdalna, bezsensowna, czasami śmieszna i jednocześnie groźna, a nawet bardzo „nieprzyjemna”. Zdeformowanie rzeczywistości nie jest jednak bezcelowe, gdyż właśnie takie zaszokowanie odbiorcy, zmusza go do głębszych refleksji.

• Groteska sztuki dwudziestolecia jest związana z pojmowaniem przez człowieka siebie i swych relacji ze światem. Nie jest ona „zwykłym” żartem i absurdem jakim wydawać może się przyzwyczajonemu do klasycznej książki czytelnikowi. Za największych twórców polskiej groteski w XX-leciu należy uznać Brunona Schulza, Witolda Gombrowicza i Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego). Wszyscy oni, choć nie w ten sam sposób, rzeczywistość przestawili jako zdeformowaną, groteskową, absurdalną, a jednocześnie mroczną.

„Było nas trzech” – zapisał w swoim pamiętniku Gombrowicz.

Groteska w „Ferdydurke”

• „Ferdydurke” Gombrowicza to arcydzieło absurdu, w którym logiczne związki między wydarzeniami w tekście są zawieszone, a fizyczne, obiektywne prawa rzeczywistości zupełnie zignorowane. Oto 30-letni Józef- porwany przez profesora Pimko i osadzony z powrotem w szkole, gdzie wraz z innymi uczniami przechodzi męki ogłupiającej i upupiającej edukacji. Na stancji Młodziaków również postrzegany jest jako rówieśnik nastoletniej córki, z którą rodzice życzą sobie, by miał romans.

• Nieprawdopodobne wydarzenia przedstawione są w stylu parodiującym znane powieściowe konwencje literackie(bezsensowny tytuł, słynne zakończenie). Opisy pojedynków (na miny, bójki u młodziaków, bicia przez parobka) również utrzymane są w groteskowo-śmiesznej tonacji. Piękno miesza się z brzydotą, kształty tracą swa ostrość, forma przekształca się w bezformie.

Groteska w „Sklepach cynamonowych”

• W „Sklepach cynamonowych” Bruna Schulza mamy do czynienia z groteskową konstrukcją czasu i przestrzeni. Czas ulega tu wyraźnemu zdeformowaniu, np. akcja opowiadania „Noc wielkiego sezonu” rozgrywa się w trzynastym miesiącu roku kalendarzowego. Nie jest to zatem czas odmierzany według tradycyjnych reguł, ale jakiś boczny nurt – nieoficjalny i nigdzie nienotowany.

• Deformacji ulega również przestrzeń „Sklepów cynamonowych”. Miasto staje się wielkim labiryntem, w którym oddalenie się od centrum może skutkować zagubieniem na peryferiach – albo w obrębie wszechwładnej natury albo nowoczesnej ulicy Krokodyli pełniej wyuzdanych pokus i jaskrawej nowoczesności.

• Również bohaterowie prozy Schulza podlegają zabiegom groteskowym. Kobiety emanują tu wieloznacznym i władczym erotyzmem: prostytutki przechadzają się drapieżnym krokiem, przypominają dzikie zwierzęta, kuzynka Łucja porównuje się do rośliny z rozkwitłą głową, niepełnosprawna umysłowo Tłuja ma zaś w sobie coś zwierzęco-demonicznego. Adela z kolei jawi się jako rzymska Pomona, bogini urodzaju, odnosząca zwycięstwo nad królestwem-domem. Mężczyźni natomiast są tu całkowicie zdominowani przez kobiety. To mężczyźni-bankruci duchowi, jak wujek Marek lub kuzyn Emil. Ojciec – kluczowa męska postać opowiadań to z kolei mityczny patriarcha rodu, król, a jednocześnie diaboliczny demon. Ojciec przechodzi dziwaczne metamorfozy, zmieniając się w kondora czy karakona.

• Wydarzenia w „Sklepach cynamonowych” pozbawione są związków przyczynowo-skutkowych, akcja ulega wyraźnemu rozluźnieniu. W świecie przedstawionym niejednokrotnie panuje logika snu czy baśniowej wyobraźni.

Groteska w „Nawiedzeniu”• Schulz w jednym ze swoich opowiadań "Nawiedzenie"

posłużył się konwencją groteski, dzięki której prozaiczną, a wręcz trywialną, wstydliwą czynność opisał w stylu wysokim. Wywołuje to nie tylko efekt komiczny, ale również doprowadza do swoistej degradacji czy zniekształcenia ideału sztuki wysokiej, która posługiwała się zawsze zasadą decorum (stosowności tonu wypowiedzi do jej przedmiotu). To właśnie wykrzywienie, zakwestionowanie tradycyjnej hierarchii wartości jest znamienne dla ujęcia świata według Schulza. Tak posługuje się on stylizacją biblijną: "Nie widziałem nigdy proroków Starego Testamentu, ale na widok tego męża, którego gniew boży obalił rozkraczonego szeroko na ogromnym porcelanowym urynale, zakrytego wichrem ramion, chmurą rozpaczliwych łamańców, nad którymi wyżej jeszcze unosił się głos jego obcy i twardy - zrozumiałem gniew boży świętych mężów."

Groteska w „Szewcach”

• Witkacy w swoich "Szewcach" przedstawia świat związany na pewno z rzeczywistością społeczno-polityczną, ale jest tak zniekształcony, że staje groteskowy; jest to główne zjawisko występujące na każdym kroku .

• Wiele zjawisk i sytuacji zostaje przejaskrawionych, bohaterowie nie odpowiadają wzorcom warstw, z których pochodzą: szewcy są elokwentni, wykształceni, posługują się skomplikowanymi pojęciami, znają się na psychologii, filozofują.

• Prezentowane są kolejne warstwy społeczne: arystokracja, która całkiem się już przeżyła i zdeformowała; burżuazja i inteligencja - prokurator Scurvy (przedstawiciel władzy, ostatecznie zamieniony w psa)

• Chłopi - zostają przepędzeni przez czeladników• Groteskowe są nazwiska postaci (Scurvy, Zbereźnicka).• Taki jest również język postaci - dziwaczny, plątanina uczonej przemowy,

prostego języka (gwarowego) oraz wielu neologizmów. Całość spełnia jeden z ciekawszych postulatów Teorii Czystej Formy - jest to przekazanie wszystkiego, co tylko jest wstanie wyobrazić sobie autor.

Groteska w "Mistrzu i Małgorzacie" Michaiła Bułhakowa

• Świat przedstawiony w tej książce jest światem, w którym nastąpił przewrót wartości. Obraz życia ludzi ukazany przez Bułhakowa jest absurdalny i groteskowy, gdyż pozbawiony jest wszelkich norm etycznych, a zachowanie ludzi nie poddaje się logicznej interpretacji. Groteskowy jest również sposób ukazania niektórych bohaterów. W charakterystyce osób groteskowe efekty osiąga się poprzez wyolbrzymianie wybranych cech, zwłaszcza negatywnych, a także poprzez karykaturę.

• Bułhakow przedstawia świat absurdalny i groteskowy, w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość w komunistycznej Rosji. Świadomie deformuje rzeczywistość wyolbrzymiając pewne cechy, aby ujawnić absurd zniewolenia człowieka w imię ideologii socjalizmu. W powieści przeplatają się postacie i wydarzenia fantastyczne i rzeczywiste.

Informacje czerpane z:• www.ninateka.pl• www.bryk.pl• www.eszkola.pl• „Literatura polska dwudziestolecia

międzywojennego” Tomasz Wroczyński

Koniec