dr Grzegorz Gorczyński
Katedra Prawa Cywilnego
i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ
Prawa podmiotowe: rodzaje, sposoby nabycia i utraty, realizacja i ochrona – konspekt wykładu z dnia 17.10.2016 r.
Bibliografia: Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, wyd.
13, C.H. Beck, Warszawa 2015, §§ 11-13
1. Wstęp
Prawo podmiotowe = pozytywnie oceniana (korzystna), często złożona, sytuacja
podmiotu prawa, wynikająca i chroniona przez prawo w znaczeniu przedmiotowym (przepisy
prawa) ~> «uprawnienie przysługujące komuś zgodnie z obowiązującymi przepisami»
(www.sjp.pwn.pl);
Prawo podmiotowe – element stosunku cywilnoprawnego – prawu podmiotowemu
jednego podmiotu towarzyszy obowiązek innego podmiotu (innych podmiotów)
Prawo podmiotowe składa się z jednego lub większej liczby powiązanych „uprawnień”
(roszczenia, uprawnienia kształtujące, zarzuty); w istocie zwykle prawo podmiotowe =
kompleks powiązanych funkcjonalnie uprawnień, np. na prawo najmu składa się prawo do
korzystania z przedmiotu najmu (art. 659 k.c.), ale także prawo domagania się od
wynajmującego, by przedmiot najmu znajdował się w stanie zdatnym do użytku (art. 662 § 1
k.c.), ewentualne roszczenie o obniżenie czynszu gdy przedmiot najmu ma wady (art. 664 §
1 k.c.) oraz, przede wszystkim – prawo do rozwiązania najmu za wypowiedzeniem, o ile jest
zawarty na czas nieoznaczony (art. 673 § 1 k.c.)
Prawami podmiotowymi są: własność (art. 140 i nast. k.c.); użytkowanie wieczyste
(art. 232 i nast. k.c.), prawo najmu (art. 659 i nast. k.c.) itp. – właściwe dla tych praw przepisy
regulują szczegółową treść tych praw
Niekiedy wyróżnia się tzw. „tymczasowe prawa podmiotowe”, które chronić mają
oczekiwanie (ekspektatywę) na uzyskanie prawa „ostatecznego” – np. sytuacja podmiotu,
na którego rzecz ustanowione zostało prawo pod warunkiem zawieszającym lub z
zastrzeżeniem terminu (art. 91-93, 116 k.c.)
Prawa podmiotowe klasyfikuje się ze względu na różne kryteria
1
2. Podział praw podmiotowych na „bezwzględne” i „względne”
Prawa bezwzględne = skuteczne erga omnes
Prawa względne = skuteczne inter partes
Kryterium podziału
Skuteczność wobec innych (niż uprawniony) podmiotów
Skuteczne wobec wszystkich Skuteczne tylko „między
stronami” – wobec ściśle
określonych podmiotów
Przykłady i przejawy
Przykład 1:
Prawo własności (najszersze
prawo do rzeczy; art. 140 i nast.
k.c.):
- nikt poza właścicielem nie może
(co do zasady) robić nic z rzeczą,
- właściciel może oczekiwać od
„wszystkich”, by ci nie naruszali
jego prawa
Przykład 2:
Prawa osobiste (wynikające z
dóbr osobistych; art. 23), np.
prawo do tajemnicy korespondencji:- (co do zasady) nikt poza
adresatem listu nie może go
otwierać i czytać
Przykład 3:
Prawo do patentu na wynalazek (prawo
wyłącznego korzystania z wynalazku w
sposób zarobkowy lub zawodowy na całym
obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, art. 63 i
nast. ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo
własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z
2013 r. poz. 1410 ze zm.; dalej: P.w.p.):
- nikt poza uprawnionym z patentu nie może
Właściwość praw o
charakterze zobowiązaniowym
(obligacyjnym; art. 353 i nast.
k.c.),
np. 1: gdy sprzedawca zobowiązał się, że w zamian za zapłatę przeniesie na kupującego własność rzeczy (art. 535 k.c.), tylko od
sprzedawcy (a nie od
jakiejkolwiek innej osoby)
kupujący może się tego
domagać
np. 2: gdy ktoś udzielił komuś
niezabezpieczonej pożyczki (720 k.c.), może się domagać
zwrotu pożyczki wyłącznie od
pożyczkobiorcy
np. 3: gdy pożyczka była
zabezpieczona poręczeniem (art. 876 k.c.), dodatkowo do
zwrotu jest odpowiedzialny
2
korzystać z wynalazku w sposób zarobkowy
lub zawodowy na terytorium, które objęty jest
wyłącznym charakterem ochrony
Przykład 4:
Hipoteka (art. 65 i nast. ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, tekst
jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze
zm.)
- właściciel może dochodzić
zaspokojenia z nieruchomości
bez względu na to, czyją stała się
własnością (przeciwko
każdoczesnemu właścicielowi
nieruchomości; art. 65 ustawy o
księgach wieczystych i hipotece)
poręczyciel, ale już nie inne
osoby
Prawo podmiotowe a roszczenie
Dopiero w razie naruszenia
prawa pojawiają się – jako
instrument ochrony – określone
roszczenia (roszczenie),
np. 1: roszczenie windykacyjne (o
wydanie rzeczy; art. 222 § 1 k.c.)
lub tzw. roszczenie negatoryjne
(o przywrócenie stanu zgodnego
z prawem i zaniechanie
naruszeń; art. 222 § 2 k.c.)
np. 2: roszczenie o zaniechanie
niedozwolonego działania, o
usunięcie skutków naruszenia, a
niekiedy – o zapłatę
zadośćuczynienia (art. 24 k.c.)
np. 3: roszczenie o zaniechanie
naruszania (art. 287 ust. 1 P.w.p.); żądanie
Zwykle wraz z powstaniem
prawa o charakterze
względnym pojawia się
roszczenie (może nie być
„wymagalne”).
Niekiedy w określonym
roszczeniu wyczerpuje się
określone prawo podmiotowe.
Mimo to, należy odróżnić
„prawo podmiotowe” od
samego roszczenia, bo
np. 1. Uprawniony do renty
(art. 903 k.c.) ma „prawo do
renty” oraz roszczenia o
zapłatę poszczególnych
świadczeń rentowych, przy
czym „prawo podmiotowe” do
renty nie podlega
3
orzeczenia o będących własnością
naruszającego, bezprawnie wytworzonych
wytworach, środkach i materiałach (art. 286
P.w.p.); żądanie podania do publicznej
wiadomości całości lub części orzeczenia lub
informacji o orzeczeniu (art. 287 ust. 2
P.w.p.); roszczenie o wydanie bezpodstawnie
uzyskanych korzyści (art. 287 ust. 1 P.w.p.);
roszczenie odszkodowawcze (art. 287 ust. 1
P.w.p.); roszczenie o zapłatę odpowiedniej
sumy pieniężnej (w określonych wypadkach –
art. 287 ust. 3 P.w.p.).
przedawnieniu; przedawnieniu
natomiast podlegają
poszczególne świadczenia
rentowe (art. 117 k.c.)
Relacja do obowiązujących przepisów
Z uwagi na intensywną
ingerencję w prawa innych
podmiotów, nie ma „swobody”
kreowania praw bezwzględnych –
istnieją tylko takie typy praw
bezwzględnych, które „stworzył”
ustawodawca - zasada numerus
clausus (zamkniętej liczny) praw
bezwzględnych
W prawie zobowiązań
obowiązuje zasada swobody
umów (art. 353[1] k.c.)
Sytuacje gdy następuje „zacieranie się podziału”
tzw. zobowiązania realne (których strony wyznaczone są
przez określoną sytuację prawno-rzeczową – np.
zobowiązania między współwłaścicielami – art. 200, 203,
205 i in. k.c.)
tzw. rozszerzona skuteczność wierzytelności, np.
– ochrona niektórych uprawnionych z praw względnych
„jak” własności, tj. przy „odpowiednim” zastosowaniu
przepisów o ochronie takich praw – tj. przeciwko każdemu
naruszycielowi (np. art. 690 k.c. dot. najemcy lokalu)
– „przejście stosunku najmu na nabywcę” (art. 678 k.c.),
czy
– ujawnienie określonych praw obligacyjnych w księdze
wieczystej (art. 16-17 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.
poz. 790 ze zm.)
4
3. Prawa wolne, akcesoryjne i związane
Większość praw podmiotowych funkcjonuje niezależnie od innych praw (tzw. prawa
wolne)
Niektóre prawa podmiotowe wykazują związek (zależność) od innych praw (oczywiście
funkcjonują także prawa, które takich związków nie wykazują) - rozróżniamy tu prawa:
- akcesoryjne
- związane
Prawa akcesoryjne Prawa związane
Istota skonstruowane dla
umocnienia innych
praw
ich istnienie i treść
zasadniczo zależy od
istnienia i treści tego
prawa, któremu
„służą” (prawo
główne)
ich podmiotem może
być tylko podmiot
innego prawa
prawa związane nie
mogą być
przedmiotem
samodzielnego
obrotu – „dzielą los”
prawa z którym są
związane
Przykłady - poręczenie (art. 876 i nast.
k.c.)
- zastaw (art. 306 i nast. k.c.)
- hipoteka (art. 65 i nast.
ustawy o księgach
wieczystych i hipotece)
wszystkie wskazane
prawa mają
charakter służebny
(są akcesoryjne)
wobec
wierzytelności, którą
zabezpieczają
prawa akcesoryjne
mogą mieć charakter
bezwzględny
- własność budynków i
innych urządzeń, jako
prawo związane z
użytkowaniem wieczystym
(art. 235 § 2 k.c.)
- współwłasność
„nieruchomości wspólnej”
jako prawo związane z
prawem własności lokalu
(art. 3 ust. 1 ustawy z dnia
24 czerwca 1994 r. o
własności lokali, tekst jedn.
Dz.U. z 2015 r., poz. 1892
ze zm.)
- służebność gruntowa jako
5
(zastaw, hipoteka)
lub względny
(poręczenie)
prawo związane z prawem
własności nieruchomości
(art. 285 § 1 k.c.)
4. Prawa majątkowe i niemajątkowe
Prawa podmiotowe dzieli się też na majątkowe i niemajątkowe, ze względu na
„typowy interes”, jakie one realizują (związane z ekonomiczną stroną jego interesów
lub nie):
Prawa majątkowe Prawa niemajątkowe
Przykłady - (wszystkie) prawa
rzeczowe
- wierzytelności opiewające
na świadczenie majątkowe
- prawa majątkowe
małżeńskie
- prawa autorskie majątkowe
(w odróżnieniu od praw
autorskich osobistych)
- prawa własności
przemysłowej
- prawa osobiste
(wynikające z dóbr
osobistych; art. 23 k.c.)
- prawa rodzinne
niemajątkowe (np.
prawo do pomocy ze
strony małżonka; art. 23
Kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego)
- członkostwo w
stowarzyszeniu
Problemy Bynajmniej nie chodzi to o to czy konkretne prawo ma
jakąś wartość majątkową – prawo własności ma charakter
majątkowy bez względu na to, czy jego przedmiotem jest
cenny brylant czy mający wartość jedynie sentymentalną
„pukiel włosów”.
Z kolei roszczenie pieniężne, choćby służyło ochronie dóbr
niemajątkowych (np. roszczenie o zadośćuczunienie za
wyrządzoną krzywdę), ma charakter majątkowy.
6
Konsekwencje podziału W przypadku sporów o
prawa majątkowe o tym
czy w pierwszej
instancji właściwy jest
sąd rejonowy czy
okręgowy decyduje
wartość przedmiotu
sporu – art. 17 pkt 4
k.p.c.)
Prawa majątkowe są
(co do zasady)
- zbywalne i
- dziedziczne
Roszczenia
majątkowe podlegają
przedawnieniu (art.
117 § 1 k.c.)
Zgodnie z art. 17 pkt 1
k.p.c., do właściwości
sądów okręgowych (a
nie rejonowych) należą
sprawy o prawa
niemajątkowe i łącznie z
nimi dochodzone
roszczenia majątkowe
Prawa niemajątkowe
są:
– niezbywalne,
- niedziedziczne (nie
przechodzą na
spadkobierców),
Roszczenia
niemajątkowe nie
podlegają
przedawnieniu
Problemy na tle „przenikania się” elementów osobistych i
majątkowych w przypadku:
- praw na dobrach niematerialnych (własności
intelektualnej)
- praw korporacyjnych (udziały w spółkach, w
spółdzielniach)
5. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
Podział praw (i roszczeń) na przenoszalne i nieprzenoszalne jest częściowo związany
z w.w. podziałem na prawa majątkowe i niemajątkowe – „przenosić” można tylko
prawa majątkowe, o ile nie ma regulacji która ich „przenoszalność” by wyłączała lub
ograniczała;
7
Zbywalność oznacza możliwość przeniesienia danego prawa na inny w drodze
czynności prawnej (zasadniczo: umowy), np. przeniesienie własności (art. 155 i nast.
k.c.), przelew wierzytelności (art. 509 i nast. k.c.)
Zbywalność jest cechą, której nie można w drodze czynności prawnej „wyłączyć” ani
„ograniczyć” (art. 57 § 1 k.c.); od tej zasady istnieje wyjątek – zgodnie z art. 509 k.c.
„zastrzeżenie umowne” może wyłączyć lub ograniczyć (uzależnić od czyjejś zgody)
zbywalność wierzytelności (tzw. pactum de non cedendo; por. też art. 514 k.c.)
Brak możliwości wyłączenia (ograniczenia) zbywalności prawa niezbywalnego nie
wyklucza zobowiązania się, że się takiego zbycia nie dokona (art. 57 § 2 k.c.) – np.
zobowiązujemy się względem sąsiada, że nie dokonamy zbycia naszej
nieruchomości; naruszenie takiego zobowiązania oznaczać będzie jednak nie
nieskuteczność zbycia, a jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą za
niewywiązanie się z tego zobowiązania (art. 471 i nast. k.c.; druga strona musi jednak
m.in. wykazać, że w wyniku naruszenia zobowiązania poniosła szkodę); niekiedy nie
wolno jednak nawet zobowiązać się do niezbywania prawa (por. art. 311 k.c.)
Oczywiście nie można także w drodze czynności prawnej uczynić „zbywalnym” prawa
z natury swojej „niezbywalnego”
Niezbywalne (choć majątkowe) są – z mocy wyraźnych regulacji:
- prawo użytkowania (art. 254 k.c.)
- prawo służebności osobistej (art. 300 k.c.)
- prawo dożywocia (art. 912 k.c.)
Ograniczoną zbywalność mają roszczenia majątkowe związane z ochroną dóbr
osobistych – roszczenia odszkodowawcze za tzw. szkodę na osobie („w zdrowiu lub
życiu”) oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę – tego rodzaju roszczenia mogą
być „zbyte” o ile są już wymagalne i gdy zostały uznane na piśmie albo przyznane
orzeczeniem sądowym (art. 449 k.c.); oznacza to, że istnieje zakaz „handlu” tego
rodzaju „potencjalnymi” roszczeniami (nie można kupić za symboliczną złotówkę
takiego roszczenia, a później go samodzielnie dochodzić…)
Zwykle prawa zbywalne są zarazem „dziedziczne”, tj. ich cechą jest, że przechodzą
na spadkobierców uprawnionego po jego śmierci (por. art. 922 k.c.). Niekiedy jednak
przewidziane są odrębne normy ograniczające lub wyłączające dziedziczenie, np.
- art. 445 § 3 k.c., zgodnie z którym „roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na
spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo
zostało wytoczone za życia poszkodowanego”,
- art. 1002 k.c., zgodnie z którym „roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na
spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten
należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy”
8
Z kolei wyjątkowo z kolei, prawo pierwokupu jest niezbywalne, ale dziedziczne (art. 602 k.c.)
6. Nabycie i utrata prawa podmiotowego
Nabycie/utrata prawa podmiotowego to powstanie/ustanie powiązania prawa
określonej osobie (bycia przez nią podmiotem uprawnionym)
Zwykle nabycie prawa przez jedna osobę będzie równoznaczne z jego utratą przez
kogoś innego (np. nabycie od kogoś własności rzeczy = utrata własności rzeczy
przez zbywcę), ale nie będzie tak zawsze
Niekiedy jednak prawo „gaśnie”, co dotyczy np. praw podmiotowych, które (jako
niedziedziczne) wygasają wraz ze śmiercią uprawnionego, np. użytkowanie, którego
podmiotem jest osoba fizyczna (art. 266 k.c.) czy służebności osobiste (art. 299 k.c.)
Zasadniczo, skoro prawo podmiotowe jest sprzężone z czyimś obowiązkiem, w
sytuacji gdy w danej osobie „zleją” się prawo i obowiązek – prawo to zasadniczo
wygasa (tzw. konfuzja; łac. confusio); może się to dokonać albo w ten sposób, że
uprawniony stanie się zarazem zobowiązanym (np. syn, któremu ojciec był winien
pieniądze, stanie się zarazem jedynym spadkobiercą – swoim własnym dłużnikiem),
albo na odwrót – zobowiązany stanie się uprawnionym (syn, który był ojcu winien
pieniądze, w wyniku dziedziczenia stanie się swoim własnym wierzycielem….); w
przypadku ograniczonych praw rzeczowych wspomniana zasada została wyraźnie
uregulowana (art. 247 k.c.), przy czym istnieje tam jeden ściśle określony od niej
wyjątek (art. 325 k.c.)
Do wygaśnięcia prawa podmiotowych prowadzić mogą także inne zdarzenia
cywilnoprawne. Na przykład prawo podmiotowe wygasa gdy ulegnie zniszczeniu jego
przedmiot (np. prawo własności rzeczy). Niektóre prawa podmiotowe wygasają z
upływem czasu (np. autorskie prawa majątkowe wygasają z upływem 70 lat od
śmierci autora lub od chwili pierwszego rozpowszechnienia utworu; art. 36 pkt 1,3
ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych);
7. Sposoby nabycia prawa podmiotowego
Powracając do nabywania praw podmiotowych - w doktrynie prawa cywilnego
klasyfikuje się sposoby nabycia prawa podmiotowego – na:
9
- nabycie pochodne i pierwotne
- nabycie pod tytułem szczególnym i pod tytułem ogólnym
- nabycie translatywne i konstytutywne
Nabycie pochodne Nabycie pierwotne
Kryterium podziału Czy nabywca „wywodzi” swoje prawo od poprzednika, w
razie odpowiedzi twierdzącej , mamy do czynienia z
nabyciem pochodnym, a w razie odpowiedzi przeczącej – z
nabyciem pierwotnym
Przykłady Przeniesienie własności, np.
jako rezultat umowy
sprzedaży, zamiany,
darowizny
Ustanowienie w drodze
czynności prawnej
ograniczonego prawa
rzeczowego (np. hipoteki)
Cesja (przelew)
wierzytelności
Dziedziczenie
Zawłaszczenie rzeczy
niczyjej i nabycie w ten
sposób prawa własności
do tej rzeczy (np.
porzuconej przez
poprzedniego
właściciela, z zamiarem
wyzbycia się, na
śmietniku; art. 181)
Stworzenie utworu i
nabycie w ten sposób
praw autorskich do
niego - np. napisanie
wiersza, czy piosenki
Konsekwencje Zasadniczo przesłanką
(„warunkiem koniecznym”)
nabycia prawa
podmiotowego jest to, by
przenoszone prawo
przysługiwało zbywcy,
zgodnie z paremią
Nemo plus iuris transferre
postest quam ipse habet
Od tej zasady istnieją jednak
ściśle określone wyjątki, np.
art. 169 k.c., który pozwala –
Brak związku z
czyimkolwiek
uprawnieniem.
Zwykle: właśnie dlatego,
że prawo wcześniej
nikomu nie
przysługiwało
Niekiedy jednak nabycie
ma charakter pierwotny,
mimo że jakiś
„poprzednik” był, np.
10
przy spełnieniu szeregu
przesłanek – skutecznie
nabyć własność od
złodzieja, pasera, znalazcy
itp.
- zasiedzenie (art. 174
k.c.)
Tylko nabycie pochodne może mieć charakter
Nabycia pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna/singularna)
Nabycia pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)
Kryterium podziału i
konsekwencje
Czy nabywca nabywa indywidualnie oznaczone prawo, czy
też określony kompleks majątkowy – szereg praw na
podstawie jednego zdarzenia prawnego
Przykłady Nabycie własności obrazu,
choćby zbywca dokonywał
sprzedaży całej kolekcji i
choćby całość tej kolekcji
została przez jedną osobę
nabyta
Dziedziczenie (art. 922
k.c.)
Łączenie się spółek (art.
494 § 1 Kodeksu spółek
handlowych)
Konsekwencje Skuteczność nabycia
oceniana jest indywidualnie
w odniesieniu do każdego z
nabywanych praw
Nabywca albo nabywa
wszystkie objęte
sukcesją uniwersalną
prawa, albo żadne z
nich (nie dotyczy to
oczywiście sytuacji gdy
tylko wydawało się
komuś, że jakieś prawo
w skład nabywanej
masy majątkowej
wchodzi)
Sukcesja uniwersalna
musi wynikać z
11
wyraźnych przepisów
Zwykle w ramach
sukcesji uniwersalnej
nabywca wstępuje nie
tylko w prawa, ale i
obowiązki.
Nabycie prawa podmiotowego (nie tylko pochodne, o czym niżej) może mieć
charakter translatywny i konstytutywny
Nabycie translatywne Nabycie konstytutywne
Kryterium podziału Czy prawo to przysługiwało komuś w tym samym
kształcie (o tej samej treści)?
W razie odpowiedzi twierdzącej, mamy do czynienia z
nabyciem translatywnym; w razie odpowiedzi
przeczącej (tj. kiedy nabywane prawo dopiero powstaje
z chwilą jego nabycia) – z nabyciem konstytutywnym
Przykłady Przeniesienie własności
rzeczy, Cesja (przelew)
wierzytelności – typowe
przykłady nabycia
pochodnego i
translatywnego zarazem
Ale także: zasiedzenie
(nabycie własności rzeczy,
która przecież była „czyjąś”
– komuś przysługiwało
prawo własności o ściśle
określonych granicach) –
nabycie translatywne, choć
pierwotne
Napisanie wiersza, czy
piosenki, Zawłaszczenie
rzeczy niczyjej – typowe
przykłady nabycia
pierwotnego i
konstytutywnego
zarazem
Ale także: ustanowienie
hipoteki przez jej
właściciela (nabycie
konstytutywne, choć
pochodne)
12
8. Wykonywanie (realizacja) praw podmiotowych i „nadużycie” prawa podmiotowego
Wykonywanie prawa podmiotowego = czynienie z niego użytku, tj. np.
- używanie przez właściciela z rzeczy, np. sianie trawy na własnej działce (czynność
faktyczna)
- obciążanie rzeczy przez właściciela – np. ustanawianie hipoteki na rzecz banku (czynność
prawna)
- domaganie się spłaty długu (realizacji wierzytelności) na drodze pozasądowej lub sądowej
Zwykle możliwe jest zarówno wykonywanie prawa podmiotowego przez
uprawnionego osobiście, jak i za pomocą innych osób (np. zatrudnienie kogoś do siania
trawy; posłużenie się przy czynności prawnej – np. przy obciążaniu nieruchomości hipoteką,
pełnomocnikiem)
Jest oczywistym, że o „wykonywaniu” prawa można mówić wyłącznie gdy realizujemy
je zgodnie z jego „treścią”, np. 1) mamy prawo siać trawę na naszej działce, ale już nie na
działce sąsiada; np. 2) mamy prawo domagać się zwrotu długu pieniężnego (ewentualnie
wraz z dozwolonymi odsetkami) w określonej wysokości, a nie w dowolnie wysokiej (jak to
się niekiedy widzi w filmach gangsterskich)
Niekiedy jednak nawet wykonywanie prawa „formalnie” zgodnie z jego treścią budzi
wątpliwości (natury moralnej itp.). Takich sytuacji dotyczy art. 5 k.c., zgodnie z którym:
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami
współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego
nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Przykład z najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego: Zgodnie z art. 10 ust. 1
ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. z 2013
r. poz. 403 ze zm.), wierzycielowi z takiej transakcji od każdej niezapłaconej w terminie
faktury przysługuje od dłużnika, bez wezwania, równowartość kwoty 40 euro, jako
rekompensata za koszty odzyskiwania należności. W uchwale z 11 grudnia 2015 r., III CZP
94/15. Sąd Najwyższy wskazał, że roszczenie takie przysługuje wierzycielowi bez
konieczności wykazania, że koszty te zostały poniesione (kwestia ta była sporna). W
uzasadnieniu do tego orzeczenia wskazał jednak Sąd Najwyższy, że „mając na uwadze
dolegliwość dla dłużnika takiej sankcji, do sądu orzekającego w sprawach o przyznanie
równowartości 40 euro, należy zbadanie, czy w okolicznościach konkretnej sprawy wierzyciel
13
nie nadużył przyznanego mu prawa, biorąc pod uwagę art. 5 k.c.”. Gdyby zatem skala
opóźnienia była bardzo nieduża (np. kilka dni), a zarazem kwota wierzytelności niewielka
(np. kilkadziesiąt złotych), jest oczywiste, że domaganie się kwoty 40 euro za niezapłacenie
takiej faktury w terminie byłoby nadużyciem prawa podmiotowego.
Na tle art. 5 k.c. można mówić o dwóch konkurencyjnych „teoriach” – „zewnętrznej” i
„wewnętrznej”. Teoria „zewnętrzna” zakłada, że osoba, która „nadużywa” prawa jest jednak
„uprawniona” (tak zresztą się ją art. 5 k.c. w zdaniu 2. określa). Właściwa jest jednak teoria
„wewnętrzna”, zgodnie z którą „wewnętrzne” granice każdego prawa podmiotowego
wyznaczone są m.in. przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa i zasady
współżycia społecznego. W istocie zatem ktoś, kto działa w sposób o którym mowa w art. 5
k.c., nie tyle „nadużywa” prawa, co wykracza poza przysługujące mu prawo (jak czytamy na
końcu art. 5: jego „działanie lub zaniechanie […] nie jest uważane za wykonywanie prawa i
nie korzysta z ochrony”. Osoba taka działa zatem bezprawnie.
Należy mieć na uwadze, że art. 5 k.c. jest pomyślany jedynie jako środek obrony
(zarzut) – na podstawie tego przepisy żadne prawa w sposób samodzielny nie powstają (np.
osoba głodna nie może w oparciu o „zasady współżycia społecznego” i „społeczne
przeznaczenie prawa” nabyć własności cudzej rzeczy i ją sobie zabrać, przywłaszczyć –
pieniędzy, żywności itp.). Jednak odmowa leku osobie umierającej mogłaby być
potraktowana jako nadużycie prawa podmiotowego.
Działanie w ramach „nadużywania prawa podmiotowego” jest jednak bezprawne, co
oznacza, że może jednak stanowić element innego stanu faktycznego i uzasadniać np. tzw.
deliktową odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 415 k.c.). Gdyby ktoś odmówił np. leku
osobie umierającej, takie działanie mogłoby być uznane za nadużycie prawa (własności) i
uzasadniać nie tylko odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 415 k.c.), ale być
potraktowane jako przestępstwo nieudzielenia pomocy (art. 162 Kodeksu karnego);
Art. 5 k.c. to najbardziej znany przykład tzw. klauzuli generalnej – regulacji, które
mają za zadanie „uelastycznienie” porządku prawnego, który przecież składa się z norm
prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym; takie normy siłą rzeczy uwzględniają
sytuacje typowe – mogą nie być gotowe na przypadki zupełnie wyjątkowe, do których
instytucja „nadużycia prawa podmiotowego” może być zastosowana; nie można na
podstawie art. 5 k.c. podważać, czy modyfikować wyraźnych dyspozycji norm prawnych
8. Ochrona prawa podmiotowych
14
Zagadnienie ochrony prawa podmiotowego pojawia się w przypadku naruszenia lub
zagrożenia naruszeniem prawa podmiotowego, np. 1 ktoś zabiera właścicielowi jego
rzecz; np. 2 ktoś nie płaci wierzycielowi długu, np. 3 ktoś nie wykonuje umówionej
usługi;
Teoretycznie rzecz biorąc można wyróżnić dwa „sposoby” ochrony:
- ochronę sądową;
- ochronę własną (pomoc własną)
Ochrona sądowa polega na tym, że uprawnionemu przysługuje kompetencja do
zwrócenia się do właściwego organu państwowego (zasadniczo są to sądy - zgodnie
z art. 2 k.p.c., „Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o
ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy”);
w typowych sytuacjach sądy orzekają, że określona osoba jest zobowiązana coś
zrobić (np. 1 zwrócić rzecz właścicielowi; np. 2 zapłacić; np. 3 zapłacić
odszkodowanie w związku z niewykonaną usługą), a wykonywanie orzeczenia
sądowego powierzone jest komornikom sądowym; zagadnienie sądowego
dochodzenia praw i ich przymusowej realizacji (egzekucji) reguluje odrębna gałąź
prawa – prawo o postępowaniu cywilnym
Wyjątkowo, tzw. zobowiązaniom naturalnym (niezaskarżalnym), nie towarzyszy
kompetencja do zwrócenia się o ochronę sądową – np. zobowiązanie z gry lub
zakładu (np. dług karciany), a jedynie w przypadku dobrowolnego spełnienia
świadczenia, nie można się domagać jego zwrotu; nie dotyczy to gry lub zakładu
realizowanego na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (np.
zobowiązanie kasyna do wypłaty wygranej – takie zobowiązanie jest w pełni
zaskarżalne) (art. 413 k.c.)
Specyficznie przedstawia się także ochrona praw niemajątkowych, wynikających z
prawa rodzinnego, gdzie z jednej strony nie sposób wyobrazić sobie ich przymusowej
realizacji, a nawet nie wchodzi w grę odpowiedzialność odszkodowawcza (np. w
braku wywiązywania się małżonka z obowiązku wzajemnej pomocy i wierności; art.
23 k.r.o.)
O ile podmiotom prawa cywilnego przysługuje szeroka kompetencja do ochrony ich
praw w sądzie (prawo do sądu jest prawem człowieka, chronionym konwencjami
międzynarodowymi i konstytucją), o tyle tzw. ochrona (pomoc) własna, tj.
samodzielne egzekwowanie sprawiedliwości jest dopuszczalne zupełnie wyjątkowo –
to państwo ma bowiem monopol na stosowanie środków przymusu. Samodzielne
wymierzanie sprawiedliwości jest bowiem niebezpieczne – grozi chaosem prawnym.
(co by było gdyby np. roszczenia reprywatyzacyjne w Warszawie były realizowane tak
15
jak robił to Hrabia z „Pana Tadeusza”, tj. w drodze „zajazdu”?) Pomoc własna
przybierać może postać:
- obrony koniecznej, kiedy to uprawniony broni się przed naruszeniem (art. 343 § 1
k.c., art. 423 k.c.)
- samopomocy, kiedy to uprawniony własnym działaniem przywraca stan sprzed
naruszenia; w istocie takie działanie jest nielegalne; wyjątkowo nasze prawo pozwala
chronić w drodze dozwolonej samopomocy posiadanie, jako określony „stan
faktyczny” – właśnie przed ewentualnym samodzielnym wymierzaniem
sprawiedliwości (art. 343 § 2 k.c.)
- gdy uprawniony w inny sposób samodzielnie realizuje, czy zabezpiecza swoje
prawa (art. 432 k.c., art. 496 k.c., art. 497 k.c., art. 671 k.c.)
Wyjątkowość ochrony (pomocy własnej) oznacza, że w każdym przypadku należy
precyzyjnie przestrzegać przesłanek jej dopuszczalności; każde „wyjście” poza te
przesłanki oznacza bezprawność działania.
9. Kolizja praw podmiotowych – wzmianka
Niekiedy powstaje kwestia „kolizji” praw podmiotowych, kiedy wykonanie jednego
prawa podmiotowego wyłączy realizację drugiego, np. 1 co do tej samej
nieruchomości zawarto dwie umowy przedwstępne sprzedaży; np. 2 ten sam lokal
został wynajęty kilku różnym podmiotom; np. 3 dłużnik jest winien określone
pieniądze wielu wierzycielom, przy czym majątek dłużnika nie pozwala na
zaspokojenie ich wszystkich; np. 4 nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami,
których łączna wysokość przekracza wartość nieruchomości;
Brak jest jednolitych reguł rozstrzygania takich niejednokrotnie bardzo
skomplikowanych konfliktów – istnieją natomiast normy szczególne, które w ściśle
określonych sytuacjach wprowadzają określone rozwiązania, które mogą się opierać
na dwu tzw. systemach, tj.:
- na systemie preferencji (jedno prawo uzyskuje pierwszeństwo przed innymi; art.
249 § 1 k.c.; art. 1025 § 1 k.p.c.), niekiedy przy uwzględnieniu konieczności ochrony
dobrej wiary (art. 59 k.c.)
- na systemie redukcji (poszczególne prawa podlegają „redukcji” tak, by wszystkie
one uzyskały, choćby ograniczoną, ochronę; np. art. 1026 k.p.c.).
16
Top Related