Specjalista od żywienia w chorobie

Poradnik dla pacjentów i opiekunów

Żywieniew chorobie nowotworowej

Szukasz porady? Przeczytaj więcej na:

Znajdziesz tam informacje na temat:

  żywienia w chorobie nowotworowej 

  problemów z jedzeniem spowodowanych chorobą i jej leczeniem

  korzyści wynikających z zastosowania żywienia medycznego.

www.niedajsiezjescchorobie.org

Informacji na temat preparatów Nutridrink udziela:Serwis Konsumencki · NUTRICIA Polska Sp. z o.o. · tel. 801 16 5555 (opłata tylko za 1 impuls)

Nutridrink.Pomaga odbudować organizm by chory miał siłę przejść przez chemio- i radioterapię

Spis treściNOWOTWÓR A STAN ODŻYWIENIA................................................................................................................................................ 3 Wpływnowotworunastanodżywienia ....................................................................................................................................... 3 Chemioterapiaa stanodżywienia ............................................................................................................................................... 4 Radioterapiaa stanodżywienia .................................................................................................................................................. 5 Operacjaa stanodżywienia ........................................................................................................................................................ 6KONTROLA STANU ODŻYWIENIA ................................................................................................................................................... 9ŻYWIENIE W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ .............................................................................................................................. 11 Zaleceniażywieniowedlachorychnanowotwory .................................................................................................................... 11 Żywieniemedyczne ................................................................................................................................................................... 12 Kiedywskazanejestżywieniemedyczne? ................................................................................................................................ 13 Przygotowaniedoleczenianowotworu ..................................................................................................................................... 14 Zaleceniażywieniowepozakończeniuleczenia ....................................................................................................................... 14 Jakwrócićdonormalnegojedzeniapoleczeniuonkologicznym? .......................................................................................... 15 Preparatydożywieniamedycznego ......................................................................................................................................... 17 Jakstosowaćpreparatydożywieniamedycznego? ................................................................................................................ 19SKUTKI UBOCZNE CHOROBY NOWOTWOROWEJ I JEJ LECZENIA .......................................................................................... 20 Dlaczegopojawiająsięskutkiuboczne? .................................................................................................................................. 20 Utrataapetytu ............................................................................................................................................................................ 20 Utratamasyciała ....................................................................................................................................................................... 21 Kacheksja .................................................................................................................................................................................. 22 Wzrostmasyciała ..................................................................................................................................................................... 22 Mdłościi wymioty ...................................................................................................................................................................... 22 Biegunki ..................................................................................................................................................................................... 23 Suchośćw jamieustnej ............................................................................................................................................................ 26 Zaburzeniaodczuwaniasmakui zapachu ................................................................................................................................ 28 Owrzodzeniajamyustneji gardła ............................................................................................................................................. 30 Problemyz zębamii dziąsłami .................................................................................................................................................. 32PODSUMOWANIE: ŻYWIENIE OSÓB Z NOWOTWOREM ............................................................................................................ 33WYBRANE PRZEPISY Z ZASTOSOWANIEM PREPARATÓW NUTRIDRINK ................................................................................. 35

3

NOWOTWÓR A STAN ODŻYWIENIAWpływ nowotworu na stan odżywieniaWiele osób chorujących na nowotworyma problemy z  jedzeniem. Skarżą sięna brak apetytu lub mają trudności zespożywaniem posiłków, wskutek cze-go tracąnawadze i słabną.Część tychproblemówjestskutkiemsamejchoroby,niektórenatomiastsąefektemubocznymchemio-i(lub)radioterapii.

Dlaczego tak się dzieje?• Nowotwórpowodujew organizmiepo-wstaniestanuzapalnego.Namnażają-cesiękomórkinowotworowewydzie-lającytokiny,któremogąnaśladowaćdziałanie substancji hamujących łak-nieniei zwiększaćzużycieenergiiprzezorganizm. Jednocześnie nowotwórwydzielaczynnikipowodującerozpadbiałek(proteolizę) i  tkanki tłuszczowej(lipolizę).Wszystkietereakcjebioche-miczneprzyczyniająsiędopogorsze-

nia stanu odżywienia chorego, nawetjeślitenodżywiasięprawidłowo.

• Rozrost komórek nowotworowychw  narządach uczestniczącychw  pro-cesach trawienia i wchłanianiapowo-dujezaburzeniaw ichpracy.U chorychprzejawiasiętow postacidolegliwościgastrycznych, takich jak: nudności,wymioty, wzdęcia i  biegunki po spo-życiu określonych produktów. Rodzitoniechęćdojedzeniai utratęapetytu,cow efekcieprowadzidospożywaniazbytmałejilościposiłków.

• Również umiejscowienie nowotworumoże utrudniać pacjentowi spożywa-nie posiłków. Na przykład, jeżeli guzznajduje sięw przełyku,możepowo-dowaćtrudnościz połykaniem.

• Utrataapetytu i występowanie innychdolegliwości, jak nudności i  wymioty,pojawia się także jako skutek ubocz-ny leczenia nowotworów. Najczęściejstosowanymi metodami leczenia sąoperacja chirurgiczna, chemioterapia,radioterapia, leczenie hormonalne,immunoterapia i  inne, które stosowa-

ne są samodzielnie lubw  połączeniuze sobą. Terapia przeciwnowotworo-wa ma na celu zniszczenie komóreknowotworowych w  organizmie, jed-nakżeskutkiemubocznymkażdejme-tody leczenia jest również uszkodze-nie zdrowych komórek, głównie tychszybko dzielących się, jak komórkibłonyśluzowejjamyustnej,przewodupokarmowegoorazkomórkimieszkówwłosowych.Dlategoteżleczeniuonko-logicznemubardzoczęstotowarzyszyintensywne wypadanie włosów, nud-ności,wymioty,biegunkaorazowrzo-dzeniajamyustnej.Charakteri stopieńnasilenia niepożądanych efektów le-czeniazależyw dużymstopniuodwie-kui stanuchoregoorazczynnikówta-kich jak: typ nowotworu, obszar jegowystępowania, rodzaj i  czas trwanialeczeniaorazdawkileków.

Wieleze wspomnianychpowyżejdolegli-wości odbija się niekorzystnie na stanieodżywieniapacjentów. Ichskutkiemjestrozwinięcie się złego stanu odżywienia,

4

a w dalszejkolejnościpogorszeniestanuzdrowia oraz zmniejszenie efektywnościleczenia. Zwykle pierwszymwidocznymrezultatem wystąpienia problemu jestutrata masy ciała. Niedożywienie możerozwinąć się nawet u  tych pacjentów,którzy–jaksięwydaje–spożywająwy-starczające ilości pożywienia. Wynikato z  częstych u  chorych na nowotworyzaburzeńtrawieniabądźwchłaniania.

Naszczęściewiększościskutkówubocz-nych leczenia, prowadzących do rozwi-nięciasięzłegostanuodżywienia,możnauniknąćlubprzynajmniejłagodzićichna-sileniepoprzezniewielkiezmiany,główniew sposobieodżywianiachorego.

Przede wszystkim należy zadbać o  to,abypacjentjadłwystarczająceilościpo-karmów zapewniające mu odpowiedniądawkębiałka i energii.Jest toszczegól-nie istotnew okresie leczenia,a późniejw okresierekonwalescencjii odbudowy-wania zniszczonych tkanek.U wielupa-cjentówonkologicznychwystępujątakże

niedoborywitamin,m.in.kwasu foliowe-go,witaminyA,witaminyC,witaminyDorazskładnikówmineralnych(miedzi,że-laza,magnezu,cynkui wapnia).

Jeśli u  chorychnie udaje się zaspokoićzapotrzebowaniaorganizmunaskładnikiodżywcze za pomocą tradycyjnego ży-wienia, powinno się zastosować wspar-cieżywieniowe.

Chemioterapia a stan odżywieniaChemioterapia jest najpowszechniejsząmetodąleczenianowotworu.W jejtrakciechoremu podaje się czynnik chemiczny(lek chemioterapeutyczny lub kombina-cja różnych leków o  działaniu cytotok-sycznym),któregocelemjestzniszczeniekomóreknowotworowych.

Niestety, leki chemioterapeutyczne,oprócz niszczenia komórek nowotworo-wych,uszkadzająrównieżzdrowekomór-ki,zwłaszczateintensywniesiędzielące,np. komórki mieszków włosowych czy

przewodu pokarmowego. Dlatego też,żeby zminimalizować szkody w  organi-zmie,kolejnedawkipodajesięw ustalo-nychodstępachczasu.Mimotonieudajesięuniknąćskutkówubocznychtegotypuleczenia,np.wystąpieniabrakuapetytu,nudności,wymiotówitp.Podtymwzglę-dem leczenie za pomocą chemioterapiijestporównywalnedoinnychmetodsto-sowanych w  zwalczaniu nowotworów,którew  równymstopniu powodują tegotypudolegliwości.

Lekichemioterapeutycznezazwyczajpo-dawanesądożylnie.Podażdawkimożetrwaćodkilkuminutdokilkugodzin,w za-leżności od rodzaju leczenia i mechani-zmu działania konkretnego leku.W  nie-którychprzypadkachchemioterapia jestpodawanaw postaci tabletek;wówczasleczeniemożeodbywaćsięw domu.

Chemioterapia jest stosowana samo-dzielnie lubw  połączeniu z  radioterapiąi  (lub) zabiegiem chirurgicznym. W  od-różnieniuod innychsposobów leczenia,

5

chemioterapiaobejmujecałeciało,a nietylkoobszar,w którymznajdujesięnowo-twór.

Skutki uboczne chemioterapiiGłównym celem chemioterapii jestzwalczenie nowotworu. Skutki ubocznewystępujące podczas terapii stanowiąmniejsze zagrożenie dla zdrowia czło-wieka niż dalszy rozwój choroby. Nieznaczyto,żenienależypróbowaćz nimiwalczyćlubjeograniczać.Zawszetrzebazgłaszać lekarzomwystąpienie skutkówubocznych.

Nasilenie różnego rodzaju dolegliwościtowarzyszącychchemioterapiiuzależnio-nejestzarównoodwrażliwościchoregonastosowany lek, jak i  rodzajuużytegoleku.W ostatnichlatach,dziękinowocze-snym metodom terapii uzupełniającej,udało się jednak znacznie ograniczyćskutkiubocznetakiegoleczenia.Pomoc-nesąrównież łagodzące je leki.Nieste-ty, nie udaje się zupełnie wyeliminowaćskutkówubocznychchemioterapii.

Efekty uboczne chemioterapii dotyczą głównie narządów, w których komórki dzielą się bardzo intensywnie, m.in.:• błony śluzowej układu pokarmowegoczegoskutkiemsąbólew jamieust-nej,owrzodzeniai biegunki,

• szpiku kostnego – co przyczynia siędo wystąpienia u  chorego anemii,spadku liczby białych krwinek orazpłytekkrwi,

• mieszków włosowych – co skutku-je bardzo intensywnym wypadaniemwłosów.

Efektamiubocznymichemioterapii,któreniestetyodbijająsięnażywieniuchorych,są także: nudności, wymioty, biegunki,brakapetytu,zaburzeniasmakuczysu-chośćw jamieustnej.

Wiele niepożądanych efektów, jak wy-padanie włosów, jest odwracalnychpo zakończeniu leczenia – włosy odra-stają,a błonaśluzowaprzewodupokar-mowegoregenerujesię.

Radioterapia a stan odżywieniaRadioterapia jest jednym ze sposobówleczenia nowotworów, głównie złośli-wych. Polega na wykorzystywaniu pro-mieniowania rentgenowskiego o  wyso-kiejzawartościenergiilubinnegorodzajupromieniowania,któreuszkadzakomórkinowotworowe i zapobiega ichdalszemunamnażaniu.

Istnieją dwa typy radioterapii:• Zewnętrzna,w którejwykorzystujesięurządzeniadobezpośredniegonapro-mieniowywania guza. Światło urzą-dzeńjestskierowanenaobszarciała,gdziewystępujenowotwór.Osoby le-czonetymsposobemmogąnormalniefunkcjonować,bezryzykaskażeniain-nychosóbpromieniowaniem.

• Wewnętrzna, w  której zamiast stoso-wania wielkich urządzeń napromie-niających, wykorzystuje się materia-ły radioaktywne, np. rad, cez, któreumieszczasiębardzobliskokomóreknowotworowych.W tensposóbuszko-

6

dzeniuulegamniejszaliczbazdrowychkomórek człowieka, znajdujących sięw sąsiedztwienowotworu.Takąradio-terapięstosujesięw nowotworachma-cicy,tarczycyi prostaty.

Zastosowanie radioterapii ma dwa cele:• leczniczy – zmniejszenie objętościguza,

• zmniejszenienasileniaobjawówchoro-bynowotworowej,cow efekcieznacz-niepoprawiajakośćżyciachorych.

Radioterapiabywastosowanajakojedy-nysposóbleczenialubw połączeniuz in-terwencjąchirurgicznąlubchemioterapią.Użycieomawianejmetodyleczeniaprzedzabiegiemchirurgicznymmożeprzyczy-nićsiędozmniejszaniaguza(zmniejszatorozległośćoperacji).Natomiastzasto-sowanieradioterapiipozabiegupomaganiszczyćpozostałe komórki nowotworo-wei redukujeryzykonawrotuchoroby.

Radioterapia hamuje wzrost i  podziały

nie tylko komórek nowotworowych, alei  zdrowych, przez cowywołuje różnegorodzaju niepożądane skutki uboczne,np. nudności, wymioty, utratę apetytu,biegunki czy owrzodzenia jamy ustnej.Zwykle są one trudne do uniknięcia,a  ich stopień nasilenia zależy od dawkipromieniowania zaaplikowanej w  danejczęściciała.

Wystąpienie wymienionych wyżej dole-gliwości(m.in.wymiotów,utratyapetytu,biegunek) w czasie radioterapii możepogorszyć stan odżywienia chorego.Jest to niebezpieczne, ponieważ bar-dzo często pacjenci leczeni tą metodąjedzą i tak zbyt mało. Zmniejszona po-daż składników odżywczych powodujeszybkąutratęmasyciała.Dlategonależyjaknajszybciejpodjąćdziałaniazapobie-gającedalszemupogarszaniu się stanuodżywienia.

Niezamierzona utrata masy ciała i złystanodżywieniapowodują:• obniżenieodporności,

• pogorszenierokowań,• zwiększenieczęstościzakażeńipowi-kłań.

Operacja a stan odżywieniaPodczas operacji usuwa się guz oraztkankiznajdującesięw jegoobrębie,któ-remogązawieraćkomórkinowotworowe.Niekiedywycinanesątakżezdrowetkan-ki,comazapobiecrozprzestrzenianiusięnowotworu.

Zastosowanie zabiegu chirurgicznego jako jednej z  metod leczenia uzależ-nione jest od:• rodzajunowotworu,• lokalizacjinowotworu,• obecności komórek nowotworowychw  innychnarządachniż umiejscowie-nie pierwotnego guza, tzw. przerzutynowotworowe.

Pozabieguoperacyjnymzwyklewłączasię innemetody leczenia – radioterapięlubchemioterapię.

7

Umiejscowienie nowotworu(częśćciała,wktórejwystępujeguz)

Możliwe działania niepożądane radioterapii

Ogólne • zmęczenie(comożeprowadzićdoutratyapetytui spożywaniamniejszejilościpożywienia)

Głowa i szyja • brakłaknienia,utrataapetytu• zmianysmaku• suchośćwustach• bólwjamieustnej• trudnościwpołykaniu• zakażenia

Klatka piersiowa • zapalenieprzełyku• refluks(cofaniesiętreściżołądkowejdoprzełyku)• nudności• wymiotylubbiegunka

Brzuch i miednica • nudności• wymiotylubbiegunka• uczuciedyskomfortuwokolicachodbytu• przetokiżołądkalubjelit

Długoterminoweskutkiuboczneradioterapiimogąpowodowaćzwężenieświatłajelit,uszkodzeniebłonyśluzowejprzewodupokarmowegoiwefekciezapaleniebłonyśluzowejorazzaburzeniatrawieniaiwchłaniania.

Przewód pokarmowy Pojawiającesięnapoczątkuleczeniaitrwającebardzokrótko:• podrażnieniebłonyśluzowejjamyustnej,gardłaijęzyka• nietolerancjalaktozy• nudności• wymioty• biegunka

Pojawiającesiępoleczeniuitrwającedłużej:• suchośćwustach• zwężenieprzełyku• zaburzeniatrawieniaiwchłaniania• biegunkaidolegliwościbrzuszne(bólebrzucha,wzdęcia)

Operacje i wsparcie żywienioweZalecasię,bywszyscychorzybylipod-dawani ocenie stanu odżywienia przedzabiegiem chirurgicznym. U  pacjentów,u którychstwierdzonozłystanodżywie-nia,powinnosięrozważyćzastosowanieżywienia medycznego. Możliwość włą-czenia wsparcia żywieniowego wartowziąćpoduwagę równieżwdwupozo-stałychfazach:• okołooperacyjnej,• pooperacyjnej.

Okres przed- i okołooperacyjnyU  wielu chorych z nowotworem w  mo-mencie diagnozy i  podjęcia decyzjio  zabiegu chirurgicznym występują jużpierwsze symptomy pogorszenia sięstanuodżywienia–głównieutratamasyciała.Wynikatozespożywaniazbytma-łej ilości pożywienia w  stosunku do za-potrzebowania. Dlatego też tak istotnejest wprowadzenie odpowiednio wcze-śnie wsparcia żywieniowego, któregocelem jest dostarczenie dostatecznejilości energii i  białka. Żywieniemedycz-

8

newłączanejestnadługoprzedopera-cjązwłaszczau chorychz nowotworemumiejscowionymw okolicachgłowy,szyi,żołądka i  jelit, gdyż są oni najczęściejnarażeni na pogorszenie się stanu od-żywienia i  wyniszczenie nowotworowe.Wdrażającwsparcieżywieniowew okre-sieprzedoperacyjnym,możnawłaściwieprzygotowaćchoregodozabiegui zapo-biec pogorszeniu się stanu odżywieniapooperacji.

Okres pooperacyjnyW okresiepooperacyjnymgłównymcelemleczeniajestpowrótchoregodonormal-negofunkcjonowania,a takżeminimaliza-cjapowikłań.W tymczasieorganizmpo-trzebujeznaczniewiększej ilościskładni-kówodżywczych,zwłaszczabiałka,któreodgrywa istotną rolęw procesiegojeniasię ran i  regeneracji organizmu. Chorzyniechętnie sięgają po jedzenie, dlategotak istotne jest regularnemonitorowaniestanuichodżywieniai ewentualnewdro-żenie wsparcia żywieniowego. Bardzoprzydatne sądoustnepreparaty odżyw-

cze, zwłaszcza u  chorych, którzy tylkoczęściowo pokrywają zapotrzebowanieenergetyczneżywnościątradycyjną.

Prawidłowy stan odżywienia:• wspomaga gojenie ran pooperacyj-nych,

• redukujeryzykowystąpieniapowikłańpooperacyjnych,

• redukuje ryzykopowikłańmetabolicz-nych,

• skracaczaspobytuw szpitalu.

Wsparcie żywieniowe jest również ko-nieczne u  pacjentów, którym w  celuzwalczenianowotworuusuniętonarządy(lub pewne ich części) odpowiedzialnezaspożywanie,trawieniebądźwchłania-nie pokarmów. Jeśli operacja dotyczyłaokolicgłowy lubszyi,wieluchorychbę-dziemiało problemy z  żuciem i  połyka-niem.Z koleiu pacjentów,u którychope-rowane były narządy układu pokarmo-wego, często pojawiają się zaburzeniatrawienia lubwchłaniania.Dziękiwspar-ciu żywieniowemu organizm otrzymuje

odpowiednią ilośćniezbędnychskładni-kówodżywczych.

9

KONTROLA STANU ODŻYWIENIA

Jednąz metodsłużącychdokontrolista-nuodżywienia jestwskaźnikmasyciałaBMI(ang.BodyMassIndex).Pozwalaonstwierdzić,czymasaciałajestprawidło-wa.WartośćBMImożewskazaćzarów-nonaniedobórmasyciała(niedowagę),jak i nadmiarmasyciała(czylinadwagębądźotyłość).

By policzyć wskaźnik BMI, dzielimy masę ciała chorego (w kilogramach) przez jego wzrost (w metrach) podnie-siony do kwadratu.

BMI: masa ciała [kg]/wzrost 2 [m]

Otrzymanywynikporównujemyz  tabeląna stronie 10.Uwaga:wskaźnik poniżej18,5oznaczaniedożywienie.

Obliczony wskaźnik BMI należy porów-nywać z  poprzednimi jego wartościami

(jeśli jeznamy),np.gdyBMIw pewnymokresie czasu obniża się, może to byćrównoznacznez pogorszeniemsięstanuodżywienia.Wartopamiętać,żew przy-padkupacjentówzewskaźnikiemponiżej20 stwierdza się gorszewyniki leczeniai  zwiększone ryzyko śmiertelności. BMIponiżej 10 u  kobiet i  poniżej 12 u męż-czyznw praktyceoznaczaśmierćwsku-tekzagłodzenia.

Uwaga: u  ludzi starszych, u  którychzmniejsza się wzrost, zakres norm BMIprzesuwasięw górę–w  ichprzypadkunawet wskaźnik równy 22 może ozna-czaćniedożywienie.

JeśliBMIchoregojestponiżej18,5należyjaknajszybciejwdrożyćwsparcieżywie-niowe.Równieżpacjenci,którzyw prze-ciągu ostatnich 3–6 miesięcy straciliw sposóbniezamierzony10proc.masyciała,powinni skontaktowaćsię zespe-cjalistąi zadbaćo zwiększenieilościka-loriiw diecie.Osobomz BMIw granicach18,5–20zalecasiędodatkowąkonsulta-

cję i monitorowaniemasyciała,aby za-pobiecrozwojowiniedożywienia.

Chorzy na nowotwory są szczególnienarażeni na niedożywienie. Dotyka onood50do100proc.pacjentów(w zależ-nościodumiejscowienianowotworu).

10

wzr

ost w

cm

200 7,5 8,8 10,0 11,3 12,5 13,8 15,0 16,3 17,5 18,8 20,0 21,3 22,5 23,8 25,0 26,3 27,5 28,8 30,0

195 7,9 9,2 10,5 11,8 13,1 14,5 15,8 17,1 18,4 19,7 21,0 22,4 23,7 25,0 26,3 27,6 28,9 30,2 31,6

190 8,3 9,7 11,1 12,5 13,9 15,2 16,6 18,0 19,4 20,8 22,2 23,5 24,9 26,3 27,7 29,1 30,5 31,9 33,2

185 8,8 10,2 11,7 13,1 14,6 16,1 17,5 19,0 20,5 21,9 23,4 24,8 26,3 27,8 29,2 30,7 32,1 33,6 35,1

180 9,3 10,8 12,3 13,9 15,4 17,0 18,5 20,1 21,6 23,1 24,7 26,2 27,8 29,3 30,9 32,4 34,0 35,5 37,0

175 9,8 11,4 13,1 14,7 16,3 18,0 19,6 21,2 22,9 24,5 26,1 27,8 29,4 31,0 32,7 34,3 35,9 37,6 39,2

170 10,4 12,1 13,8 15,6 17,3 19,0 20,8 22,5 24,2 26,0 27,7 29,4 31,1 32,9 34,6 36,3 38,1 39,8 41,5

165 11,0 12,9 14,7 16,5 18,4 20,2 22,0 23,9 25,7 27,5 29,4 31,2 33,1 34,9 36,7 38,6 40,4 42,2 44,1

160 11,7 13,7 15,6 17,6 19,5 21,5 23,4 25,4 27,3 29,3 31,3 33,2 35,2 37,1 39,1 41,0 43,0 44,9 46,9

155 12,5 14,6 16,6 18,7 20,8 22,9 25,0 27,1 29,1 31,2 33,3 35,4 37,5 39,5 41,6 43,7 45,8 47,9 49,9

150 13,3 15,6 17,8 20,0 22,2 24,4 26,7 28,9 31,1 33,3 35,6 37,8 40,0 42,2 44,4 46,7 48,9 51,1 53,3

145 14,3 16,6 19,0 21,4 23,8 26,2 28,5 30,9 33,3 35,7 38,0 40,4 42,8 45,2 47,6 49,9 52,3 54,7 57,1

140 15,3 17,9 20,4 23,0 25,5 28,1 30,6 33,2 35,7 38,3 40,8 43,4 45,9 48,5 51,0 53,6 56,1 58,7 61,2

30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120

masa ciała w kg

BMI < 18,5 niedożywienieBMI 18,5–20 zagrożenie niedożywieniemBMI > 20 niskie zagrożenie niedożywieniem

TabelawartościBMI

11

ŻYWIENIE W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ

Zalecenia żywieniowe dla chorych na nowotworyChorzynanowotworymająwiększeza-potrzebowanienaenergięi składnikiod-żywczeniżosobyzdrowe.Z tegowzglę-duzaleceniaodnośniedietydlaobutychgrupznaczniesięróżnią.

Osobom zdrowym zaleca się głów-nie spożywanie dużych ilości warzywi  owoców, produktów pełnoziarnistychorazumiarkowanychilościmięsa,mlekai  jegoprzetworów.Wskazanejestunika-nienadmiarusłodyczy,cukru,tłuszczówi używek.

W  zaleceniach dla osób chorych dobórproduktówjestniecoinny,zależnyodda-nejjednostkichorobowej.Przedewszyst-kimjednakw trakciechoroby–i niedoty-czytotylkonowotworów–bardzoistotne

jest prawidłowe żywienie, czyli dostar-czenieodpowiedniejilościenergiii skład-nikówodżywczychw stosunkudozapo-trzebowania organizmu. Przekłada siętonadobrystanodżywienia,a cozatymidzie–lepsząreakcjęnaleczenie.

Niestety,w czasiechorobynowotworowejdostarczenieodpowiedniejilościskładni-kówpokarmowychbywaogromnympro-blemem.Występującewówczasróżnegorodzajudolegliwości,jakwymioty,nudno-ści,biegunkii bóle,powodują,żechorzytracąapetyti spożywajązbytmałeilościpokarmów. Zwiększa się w  ten sposóbryzykowystąpienianiedożywienia,a po-garszającysięstanodżywieniapacjentanegatywniewpływanajegosamopoczu-cieorazefektyleczenia.

Osobomchorymzalecasięspożywaniewiększej ilości energii oraz białka. Ichjadłospis powinien uwzględniać: mle-ko pełne, śmietany, sery, chude mięsoi  gotowane jaja. Polecana jest równieżzmianametodyprzyrządzaniaposiłków.

Wskazane jest gotowanie w  wodzie,na parze, duszenie i  grillowanie.Należyunikaćsmażenia,gdyżpotrawyprzygo-towywanew tensposóbsąciężkostraw-ne.Zalecasięrównieżdodawaniedopo-siłkówwiększychilościmasła,śmietanki,oliwy oraz miodu, które podnoszą war-tośćenergetycznąpotraw.

Osobychorenanowotworypowinnyspo-żywaćmniejszeilościbłonnika,cowiążesięzograniczeniemspożyciaproduktówzbożowych w  postaci ciemnego pie-czywa, grubych kasz, brązowego ryżu,a takżesurowychwarzywi owoców.Po-karmy te mogą wywoływać u  chorychdolegliwościgastrycznew postaciwzdęći biegunek.

W przypadkuproblemówz zaspokojeniemzwiększonegozapotrzebowaniażywienio-wegow tradycyjnysposóbnależyrozwa-żyć zastosowanie żywieniamedycznegow postacidoustnychpreparatówodżyw-czychNutridrink,któredostarczajądużejilościenergiii składnikówodżywczych.

12

Żywienie medyczneŻywieniemedycznejestmetodąleczenialub wspomagania leczenia stosowanątakżew chorobachnowotworowych.

Celemżywieniamedycznegojestdostar-czenie organizmowi składników odżyw-czych lubzwiększenie ich podaży, jeślichoryniejestwstanieuzupełnićbraków,spożywająctradycyjneposiłki.

Odpowiednio wcześnie wprowadzoneżywieniemedyczne,nawettużporozpo-znaniuchorobynowotworowej, nie tylkoznacznie poprawia samopoczucie pa-cjenta,aletakżewspomagaleczeniei do-dajesiłdowalkiz chorobą.

Istnieją dwa główne rodzaje żywienia medycznego:• żywieniedojelitoweprzezprzewódpo-karmowy,

• żywieniepozajelitowe,czylidożylne.

Żywieniedrogąprzewodupokarmowegojest bardziej fizjologiczną i  bezpieczną

formążywienianiżżywieniepozajelitowei powinnobyćstosowanezawszewtedy,gdyjesttomożliwe.

Żywienie medyczne drogą przewo-du pokarmowego odbywa się na dwa sposoby:• pokarmjestpodawanyw formiedoust-nychpreparatówodżywczych,

• preparatyodżywczepodajesięprzezzgłębnik(sondę)założonydoprzewo-dupokarmowego.

Żywienie drogą doustnąJestnajprostszymi najmniejinwazyjnymsposobemzapewnieniachoremudodat-kowejilościskładnikówodżywczych,ko-niecznychpodczaschorobyi rekonwale-scencji.Gdydomoweposiłkiniewystar-czająpowinnosięzastosowaćpreparatyodżywczeNutridrink,którepacjentmożepićnp.pomiędzyposiłkami.

Dawkowanie tych produktów zależy od:• masyciałapacjenta,• wieku,

• płci,• ilości spożywanych tradycyjnych po-karmów,

• potrzeb żywieniowych wynikającychz przebiegu i  leczeniachorobynowo-tworowej.

Spadek masy ciała powinien być za-wszeznakiemostrzegawczymdlarodzi-nypacjenta.W wieluszpitalachdopieropo sygnale od najbliższych, że chorytraci na wadze, wdrażane jest żywieniemedyczne.Dlatego takważne jest kon-trolowaniewagipacjenta i informowanieojejspadkachlekarzaprowadzącego.

Pacjenci, którym zalecono żywieniemedyczne drogą doustną,mają szerokiwybór zarówno smaków, jak i  rodzajówodpowiednio zbilansowanych prepara-tówNutridrink,któresądostępnew ap-tekach bez recepty. Zaletą tego typuproduktów jest ich wysokawartość od-żywcza przy  niewielkiej objętości. Jesttoważnezwłaszczadlaosób,któremająproblemy z  jedzeniem czy połykaniem,

13

ponieważ w  małej dawce otrzymująwszystkie potrzebne składniki odżyw-cze.Preparatytezawierająodpowiedniodopasowaną do potrzeb pacjenta ilośćmakroskładników(białek,tłuszczówi wę-glowodanów) orazmikroskładników (wi-tamini pierwiastkówśladowych).

Kiedy wskazane jest żywienie medyczne?

Żywienie medyczne jest zalecane, jeśli:• wskaźnik masy ciała BMI jest niższyniż 18,5 co świadczy o  niedowadzei  czego konsekwencjąmożebyć roz-winięciesięniedożywienia,

• w ciągu ostatnich 3 do 6 miesięcyu  chorego nastąpiła niezamierzonautrataponad10proc.masyciała,

• wskaźnikBMIjestniższyniż20,a jed-nocześniew ciąguostatnich3miesię-cynastąpiłponad5-procentowyspa-dekmasyciała.

StosowaniepreparatówodżywczychNu-tridrink pomaga uniknąć rozwinięcia się

niedożywienia – dlatego wskazane jestdla osób, którym ono zagraża. Wartow tymmiejscupodkreślić,jakważnąrolęodgrywa opiekun. Prawdopodobnie onjakopierwszyzauważy,żepacjentchud-nie i  konieczne jestwdrożeniewsparciażywieniowego.

Warto pamiętać, że wszelkie zmianyw sposobieżywienia,takżewprowadza-nie preparatów odżywczych, powinnyodbywać się stopniowo, gdyż organizmmusi się przyzwyczaić do zwiększonejilościskładnikówodżywczych.

W przypadkuchorychnanowotworyży-wieniemedycznepowinnozostaćwpro-wadzonejużnaetapieutratyapetytu.Jakpokazują statystki, ponad 40 proc. pa-cjentówborykasięz tymproblemem.

Wsparcie żywieniowe preparatami od-żywczymi wskazane jest:• już na początkowym etapie leczenia,gdypacjenttraciapetyti jemniej,

• przed operacją, zwłaszcza jeśli cho-

ry już stracił na wadze – dzięki temuzmniejsza się ryzyko wielu powikłańpooperacyjnych,

• jako przygotowanie do chemio- i  ra-dioterapii,ponieważpomagawzmoc-nićorganizmprzedtymtrudnymlecze-niem,

• pozakończeniuchemio-i radioterapii,aby wspomóc odbudowę organizmupoleczeniu,

• w  trakcie opieki nad chorym, ponie-ważpomagaograniczyćnasilenienie-których dolegliwości, a  dzięki temu,że preparaty dostępne są w  różnychsmakach,umożliwiaurozmaiceniedie-tychorego.Zaletątychproduktówjestrównieżto,żesągotowedospożycia,łatwe do podania i  w  różnych posta-ciach(np.zupyczynapoju).

Czas stosowania żywieniamedycznegopowinienbyćdostosowanydoindywidu-alnychpotrzebkażdegochorego.Zwyklekończysię,gdypacjentjestjużw staniespożywaćwystarczające ilości tradycyj-negopożywienia.

14

Przygotowanie do leczenia nowotworuBadania naukowe potwierdziły, że pra-widłowy stan odżywienia pacjenta po-zytywniewpływanawyniki leczeniano-wotworów i  zdecydowanie skraca czaspobytu w  szpitalu. Dlatego najlepsze,comożnazrobićprzedrozpoczęciemte-rapii,tozadbaćo pełnowartościoweod-żywianie.Pozwolitowzmocnićorganizmi  zmobilizować go do walki z  chorobą.Jest toszczególnieważnew przypadkuobciążającego leczeniachemio- i  radio-terapią.

Niestety często, np. z  powodu depre-sji, chorzy skarżą się na utratę apetytui osłabienie.Dlategow walcez chorobąnowotworową nie mniej ważne jest po-zytywne myślenie. Rozmawiajmy z  bli-skimi lub psychologiem, nie bójmy sięzdobywać informacjeo chorobie i  jej le-czeniu. Pomoże to zmniejszyć niepokóji pozbyćsięchoćczęściobaw.Wszyst-ko,coograniczystres,będziemiałopo-zytywnywpływnanaszapetyt,a dobrze

odżywionyorganizmbędzielepiejreago-wałnaleczenie.

Pamiętaj:• Nie każdy podczas leczenia prze-ciwnowotworowego cierpi z  powoduuciążliwychskutkówubocznych.Czę-sto są one umiarkowane i  mogą byćkontrolowanezapomocąleków(prze-ciwwymiotnych,przeciwmdłościom).

• Być może będą dni, kiedy jedzeniebędzie tylko obowiązkiem. Nie zapo-minajwtedy, jakważne jestprawidło-we żywienie dla zdrowia. Pamiętaj,żebrakapetytu to jedyniestanprzej-ściowyi prawdopodobnienastępnegodniajedzenieznówstaniesięprzyjem-nością.

• Problemów z  jedzeniem w  chorobienowotworowejmożnauniknąć,a utratawaginiemusibyćkoniecznością.Jeślitylkopojawiąsiętrudnościz przyjmo-waniem pokarmów, brak apetytu czyutratawagi,skonsultujsięzeswoimle-karzemprowadzącymlubdietetykiem.Powinni oni podjąćwówczas decyzję

o interwencjiżywieniowej(np.podaniepreparatówodżywczychNutridrink).

Zalecenia żywieniowe po zakończeniu leczeniaPo zakończeniu leczenia każdy pacjentchcejaknajszybciejwrócićdospożywa-niatradycyjnychposiłków.Niestety,cza-samijesttoniemożliwez powodudysfa-gii (trudności z  połykaniem) lub innychskutków ubocznych. Jest jednak kilkasposobów, któremogą ułatwić stopnio-wypowrótdotradycyjnegożywienia.

Najważniejsze jest, aby pacjent zaczął znowu jeść swoje ulubione potrawy, jednak przygotowane w  taki spo-sób, aby były bardziej miękkie i łatwe do przełknięcia:• możnapolewaćpotrawysosami,którejezmiękcząi ułatwiąprzełykanie,

• należy bardzo drobno siekać mięsopieczonelubduszone,

• przygotowująckanapki,trzebausuwaćskórkęodchleba,

• gotowane potrawy można podawać

15

porozdrobnieniuw mikserze.

Można również zwiększać wartość od-żywcząpotrawpoprzezdodawaniespe-cjalnych płynnych preparatów odżyw-czychNutridrink.

Odczuwanie smakuChemio-i radioterapiapowodujązmianyw  kubkach smakowych. Dlatego chorymoże mieć „zachcianki” na nietypowesmakii potrawy.Objawytemajązazwy-czajcharakterprzejściowy,a domomen-tu ich ustąpieniamożna stosować kilkasposobów, które spowodują, że posiłkibędąlepiejsmakowały.Jedną z metod jest dodawanie do po-trawaromatycznychziół i przypraw.Po-magają one „obudzić” kubki smako-we, które potrzebują teraz silniejszychbodźców. W  przypadku złej tolerancjimocno aromatycznych posiłków, nale-ży zrezygnować z  przypraw i  próbowaćdodawać inne produkty, które złago-dzą smak potraw, np. jogurt, majonezitp. Aby pobudzać zmysł smaku i  „bu-

dzić” kubki smakowe, można dodawaćdoprzygotowywanychdańocet lubsokz  cytryny. Jednak u  osób, które cierpiąnabólew jamieustnejlubgardle,cierp-kie lubkwaśnepotrawymogąpowodo-waćpodrażnienia.

Higiena posiłkówPozakończeniuleczeniaonkologicznegonależyrównieższczególniezadbaćo hi-gienę podczas przygotowywania posił-ków.Zdarzasię,żepacjencimająw tymokresie obniżoną odporność, dlategoorganizm może być bardziej podatnynazatrucia.Pamiętajmyo następującychradach:• Przed przygotowaniem posiłku nale-ży dokładnie umyć ręce ciepłą wodąi mydłem.

• Trzeba dokładnie myć naczynia ku-chennei deskidokrojenia.

• Blatykuchennepowinnosięregularnieprzecieraćśrodkiemantybakteryjnym,a ściereczkikuchennewymieniaćczę-ściejniżzwykle.

• Produkty pochodzenia zwierzęcego

muszą być dobrze ugotowane: niepowinno się jeść jajek namiękko anikrwistegobefsztyka.

Jak wrócić do normalnego jedzenia po leczeniu onkologicznym?W  czasie radio- i  chemioterapii dużaczęść chorych korzysta z żywieniame-dycznego.Pozakończeniuleczeniawra-cająonidotradycyjnychposiłków.Dziękiustąpieniuwieludolegliwości,któretowa-rzyszyłyimw tymtrudnymokresiewalkiz nowotworem,pacjencizaczynająmiećlepszyapetyti chętniejsięgająpojedze-nie. Powrót ten nie zawsze jest jednakłatwy.

Niekiedy po intensywnym leczeniu on-kologicznym dolegliwości utrzymująsię jeszczeprzezdłuższyczas, a  chorymaproblemyz jedzenieminadaltracinawadze.Bardzoważnejestwówczaspod-jęcie działań zapobiegających dalszejutraciewagi,np.przezutrzymanieżywie-niamedycznego.

16

Po zakończeniu leczenia onkologiczne-go zaleca się odżywianie zgodne z  za-sadami zdrowego żywienia. Jest to tymważniejsze,żetylkoodpowiedniapodażskładnikówodżywczych,witamini skład-nikówmineralnych (a  tę zapewnia dietazgodna z  zasadami) pozwoli na odzy-skaniesiłpowyczerpującejchorobiei le-czeniu, a  także na odbudowanie znisz-czonych tkanek. Prawidłowo odżywionyorganizm w  okresie rekonwalescencjibędzie szybciej powracał do zdrowia,cobędzieteżwpływaćnalepszesamo-poczuciechorego.

Należy pamiętać o następujących za-sadach prawidłowego żywienia:• Pamiętaj o  jedzeniu różnych produk-tówspożywczych.Dietapowinnabyćurozmaicona, gdyż nie ma jednegopokarmu,któryzawierałbywystarcza-jącą ilość składników odżywczych.W  codziennym jadłospisie powinnyznaleźć się wszystkie produkty z  po-szczególnych grup żywności, czyliprodukty zbożowe, warzywa, owoce,

produkty białkowe (mięso, ryby, jaja,rośliny strączkowe) oraz tłuszcze.Or-ganizmw okresiepowrotudozdrowiapotrzebuje znacznych ilości różnychskładnikówodżywczychdoregenera-cjicałegoorganizmu.

• Niezapomnij,byw jadłospisieznalazłysięwarzywai owoce,któresądosko-nałym źródłem witamin, składnikówmineralnychorazbłonnika.Mogąbyćone spożywane surowe, gotowaneorazw postacisoków.

• Zadbaj o  to, by podstawą diety byłyprodukty zbożowe, zwłaszcza z  peł-negoprzemiału, np. pieczywopełno-ziarniste, ryż brązowy, grube kasze,makaronyrazowe.

• Unikaj znacznych ilości tłuszczu,zwłaszcza zwierzęcego (masło, sma-lec), oraz słodyczy, cukru, alkoholui  wędzonej lub marynowanej żywno-ści.

• Wybieraj niskotłuszczowe produktymleczne(zawartośćtłuszczu1–2proc.)orazchudegatunkimięs(drób,indyk).Urozmaicajdietęrybamiorazpotrawa-

miz roślinstrączkowych,któresądo-skonałymźródłembiałkaniezbędnegow okresierekonwalescencji.

• Unikaj smażenia, wybieraj gotowaniena parze, duszenie bez obsmażaniai  grillowanie. Posiłki przygotowanew  odpowiedni sposób są lekkostraw-nei niebędąpowodowaćdolegliwościżołądkowo-jelitowych.

Występującepochorobiei intensywnymleczeniu onkologicznym osłabienie wie-lokrotniepowodujetrudnościw powrociedonormalnego funkcjonowaniaoraz re-gularnego przyjmowania wystarczającejilościpokarmów.

Oto kilka porad dla chorych i  ich opiekunów, które pomogą powrócić do spożywania odpowiedniej ilości posiłków:• Zadbajo  to,byposiłki były częstsze,a  jednocześnie mniejsze objętościo-wo. Twój organizmmusi na nowo sięprzyzwyczaić do spożywania więk-szychilościpożywienia.

17

• Staraj się jeść regularnie, dbaj o  to,abyprzerwymiędzyposiłkaminiebyłydłuższeniż3–4godziny.

• Sporządzaj proste, smaczne potrawywedługłatwychprzepisów.

• Starajsięjeśćto,nacomaszochotę.• Nie krępuj się prosić znajomego lubkogośz rodzinyo pomocw zrobieniuzakupówlubpodczasprzygotowywa-nia posiłków. Osłabienie po chorobietowarzyszy pacjentowi dość długoi w tymczasieniemożnasięprzemę-czać.

Jeśli pomimo stosowania się do po-wyższych wskazówek, nie udaje Ci siępowrócić dowłaściwej dlaCiebiemasyciała, sięgnij po preparaty do żywieniamedycznegoNutridrink.

Preparaty do żywienia medycznegoCzym są preparaty odżywcze do do-ustnego żywienia medycznego?Są to wysokoenergetyczne i  wysoko-białkowe preparaty odżywcze w  formie

napoju. Zawierają wszystkie niezbędneskładniki odżywcze w  odpowiednichproporcjach: białko, tłuszcze, węglowo-dany oraz kompletwitamin i minerałów.Ich zaletą jest to, że w  małej objętościdostarczajądużoenergiii wszystkienie-zbędneskładnikiodżywcze.Sądostęp-new butelkachplastikowychzesłomką,w różnychsmakach.Należyjespożywaćpomiędzy posiłkami (jako uzupełnieniejadłospisu), a w  raziepotrzebyprepara-tem takim można zastąpić całe posiłkilub całodzienne wyżywienie. Standar-dowa terapia to 2 opakowania dziennieprzez 2 tygodnie. Jedno opakowanieto300kalorii.

Kiedy stosuje się preparaty odżywcze?Zdrowy mężczyzna do prawidłowegofunkcjonowania potrzebuje około 2500kaloriidziennie,natomiastkobieta–oko-ło2000kalorii.Choroba,uraz,operacjazwiększajązapotrzebowanieenergetycz-ne, a  jednocześnie często pojawia sięutrata apetytu lub inny powód, któregokonsekwencją jestzbytniskiew stosun-

kudopotrzebspożyciepokarmu.W re-zultacie chory słabnie i  gorzej reagujena leczenie, wydłuża się czas hospita-lizacji i  rekonwalescencji. W  takim wy-padku preparaty odżywcze są dobrymsposobem na zwiększeniewartości od-żywczej całodziennego wyżywienia pa-cjenta. Płynna forma produktu ułatwiajego spożycie – pacjent niemusi gryźći  przeżuwać, a  skondensowana formułazapewniadużąilośćenergiii składnikówodżywczychw małej,a przez to łatwiej-szejdospożycia,objętości.

Jak wybrać preparat odżywczy?Nutridrink jest najczęściej stosowanymw Polscedoustnympreparatemodżyw-czym.Dostępnyjestw różnychrodzajachi smakach:• Nutridrink: wysokoenergetyczny, bezbłonnika.

• Nutridrink Yoghurt style: wysokoener-getyczny, bez błonnika, z  dodatkiemjogurtu.

• Nutridrink Protein: wysokoenerge-tyczny i  wysokobiałkowy, bez błonni-

18

ka –  dla osób, którym zalecane jestzwiększonespożyciebiałka.

• NutridrinkMulti Fibre: wysokoenerge-tyczny, z  błonnikiem usprawniającympracęjelit.

• NutridrinkSoup:wysokoenergetycznyiwysokobiałkowy,z błonnikiem,w po-stacizupydospożywanianaciepło.

• Nutridrink Juice style:wysokoenerge-tyczny, bez tłuszczu – dla osób, któ-rym zlecane jest zmniejszenie spoży-ciatłuszczów(np.zapalenieworeczkażółciowego).

Dostępny jest też preparat zawierającyzwiększone ilości składników szczegól-nieważnychw  chorobie nowotworowej:FortiCare.FortiCarejestpreparatemwy-sokoenergetycznymi wysokobiałkowym,bogatym w  wielonienasycone kwasytłuszczowen-3:EPA i DHA.Mawysokązawartośćprzeciwutleniaczy(witaminyCi E,karotenoidy,selen)orazzawierauni-kalnąmieszaninębłonnika.

Pozostałe specjalistyczne doustne pre-

paratyodżywczeto:• Diasip–dlapacjentówz cukrzycą,• Cubitan–wspomagaleczenierani od-leżyn.

PreparatyodżywczeNutridrink,FortiCa-re, Diasip i  Cubitan dostępne są tylkow  aptekach. W  razie wątpliwości przywyborzenależyskonsultowaćsięz leka-rzemlubfarmaceutą.

Jak powinno się dawkować preparaty odżywcze?Dawka, którą powinno się podawaćchoremu, uzależniona jest od potrzebżywieniowych oraz ilości pożywieniaspożywanego w  ciągu całego dnia.Standardowa terapia to 2 opakowaniaNutridrinka dziennie przez 2 tygodnie.Jednakpreparatyodżywczepowinnosięstosować tak długo, jak tego wymagastanpacjenta,czylidomomentupowrotudo spożywania pokarmów tradycyjnychw  wystarczających ilościach. Jeśli jesttakapotrzebaNutridrinkmożebyćjedy-nympożywieniemw ciągudnia.Pacjent

powinienwówczaswypić–wzależnościod potrzeb – 5–7 opakowań (pozwolito na pokrycie dziennego zapotrzebo-wania organizmu na energię i  składnikiodżywcze).

W przypadku niektórych preparatównależy zwrócić szczególną uwagęna dawkowanie: powinno spożywać sięmaksymalnie 3 opakowania dzienniepreparatów Nutridrink Protein, FortiCa-re i  Cubitan. Powód:wysoka zawartośćbiałka oraz innych składników dostoso-wanych do potrzeb organizmu w  okre-ślonej jednostce chorobowej. Ograni-czenie spożycia do 3  opakowań dzien-nie ma zapobiegać przedawkowaniu(np.zbytwysokiespożyciebiałkaobcią-żanerki).

Jak podawać tego typu preparaty?Nutridrinkimożnapodawaćdopiciamię-dzy posiłkami.W razie potrzeby prepa-ratytemogązastępowaćposiłkilubbyćdodatkamidodańi napojów.Nutridrinkimożnapodawaćschłodzone,a nawetza-

19

mrożonew postacilodów(smakisłodkie),orazpodgrzanei doprawionedosmaku(smakiobiadowe–NutridrinkSoup).

Dzięki dużej różnorodności preparatówNutridrink pożywienie pacjenta jest nietylkourozmaiconealemarównieżwyso-kąwartośćodżywczą.

Jak stosować preparaty do żywienia medycznego?Stosowanie preparatów odżywczychNutridrink podnosi wartość odżywczącodziennego pożywienia chorego. Ichspożywanie ułatwia pokrycie dziennegozapotrzebowaniananiezbędneskładnikiodżywcze,a  tymsamympoprawiastanodżywienia.

Standardowe dawkowanie Nutridrinkato 2 opakowania dziennie przez co naj-mniej14dni.Jednakstosowanieprepa-ratuNutridrinkpowinnosiękontynuowaćtak długo, jak jest to potrzebne – czylidochwili,kiedypacjentjestw staniepo-kryć swoje potrzeby żywieniowe za po-

mocą tradycyjnegopożywienia.W  razieproblemów z  ustaleniem właściwegodawkowanianależyzwrócićsięopomocdolekarzalubdietetyka.

Preparaty odżywcze można spożywać w różny sposób:• pić bezpośrednio z  butelki, rów-nież przez słomkę, lub po przelaniudoszklanki,

• spożywać po podgrzaniu lub schło-dzeniu,

• dodawać do zimnych i  gorącychpotraw,wzbogacając ichwartośćod-żywczą.

Ważnejest,abychoryspożywałjaknaj-więcej tradycyjnego pożywienia i  sięgałpopreparatyNutridrinkw momencie,kie-dy nie będzie w  stanie pokryć swojegozapotrzebowaniananiezbędneskładnikiodżywcze zapomocą tradycyjnegopo-żywienia.

Zaleca się picie preparatów Nutridrinkpomiędzyposiłkami.Jednoopakowanie

dostarcza300kcal,czylitylecośniada-nie, kolacja czy połowa obiadu. SkładNutridrinka umożliwia zastąpienie nimtradycyjnego posiłku. Produkt powinienstanowićjedyneźródłopożywieniatylkow wyjątkowychsytuacjach.Jeżelipacjentnie jest w  stanie zjeść niczegow  ciągudnia,zalecasiępodaniemu5–7opako-wańNutridrinka,cozapewniaodpowied-niąilośćskładnikówodżywczych.

Wartopamiętać,żepreparaty tego typuprzedotwarciemniemusząbyćprzecho-wywanew  lodówce (pootwarciumoże-my je przechowywać w  lodówce przezdobę).

20

SKUTKI UBOCZNE CHOROBY NOWOTWOROWEJ I JEJ LECZENIA

Dlaczego pojawiają się skutki uboczne?Leczeniechorobynowotworowej topro-cesdługotrwałyi niestetyniepozbawionyskutków ubocznych. Wszystkie znanemetody leczenia nowotworów, takie jak:chemioterapia, radioterapia, immuno-terapia i  terapie hormonalne, powodujądodatkowedolegliwości.

Dlaczegotaksiędzieje?W trakciestoso-wania znanych dziś metod terapii nisz-czonesąnietylkokomórkinowotworowe,leczrównieżzdrowe.Towłaśniezniszcze-niazachodzącew komórkachsągłównąprzyczynąpojawieniasięefektówubocz-nych terapii, które powodują u  chorychproblemyz przyjmowaniempokarmów.

Najczęściej występujące uboczne skutki terapii przeciwnowotworowych:• utrataapetytu,• bólew jamieustnejlubgardle,• suchośćw jamieustnej,• zaburzeniasmakui węchu,• mdłości,• wymioty,• biegunki,• nietolerancjalaktozy,• zaparcia,• osłabienie,• depresja.

O  wystąpieniu skutków ubocznych de-cyduje wiele czynników, takich jak: typnowotworu, jegoumiejscowienie, rodzaji  długość leczenia oraz zastosowanadawkaleku.

Przed rozpoczęciem leczeniawarto po-rozmawiać ze swoim lekarzem o możli-wych skutkach ubocznych i  sposobachradzeniasobiez nimi.Wartoteżwiedzieć,że dolegliwości można łagodzić za po-mocąlekówi odpowiedniegożywienia.

Utrata apetytuUtrata apetytu jest jednym z  najczęst-szych problemów, które pojawiają sięw przebieguchorobynowotworowej i  jejleczenia. Często ciężko stwierdzić, czyprzyczyną jest terapia czy działanie sa-megonowotworu.Równieżzłystanpsy-chiczny pacjenta (np. depresja) możebyć przyczyną utraty łaknienia. Zdarzasię,żeniechęćdojedzeniaidziew parzezeskutkamiubocznymiterapii,takimijak:mdłości,wymioty, zaburzenia odczuwa-niasmaku,suchośćw jamieustnej.

Jeśliniechęćdo jedzeniaprzedłużasię,niezbędne może być zastosowanie le-ków poprawiających łaknienie oraz pre-paratów odżywczych. Długotrwały brakapetytumożebowiemwiązaćsięz utratąmasy ciała i  pogorszeniem stanu odży-wienia.

Osoby cierpiące na brak apetytu zwy-klechętniejspożywająpłynneprodukty.Wartowięcprzygotowywaćposiłkio  ta-kiejkonsystencji.Możnarównieżwłączyć

21

dodiety choregogotowepreparaty od-żywczew płynieNutridrink,któredostar-cządodatkowąporcjęenergiii białka.

Utrata masy ciałaUtratawagijestczęstymskutkiemchoro-by nowotworowej.Niezamierzone chud-nięcie jest u  wielu chorych pierwszymobjawem rozwijającego się nowotworu.W przebieguchorobynowotworowejutra-tawagimożepojawićsięw każdejfaziechoroby.Ilekilogramówijakszybkocho-ryjestraci–tozależyodtypuguza,jegoumiejscowieniai zaawansowania,a takżesposobu leczenia.Ponadtoniektóreno-wotworypowodująbiochemicznezmianyw organizmie,wskutekktórychstopniowozanika tkanka mięśniowa i  tłuszczowa.Spadekmasy ciała jest też często spo-wodowanybrakiemapetytuwywołanymleczeniemnowotworulubstresem.Utratywagi nie można lekceważyć i  uznawaćjejzanaturalnądlachorobynowotworo-wej.Można i  należywalczyć z  tympro-blemem. Nadmierna utrata masy ciałamożebowiemprowadzićdorozwojunie-

dożywienia,a w skrajnychprzypadkachkacheksji,czyliwyniszczenianowotworo-wego.W celupoprawystanuodżywianianależy wdrożyć wsparcie żywieniowe.Jednąz możliwościsądoustnepreparatyodżywcze Nutridrink, których regularnestosowaniepozwalanie tylkozatrzymaćspadek wagi u  pacjentów, lecz nawetodzyskaćutraconąmasęciała.Uboczneefektyleczenia,któresąprzyczynąspad-kuwagi,mogąbyćłagodzone,np.przezodpowiednieleki.Dlategowszelkiegoro-dzajudolegliwościzwiązanez leczeniemchoroby nowotworowej należy zgłaszaćlekarzomprowadzącym.

Proste wskazówki żywieniowe, które pozwolą na utrzymanie prawidłowej masy ciała w trakcie choroby:• Zamiast 3 dużych powinno się spo-żywać5–6małychposiłkówdziennie,w regularnychodstępachczasu.

• Warto,bychorymiałpodrękąulubioneproduktyi sięgałponiezawszewtedy,kiedybędziemiałochotę.

• Chory powinien rozpoczynać posiłek

od produktów o  wysokiej zawartościbiałka(chudemięso,jaja,ryby,warzy-wastrączkowe,tofu).

• Przed posiłkiemwarto wyjść na spa-cer,ponieważnawetniewielkaaktyw-nośćfizycznazaostrzaapetyt.

• Można eksperymentować z  nowy-mi potrawami i  smakami – ponieważw czasie leczeniazmieniająsięprefe-rencje smakowe,należy szukaćsma-kówodpowiadającychchoremuw da-nejchwili.

• Zdarza się, że pacjenci skarżą sięna nadwrażliwość zmysłu węchu –dlatego warto pamiętać, że potrawyo umiarkowanejtemperaturzewydziela-jąmniejintensywnyzapachi takiewła-śniepowinnosięserwowaćchorym.

• Posiłkipowinnybyćspożywanew przy-jemnejatmosferzei bezpośpiechu.

• Napojepowinnosiępićjedyniepomię-dzyposiłkami.Piciew trakciejedzeniamoże powodować szybsze odczuciepełnościw żołądku.

• W  ciągu dnia warto pić zdrowe, war-tościowe pod względem odżywczym

22

napoje:świeżesoki,przecieryowoco-we,koktajlejogurtowe.

W  razie potrzeby należywłączyć do ja-dłospisupreparatyodżywczeNutridrink,które pomagają zahamować spadekwagii poprawiająstanodżywienia.

KacheksjaKacheksja to stan ciężkiegowyniszcze-nia organizmu wskutek rozwoju niedo-żywieniaw chorobienowotworowej.Tentypniedożywieniadotykaokoło40proc.chorych na nowotwory, a główne jegoprzyczynyto:• zmniejszonespożyciepokarmów:czę-stospowodowanejestonoutratąape-tytu,pojawieniemsięskutkówubocz-nychleczeniaczydepresji,

• działanienowotworu–substancjewy-dzielaneprzeznowotwórhamująape-tyti zwiększająutratęmasyciała.

Kacheksja dotyka najczęściej chorychz  nowotworami przewodu pokarmowe-go.W celuuniknięciajejrozwojuzaleca-

nejestwdrożenieodpowiedniowcześnieżywieniamedycznego.

Wzrost masy ciałaZdarzasię,żepacjenciw czasieleczeniachorobynowotworowejnie tracąnawa-dze, jak to jest zazwyczaj, lecz wręczprzeciwnie–ichwagajeszczesięzwięk-sza.Najczęściejdotyczytoosóbz rakiemmacicy, prostaty, jajnika, które stosująspecyficzne leki lubpoddawanisą tera-piihormonalnejlubchemioterapii.Wzrostwagipojawiasięteżuokoło50proc.pa-cjentek leczonychz powodunowotworupiersi(dlategozalecasię,byw tymprzy-padku stosować dietę niskokalorycznąo obniżonejzawartościtłuszczu).

Zwiększeniemasyciałamożebyćrównieżwynikiemwzrostuapetytui nadmiernegospożyciakalorii–jesttostosunkowoczę-stezjawiskow przypadkupacjentówsto-sującychsterydy.

Wzrostmasyciałamożebyćteżefektemzatrzymywania się wody w  organizmie

na skutek przyjmowania niektórych le-ków. Można tego uniknąć, stosując lekiprzepisaneprzezlekarzaorazodpowied-niądietęz obniżonązawartościąsodu.Lekarza prowadzącego powinno się in-formować o  każdej znaczącej zmianiemasyciała–zarównoo jejzmniejszeniu,jak i  przyroście. Pozwoli to wprowadzićodpowiedniezmianyw terapii.

Mdłości i wymiotyMdłości i  wymioty to najczęstsze skutkiuboczne leczenia nowotworów. Mogąpojawić się w  wyniku zabiegów chirur-gicznych, chemio-, immuno- i  radiote-rapii. Również sam nowotwór i  chorobymu towarzyszące mogą być przyczynąnudności.

U niektórychchorychmdłościpojawiająsiętużpopodaniuleków,u innychobjawten występuje dopiero po kilku dniach.Pocieszający jest fakt,żewrazz zakoń-czeniemleczeniadolegliwości tezwykleustępują.

23

Mimo że metody leczenia nowotworówsą coraz bardziej nowoczesne,mdłościi  wymioty nadal są jednymi z  najczęst-szych i  najbardziej uciążliwych skutkówubocznych. Wielu pacjentów uważa,żeuczuciemdłościjestbardziejdokucz-liweniżnp.wymioty,którepozwalająod-czućchwilowąulgę.Zwracanie treści pokarmowej następujew wynikupobudzaniaośrodkówwymiot-nych zlokalizowanych w  rdzeniu prze-dłużonym przez różne czynniki: smak,zapach, ból, niepokój, ruch, osłabionyprzepływ krwi, zaburzenia biochemicz-ne związane z  obecnością nowotworu.Zdarza się również, że chory odczuwasilneskurczeżołądka i przełyku,aleniedochodzidowymiotów.Mdłości i wymioty są najczęściej skut-kami ubocznymi chemio- i radioterapiiskierowanychnanarządytakiejak:jelita,żołądek,wątrobaczymózg.Ryzykowy-stąpienianudności jest tymwiększe, immocniejsza dawka i rozleglejszy obszarobjętyradioterapią.Zazwyczajw dniachwolnychodnaświetlaniapacjentodczu-

wazmniejszenielubcałkowiteustąpieniedolegliwości.

Mdłościi wymiotyspowodowaneterapiąprzeciwnowotworowąmożemypodzielićna:• Występujące z  wyprzedzeniem,np. przed kolejnym cyklem chemio-terapii. Mdłości i wymioty pojawiająsię u  pacjentów, którzy przeszli kilkacyklów leczenia, i powstają główniejako skutek działania różnych bodź-cówna sferępsychiczną. Zdarza się,że chory odczuwamdłości na widokczy zapach sali zabiegowej, słyszącdźwiękikojarzącemusięz radio-czychemioterapią.

• Ostre:występującew ciągudobyodpo-dania leków przeciwnowotworowych.Częstość występowania i nasilenietegorodzajumdłościiwymiotówzale-żyod leku, jegodawki,drogipodaniai  innych czynników. Znając je wszyst-kiemożnaokreślić,z  jakimnasileniempojawią siędolegliwości i zaplanowaćsposóbichkontroli.

• Opóźnione:pojawiająsiępowięcejniżdobie od podania leków. Najczęściejdotyczą pacjentówprzyjmującychwy-sokiedawkichemioterapii.

Odpowiedniakontrolaopisanychdolegli-wości jestważnymelementem leczenia,ponieważ przedłużające się wymiotyi  mdłości mogą prowadzić do pogor-szeniaskuteczności leczenia.Niezwyklepomocnesąlekiprzeciwwymiotne(anty-mimetyki). Dlatego w  przypadku wystą-pieniamdłościw trakcieleczenia,należyskonsultować się z  lekarzemprowadzą-cym w  celu dobrania odpowiedniegolekuijegodawki.

BiegunkiBiegunkajestjednąz częstszychdolegli-wości występujących w  przebiegu cho-robynowotworowej.Możebyćskutkiemubocznymterapiiprzeciwnowotworowej,jakii występowaćjakobezpośrednieod-działywaniechoroby,np.w nowotworachjelit.Biegunkajestnietylkouciążliwadlachorego, ale może być również powo-

24

dem odwodnienia, a  nawet znacznegopogorszeniastanuodżywienia.

Co to jest biegunka?Wystąpienie u  chorego pojedynczegoluźnego stolca nie zawsze musi ozna-czaćwystępowanieproblemubiegunek.W  terminologiimedycznej biegunką na-zywamybowiemzwiększenie liczbywy-próżnień w  ciągu doby (powyżej 3 wy-próżnieńw ciągu24godzin),przyczymtakistantrwadłużejniż4dni,alekrócejniż 2 tygodnie. Charakterystyczna jestzmiana konsystencji stolca na płynnąlubpółpłynną lub zawartość ropy, śluzubądźkrwi.Podczasbiegunkiwzmożonajest perystaltyka jelit. Spożyty pokarmprzechodzi bardzo szybko przez prze-wód pokarmowy, przez co zaburzonyzostaje proces wchłaniania składnikówodżywczych,witamin,minerałówi wody.W efekciedochodzidopogorszeniasta-nuodżywienia,a w przypadkudostarcza-niazbytmałejilościpłynównawetdood-wodnienia. Dlatego przy intensywnychbiegunkachwskazanajesthospitalizacja

w celupodaniapłynówdrogądożylną.

Biegunki u  chorych z  chorobą nowo-tworowąU chorychz chorobąnowotworowąbie-gunka występuje najczęściej jako efektuboczny leczenia radiologicznego, che-mioterapeutycznegolubpozabieguchi-rurgicznym.Operacjew obrębieprzewo-du pokarmowego, np. żołądka lub jelit,mogąspowodować zaburzenie funkcjo-nowania tychnarządów, zaburzenia tra-wienia i  wchłaniania, a  w  konsekwencjipojawienie się luźnych stolców.W przy-padku chemioterapii biegunkę mogąpowodować niektóre leki, zaburzająceprocesy trawienia i  wchłanianiaw  obrę-bie jelitacienkiego.Podczasstosowanaradioterapii dochodzi do uszkodzeniabłonyśluzowejjelitacienkiego,copowo-duje zaburzeniawchłaniania składnikówodżywczych,a w konsekwencjibiegunki,a takżeinnedolegliwościtakiejakwzdę-ciai bólebrzucha.Innymi przyczynami występowania bie-gunek są infekcje oraz stosowanie an-

tybiotyków. Antybiotykoterapia niszczyzarówno patogenne, jak i  korzystne dlazdrowia bakterie, dlatego może docho-dzić do zapalenia błony śluzowej jeliti  powstania biegunek, które są opornena leczenie. Do ich powstania przyczy-niają się również stres oraz niepokójzwiązany z  chorobą. Inne przyczynyto: nietolerancje niektórych składnikówżywności, np. laktozy, zaburzenia funk-cjonowania narządów uczestniczącychw procesachtrawieniai wchłanianiaspo-wodowanerozrostemkomóreknowotwo-rowych,chorobytowarzyszącechorobienowotworowej.

Biegunkiu chorychnanowotworymogąpojawiaćsięw każdymstadiumchorobylubleczenia.Mimoiżwystępująrzadziejniż zaparcia, dla wielu chorych są bar-dzowyczerpującezarównofizycznie,jaki emocjonalnie.

W  wyniku długo utrzymujących się biegunek dochodzi do:• lękuprzedjedzeniem,

25

• utratyapetytu,• nadmiernejutratypłynówz organizmu,a nawetodwodnienia,

• pogorszeniastanuodżywienia,• pogorszeniasprawnościfizycznej,• nadmiernegozmęczeniai wyczerpania,• lękuprzedwyjściamiz domu.

W przypadkuznacznychzaburzeńwod-no-elektrolitowych, biegunka może byćrównież zagrożeniemdla życia. Jakpo-móc pacjentowi? Najłatwiej jest wpro-wadzićzmianyw jadłospisie.W tymceluzalecasięprzedewszystkimzwiększenieilości produktów zapierających, takichjak: ryż, mąka ziemniaczana, galaret-ki, warzywa i  owoce bogate w  garbniki(jabłka,suszoneczarnejagody,banany,marchew,dynia).Podrugienależyzwięk-szyćilośćwypijanychpłynów,zwłaszczanapojówgarbnikowych, któremająwła-ściwościściągające(naparz suszonychczarnych jagód,mocnagorzkaherbata,kakao na wodzie). Zaleca się równieżpodawaniesuchegopożywieniatypusu-charki,wafleryżowe.

Jak sobie radzić?Długi okres trwania biegunek lub nad-mierne ich nasilenie mogą prowadzićdo poważnych konsekwencji zdrowot-nych, m.in.: osłabienia, gorączki, złegosamopoczucia, zwiększonej podatno-ści na infekcje i  zakażenia, niedoborówskładnikówodżywczych,witamini mine-rałów,a w konsekwencjidoutratymasyciałai niedożywienia,odwodnienia,czylizaburzeńwodno-elektrolitowychw orga-nizmie,któremogąbyćzagrożeniemdlażycia,zwłaszczadlachorychwyniszczo-nychw wynikuchorobynowotworowej.

Biegunkitrwającedłużejniżkilkadnilubodznaczającesięnadmiernymnasileniemnależy niezwłocznie zgłosić lekarzowiprowadzącemu. W  niektórych przypad-kachwskazanajesthospitalizacjaw celupodaniapłynówdrogądożylną,byzapo-bieckonsekwencjomodwodnienia.

Abyuniknąćnegatywnychskutkówzdro-wotnych,którewystąpićmogąw wynikudługotrwałychbiegunek,zalecasięzmia-

nęsposobużywienia.Przedstawiamy kilka pomocnych wska-zówek:1. Odpowiedniapodażpłynów Kiedy wystąpią biegunki, najważniej-sze jest wypijanie dostatecznej ilościpłynów.W  tymcelupolecasięwodęmineralną niegazowaną, wodę z  cu-krem, a  także mocną czarną herba-tę,naparz czarnychjagódlubkakaonawodzie.

2. Produktybogatew sódi potas Dietapowinnadostarczaćtepierwiast-ki,ponieważichdużeilościtraconesąwrazz kałempodczasbiegunek.Bo-gatewpotassągłówniewarzywa(po-midory, cukinie) oraz niektóre owoce(m.in.banany,morele).

3. Produktywskazanew  czasie trwaniabiegunek

Odpowiednidobórproduktówpozwa-laskrócićczastrwaniabiegunekorazograniczyćwystępowanie innych do-legliwościżołądkowo-jelitowych (bólebrzucha,wzdęcia).W tymcelupolecasię:jogurty,kefiry,twarogi,chudemię-

26

sa,takiejakkurczak,indyk,ryby(naj-lepiejgotowane),ryż,makaron,ziem-niaki,jajagotowanenatwardo(nieza-lecasięsmażonych), jasnepieczywo(pieczywo pszenne, sucharki, wafleryżowe),gotowanewarzywai owoce.

4. Ograniczenie spożywania produktówmlecznych

Unikać należy mleka i  przetworówmlecznych,ponieważu wielupacjen-tówpodczasleczeniapojawiasięnie-tolerancjalaktozy.Wówczascukiertennie jest rozkładany, czego skutkiemjestczęstewystępowaniewzdęći bie-gunek.

5. Produktyprzeciwwskazane Aby ograniczyć nasilenie biegunekoraz innych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, zaleca się unikać: potrawtłustych i  smażonych, np. kotletów,żywności typu fast food, pikantnychproduktów i  przypraw, surowychwa-rzyw, owoców ze skórkami, roślinstrączkowych,grubychkasz,np.gry-czanej, bogatych w  błonnik warzyw(brokuły, kukurydza, kalafior, fasola,

groch), bardzo gorących i  bardzozimnychpotrawi napojów.Podawaneposiłki i  płyny powinny mieć tempe-raturę pokojową. Ponadto zaleca sięunikać: żywności i  napojów zawiera-jących kofeinę, m.in. kawy, napojówenergetycznych oraz czekolady, pro-duktówwzdymających(groch,socze-wica, fasola, cebula) oraz napojówgazowanych,słodyczyi gumdożuciazawierających sorbitol – substancjęsłodzącą używaną zamiast cukru,któramadziałanieprzeczyszczające.W tymcelunależyzawszesprawdzićnaetykiecieproduktujegoskład.

W przypadkuuporczywych i  długotrwa-łych biegunek stosowane są także lekiprzeciwbiegunkowe, które zawsze po-winnybyćpodawane zgodnie z  zalece-niemlekarza.

Suchość w jamie ustnejSuchość w  jamie ustnej (tzw. kserosto-mia) pojawia się, gdy gruczoły ślinoweprodukujązamałoślinylubw przypadku

silnegoodwodnieniai niedożywienia.Śli-najestniezbędnadoodczuwaniasmaku,połykania, mówienia, zapobiega infek-cjomi próchnicypoprzezneutralizowaniekwasówi oczyszczaniezębówi dziąseł.

Chemio- i  radioterapiamogą spowodo-wać uszkodzenie ślinianek, które nie sąw  stanie wyprodukować niezbędnej ilo-ści śliny. Wskutek tego jama ustna niejest odpowiednio oczyszczana, kwasypowstającew niejniesąneutralizowane,coz koleipowodujepróchnicę.Przedłu-żającasięsuchośćw jamieustnejmożewięcprowadzićdopowstawaniachoróbzębów i  dziąseł. Jest ona również nie-komfortowadlachorego.

Objawy kserostomii to:• uczuciesuchościw ustach,• gęsta,ciągnącasięślina,• zwiększonepragnienie,• zmianyw odczuwaniusmaku,• trudnościw połykaniui mówieniu,• bólelubuczuciepaleniaw jamieustnej,• pękająceustalubkącikiust,

27

• zmienionapowierzchniajęzyka,• utrudnionewkładaniei noszenieprote-zyzębowej.

Suchośćw jamieustnejmożewięcpowo-dowaćniechęćdojedzenia,a cozatymidziepogorszeniestanuodżywieniacho-rego.

W  przypadku chemioterapii suchośćjamyustnejjestzjawiskiemprzejściowym–śliniankiregenerująsięokoło2–8 tygo-dni po zakończeniu leczenia. Niestety,w przypadkuradioterapiisuchośćniezni-katakszybko.Częstoutrzymujesięna-wetprzezkilkanaściemiesięcyodostat-niej radioterapii. Nasilenie kserostomiizależy od dawki promieniowania i  jegoumiejscowienia. Częściowa regeneracjagruczołów ślinowych następuje po oko-ło roku, jednak proces ten trwa jeszczedłużej, jeślibyłyonebezpośredniopod-dawanenaświetlaniu.

Wczesne leczenie problemu suchościw  jamie ustnej może zapobiec owrzo-

dzeniom,chorobomdziąseł i próchnicy.Zalecanajestprawidłowahigienazębówi dziąseł.Pacjencipoddawaniradioterapiigłowyi szyipowinnizwrócićszczególnąuwagęna stan jamyustnej i w  razie ja-kichkolwiekwątpliwościzwrócićsięo po-mocdolekarzaprowadzącego.

Sposoby na zmniejszenie suchości w jamie ustnejGłównym sposobem ograniczenia su-chości jestpodawaniepacjentowidużejilości płynów. Chory powinien wypijaćnawet do 8 szklanek płynów dzienniei,  jeśli tomożliwe,zawszemiećzesobąbutelkęwody.Pacjentom,którychdotykatenproblem,zalecasiępiciekilkułykówwodyco10–15minut.W przypadkuwy-stępowania trudności z  piciem, możnaużyćsłomki.

Innesposoby,któremogązłagodzićtennieprzyjemnyobjaw,to:• wybórpotrawo dużejzawartościwody,np. przecierane zupy lub zupy-krem,podawanie posiłków o  konsystencji

łatwejdoprzełknięcia,np.purée,prze-ciery, dodawanie do posiłków sosuorazoliwy,coułatwiprzełykanie,

• jeżeli nie ma przeciwwskazań(np. w  przypadku podrażnionych ustlubgardła),chorymożespożywaćpro-dukty i  napoje wpływające na zwięk-szeniewydzielania śliny, np. lemonia-dę,landrynki,gumydożucia,lizaki,

• raz na jakiś czas można podawaćmrożone desery (lody, sorbety) lubowoce,

• nawilżanieustodpowiedniąpomadkąlubwazeliną.

Produktyniewskazanew suchościw  ja-mieustnej:mocnakawa,herbata,napojetypucola,słoneprzekąski(precle,chip-sy, paluszki), alkohol i  papierosy, suchażywność,m.in.:mocnowypieczonemię-so, niektóre surowewarzywa, pieczywochrupkie,ryż.

Odradza się również używania płynówdo płukania ust zawierających alkohol.Jeślipowyższeradynieskutkują,należy

28

poprosićlekarzalubstomatologao prze-pisaniespecjalnychlekówlubpreparatówzwiększającychwydzielanieśliny.

Zaburzenia odczuwania smaku i zapachuZmiany odczuwania smaku są częstymskutkiemubocznymw czasiechemiote-rapiilubradioterapiiw obrębiegłowylubszyi.Żywnośćstajesiędlachorychmdła,bez smaku, co skutkuje utratą apetytui chęcidojedzenia.

Zaburzenia odczuwania smaku wyni-kają głównie z:• toksycznego działania na kubki sma-kowesilnychlekówpodawanychpod-czaschemioterapii,

• pogarszania się stanu odżywienia,coobniżapercepcjęsmaku,

• suchościw jamieustnej,• infekcjiw  jamieustnej lubproblemówz uzębieniem.

Z  powodu zaburzeń odczuwania sma-kuwielepotraw,zwłaszczamięsa i  inne

produkty zawierające dużo białka (mle-ko i  jegoprzetwory, rośliny strączkowe),ma dla chorego gorzki, metaliczny po-smak. Innemogąbyćmdłe lubbezwy-raźnego smaku. Często obniżony lubpodwyższonyjestprógodczuwaniasma-ku słodkiego, niektóre pokarmy wydająsiębyćzbytlubzamałosłodkiew porów-naniudorzeczywistegosmaku.Podobniejestwprzypadkusmakugorzkiego.

Jak można pomóc osobom z zaburze-niami odczuwania smaku?Potrawy powinny odznaczać się wyraź-nymsmakiem,np.byćintensywniesłod-kielubkwaśne,wskazanejestużywaniedużejilościziółi przypraw,którenadadząpotrawiewyrazisty smak.Uczuciegory-czy w  ustach można łagodzić podającwiększe ilości płynów, a  takżemaryno-waniemięsa,drobiui rybprzedprzyrzą-dzeniem. Podawane potrawy powinnybyć schłodzone lub mieć temperaturępokojową.Zaburzeniaodczuwaniasmakuustępujązwyklepozakończeniuleczenia.Po6–8

tygodniach kubki smakowe regenerująsię.Jedyniew wynikuintensywnejradio-terapii,gdykubkismakoweuległycałko-witemuuszkodzeniu,zmianywodczuwa-niusmakówmogąbyćnieodwracalne.

Zaburzenia odczuwania smaku i zapa-chu – jak sobie radzić?Dla chorych, którzy cierpią z  powoduzaburzeńodczuwaniasmakui zapachu,jedzeniestajesięogromnymproblememi  dodatkowym źródłem stresu. Niestety,nie istnieje niezawodny sposób, któryzapobiegłby występowaniu tych dole-gliwości.U każdegopacjentapercepcjasmakujestinnai w różnysposóbwpływana nią choroba oraz leczenie. Pomoc-new  tymczasie jestwypijaniewiększejilości płynów, dodawanie dużych ilościprzypraw do posiłków oraz wybieraniepotraw o  zdecydowanym smaku. Pomi-moniechęcidojedzeniachorzypowinnispożywaćodpowiedniąilośćpokarmów,abypokryćzapotrzebowanieorganizmunaenergięi składnikiodżywcze.Pacjentmusi traktować posiłek jak lekarstwo,

29

które, nawet jeśli nie zawsze smakuje,mazazadaniepoprawićstanzdrowia.

Jak zachęcić chorego do jedzenia?Zastosowanie kilku prostych czynno-ści podczas przygotowywania posiłkówsprawia, że jedzenie jest bardziej atrak-cyjne pod względem smaku. Oto kilkapraktycznychporadpomocnychw zabu-rzeniachodczuwaniasmakui zapachu.

• Wybór żywnościZalecanejestczęstespożywaniemałychobjętościowo posiłków i  przekąsek. Ja-dłospis powinno się wzbogacać o  pro-duktyi potrawyatrakcyjnepodwzględemwyglądu i  zapachu. Warto wprowadzaćnowe dania, które w  obecnej sytuacjimogą smakować bardziej niż kiedyś.Czerwonemięso, którema dla chorychmetaliczny posmak, można zastąpićmięsemdrobiowym.W jadłospisiewartouwzględnićjaja,przetworymleczne,któ-resąźródłembiałkaniezbędnegow cza-siechorobyorazrekonwalescencji.Mię-somożnarównieżzastępowaćroślinami

strączkowymi (soją, soczewicą, fasolą,grochem). Wiele ciekawych pomysłówna przygotowanie takich posiłkówmoż-naznaleźćw wegetariańskichksiążkachkulinarnych. Metalicznylubgorzkismakw ustachzniwelujeżuciegumylubssanieplasterkacytryny.Smakmięsmożnapo-prawićdziękimarynowaniu,np.w oliwiez  oliwek z  dużą ilością przypraw takichjak: bazylia, oregano, rozmaryn, estra-gon,gorczyca,miętalubpoprzezłącze-nie z  sosem żurawinowym lub musemjabłkowym.Zaleca się przygotowywanie posiłków,którecharakteryzująsiękrótkimczasemgotowaniai niewydzielajązbytintensyw-nych zapachów (np. jajecznica lub na-leśniki).Wskazane jest używanie sokówowocowych, sosów włoskich lub słod-ko-kwaśnychw  celu nadania potrawomwyraźnegosmaku.Uwaganasokicytru-sowe,któremogąnasilaću chorychdo-legliwościbólowew jamieustneji gardle.Dodawanie cukru do niektórych potrawpozwala zminimalizować odczuwaniesmakugorzkiegolubsłonego.

• Temperatura posiłkówPodawaneposiłkipowinnymieć tempe-raturępokojowąlubbyćchłodne,a nawetzimne–pozwala to lepiejodczuwać ichsmak,adodatkowowydzielająonewów-czasmniej intensywny zapach. Dlategopoleca się koktajle na bazie mleka lubkefiru,soki,sery,zimne jajkana twardo,lody lub jogurty mrożone. Jeśli pacjen-tadrażnią zapachygotowanychpotraw,należy włączaćwentylator w  kuchni lubgotowaćprzyotwartymoknie.

• SztućceW przypadkuuczuciametalicznegosma-ku w  ustach można używać sztućcówplastikowych.

• Płukanie ustZalecane jest częste płukanie ust orazmycie zębów i  języka przed jedzeniem.Do przepłukiwania ust należy używaćwodylubwodyz łyżeczkąsodyoczysz-czonej–niemożna jednakpołykać roz-tworu.

30

• Wspólne posiłkiBardzo ważna jest atmosfera podczasspożywania posiłków. Pacjent powinienjadać w  otoczeniu przyjaciół i  rodziny,najlepiej z dalaodmiejscaprzygotowy-waniapotraw,byzminimalizowaćdziała-niedrażniącychzapachów.

Zaburzenia odczuwania smaku i  zapa-chupowodują,żepacjentjemniej.Wartowówczaspodawaćmupreparatyodżyw-czeNutridrink,którepoprawiająstanod-żywienia.

Owrzodzenia jamy ustnej i gardłaOwrzodzeniajamyustnej,gardłaiprze-łyku pojawiają się wskutek radioterapii,chemioterapiilubzakażeńpowstającychpodczas przebiegu choroby nowotwo-rowej. Są to dolegliwości bardzo uciąż-liwe dla pacjenta. Utrudniają jedzenie,cow przypadkuchorobynowotworowejjestniebezpieczne,ponieważmożeprzy-czynićsiędorozwojuniedożywienia.

Dlaczego tak się dzieje?Podczaschemio-lubradioterapiipocząt-kowo powstaje zapalenie jamy ustnej,objawiającesiępieczeniem i zaczerwie-nieniem, a  następnie tworzą się owrzo-dzenia.Rezultatemtegosą:• bóle,któreuniemożliwiająprzyjmowa-nieodpowiedniejilościpokarmów,

• krwawienia (występują częściej u  pa-cjentówpoddawanychchemioterapii),

• zakażeniabakteryjnelubwirusowe,któ-rewymagająleczeniaantybiotykami,

• problemyz jedzeniemi(lub)oddycha-niem.

Dolegliwościtew większościprzypadkówustępują po 2–4 tygodniach od rozpo-częciachemioterapiii po6–8tygodniachw przypadkuradioterapii, jeśliwcześniejnie dojdzie do wtórnego zakażenia,np.wirusamilubbakteriami.

Jak łagodzić objawy?Popojawieniusięowrzodzeńlubzapale-niabłonyśluzowejjamyustnejwystępo-

wanie przykrych dolegliwości bólowychmożna jedynie minimalizować poprzezprostezmianyw sposobieżywienia:• unikaniealkoholu,• unikanie pikantnych produktów i  po-traw,

• unikanie produktów kwaśnych,np.owocówcytrusowychorazsoków

• wybieranieproduktówo miękkiejkon-systencji, np. gotowane warzywa, jo-gurty,

• zachowanie zasad higieny podczasprzygotowywania posiłków (dokładnemycierąki wszystkichproduktów).

Jak radzić sobie z bólem jamy ustnej, dziąseł i gardła?Pacjenciz chorobąnowotworowąbardzoczęstoskarżąsięnabóle i owrzodzeniawystępującew  jamieustnej, np.dziąsełlub gardła. Ten problem powinien byćskonsultowanyz lekarzemprowadzącymw  celu ustalenia przyczyny dolegliwo-ści. Często są one skutkiem ubocznymchemioterapii lub radioterapii. W  takimprzypadku lekarz zaleci przyjmowanie

31

odpowiednich leków łagodzących ból,a dentystaudzieliporad,jaknależydbaćo  higienę jamy ustnej podczas leczenianowotworu.Warto również zadbaćo  le-czenie stomatologiczne przed rozpo-częciem chemioterapii lub radioterapiii  kontrolować stan uzębienia w  trakcieleczenia.

Bolesnośći zapaleniajamyustnejmijająpopewnymczasie,jednakw okresieichwystępowaniaznacznieutrudniająprzyj-mowanie pokarmów. Żucie i  połykaniepowodują nieprzyjemne dolegliwości,które jeszcze bardziej zniechęcają cho-regodo jedzenia.Dlategow  tymczasienależy unikać produktów drażniącychbłonęśluzowąjamyustnejorazwybieraćpokarmy łatwe do pogryzienia i  prze-łknięcia.

Otokilkarad,któremogąpomóczłago-dzićbólw jamieustneji(lub)gardle.1. Wskazane jest wykorzystywanie produktów miękkich, które ułatwiają choremu żucie i połykanie.

Polecane są:• mlekoi przetworymleczne:jogurty,ke-firy,maślanki,

• sery twarogowe, np. z  jogurtem lubśmietaną,

• banany i  inne miękkie owoce,np.arbuzy,morele,

• płatki zbożowe rozmiękczone, np. wmleku,

• gotowaneziemniaki,makarony,• gotowanewarzywa, np. purée z mar-chwii groszku,

• gotowanei rozdrobnionemięso,• jajecznica,• kremy,galaretki,budynie,kisiele.

2. Przy  dolegliwościach jamy ustnej i  gardła powinno unikać się produk-tów, które mogą podrażniać delikatną błonę śluzową i wywoływać dolegliwo-ści bólowe, a w przypadku owrzodzeń – krwawienia.Należy więc wyeliminować z  jadłospi-su:• suchą,twardążywność,w tymsurowewarzywa,grzankiorazkrakersy,

• produkty o  smaku ostrym i  słonym;drażniące działaniema również ocet,ogórkikwaszoneorazoliwki,

• owocecytrusowei soki,w tympoma-rańcze,grejpfruty,mandarynki,

• soki pomidorowe, sosy pomidorowe,zwłaszczapikantneketchupy,

• napoje alkoholowe oraz produkty za-wierające alkohol, np. cukierki z  likie-rem,płynydopłukaniaust.

3. Poniżej przedstawiamy kilka wska-zówek pomocnych podczas przygoto-wywania i  spożywania posiłków przy dolegliwościach jamy ustnej i gardła:• produktypowinnogotowaćsięażbędąmiękkiei delikatne–czasamiwskaza-ne jestwręcz rozgotowanie, np. ryżuczymakaronu.

• żywnośćwarto rozdrabniaćnamożli-wiemałekawałki–ograniczytopotrze-bężuciai ułatwipołykanie,

• niektóreproduktymożna z powodze-niemzmiksowaćlubzmielić,np.ziem-niaki,marchewkęz groszkiem,mięso–delikatnakonsystencjażywnościuła-

32

twipołykaniei zminimalizujewystępo-waniedolegliwościbólowych,

• do posiłków należy dodawać sosy,które zmiękczążywność i  ułatwią żu-cieorazpołykanie,

• płynywartospożywaćprzezsłomkę,• możnaużywaćmniejszychniżzazwy-czajsztućców–ograniczatopodraż-nianie bolących miejsc jamy ustnejpodczasspożywaniaposiłków,

• posiłki powinny być letnie, a  nawetzimne–ciepłeposiłkipodrażniająbło-nęśluzowąjamyustnejorazgardła,

• ulgę przy dolegliwościach bólowychmożezapewnićssaniekosteklodulubjedzenielodów.

Problemy z zębami i dziąsłamiJednymzeskutkówchorobynowotworo-weji jejleczeniamożebyćpojawieniesiępróchnicylubinnychproblemówz zęba-mi i  dziąsłami.Naprzykład radioterapiaw leczeniunowotworugłowyi szyimożeuszkadzaćgruczołyślinowe,coprzyczy-niasiędozachwianiarównowagibakte-

ryjnejjamyustnejorazsuchościw jamieustnej.Zwiększatoryzykorozwinięciasiępróchnicy,a problemtenmożesięnasi-lać, jeśli odpowiednio wcześnie nie zo-staniepodjęteleczeniestomatologiczne.

Problemy z  zębami, żuciem i  suchościąw  jamie ustnej są przyczyną niechęcido jedzenia.Dlatego zaleca się jeszczeprzed rozpoczęciem leczenia nowotwo-rowegopodjęcieleczeniastomatologicz-nego.Odpowiednia higiena jamy ustnejoraz regularna opieka dentystycznamogą zapobiec wystąpieniu opisywa-nychwyżejdolegliwości.

Problemy z  zębami i  dziąsłami – jak sobie radzić?Problemyz zębamii dziąsłamiwystępująbardzoczęstow przebieguchorobyno-wotworowej.Powinnyonezostaćrozwią-zanejeszczeprzedrozpoczęciemlecze-niaonkologicznego.W czasiestosowaniaterapiihigienajamyustnej jest szczególnie ważna.Wskaza-nejestmyciezębówpokażdymposiłku

i przekąsce,zwłaszczapozjedzeniupro-duktówsłodkich.

Jak zapobiegać problemom stomato-logicznym w przebiegu choroby nowo-tworowej?• Poinformuj lekarza prowadzącegoi stomatologao problemachz zębami,np. nadwrażliwości na zimno lub cie-płoorazdolegliwościachbólowych.

• Regularnie kontroluj stan uzębienia.Osoby poddawane radioterapii gło-wyi szyipowinnyczęściejodwiedzaćdentystę ze względu na zwiększoneryzyko powstawania ubytków w  bar-dzokrótkimczasie.

• Używajmiękkiejszczoteczkiorazspe-cjalnych past do wrażliwych zębówi dziąseł.O  ichwyborzeporozmawiajzlekarzemstomatologiem.

• Płucz jamę ustną ciepłą wodą pod-czasmyciazębów.Zimnai zbytciepławoda mogą wywoływać dolegliwościbólowe.

• Pozjedzeniuproduktówo dużejzawar-tościcukru,umyjzębylubprzynajmniej

33

przepłuczustawodą.Resztkipotrawymogąprzyczynićsiędorozwojuubyt-kóww zębach.

PODSUMOWANIE: ŻYWIENIE OSÓB Z NOWOTWOREMKonsultacja: mgr Krystyna Majewskai drhab.n.med.MarekPertkiewicz,PolskieTowarzystwoŻywieniaPozajelito-wegoi Dojelitowego

Osoby z  chorobą nowotworową częstotracą na wadze. Przyczyną jest rozwi-jający się nowotwór oraz brak apetytui  niewystarczające spożycie pokarmów.Niska masa ciała może uniemożliwićprzeprowadzenie operacji, radio- czychemioterapii.Dodatkowoosobyźleod-żywionesączęściejnarażonenainfekcjei powikłaniapooperacyjne.Abytozmie-nić, trzeba rozpocząćżywieniemedycz-ne, które może zwiększyć skutecznośćterapiiprzeciwnowotworowej.

Jak zapobiec rozwinięciu się złego stanu odżywienia?Należy zwrócić uwagę na regularność(6–8 dziennie), ilość i  jakość posiłków.

Pokarmypowinnybyćsmaczne,aroma-tyczne i  takie, które chory chętnie zje.Ważnejest,żebypokrywałyzapotrzebo-wanienakalorie,białko,witaminyi mine-rały.Najbardziejwartościowebędą:mię-sa,ryby,nabiał,świeżewarzywai owoce,ciemne pieczywo, potrawy gotowanei duszone.

Jeśli zapotrzebowanie organizmu naskładniki odżywcze rośnie, a  apetytspada, tradycyjne posiłkimogą nie wy-starczyć. Zaleca się wtedy stosowaniepreparatówodżywczych(np.Nutridrink).Można je dodawać do różnych potraw,np.zupi deserów,lubspożywaćmiędzyposiłkami.

Pamiętaj! W przypadku każdego cho-rego na nowotwór należy zwracać baczną uwagę na jakość i  ilość posił-ków, aby w porę zapobiec rozwinięciu się złego stanu odżywienia lub niedo-żywienia.

34

35

WYBRANE PRZEPISY Z ZASTOSOWANIEM PREPARATÓW NUTRIDRINK

Płatki śniadanioweSkładniki(1porcja):–1opakowanieNutridrinkao smakuwaniliowym–dowolnepłatkiśniadaniowe–świeżelubsuszoneowoce, np.pokrojonebanany,truskawki,mandarynki,rodzynki,morele

Przygotowanie:Przelać schłodzony Nutridrink do salater-ki. Dodać płatki oraz owoce, wymieszać.1 porcja – około 460 kcal

Kasza manna z niespodziankąSkładniki(3porcje):–0,5szklankibłyskawicznejkaszymanny–220mltłustegomleka–1opakowanieNutridrinkao smakutruskawkowym–1czubatałyżeczkakonfiturtruskawkowych

Przygotowanie:Wsypać kaszę do gotującego się mleka

i  gotować 1–2 minuty, energicznie mie-szając. Zdjąć z  ognia. Podgrzać lekko Nutridrink w rondelku. Powoli dodawać go do kaszy manny, mieszać aż do uzyska-nia jednolitej masy. Podawać udekorowa-ne konfiturami truskawkowymi.1 porcja – około 220 kcal

Owsianka z jabłkamiSkładniki(2porcje):–110gpłatkówowsianych–200mltłustegomleka–1opakowanieNutridrinkaJuicestyleo smakujabłkowym–60mlsłodkiejśmietanki–60mlduszonychjabłek –rodzynkido dekoracji

Przygotowanie:Mleko wlać do garnka, dodać płatki owsia-ne i zagotować. Mieszać od czasu do cza-su. Gotować na małym ogniu około 1 min, ciągle mieszając. Dodać Nutridrink i  wy-mieszać na gładką masę. Doprowadzić do wrzenia i  odstawić z ognia. Przełożyć owsiankę do salaterki, dodać śmietankę

36

i dokładnie wymieszać. Na wierzchu uło-żyć warstwę duszonych jabłek i udekoro-wać rodzynkami.1 porcja – około 490 kcal

Pasta kanapkowa z orzechamiSkładniki(2porcje):–200gseratwarogowego–2łyżkiposiekanychorzechówwłoskichlublaskowych–0,5opakowaniaNutridrinkao smakuneutralnym–sól,pieprzdosmaku

Przygotowanie:Ser przekręcić przez maszynkę lub do-kładnie rozgnieść. Dodać do niego Nutri-drink oraz orzechy. Wymieszać dokładnie, przyprawić solą i pieprzem do smaku.1 porcja – około 280 kcal

37

Zupa pomidorowa z bazyliąSkładniki(2porcje):–300mlzupypomidorowej–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym–odrobinastartegoparmezanu–kilkalistkówświeżejbazylii

Przygotowanie:Wymieszać zupę z Nutridrinkiem o smaku neutralnym i podgrzać, ale nie doprowa-dzać do wrzenia. Przelać do talerza, po-sypać parmezanem. Podawać z grzanka-mi, udekorować listkami bazylii.1 porcja – około 530 kcal

Pudding z ryżuSkładniki(2porcje):–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym–2łyżkistołoweryżubłyskawicznego–4płaskiełyżkicukru–40gmasła

Przygotowanie: Ugotować ryż, wymieszać z  cukrem i umieścić w płytkim naczyniu żaroodpor-nym. Rozmieszać dokładnie Nutridrink o  smaku neutralnym z  miękkim masłem i  polać ryż. Piec w  średnio nagrzanym piekarniku do momentu, gdy pudding bę-dzie miękki, a  powierzchnia zapieczona na złoty kolor.1 porcja – około 400 kcal

Ziemniaki puréeSkładniki(2porcje):–400gziemniaków–20gmasła–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym

Przygotowanie:Ziemniaki obrać, ugotować w lekko oso-lonej wodzie, odcedzić. Dodać masło i Nutridrink. Wszystko wymieszać do uzy-skania gładkiego purée. Doprawić do smaku.1 porcja – około 380 kcal

38

Zupa-krem z warzywSkładniki(2porcje):–2łyżkioliwyz oliwek–450gmrożonkiwarzywnej(np. marchew,cebula,seler)–50gfasolki(mrożonejlubz puszki)–50gkukurydzy(mrożonejlubz puszki)–1łyżeczkaziół–300mlwody–1kostkawarzywna–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym–2łyżeczkiposiekanejnatkipietruszki

Przygotowanie:Delikatnie podsmażyć warzywa i zioła na oliwie. Dodać wodę i  kostkę warzywną. Przykryć i dusić przez 20 minut. Gdy wa-rzywa zmiękną, wszystko dokładnie zmik-sować i  ponownie przełożyć do garnka. Dodać pietruszkę i Nutridrink. Podgrzać, ale nie gotować. Podawać z grzankami.1 porcja – około 390 kcal

Zapiekanka serowaSkładniki(4porcje):–150gmakaronu–75gstartegożółtegosera–100gśmietany–1łyżeczkamusztardy–sóli pieprz,inneprzyprawydosmaku–25gmąki(najlepiejkukurydzianej)–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym–50gstartegoparmezanu–50gstartegoseracheddar(lubinnegoserao ostrymsmaku)–4plastrywędzonegoboczkupokrojonegow paseczki

Przygotowanie:Wymieszać w  małym garnku starty żółty ser ze śmietaną, musztardą i przyprawa-mi. Zagotować. Dodać mąkę zmieszaną z Nutridrinkiem i mieszać intensywnie, aż wszystko zgęstnieje. Zdjąć z ognia, dodać parmezan i  połowę startego sera ched-dar. Połączyć wszystko z  ugotowanym makaronem i przełożyć do naczynia żaro-odpornego. Posypać po wierzchu resztą

39

sera cheddar i  ułożyć paseczki boczku. Zapiekać do momentu, gdy ser się zru-mieni, a boczek stanie się chrupiący.1 porcja – około 600 kcal

Mus jabłkowySkładniki(2porcje):–1kgpokrojonychw kostkęi uduszonychjabłeklubgotowymusjabłkowy–1opakowanieNutridrinkao smakuneutralnym–1łyżeczkasokuz cytryny–cukierpuder,cynamon Przygotowanie:Dokładnie rozgnieść uduszone jabłka. Do-dać Nutridrink, cukier puder i sok z cytryny. Wymieszać. Posypać cynamonem.1 porcja – około 340 kcal

40

Czekoladowo-kawowa fantazjaSkładniki(4porcje):–1łyżeczkakawyinstantrozpuszczonejw odrobiniewrzątku–25gmasła–0,5opakowaniaNutridrinkao smakuczekoladowym–50gbrązowegocukru–200gpokruszonejgorzkiejczekolady–1łyżeczkabrandy–4biszkoptylubcienkiepierniczki

Przygotowanie:Wszystkie składniki (oprócz ciastek) włożyć do niewielkiego garnka i gotować delikat-nie na małym ogniu, aż czekolada całkiem się rozpuści. Rozetrzeć na gładką masę. Nałożyć do 4 filiżanek typu espresso, wsta-wić do lodówki i chłodzić, aż masa stężeje. Każdą porcję serwować z ciastkiem.1 porcja – około 620 kcal

Autor:Urszula Fiedorowicz

Specjalista żywienia człowieka

Opracowanie na podstawie www.nutrtionincancer.co.uk

NDR/POR-ONK/4-2011

Specjalista od żywienia w chorobie

Zalecane spożycie: 2 opakowania przez minimum 14 dni (jako uzupełnienie standardowych posiłków)

Dodatkowe informacje: NUTRICIA Polska Sp. z o.o., tel. 801 16 5555 (opłata tylko za 1 impuls).

www.nutridrink.pl

Dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego

wysokoenergetyczny kompletny skład postać napoju mlecznego

Dostępne smaki: truskawkowy czekoladowy waniliowy owoce tropikalne neutralny

Nutridrink, Nutridrink Protein, Nutridrink MultiFibre, Nutridrink Yoghurt style, Nutridrink Soup, Nutridrink Juice style – dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego. Stosować pod nadzorem lekarza. Producent: N.V. Nutricia, Holandia.

Nutridrink Nutridrink Yoghurt style Nutridrink Protein Nutridrink Multi Fibre Nutridrink Soup Nutridrink Juice style

wysokoenergetyczny wysokobiałkowy kompletny skład postać napoju mlecznego

Dostępne smaki: waniliowy owoców leśnych czekoladowy

wysokoenergetyczny kompletny skład postać napoju jogurtowego

Dostępne smaki: waniliowo-cytrynowy malinowy

wysokoenergetyczny z błonnikiem usprawniającym pracę jelit

kompletny skład postać napoju mlecznego

Dostępne smaki: pomarańczowy waniliowy truskawkowy

wysokoenergetyczny wysokobiałkowy z błonnikiem usprawniającym pracę jelit

w postaci zupy-kremu do spożywania na ciepło

Dostępne smaki: pomidorowa kurczakowa

wysokoenergetyczny bez tłuszczu – dla osób, którym zlecane jest ograniczenie spożycia tłuszczów

postać klarownego napoju owocowego

Dostępne smaki: jabłkowy truskawkowy

Nutridrink.Pomaga odbudować organizm by chory miał siłę przejść przez chemio- i radioterapię

kcal300

błonnik0,4g

białko12g

na 1 opakowanie 200 ml

kcal300

błonnik0g

białko20g

na 1 opakowanie 200 ml

kcal300

błonnik0g

białko8g

na 1 opakowanie 200 ml

kcal300

błonnik0g

białko12g kcal

300błonnik4,6g

białko12g

na 1 opakowanie 200 ml

kcal300

błonnik4,6g

białko15g

na 1 opakowanie 200 ml