Teresa Pióro

"Życie codzienne w Warszawieokresu Oświecenia", Anna Berdecka,Irena Turnau, Warszawa 1969 :[recenzja]Rocznik Lubelski 14, 241-245

1971

R E C E N Z JE , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA 241

Jan ina M o r g e n s z t e r n : O peracje kredytow e Żydów w Zam ościu w XVII w.W ierzytelności i zadłużenia.

„B iuletyn Żydowskiego In sty tu tu Historycznego” 1967, n r 64, s. 3—29

Jednym ze źródeł u trzym ania ludności żydowskiej Zam ościa były przeprow adza­ne przez n ią operacje kredytowe. W ciągu XVII stulecia w ykazyw ały one sta łą tendencję wzrostową, z tym jednak że w II jego połowie liczba zadłużeń Żydów rosła szybciej. W iązało się to z ogólnym ubożeniem ludności żydowskiej. W oparciu o przebadane m ateria ły archiw alne — ja k m iejskie księgi Zamościa, ak ta T rybunału Zam ojskiego i sądów kom isarskich au torka usta liła liczbę i rodzaj w ierzytelności, wysokość pobieranej stopy procentow ej, sposoby zabezpieczania wierzytelności. W dalszym ciągu zanalizow ała zadłużenie Żydów zam ojskich om aw iając ich w ie­rzycieli (dla przykładu mieszczanie, szlachta, duchowieństwo, A kadem ia Zam ojska, Żydzi), stopę procentow ą przez nich pobieraną, rodzaje zabezpieczenia długów. W arto zwrócić uw agę na dużą rolę hipoteki przy zabezpieczaniu transakcji (w obro­cie m iejskim ).

Wojciech Witkowski

Jan in a M o r g e n s z t e r n : Zadłużenie gm in żydowskich w O rdynacji Zam ojskiejw I I połowie X V II w.

„Biuletyn Żydowskiego In sty tu tu Historycznego” 1970, n r 73, s. 47—65

Powodem zadłużenia ordynackich gm in żydowskich w II połowie X V II w. stała się głównie niemożność, z rac ji rosnącej pauperyzacji, uiszczania przez Żydów zwiększonych podatków. G m iny m ając w term in ie w nieść sum ę podatkow ą m usiały dokonywać pożyczek, przew ażnie u duchow ieństw a i szlachty, przy wysokości od­setek od 7 do 10% i często n a zasadach tzw. w yderkafu (przede w szystkim od du ­chowieństwa). Zabezpieczeniem długu było zobowiązanie dłużne (cyrograf). Za po­życzkę odpow iadali solidarnie Żydzi całej gminy m ajątk iem nieruchom ym i rucho­mym. Zadłużenie gm in sta le rosło i w 1690 r. było już ponad dziesięciokrotnie w ięk­sze niż W roku 1650.

Wojciech Witkowski

A nna B e r d e c k a , Irena T u r n a u: Życie codzienne w W arszawie okresu Oświecenia.

Państw ow y Insty tu t W ydawniczy, W arszaw a 1969, ss. 343

Książki z serii „życie codzienne” w różnych k ra jach i epokach m ają sw oją tradycję. W odniesieniu do h istorii Polski sięga ona 1907 roku *. W ostatnich latach * 1 *

1 W. Ł o z i ń s k i Zycie polskie w dawnych wiekach. Wyd. Lit., K raków 1969, s. 286 (wydanie wznowione; ukazało się 13 w ydań tejże pracy). Por. W. G o m u -1 i с к i Opowiadania o starej Warszawie. W arszaw a 1900.

R o c z n ik L u b e l s k i — 16

242 R E C E N Z JE , N O T Y I SP R A W O Z D A N IA

Państw ow y Insty tu t W ydawniczy w ydał k ilka pozycji z tej serii, z których na szczególną uw agę zasługują m onografie m iast: K rakow a *, G d ań sk a8, W arszawy. W pracach tych przejaw ia się koncepcja strukturalistycznego ujm ow ania ku ltu ry m aterialnej, m entalności ludzkiej, z przyjęciem pozornie dowolnego układu w opisie i in terpretacji realiów życia, ale podporządkowanego przewodniej myśli, tj. w yjściu od spraw „szarego człowieka”, aż po uchw ycenie różnych elem entów jego św iado­mości. W takim ujęciu zespół postaw i działania ludzi w życiu codziennym łączy się z określonym i struk tu ram i społecznymi, w których oni pozostają i z ideałam i danej epoki. Celem pracy A. Bardackiej i I. T urnau: Zycie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia było pokazanie ku ltu ry m ateria lnej m ieszkańców W arszawy czasów Oświecenia na szerokim tle rozw oju m iasta, jego urządzeń, instytucji, p rze­obrażeń w składzie ludności i je j zajęciach, w sposobie życia. A utorki podkreśliły rolę W arszawy jako centrum życia politycznego kraju , ośrodka ku ltu ry narodowej, kontaktów zagranicznych, stolicy państw a.

Dziejom W arszawy — stolicy Polski, je j roli integracyjnej w życiu narodu po­święcono w iele publikacji naukowych, np. w ram ach serii „V arsavianów ” * 4. O W ar­szawie czasów Oświecenia ukazało się najw ięcej prac na tem at: arch itektury , sztuki, teatru , lite ra tu ry politycznej, reform Sejm u Czteroletniego (1788—1792), obyczajów.

A utorki podjęły trud ukazania odczuć człowieka, przejaw ów jego m entalności w ram ach pojęcia „życia codziennego”, w którym mieści się cały proces historyczny, nie tracąc z pola w idzenia m echanizm u funkcjonow ania m iasta w X V III wieku, jako określonej struk tu ry społecznej. U kład treści został podporządkowany przewod­niej myśli pracy, tj. stw orzeniu syntezy wiedzy o epoce i ludziach, z uw zględnieniem bogactwa szczegółów dotyczących tego jak ludzie żyli, um ierali, pracow ali, kochali, ubierali się?, na czym polegały ich rozryw ki i jak w yrażali swe tęsknoty? W porów ­naniu z poprzednim i publikacjam i o życiu codziennym K rakow a i G dańska, praca autorek o W arszawie obejm uje krótszy okres — Oświecenie, tj. la ta 1764—1794.

P ublikacja składa się z k rótk iej przedmowy, 20 rozdziałów i podrozdziałów. Za­w iera liczne ilustracje, indeks osób i bibliografię. W trzech pierwszych rozdziałach autorki prezen tu ją poszczególne elem enty obrazu stolicy w X V III w ieku; położenie m iasta i przedmieść, zabudow ę i w ygląd (np. przebudow a zam ku i budow a pałacu łazienkowskiego). W yróżniają w tym obrazie rezydencje królew skie, pałace m agnac­k ie (w 1784 r. było ich 128), domy mieszczańskie, gm achy publiczne (np. te a tr 1779 r.), rudery biedoty, place targowe, rynek, ogrody — tak szczególnie m odne w XVIII wieku. »

Rozwój tery torialny m iasta zm ienił układ W arszawy. Spowodował aw ans jednych dzielnic m iasta, regres drugich (Krakow skie Przedm ieście, S tare Miasto) 5. N astępne

* A. J e l i c z Zycie codzienne w średniowiecznym Krakowie. Wiek XII—XV. PIW , W arszaw a 1966, ss. 201.

8 M. B o g u c k a Zycie codzienne w Gdańsku wiek XVI—XVII. PIW , W ar­szawa 1967, ss. 230.

4 „Rocznik W arszaw ski” VII. Rola Warszawy w życiu narodu i państwa. Sesja naukowa maj 1965. PIW , W arszaw a 1966; szczególnie roz. III: Warszawa Oświecenia, ref. B. L e ś n o d o r s k i Wizja wielkiego miasta w epoce Oświecenia. Por. B. G r o ­c h u 1 s к a Problemy wzrostu ludności Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku. „Rocznik W arszawski” t. V II; por. A. Z a h o r s k i Stanisław August. Wyd. II, KiW, W arszawa 1966, t e g o ż : Warszawa w powstaniu kościuszkowskim. W iedza Po­wszechna, W arszawa 1967, por. „Rocznik W arszawski” I, 1960, W arszaw a 1960, PIW, artyku ł S. H e r b s t a Historia Warszawy. Stan i potrzeby badań (periodyzacja dziejów miasta).

5 Proces aglom eracji w ielkom iejskiej obejm ow ał ośrodki stare j i nowej W ar­szawy, różne posiadłości, przedm ieścia, liczne ju rydyki w poszczególnych dzielnicach miasta.

R E C E N Z JE , N O TY I SP R A W O Z D A N IA 243

dw a rozdziały poświęcone są ludności W arszawy i porządkom w mieście. Stolica bez P ragi w połowie X V III w ieku liczyła około 25 tys. m ieszkańców, a około 1792 roku — 100 000. W struk tu rze narodowościowej m iasta w ystępowali Włosi, Francuzi, Rosja­nie, O rm ianie, Niemcy, Żydzi. M ieszczaństwo stanow iło 64% ogółu mieszkańców W arszawy, szlachta 26%, duchow ieństw o 2%, Żydzi 8%e. Dalej au tork i om aw iają spraw ę zatrudnien ia ludności. Połowa mieszkańców W arszawy zajm ow ała się han ­dlem, rzemiosłem, przemysłem, w tym 87% mieszczan rzemiosłem i przemysłem. Inne rodzaje zatrudnien ia to służba publiczna, domowa, wolne zawody, rolnictw o ’. T roską w ładz m iejskich było zaopatrzenie mieszkańców w wodę, brukow anie ulic, bezpieczeństwo, ośw ietlenie i w alka z pożaram i. W następnych bardziej rozbudow a­nych rozdziałach, autorki rozpatru ją życie poszczególnych w arstw i klas społeczeń­stwa. Z ajm ują się m odnymi pojazdam i, w nętrzam i mieszkań, gustam i w urządzaniu pałaców, w illi podmiejskich, dw orków m iejskich, ubran iam i ludzi, pożywieniem, lokalam i w arszaw skim i i higieną otoczenia. K rólew ska fa rfu rn ia w Belwederze w ytw arzała k ilkaset modeli przedm iotów ozdobnych, naczyń dla rezydencji k ró­lewskich czy magnackich. Tomasz M ichał Dangel, w łaściciel fabryki kare t i powo­zów, zaspokajał najbardziej w ybredne gusta odbiorców. Ceny za jeden powóz w a­hały się od 100 do 2 000 dukatów . Paschalis Jakubow icz zaopatryw ał głównie szlachtę w ozdobne pasy kontuszowe, a p ryw atna m anufak tu ra sukienna R ehana w znacznej m ierze zaspokajała potrzeby rynku w ew nętrznego m iasta. Mieszczaństwo, głównie p a tryc ja t W arszawy (np. rodziny — Loupiów, Danglów, Riaucourtów , Tepperów czy Blanków), podkreślały sw ą zamożność m. in. w budow nictw ie mieszkalnym , w w ystro ju w nętrz, ubiorze.

W drugiej części m onografii au tork i opisują produkcję, handel, usługi. Brak jednak w zm ianki o w yspecjalizow anym zakładzie technicznym W arszawy w tym okresie, tj. o m ennicy państw ow ej, oraz zbyt k ró tka jest inform acja o Ludw isarni królew skiej i je j roli. Z większych m anufak tu r w ym ieniają: farfu rn ię belwederską (1768—1780), fabrykę w yrobu fajansów Bernardiego i Wolffa, kom panię M anufaktur W ełnianych w postaci Spółki Akcyjnej (1766—1772), k tórej prezesem był K anclerz A ndrzej Zamoyski, sukienną — Rehana, papieru czerpanego — F. Thiessa oraz spo­żywcze, np. octu, m akaronu. M niejsze zakłady W arszawy to garbarnie, cegielnie, browary, które znajdow ały się przew ażnie na przedm ieściach. W 1789 roku W ar­szaw a posiadała 181 firm handlowych z zagranicą, a nowością Oświecenia były un i­w ersalne sklepy z tow aram i obcymi, głównie na K rakow skim Przedmieściu.

Dalsze rozdziały są poświęcone szkolnictw u i wychowaniu, szczególnie progra­mom oraz m etodom nauczania K om isji Edukacji Narodowej. Około 20 la t trw ała w alka między rzecznikam i starego system u nauczania i w ychow ania a reform atora­mi. W pierwszych la tach działalności K om isji większość zatrudnionych nauczycieli rek ru tow ała się z eksjezuitów . W latach 1792—1793 liczba świeckich nauczycieli w ynosiła 62,3% ogólnego stanu nauczających w zgrom adzeniach podległych bezpo­średnio Kom isji Edukacji Narodowej. Trudności nastręczały program y szkolne, m e­tody wykładów, głównie nauk przyrodniczych. W 1784 roku ks. O nufry Kopczyński' w prow adził uproszczoną m etodę nauk i czytania. L ikw idacja surow ych k a r cieles­nych jako metody w ychow ania sta ła się w ażnym zadaniem d la szkół reform ow a­nych. W arszawa w 1780 roku m iała 5 szkół typu średniego: 3 kolegia pijarskie, Szkołę W ydziałową i Rycerską. * 7

• A. B e r d e c k a , I. T u r n a u Życie codzienne w Warszawie okresu Oświe­cenia. PIW, W arszawa 1969, s. 56.

7 Por. K. K o n a r s k i Warszawa w pierwszym jej stołecznym okresie. PIW, W arszawa 1970, s. 143—145.

244 R E C E N Z JE , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA

N astępnie au tork i om aw iają życie naukowe, wydawnicze, odkrycia, w ynalazki, rolę prasy w życiu publicznym , czytelnictwo, bib lio teki; urzędników w arszaw skich; medycynę, lecznictwo. P rzedstaw iony jest dzień św iąteczny w rodzinie, na ulicy; uroczystości religijne, zabaw y publiczne, tea tr, m uzyka; uroczystości dw orskie i po­lityczne. O statni rozdział prezen tu je życie polityczne stolicy przed upadkiem insu­rekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. P raca oparta jest na literaturze, w ydaw anych źródłach, głównie przekazach pam iętnikarskich — polskich i obcych. W dziedzinie w ydaw nictw źródłowych są jednak luki. Zauw aża się b rak n iektórych źródeł ręko­piśm iennych np. diariuszy (rękopisy Biblioteki Ossolineum we W rocławiu), czy ko- respodencji S tanisław a A ugusta Poniatow skiego z geografem L. Pertheésem albo z F. L. H arrschem , którzy w iele la t m ieszkali w W arszawie w drugiej połowie XV III w ieku (rękopisy). W ykorzystany m ateria ł archiw alny to w większości publi­cystyka i pam iętnik i; nie oddają one jednak w pełni życia codziennego. Najczęściej cytowane są opinie cudzoziemców 8 *.

Epoka stanisław ow ska udostępniła opinię 20 w ybitnych ludzi tego okresu, głów­nie Francuzów i Anglików. W ypowiedzi ich cytow ane były zarówno w publicystyce krajow ej, jak i w pracach historyków, w płynęły więc na kształtow anie stosunku Europy do spraw kraju . W wyborze kom entarzy źródłowych b rak jest opinii J. G. F orstera •, listów D. I. F o n v iz in a10 11, dzienników porucznika W asiliewa, p rze­bywającego w W arszawie, a także uw ag z biografii o S tanisław ia Auguście P onia­tow skim n .

Jedne z relacji obcych, cytowanych przez autorki, są rzeczowe, dokładne, np. J. Bernoulliego — bezstronnego obserw atora życia W arszawy w tym okresie, inne są paszkwilowe i stronnicze, np. Ks. H. V autrináczy, N. W. W raxall’a. Można postu­lować bardziej ostrożną selekcję tego typu źródeł. W pracy niezbyt w yraźnie u jaw ­n ia ją się przem iany zachodzące w życiu codziennym. Zarysow ane zostało zbyt ogól-« nie życie polityczne stolicy. P o traktow ano m arginesowo głównie w ydarzenia takich okresów, jak konfederacja barska 1768—1772, Sejm Czteroletni 1788—1792 czy po­w stanie kościuszkowskie 1794, k tóre w yw ierały przecież duży w pływ na życie co­dzienne m iasta i nastro je ulicy. In teresu jące byłoby szersze porów nanie W arszawy X V III w ieku z innym i m iastam i stołecznym i Europy. D yskusyjna jest również kw estia periodyzacji Oświecenia w Polsce. Jedn i badacze przy jm ują pogląd, że Oświecenie w Polsce obejm uje okres od czterdziestych czy pięćdziesiątych la t XVIII w ieku do początków X IX wieku, um ow nie przyjęte są la ta 1764—1795, faktycznie

8 Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców. T. I, II. O pracow ał i w stę­pem poprzedził W. Z a w a d z k i , PIW , W arszaw a 1963.

8 Dziennik podróży po Polsce. Przetłum aczył z języka niemieckiego, w stępem i przypisam i opatrzył W. Z a w a d z k i , W arszaw a 1958, A rchiw um H istorii M edy­cyny (T) 1—2, 3—4; 1958.

10 L isty D. I. Fonvizina, Socininija. Polnoje sobranie originalnych proizviedienij s kratkim biograficeskim ocerkom [...]. Red. Ars. I. V i e d i e n s k a g o , S. P e te rs­burg 1893. A. F. M arks.

11 J. F a b r e Stanislas — Auguste Poniatowski et l’Europe des lumières. Etude de cosmopolitisme. P aris 1952, Publications de la Faculte des L ettres de L’Univ. de Strasburg. Por. Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI—XVIII stulecia. A. P r z y b o ś i R. Z a l e w s k i , Wyd. Lit., K raków 1959. Por. J. J. P a t z Z okien ambasady saskiej. Warszawa 1794 roku w świetle relacji dyplomatycznych przedstawiciela Saksonii w Polsce. Z rękopisu w ydali, przełożyli i przypisam i opa­trzyli Z. L i b i s z o w s k a i H. K o c ó j , Pax, W arszawa 1969.

R E C E N Z JE , N O T Y I S P R A W O Z D A N IA 245

zaś od połowy X V III w ieku do około 1815—1820 roku 1!. Edycja książki jest s ta ran ­n a — poczynając od obw oluty poprzez bogate ilu stracje jednobarw ne i dw ie koloro­we w yróżniające się poziomem reprodukow ania oraz dostosowaniem do treści posz­czególnych rozdziałów ls.

Teresa Pióro

P ierre B é c a t: Napoléon et le destin de l’Europe.P aris 1969, s. 346

A utorem jest adw okat paryski o zainteresow aniach literackich i publicystycz­nych z zakresu ekonom ii i politologii, k tóry w 200 rocznicę urodzin Bonapartego ogłosił popularnonaukow e studium historyczne. W uw agach w stępnych zajął stano­wisko wobec Rewolucji F rancuskiej X V III w.: „Przed tym zaburzeniem [Francjal nigdy nie była rozleglejsza, potężniejsza, bardziej szanow ana i szczęśliwsza” s. 11). Porów nania Ludw ika XVI czy też Ludw ika X V III z Napoleonem w ypadają zasadni­czo korzystnie d la Burbonów. A utor naw iązuje przez to do kontrrew olucyjnej in te r­p retacji dziejów Rewolucji, k tó rą ożywił A. Cochin, broniąc z początkiem bieżącego stulecia tendencyjnych tez H. Taine’a w polemice z A. A ulardem к N eorojalistyczną gloryfikację starego ustro ju zw ulgaryzow ał P. G axotte w m onografii, k tó ra postula­ty E. B urke’a i H. T aine’a dostosowała do poziomu dzisiejszej e ru d y c ji* *.

Na te j podstaw ie opiera się om aw iana tu analiza działalności Bonapartego. W e­dług A utora w zorował się on na insty tucjach daw nej m onarchii. Ale „zm ieniając etykiety” zwiększył tylko centralizację w ładzy (s. 98), co doprowadziło do w zrostu biurokracji, w prow adzającej za III Republiki chaos adm inistracyjny (s. 101).

W polityce zagranicznej Bécat w ypow iada się z uznaniem za planem Talleyranda zaw arcia po A usterlitz tradycyjnego sojuszu z A ustrią (s. 149), podczas gdy nie o rientujący się Napoleon poszukiw ał zrazu związków z P rusam i, „m ocarstw em n a j­groźniejszym kontynentu” (s. 114), co się m iało później okazać. Dla zabezpieczenia wcześniejszych zaborów stosował politykę podbojów (s. 159). A utor nie szczędzi spóźnionych rad, np. „dobra flota przydałaby się bardziej Napoleonowi aniżeli zbrojna okupacja Europy” (motto). Gdyby zaś pierw szy konsul zam iast sprzedaży L uizjany Stanom Zjednoczonym dozwolił Anglii na jej zabór, to zrodzony z tego antagonizm am erykańsko-brytyjski odciążyłby F rancję (s. 113).

Nie mogąc pozyskać rojalistów dla pro jek tu ogłoszenia cesarstw a pierwszy konsul odciął się od nich egzekucją księcia d ’Enghiena, w której A utor słusznie w idzi „zbrodnię z p rem edytacją” (s. 119).

12 J. N o w a k - D ł u ż e w s k i Periodyzacja polskiego Oświecenia. „Przegląd H um anistyczny” 1959, — 1, 1960, 3, 4; Por. T. M i k u l s k i Ze studiów nad Oświece­niem. Zagadnienia i Fakty. PIW , W arszaw a 1956.

1S Por. m onografia: K. K o n a r s k i Warszawa w pierwszym jej stołecznym okresie. Okres Renesansu, baroku, Oświecenia. PIW , W arszaw a 1970. Z aw iera un i­kalne źródła i obszerną bibliografię.

1 A. C o c h i n La crise de l’histoire révolutionnaire, Taine et M. Aulard. P a ­ris 1909.

* P. G a x o t t e Révolution française. P aris 1929; T e n ż e Wielka Rewolucja Francuska. W arszaw a 1939. Zob. A. G é r a r d La Révolution française, mythes et interpretations 1789— 1970. Questions d’histoire. P aris 1970, s. 74 n., 108.