KARTY ENCYKLOPEDYCZNE ZWIERZĘTA ŻYJĄCE NA ZIEMI I W GLEBIE

Materiały przetłumaczone w ramach projektu "Ekomobil jako innowacja edukacji ekologicznej w Polsce oraz punkt wyjścia współpracy polsko - niemieckiej w zakresie zrównoważonego rozwoju" realizowanego przez Sächsische Landesstiftung Natur und Umwelt we współpracy ze Stowarzyszeniem na rzecz Ekorozwoju Agro - Group, dofinansowanego przez Deutsche Bundesstiftung Umwelt. Dofinansowano ze środków

2

KARTY ENCYKLOPEDYCZNE

ZWIERZĘTA ŻYJĄCE W GLEBIE,

KOMPOŚCIE I ZMURSZAŁYCH DRZEWACH

wg

Jürgen Dittman

Heinrich Köster

3

1. Biedronka Chrząszcz od 5 do 8 mm,

larwa około 6 mm.

Na obrazku najbardziej znana biedronka, tzw.

„biedronka siedmiokropkowa” i jej larwa

1. Policz ile kropek ma biedronka na plecach.

2. Jak zachowywała się biedronka, gdy chciałeś wziąć ją na rękę?

3. Ile czułków ma biedronka? Czy są one krótkie czy długie, grube czy raczej cienkie?

4. Jeśli znajdziesz w ogrodzie mszyce, sprawdź, czy w pobliżu znajdują się larwy biedronki.

Biedronka 10-kropkowa Biedronka 2-kropkowa Biedronka 22-kropkowa

Te rysunki mogą jednak wyglądać troszeczkę inaczej. U biedronek dwukropkowych znanych

jest ponad 30 różnych rodzajów osłonek na plecach.

Rozmiar: Biedronki siedmiokropkowe mają wielkość od 5 do 8 mm. Największe gatunki biedronek mają

wielkość od 8 do 9 mm, inne gatunki są nieco mniejsze. Larwa ma około 6 mm.

Wygląd: Kolory biedronek, jak np. jasnoczerwony, są szczególnie wyraźne, aby ostrzegać ich wrogów

przed wstrętnym smakiem. Pomimo tego niektóre ptaki i inne chrząszcze pożerają biedronki w

dużych ilościach.

Miejsce życia: Biedronkę siedmiokropkową można znaleźć niemal wszędzie, także w domach, gdzie żyją w

doniczkach kwiatów lub zimują na strychach.

Pożywienie: Biedronki siedmiokropkowe są „drapieżcami”. Dorosłe postacie oraz larwy odżywiają się

głównie mszycami. Jest to bardzo pożyteczne dla ludzi, ponieważ mszyce wysysają soki roślin

zawierające cukier, tym samym niszcząc te rośliny. Poza tym mogą przenosić choroby roślin.

Czasami pierwsza larwa biedronki pożera inne jajeczka z własnego miotu, z którego się wykluła.

Ciekawostki: Biedronki mają wiele różnych nazw, np. żuk szczęścia, słoneczny cielaczek, żuk Pana Boga.

4

2. Biegacz fioletowy od 22 do 35 mm

typowy biegacz: biegacz fioletowy

1. Jak wygląda jego odwłok? Czy jest gładki?

Czy ma czarne kropki? Czy widać paski albo

rowki?

2. Czy chrząszcz jest całkiem czarny, czy

widać też jakieś inne kolory?

3. Czy czułki są długie? Porównaj czułki biegacza fioletowego z biegaczem gajowym.

4. Czy chrząszcz próbował odfrunąć?

Rozmiar: Biegacz fioletowy ma długość od 22 do 35 mm Wygląd: Biegacze takie jak biegacz fioletowy maja płaskie ciało i mocne nóżki. Osłonki skrzydełek i

głowa są czarne. Na brzegach osłonek znajdują się świetliście fioletowe paski. Także pancerz

szyjny ma kolor fioletowy. Te części pancerza mogą się mocno

połyskiwać.

Miejsce życia: Biegacze fioletowe chowają się w ciągu dnia pod kamieniami lub

w listowiu. Są aktywne nocą i w ciemności wychodzą na łowy.

Spotyka się je zarówno na terenach płaskich, w górach, często w lesie,

ale także w ogrodach i żywopłotach. Biegacze fioletowa potrzebują

wilgoci. Na zbyt suchych miejscach nie spotyka się biegaczy fioletowych.

Na obrazku po prawej stronie można obejrzeć jak wygląda larwa.

Larwy żyją na i pod ziemią. Niewiele wiadomo jak się odżywiają,

prawdopodobnie także jako grabieżcy na innych zwierzętach. Pożywienie: Biegacze fioletowe odżywiają się ślimakami nagimi i innymi ofiarami. Niektóre biegacze

w ciągu jednego dnia potrafią zjeść trzykrotnie więcej pokarmu, niż same ważą.

Ciekawostki: W Europie mamy około 500 różnych gatunków chrząszczy biegaczy. Większość z nich nie umie

latać. Albo osłony skrzydełek są razem zrośnięte, albo brakuje im mięśni, aby otworzyć osłonki

skrzydełek. Biegacze fioletowe są pod ochroną.

5

3. Biegacz gajowy od 18 do 22 mm

1. Jak wygląda pancerz na plecach? Czy jest

gładki? Czy ma czarne kropki? Czy są

widoczne paski albo rowki?

2. Czy chrząszcz jest całkiem brązowy czy

widać jeszcze jakieś inne kolory?

3. Czy czułki są długie? Porównaj czułki biegacza gajowego z biegaczem fioletowym.

4. Ile można policzyć czułków?

Rozmiar: Biegacze gajowe mają wielkość od 18 do 22 mm.

Wygląd: Biegacze gajowe są koloru brązu, a więc metaliczne brązowe.

Po bokach mają fioletowe krawędzie. Pancerz szyjny jest

na krawędziach również brązowy albo fioletowy. Pokrywy skrzydeł

mają rowki i rządki z czarnymi punkcikami. Po brzegach mają

fioletowy pasek. Dla porównania spójrz na obrazki przedstawiające pancerze biegacza gajowego

(po prawej) i biegacza fioletowego (po lewej). Biegacze, tak jak b. gajowy, mają płaskie ciała i

mocne nóżki.

Miejsce życia: Biegacze gajowe występują przede wszystkim w lesie lub na obrzeżach lasu, ale również w

ogrodach. Znaleźć je można na nizinach i w niższych partiach gór. Najczęściej znajduje się je

pojedynczo. Larwy żyją na lub w glebie. Niewiele jest wiadomo o ich sposobie odżywiania.

Prawdopodobnie także larwy żyją jako drapieżcy na koszt innych zwierząt.

Pożywienie: Biegacze gajowe żyją tak, jak większość biegaczy, jako drapieżniki lub zjadają padlinę. Niektóre

biegacze w ciągu jednego dnia potrafią zjeść trzykrotnie więcej pokarmu, niż same ważą.

Ciekawostki: W Europie mamy około 500 różnych gatunków chrząszczy biegaczy. Większość z nich nie umie

latać. Albo osłony skrzydełek są razem zrośnięte, albo brakuje im mięśni, aby otworzyć osłonki

skrzydełek. Biegacze gajowe są pod ochroną.

6

4. Chrząszcze kołatkowate od 5 do 6 mm

Przedstawiony na obrazku to chrząszcz

z gatunku Anobium tessellatum

1. Czy u tego chrząszcza widoczna jest głowa?

2. Gdzie znalazłeś tego chrząszcza?

W drewnie czy w kwiatach?

3. Jak wygląda ten chrząszcz? Jakie ma

kolory? Czy można zobaczyć włoski?

Rozmiar: Chrząszcze kołatkowate są raczej niewielkie. Jest wiele różnych gatunków, których długość nie

przekracza 6 mm. Chrząszcze z obrazka mają długość od 5 do 6 mm.

Wygląd: Chrząszcze kołatkowate wyglądają dość posępnie – są ciemnobrązowe lub czarno-brązowe.

Pancerz szyjny wygląda jak kaptur. Dlatego też z góry głowa jest praktycznie niewidoczna.

Chrząszcz jest delikatnie owłosiony.

Miejsce życia:

Chrząszcz kołatkowaty szuka przede wszystkim dębów i wierzb. Ten rodzaj drewna może zostać

całkowicie zniszczony przez korytarze wyżłobione przez kołatkowate. Na wiosnę często można

znaleźć go na kwitnących pąkach.

Pożywienie: Chrząszcz kołatkowaty odżywia się drewnem. Może to być pień drzewa, drewno budowlane,

meble, dzieła sztuki wykonane w drewnie. Wyrządza przez to często poważne szkody. Także

larwy („robaki drzewne”) zżerają drewno.

Ciekawostki: Te chrząszcze mają różne ciekawe nazwy podgatunków –

pustosz kradnik, żywiak chlebowiec, tykotek rudowłos.

Chrząszcza z obrazka nazywa się także „zegarem śmierci”.

Nadano mu takie imię, ponieważ stuka on w drewnie. Jeśli

drewno domu jest już zużyte, stare, prawdopodobne jest, że

mieszkają w nim chrząszcze kołatkowate. Zarówno samce

jak i samiczki chcą się odnaleźć w ciemnych

korytarzykach. Dlatego uderzają głowami w drewno (popatrz na rysunek po prawej). Te

uderzenia brzmią tak jak tykanie zegara. Wielu ludzi uważa ten odgłos za złowieszczy, stąd

nazwa „zegar śmierci”.

7

5. Chrząszcze kózkowate chrząszcz od 10 do 19 mm,

larwa do 33 mm

Na obrazku: zmorsznik czerwony i jego

larwa

1. Czy u larwy kózkowatych możesz

rozróżnić przód i tył?

2. Czy larwa ma nogi?

3. Jak długie są czułki na głowie? Tak samo

długie jak ciało czy też stanowią połowę

długości ciała?

Rozmiar: Zmorsznik czerwony(Leptura lubra) ma wielkość od 10 do 19 mm. Jego larwa może mieć

wielkość do 33 mm.

Wygląd:

Łatwo rozpoznać chrząszcza kózkowatego po jego długich czułkach. Są one

noszone przez chrząszcza jak poroże przez kozła. Samce i samiczki zmorsznika

różnią się od siebie nie tylko rozmiarem, ale też kolorem. Samiczki są większe i

mają czerwono-brązowe osłonki skrzydełek oraz czerwone nogi. Samce z kolei

mają żółtawe osłonki skrzydełek. Larwa jest koloru żółtawobiałego. Nie ma nóg, a

za to „pełzaki”. Jest bardzo wiele chrząszczy kózkowatych. Po lewej stronie na

obrazku jest biegowiec osowaty. Jest on ubarwiony podobnie jak osa, na żółto i

czarno.

Miejsce życia: Wiele chrząszczy kózkowatych przesiaduje na pniakach drzew oraz szczególnie chętnie na

dużych białych pąkach kwitnących roślin pnących (np. barszcz zwyczajny, podagrycznik

pospolity). Larwy zmorsznika czerwonego żyją w zmurszałych pniakach drzew iglastych.

Natomiast larwy biegowca osowatego żyją najpierw pod korą, a później wwiercają się głęboko

w drewno gałęzi kilku gatunków drzew liściastych. Pożywienie: Niektóre dorosłe chrząszcze kózkowate nie jedzą nic podczas swojego krótkiego życia, niektóre

odżywiają się pyłkami roślin kwitnących i delikatnymi częściami liści. Larwy natomiast

wyżerają liczne korytarzyki w drewnie i przyczyniają się do rozkładu starych pniaków.

8

6. Chrząszcze ogniczkowate od 14 do 18 mm

Istnieje wiele podobnych do siebie gatunków

chrząszczy ogniczkowatych, tutaj

prezentujemy ogniczka większego

1. Jak wygląda głowa? Czy ma kształt jaki już

znasz? Jak można opisać czułki? Długie czy krótkie, gładkie, czy chropowate, jasne czy ciemne?

2. Jakie kolory ma chrząszcz ogniczkowaty? Opisz kolor jego osłonek na skrzydełkach,

przedpleczu, głowie, nogach i szczękach od spodu.

3. Jeśli znajdziesz larwę, przyjrzyj się jej kształtowi. Gdzie są umiejscowione nóżki? Jak

wygląda odwłok?

Rozmiar: Ogniczkowate dorastają do wielkości od 14 do 18 mm, a larwy sięgają od

30 do 35 mm.

Wygląd: Osłonki skrzydełek oraz przedplecze są u tego chrząszcza intensywnie

czerwone, głowa prawie trójkątna i błyszcząco czarna, podobnie jak nogi.

Czułki są wyjątkowo długie. Po prawej stronie larwa ogniczkowatych. Jest

ona żółtobrązowa, czasem bursztynowa i bardzo płaska. Dzięki temu jest

doskonale przystosowana do życia pod korą drzew. Trwa to od 2 do 3 lat

zanim larwa stanie się dorosłym osobnikiem.

Miejsce życia: Chrząszcze można znaleźć od ok. maja na kwitnących krzewach na

obrzeżu lasu oraz na wysuszonym drewnie. Larwy żyją przede wszystkim w pniakach oraz pod

korą obumarłych drzew. Borują tu sobie swoje korytarze lub korzystają z korytarzy innych

zwierząt mieszkających pod korą.

Pożywienie: Ogniczkowate wysysają nektar z pąków i jedzą pyłek kwiatowy. Larwy polują pod korą lub w

martwym drewnie na inne larwy, przede wszystkim na larwy kózkowatych. Jeśli nie znajdą larw

innych gatunków, polują także na larwy własnego gatunku.

Ciekawostki:

Larwa jest większa niż chrząszcz. U dorosłej postaci rzucają się w oczy szczególnie czerwony

grzbiet i czułki. Są długie, mocne i, jak mówią fachowcy, „grzebieniasto ząbkowane”. Inną

nazwą dla ogniczkowatych jest np. Kardynał.

9

7. Chrząszcze ryjkowcowate od 12 do 23 mm

Larwa szeliniaka sosnowego

1. Gdzie znalazłeś larwę?

2. Opisz larwę. Jaki kolor ma ciało, jaki

kolor ma głowa? Czy odkryłeś nogi larwy?

3. Obejrzyj miejsce, gdzie znalazłeś larwę. Czy jesteś w stanie rozpoznać jakieś korytarze?

Rozmiar: Chrząszcz ryjkowcowaty może mieć wielkość od 1,3 mm do

20 mm. Na rysunku po prawej stronie można zobaczyć

szeliniaka sosnowego. Jego wielkość to 8 -13 mm.

Wygląd: Często chrząszcze ryjkowcowate są czarne lub

ciemnobrązowe. Czasami błyszczą się jak metal. Trąbki (ryjki) mogą być długie i cienkie lub

krótkie i grube. Larwy nie mają nóg tylko „pełzacze”. Szeliniak sosnowy jest ciemnobrązowy i

ma żółte plamy.

Miejsce życia: Larwy szeliniaka sosnowego dorastają najczęściej pod ziemią, na korzeniach i w pniakach

drzew. Dorosłe chrząszcze wyszukują sosny i świerki jako swoje miejsca żerowania. Inne

chrząszcze ryjkowcowate można znaleźć tam, gdzie mają pożywienie (np. na leszczynie, jabłoni

i w zbożu).

Pożywienie: Chrząszcze ryjkowcowate i ich larwy zjadają tylko części roślin. Często można zobaczyć otwór

lub ewentualnie gąsienicę np. na orzechach leszczyny. Wyrasta ona w skorupce orzecha i

odżywia się zawartością orzecha. Przepoczwarzona w chrząszcza larwa przewierca się na

zewnątrz skorupki. Inne gatunki chrząszczy ryjkowcowatych odżywiają się roślinami. Można

nawet powiedzieć, że każda roślina ma swojego chrząszcza ryjkowcowatego, tak wiele jest

gatunków. Szeliniak sosnowy zjada korę sosen i świerków.

Ciekawostki: W Europie jest prawie 1100 gatunków chrząszcza ryjkowcowatego. Najczęstszym z nich jest

szeliniak sosnowy.

10

8. Chrząszcze sprężykowate chrząszcz od 7 do 10 mm, larwa do 27 mm

Na obrazku: osiewnik rolowiec ze swoją larwą,

zwaną „robakiem druciakiem”

1. Jaka jest w dotyku larwa sprężykowatych, tzw.

"robak druciak"?

2. Gdzie znalazłeś larwę chrząszcza

sprężykowatego?

3. Połóż chrząszcza na plecach i chwilkę odczekaj.

4. Jakie są zakończenia tarczek na plecach u

chrząszcza sprężykowatego? Zaokrąglone czy też zaostrzone?

Rozmiar: Chrząszcze te mają wielkość od 7 do 10 mm, larwy – do 27 mm. Wygląd: Osiewnik rolowiec jest czarno-brązowy, na tylnej części odwłoka umiejscowione są paski, na

przemian jasno- i ciemnobrązowe. Czułki u różnych gatunków mają różne kształty (są w różny

sposób „postrzępione”). Cechą szczególną wszystkich chrząszczy sprężykowatych są zaostrzone

końce pancerzyka szyjnego. Larwy są otoczone twardym, chitynowym pancerzem (chityna jest

w każdym owadzie), w kolorze brązowym. Miejsce życia: Chrząszcza spotkać można na łąkach, skrajach lasów, w ogrodach. Larwy dzięki swojemu

twardemu pancerzowi nazywane są także „druciakiem”. Żyją one w zmurszałych pniakach

drzew, na ziemi lub głęboko pod powierzchnią ziemi.

Pożywienie: Chrząszcze te odżywiają się nektarem, pyłkami, delikatnymi częściami roślin. Nie powodują

jednakże żadnych większych szkód. Za to larwy są uważane za jednego za najgorszych

szkodników na polach. Zjadają młode korzenie, ziemniaki, sadzonki zbóż, czasami nawet zgniłe

rośliny (humus) i małe owady.

Ciekawostki: Larwa potrzebuje od 3 do 4 lat, aby się w pełni przekształcić w chrząszcza. Chrząszcz

sprężykowaty ma dwie cechy szczególne: po pierwsze w przypadku zagrożenia udaje martwego

i przyciąga nóżki ściśle do ciała, po drugie – z pozycji leżącej (na plecach) może bardzo szybko

podskoczyć do góry i wylądować sprawnie na nogach (stąd jego nazwa).

11

9. Chrząszcze kusakowate od 2 do 4 mm

z wielkiej rodziny krótkoskrzydłych

1. Jakie kolor ma owad?

2. Czy było trudno złapać owada?

Próbował odlecieć czy uciec?

3. Gdzie znalazłeś owada? Czy w tym

miejscu było sucho czy raczej wilgotno?

Rozmiar: Jest wiele gatunków tego owada, mają one od 2 do 4 mm długości. Wygląd: Ciało jest żółto-czerwone, pomarańczowe lub czarne, najczęściej dosyć kolorowe. Nogi i nasady

czułków są żółte. Miejsce życia: Owady te potrzebują w swoim otoczeniu przynajmniej niewielkiej ilości wilgoci. Można go

spotkać także na ziemi w listowiu i przegniłych roślinach, w kompoście. Są wszędzie: na polach

i w lasach, dolinach i w górach. W ziemie chowają się w mchu na pniakach drzew. Owady te są

zwinnymi i zręcznymi biegaczami. Pożywienie: Większość owadów żyje jako drapieżcy innych zwierząt: much, muszych czerwi, ślimaków

nagich, itp. Także larwy żyją jako drapieżcy, jak prawie wszystkie larwy chrząszczy i mają

gryzący aparat gębowy.

Ciekawostki:

Ochronne pokrywy skrzydełek są bardzo słabo rozwinięte i większa część tylnej części odwłoka

jest odkryta. Bardzo łatwo to zobaczyć, kiedy porówna się tego chrząszcza z innymi, np. z

biegaczem fioletowym (karta nr 2) lub biegaczem gajowym (karta nr 3), biedronką (karta nr 1).

Mimo to chrząszcze te potrafią całkiem dobrze latać. Muszą jednak dwu- lub trzykrotnie składać

swoje skrzydła, aby zmieściły się pod osłonkami. W Europie występuje ponad 2000 różnych

gatunków kusakowatych.

12

10. Dżdżownica od 1,5 do 18 cm

Uwaga: dżdżownica nie powinna zbyt

długo przebywać w suchym i

nasłonecznionym otoczeniu.

1. Jak dżdżownica porusza się w przód?

Tak jak wąż?

2. Uformuj z plasteliny dżdżownicę i pokaż jak się ona porusza

3. Czy u dżdżownicy wyróżnisz oczy?

4. Włóż ostrożnie dżdżownicę do połowy jej długości w papierową rurkę – np. od papieru

toaletowego. W którą stronę będzie się poruszać?

Rozmiar: Jest bardzo wiele gatunków dżdżownic, ale większość z nich rozpoznawana jest jedynie przez

fachowców. Dżdżownice należą do pierścienic, mają długość od 1,5 do 18 cm.

Miejsce życia: Dżdżownice znajduje się najczęściej w ziemi, niektóre gatunki także w kompoście i w

przegniłych pniach drzew. Nie znoszą suszy i jaskrawego światła słonecznego. Nocami

dżdżownice wciągają świeże lub zgniłe części roślin z powierzchni ziemi do jej wnętrza, aby tam

lepiej zgniły. Ich korytarze sięgają aż do 2 m w głąb ziemi.

Pożywienie: Dżdżownica zjada przegniłe resztki roślin, które zaciągnęła pod ziemię, oraz glebę. Dżdżownice

spulchniają ziemię, mieszają ją i dlatego są bardzo cenione przez rolników i ogrodników. Na

jednym metrze kwadratowym łąki można znaleźć do 300 dżdżownic, a w kompoście nawet do

3000.

Ciekawostki: Dżdżownice są obojnakami (jednocześnie samcami i samiczkami). Aby doszło do rozrodu, dwie

dżdżownice kładą się jedna na drugiej i zapładniają się wzajemnie. Po trzech lub czterech

tygodniach młode wylęgają się z

jajeczek.

Sposób poruszania - przez ściągnięcie

się, a następnie rozciągnięcie.

13

11. Kobyliczka Kobyliczka - około 15 mm

Larwa kobyliczki - do 20 mm

1. Jak wygląda kobyliczka?

2. Czy było trudno złapać tę muchę?

3. Jeśli znalazłeś larwę, jak ona się

zachowywała? Czy pozostała bez ruchu?

Chciała się odczołgać?

Rozmiar: Kobyliczki mają wielkość około 1,5 cm. W Europie wyróżnia się ponad 36 różnych ich

gatunków. Mucha na obrazku fachowo nazywa się Rhagio scolopacea. Larwy mają długość do

20 mm.

Wygląd: Kobyliczki są smukłe i mają, jak na muchy, całkiem długie nogi. Ich ciało jest brązowo-żółte,

duże oczy połyskują zielono.

Miejsce życia: Muchy kobyliczki można znaleźć w lasach liściastych. Występują także w ogrodach. Jajeczka są

składane w hałdach kompostu, zmurszałym drzewie lub gnoju. Larwę można znaleźć w mchu,

pod listowiem, pod korą i w korytarzykach innych owadów, które wżerają się w drewno.

Pożywienie: Muchy te odżywiają się małymi owadami. Rhagio scolopacea wysysają martwe zwierzęta, które

znajdą. Fachowcy przypuszczają jednak, że odżywiają się one także spadzią i sokami roślinnymi.

Larwy żyją najczęściej jako grabieżcy w ziemi. Odżywiają się dżdżownicami, ale także padliną

lub obumarłymi roślinami.

Ciekawostki: Muchy te siedzą bardzo charakterystycznie (popatrz na obrazek po prawej

stronie): najczęściej na jakimś pniu (lub na murze), z głową schylona do

dołu i podniesiona przednia częścią ciała. Fachowcy nie wiedzą

dokładnie czy czają się one w ten sposób na ofiarę, czy też wypoczywają,

czy samce czekają tak na samiczki.

14

12. Komarnice, koziułkowate Po lewej: larwa komarnicy z „diabelskim

obliczem”, od 20 do 40 mm

Po prawej: koziułka warzywna, 25 mm

1. Czy komarnica ma na skrzydłach duże

plamy i jaki kolor ma jej ciało?

2. Czy tuż za skrzydełkami jesteś w stanie

odkryć małe pałeczki?

3. Weź larwę komarnicy w rękę i naciśnij

delikatnie tylną część ciała. Czy da się

zobaczyć „twarz” larwy?

Rozmiar: Koziułki wielkie mają długość do 35 mm, koziułki warzywne do 25 mm, a nerkosze do 9 mm.

Larwy są wielkości od około 20 do 40 mm.

Wygląd: Główną cechą rozpoznawczą komarnicy są jej długie nogi. Najwięcej gatunków tej komarnicy

ma kolor ziemisto-brązowy lub jasnobrązowy. U niektórych gatunków skrzydła są plamiaste.

Larwy mają najczęściej kolor ziemisty. Jeśli ściśnie się delikatnie koniec larwy można zobaczyć

„diabelskie oblicze” (zobacz obrazek). Otwory oddechowe przypominają oczy, a odbyt wygląda

jak usta.

Miejsce życia: Komarnice najczęściej można znaleźć na wilgotnych łąkach, przy strumykach i na leśnych

polanach. Jesienią komarnice częściej przebywają na ścianach budynków. Larwy żyją

najczęściej tuż pod powierzchnią ziemi. Niektóre gatunki można napotkać w zbutwiałym

drewnie, pod liśćmi lub w wodzie.

Odżywianie: Dorosłe owady odżywiają się zazwyczaj sokami roślin. Większość larw chętnie je młode rośliny

i ich korzenie. Duże połacie roślinne mogą zostać całkowicie wyjedzone przez larwy.

Ciekawostki: Mimo, że komarnice należą do komarów, nie umieją kłuć. W przypadku niebezpieczeństwa

komarnice odrzucają zaatakowaną przez wroga nogę. Tuż za dwoma dużymi skrzydłami widać

wyraźnie dwie małe przezmianki w kształcie kolbek. U praprzodków komarnic były dwa kolejne

skrzydła. Teraz są one zredukowane. Przezmianki służą jako sterowniki lotu owada.

15

13. Konik polny samiczka – od 13 do 16 mm

samiec - od 17 do 23 mm

Tutaj: konik wąsacz z rodziny

krótkoczułkowców (samiczka)

1. Jak długie są czułki: dłuższe niż ciało, mają pół długości ciała czy też są krótsze?

2. Opisz kolory ciała konika

3. Gdzie znalazłeś zwierzątko? Na wilgotnej łące? Na suchej, piaszczystej powierzchni

trawiastej? Na miejscu nasłonecznionym?

4. Zwróć uwagę na odgłosy innych koników, którym nie zakłóciliśmy spokoju.

Rozmiar: U nas występuje około 33 gatunki koników polnych, do nich należy także konik wąsacz. Samiec

ma wielkość od 13 do 16 mm, a samiczka 17 do 23 mm.

Wygląd: Dorosłe koniki mogę być ubarwione różnorodnie (na zielono, brązowo, żółtawo lub

czerwonawo). U młodych szarańczy, które też należą do rodziny krótkoczułkowców, skrzydełka

nie są do końca wykształcone. Czułki koników są krótkie i mocne. W przeciwieństwie do

pasikoników u koników czułki są dużo krótsze niż ich ciała.

Miejsce życia: Konik wąsacz jest najbardziej pospolitym gatunkiem koników. Ten gatunek nie jest zbyt

wybredny jeśli chodzi o wybór miejsca życia. Znaleźć go można zarówno na lekko wilgotnych

łąkach, jak i na suchych połaciach trawników. Brak ich jest tylko na ekstremalnie suchych lub

mokrych powierzchniach. Dorosłe osobniki można napotkać od czerwca/lipca, aż po jesień.

Pożywienie: Koniki odżywiają się soczystymi częściami roślin, często traw.

Ciekawostki: Konik wąsacz, jako jedyny z tej rodziny owadów, nie potrafi latać. Wiele ptaków, pająków i

innych owadożerców odżywia się konikami. Muchy wyślepki oraz rączycowate składają na nich

jaja, a larwy tych ostatnich wyżerają swoje ofiary od wewnątrz. „Cykanie” konika wąsacza

powstaje poprzez pocieranie tylnych nóżek o skrzydełka, a ich „śpiew” składa się z krótkich

wersów „sresresresresre”

16

14. Kornik 4 do 5,5 mm

Jednym z najpopularniejszych

korników jest kornik drukarz.

Po prawej: tak wgryzają się korniki

drukarze pod korę drzew.

1. Jaki kolor ma kornik? Czy ma

włoski?

2. Czy można zobaczyć główkę

kornika? Gdzie ona jest?

3. Na jakim drzewie znalazłeś kornika? I w jakim miejscu na drzewie - na pniu czy na gałęziach

lub konarach?

4. Popatrz pod korę drzew. Czy widzisz pod nią korytarzyki korników?

Rozmiar: Korniki mają zazwyczaj wielkość tylko od 3 do 4 mm. Kornik drukarz dorasta do 4 - 5,5 mm.

Wygląd: Korniki są często ciemne, aż do czarnych. Kornik drukarz jest połyskująco czarny i ma

brązowawe woski. Na końcu jego osłonek skrzydłowych można zobaczyć cztery ząbki. Głowa

jest schowana pod dużym pancerzem klatki piersiowej.

Miejsce życia: Kornik drukarz żyje w lasach iglastych. Inne korniki występują także w lasach liściastych. Jeśli

drzewa są chore lub uszkodzone przez burzę, korniki mogą występować na

nich masowo.

Pożywienie: Korniki odżywiają się często korą, łykiem pod korą i grzybami – najczęściej

na chorych lub martwych drzewach. Tylko w przypadkach gdy występują

masowo, przeżerają się przez zdrowe drzewa. Po prawej stronie na obrazku

można zobaczyć widełkowate korytarzyki kornika. Wgryza się on w drewno

drzew, a nie tylko pod korę. Także twardsze drewno drzew liściastych nie stanowi dla niego

problemu.

Ciekawostki: W Niemczech występuje około 120 gatunków kornika. Ich nazwy mówią często o ich cechach

szczególnych, np. korniki drukarze wyżerają pod korą regularne korytarzyki wyglądające jak

drukowane pismo.

17

15. Korsarz od 6 do 9 mm (bez nóg)

zwierzę należące do pająkowatych,

jest wiele podobnych do siebie

gatunków korsarzy

1. Policz nogi korsarza. Uwaga, łatwo je można wyrwać!!

2. Ile par oczu możesz policzyć?

3. Przypatrz się jak porusza się wypuszczony na wolność, w trawę, korsarz pospolity.

Rozmiar: Ciało dwóch najczęściej występujących w Niemczech gatunków korsarza ma wielkość od 6 do

9 mm.

Wygląd: Korsarze mają bardzo długie i łatwo łamliwe nogi. Głowa

i tylna część odwłoka tworzą jedną całość. Są one

zwierzętami pająkowatymi, jednakże nie mogą budować

sieci pajęczych. Oba najczęściej występujące korsarze

(patrz na rysunek po prawej stronie) to korsarz pospolity

Phalangium opilio (po lewej) i Mitopus morio (po prawej).

Na rysunku przedstawione są głowotułowia dwóch

samiczek, bez nóg.

Miejsce życia: Dorosłe zwierzęta żyją na niewysokich zaroślach. Często je można znaleźć także na murach,

domach i drzewach. Młode zwierzęta żyją najczęściej tylko na ziemi.

Pożywienie: Większość korsarzy jest wszystkożerna. Jako pożywienie służą im małe martwe lub żywe

zwierzątka, jak też i rośliny.

Ciekawostki: Zwierzęta te dzięki swoim długim nogom (tak jak na szczudłach) mogą się bardzo szybko

poruszać przez gąszcz roślin. Dużo korsarzy w przypadku zagrożenia odrzuca po prostu jedną

nogę, która po oderwaniu jeszcze drga. Wróg jest przez to działanie silnie zmylony, a korsarz

ma przez to dużo czasu na ucieczkę. Wrogami korsarzy pospolitych są np.: ptaki, myszy i duże

owady.

18

16. Krocionóg od 18 do 37 mm,

należy do podtypu wije

1. Dotknij krocionoga. Jest twardy czy miękki? Czy zwija się?

2. Czy można rozpoznać czułki?

3. Czy to zwierzątko ma oczy?

4. Gdzie znalazłeś owada? Postaraj się opisać to miejsce.

Rozmiar: Krocionogi należą do wijów. W środkowej Europie jest około 700 różnych gatunków. W

zależności od gatunku i wieku mogą mieć wielkość od 4 do 70 mm. Pokazany na rysunku

krocionóg Allaiulus londinensis ma długość od 19 do 32 mm (samce), a samiczki od 18 do 37

mm. Wygląd: Krocionogi są najczęściej ciemnobrązowe lub prawie czarne. Ciało jest całkiem okrągłe. Na

każdym z segmentów znajduje się para nóg. Krocionogi posiadają więcej niż 30 segmentów.

Allaiulus londinensis ma ich od 38 do 53 – w zależności od płci i wieku. Ten gatunek ma na

głowie grupkę przyoczków. Miejsce życia: Krocionogi żyją w ogrodach i lasach pod korą pni drzew, w opadłych liściach, pod kamieniami

na nasłonecznionych poboczach dróg. Pożywienie: Zwierzęta te odżywiają się zasadniczo zbutwiałymi i częściowo zielonymi roślinami, korzeniami

i padliną.

Ciekawostki: W przypadku zagrożenia zwierzątko zwija się wraz z nóżkami,

które kieruje do środka. W środku zwiniętego ciała znajduje się

głowa (popatrz na rysunek). Dużo gatunków krocionoga wydziela

przy tym kropelki cyjanitu. Twarda powłoka segmentów ciała oraz

wydzielanie trucizny chronią zwierzę przez wrogami.

Krocionogi często linieją. Po każdym linieniu pojawia się

dodatkowy segment z nową parą nóg. Maksymalnie te zwierzęta mogą mieć do 130 par nóg,

czyli 260 nóg.

19

17. Larwy muchy do 12 mm

Na górze: larwa muchy domowej,

poniżej: larwa muchy zgniłówki

pokojowej

1. Czy oczy, czułki, otwór gębowy i

nóżki są widoczne u larwy?

2. Opisz kolory larwy.

3. Gdzie znalazłeś larwę? Czy było ich

więcej?

Rozmiar: W zależności od wieku larwy maja wielkość ok. 12 mm.

Wygląd: Larwa muchy domowej jest biało-żółta, a zgniłówki pokojowej – jasnobrązowa. Dużo larw

much nie ma nóg i czułków. Ich aparaty gębowe są ukryte wewnątrz ciała i trudno widoczne.

Miejsce życia i pożywienie: Mucha składa pakiety jajeczek, w każdym ok. 100 sztuk, w miejscach, gdzie larwy znajdą

najłatwiej pożywienie: najczęściej na gnoju końskim, w kupkach odchodów, oborniku,

kompoście, zbutwiałych odpadach kuchennych i na rozkładających się zwłokach zwierząt.

Każde jajeczko ma wielkość około 1 mm. W jednym kilogramie końskiego gnoju znajdywano

nawet do 8000 larw, a w odchodach świń 15000 larw (nazywanych także czerwiami).

Ciekawostki: Czas rozwoju od jajeczka do dorosłej muchy zależy od warunków atmosferycznych i wynosi od

1 do 3 tygodni. Larwa linieje w trakcie tego procesu kilkakrotnie. Na trzecim etapie rozwoju

przepoczwarcza się wytwarzając jakby skórzaną, brązowa skórę, z której ostatecznie wykluwa

się mucha.

Jaja muchy – I. etap rozwoju Larwa – II. etap rozwoju Poczwarka – III. etap rozwoju

20

18. Mrówka hurtnica pospolita od 2 do 5 mm

czarno-brązowa mrówka pospolita

1. Czy ta mrówka ma na główce czułki?

2. Po co jej potrzebne są czułki?

3. Czy u mrówki widać oczy?

4. Zaobserwuj dokąd biegną mrówki. Czy jesteś w stanie zobaczyć gdzie jest mrowisko? Czy też

możesz się domyślać?

Rozmiar: Hurtnice pospolite mają wielkość od 2 do 5 mm.

Wygląd: Hurtnice mają ubarwienie czarno-brązowe. Na główce

mrówka ma antenki, czyli czułki. Dzięki nim może czuć

zapachy, rozpoznawać smaki i mierzyć wilgotność. Mrówki

pospolite posiadają oprócz obu oczu złożonych także dużą ilość oczu pobocznych. Mrówka ta

ma pomiędzy klatką piersiową a tylną częścią odwłoka mały trzonek, wyglądający jak łuska (na

obrazku górny rysunek). Należą one do mrówek z podrodziny Formicinae. Inna rodzina mrówek

to wścieklice. U tych mrówek widać wyraźnie połączenie pomiędzy tylną częścią odwłoka i

klatki piersiowej, które wygląda jak supeł (na obrazku: dolny rysunek).

Miejsce życia: Gniazda mrówek pospolitych znajdują się pod kamieniami, starymi pniakami drzew i pod

wykrotami. Mrówki najczęściej utrzymują stałą temperaturę w gnieździe. W gnieździe znajduje

się rodzaj kominów, które dbają o prawidłową wentylację, kiedy jest zbyt ciepło. W sytuacji gdy

jest zbyt zimno kominy są zamykane lub mrówki schodzą głębiej w ziemię.

Pożywienie: Mrówki pospolite lubią substancje słodkie. Odżywiają się rosą miodową. Ta jest wydzielana

przez mszyce i dlatego mrówki budują drogi ze swoich mrowisk do gniazd mszyc. Drogi te

zaznaczane są zapachem, a czasami wręcz nakryte daszkami. Mrówki zajmują się nawet ochroną

mszyc przed ich naturalnymi wrogami. W tylnej części odwłoka mrówki robotnicy znajduje się

specjalny żołądek, z którego owad wyciska pożywienie pozostałym mrówkom w gnieździe.

Ciekawostki: Mrówka pospolita jest najczęściej spotykana mrówką w Niemczech i Europie. W każdym

gnieździe jest tylko jedna królowa. Jeśli przy zakładaniu nowej kolonii spotka się więcej

królowych, walczą one wtedy tak długo aż przy życiu pozostanie tylko jedna z nich.

21

19. Mrówka wścieklica od 4 do 5 mm

Gatunek wścieklica dorodna

1. Jaki kolor ma mrówka?

2. Czy w miejscu, gdzie znalazłeś

mrówkę, było ich jeszcze więcej?

Jeśli tak, zaobserwuj co robią.

3. Zaobserwuj dokąd idą mrówki? Czy widzisz gdzie znajduje się mrowisko? Albo możesz się

domyśleć?

4. Czy zaobserwowałeś mrówki ze skrzydłami?

Rozmiar: Mrówki wścieklice dorodne mają wielkość od 4 do 5 mm.

Wygląd: Samce są czarne, królowe i robotnice żółtawe aż do czerwono-brązowych. Mrówki robotnice nie

mają skrzydeł, królowe tracą skrzydła zaraz po zapłodnieniu, samce są jednakże najczęściej

skrzydlate.

Miejsce życia:

Wścieklice dorodne żyją przede wszystkim w otwartym terenie i tam zakładają podziemne

gniazda, także pod kamieniami. Czasami można znaleźć je także w martwym drewnie.

Pożywienie: Wścieklice dorodne jedzą upolowane insekty lub inne małe zwierzęta. Uwielbiają słodki sok.

Niektóre mszyce wydzielają rosę miodową, która jest najsmaczniejszym przysmakiem mrówek.

Dlatego też mrówki strzegą mszyce przed wrogami.

Ciekawostki: Wścieklice dorodne mają kłujkę z trucizną. Ukłucie działa na ludzi prawie tak samo silnie, jakby

człowiek został użądlony przez pszczołę. Pomiędzy klatką piersiową i tylną częścią odwłoka jest

cienki pomostek, który wygląda podobnie do supła. Mrówki wścieklice dorodne można świetnie

porównać z mrówkami pospolitymi. W Niemczech jest ponad 100 różnych gatunków mrówek.

22

20. Mucha bolimuszka kleparka od 5 do 8 mm

z rodziny muchowatych

1. Czy było łatwo złapać bolimuszkę

kleparkę?

2. W jakim otoczeniu złapałeś bolimuszkę

kleparkę, na łące, w gospodarstwie rolnym,

na pastwisku?

3. Obejrzyj dokładnie głowę zwierzątka. Czy

można rozpoznać kłujkę?

Rozmiar: Mucha bolimuszka kleparka ma wielkość około 5 do 8 mm.

Wygląd: Bolimuszki kleparki wyglądają bardzo podobnie jak mucha domowa. Bolimuszkę można

odróżnić od muchy domowej głównie dzięki długiej trąbce, tzw. kłujce. Inną cechą

charakterystyczną muchy bolimuszki jest wysoko wyprostowana przednia część ciała w czasie

siedzenia.

Miejsce życia: Muchę tę można spotkać szczególnie na terenach wiejskich, na łąkach pastewnych, najczęściej w

stajniach i oborach. Larwy rozwijają się w odchodach i na gnoju.

Pożywienie: Bolimuszki kleparki odżywiają się krwią ukąszonego zwierzęcia lub człowieka. Mogą być

uciążliwą plagą, szczególnie w ciepłe dni letnie i późnym latem. Bydło i konie są bardzo często

gryzione przez te muchy po bokach ciała. U człowieka najczęściej atakowane są nogi.

Ciekawostki: Swoje ofiary muchy bolimuszki kleparki wyszukują po zapachu ciała, jak też bodźcach

cieplnych i smakowych. Nie jest wyjaśnione czy kolor i ruch ofiary gra jakakolwiek rolę.

Szczególnie łatwe do rozpoznania są oba duże oczy złożone. Składają się one z bardzo wielu

sześciokątnych oczu pojedynczych.

23

21. Mucha domowa od 6 do 8 mm

1. Czy na skrzydełkach widać dużo włosków?

2. Opisz albo narysuj oko muchy.

3. Daj musze kroplę wody z cukrem. W jaki sposób

się odżywia?

4. Po tym jak mucha się uspokoi, zaobserwuj jak

się czyści.

Rozmiar: Duża mucha domowa ma wielkość od 6 do 8 mm. Miejsce życia: Mucha domowa jest znana na całym świecie. Szczególnie często można spotkać muchy domowe

na hałdach kompostu, gnijących odpadkach, hałdach gnoju i w gospodarstwach rolnych. Pożywienie: Mucha domowa przyjmuje płynne pokarmy. Dlatego chętnie siada na oczach zwierząt jak też

ustach śpiących ludzi. Pokarmy stałe, np. okruchy, są za pomocą rurki pokrywane śliną, aż

pożywienie rozmięknie i zostanie częściowo strawione. Na końcu pokarm jest wsysany. Obrazek

po prawej stornie pokazuje głowę muchy domowej z trąbką ssącą, powyżej niej znajduje się

duże oko.

Ciekawostki: Muchy domowe latem żyją dwa miesiące. W ciągu ich życia samiczka znosi jajeczka 4-6-

krotnie, za każdym razem po ok. 100 sztuk. Naukowcy wyliczyli, że żyjąc bez zagrożeń i przy

optymalnym rozwoju, jedna mucha w ciągu 5 miesięcy ma 5-6 milionów potomstwa. Dzięki

przylgom na nóżkach mucha domowa może biegać po suficie lub szkle. Precyzyjne kamery

rejestrujące wykazały, że mucha krótko przed lądowaniem na suficie robi koziołka, w taki

sposób, że siada głową w przeciwnym kierunku, niż odbyła lot. Na trąbkach ssących muchy i na

jej owłosionym ciele może mieszkać bardzo dużo bakterii. Mimo częstego mycia bakterie

pozostają i z tego względu mucha jest niebezpiecznym roznosicielem chorób.

24

22. Pająk mrówczynka 6 mm

pajęczak, samiczka

1. Policz oczy pająka. Czy niektóre oczy

są większe niż inne?

2. Czy widziałeś inne zwierzęta, np.

mrówki, w okolicy tego pająka?

3. Obserwuj pająka w jego naturalnym

środowisku. Jak on się porusza? Co robi

swoimi przednimi nóżkami?

Rozmiar: Pokazana na rysunku mrówczynka, fachowo nazywana Myrmarachne formicaria, ma długość do

6 mm. Wygląd: Głowa oraz tylna część ciała tego pająka są czarne. Głowotułów jest

czerwono-brązowy. Przednia część ciała jest podwyższona dzięki

zgrubieniu. W wyniku tego powstaje wrażenie ciała złożonego z trzech

części. Z góry patrząc mrówczynka przypomina czerwoną mrówkę leśną.

Dwa przednie oczy wyglądają jak reflektory samochodowe (patrz: obrazek).

Oczy te są nieco ruchome i pająk ten może widzieć kolory. W sumie mrówczynka ma 8 oczu.

Miejsce życia: Mrówczynki lubią słoneczne powierzchnie, jak np. trawiaste zbocza lub wzgórza winorośli. Te

pająki są wszędzie tam, gdzie występują mrówki.

Pożywienie: Mrówczynki odżywiają się małymi żyjątkami. Nie budują sieci do złapania ofiary. Po

przyczajeniu się mrówczynka skacze na swoją ofiarę i paraliżuje ją przez ukąszenie.

Ciekawostki: Mrówczynki nie tylko wyglądają jak mrówki, ale też w wielu zachowaniach są podobne. Brak

czułków zastępują przez wysokie podniesienie przednich nóżek. Upodobnienie się do mrówek

widoczne jest również w ich gwałtownym sposobie chodzenia. Ten cały kamuflaż służy nie do

tego, aby polować na mrówki, ale żeby zmylić wrogów mrówek, którzy ich unikają ze względu

na ich kwaśny smak. Dzięki swojemu wyglądowi i zachowaniu mrówczynka zwiększa swoją

szansę na przeżycie.

25

23. Pająk wałęsak

od 5 do 6 mm

pogońcowate, na obrazku: samica z

kokonem jaj

1. Gdzie złapałeś pająka? Pod starym

drewnem, pod kamieniem, czy w

listowiu?

2. Czy na końcu tylnej części odwłoka

mrówki znajduje się duża kulka?

3. Czy na nogach pająka możesz

rozpoznać długie, kolczaste włosy?

4. Policz oczy zwierzęcia.

Rozmiar: Na obrazku ukazano samiczkę pająka wałęsaka leśnego (Pardosa lugubris), która ma wielkość 6

mm, samczyk zaś 5 mm.

Wygląd: Pardosa lugubris ma ubarwienie ciemnobrązowe. Jasnobrązowe włoski

pokrywają całe ciało i nadają typowe ubarwienie. Nogi samiczki są

ubarwione w paski ciemnobrązowe i jasnobrązowe. Nogi samczyka są

natomiast jednego koloru – jasnobrązowe. Oczy (po prawej typowy

obrazek, widok z góry) są uporządkowane w trzech poziomych rzędach.

Miejsce życia: Gatunek tego pająka wałęsacza żyje w lasach, na skrajach lasów, pod spadłymi liśćmi, w

niewielkich gąszczach i pod kamieniami. Pająki przemieszczają się wokół swojego miejsca

bytowania na poszukiwanie pożywienia.

Pożywienie: Pająk wałęsacz poluje poprzez szybki atak i naskok na małe zwierzęta ziemne. Nie buduje sieci

łownych.

Ciekawostki: Samiczka pająka wałęsacza przemieszcza się często z kulą, czyli kokonem jaj. Kokon ten składa

się z mocnej nici pajęczej i jest białawy, niebieskawy, zielonkawy, a nawet brązowawy.

Wewnątrz znajduje się od 30 do 100 pajęczych jajeczek. Samica nosi kokon od 4 do 6 tygodni.

Wyklute młode pajączki są jeszcze przez około tydzień noszone przez matkę na plecach.

26

24. Pająki worczakowate do 18 mm

gatunek: knap podkamiennik – samiczka

1. Gdzie znalazłeś pająka? Pod kamieniem?

2. Jak ten pająk był ukryty? Czy miał jakieś

maskowanie?

3. Czy rozpoznasz w tylnej części odwłoka

kądziołki przędne?

Rozmiar: Pająki worczakowate mają długość do 18 mm.

Najczęściej samiczki są nieco większe od

samców. Wygląd:

Worczakowate są zazwyczaj w kolorach od szarego do brązowo-czarnego.

Ciało pokryte jest bardzo krótkimi włoskami. Znakiem rozpoznawczym

wszystkich pająków worczakowatych są dobrze widoczne kądziołki przędne.

Wystają one z tylnej części odwłoka na kształt rozstawionych rurek. Różne

gatunki pająków można rozróżnić na podstawie rozmieszczenia ich oczu.

Obrazek po lewej stronie pokazuje typowe ustawienie oczu u pająka

worczakowatego (widziane z góry). Ośmioro oczu ma formę owalną. Z

przodu są widoczne szczękoczułki, którymi pająk kąsa ofiarę. Miejsce życia: Pająki worczakowate można spotkać wszędzie. W ciągu dnia pająk żyje w swojej pajęczynie

mieszkalnej pod kamieniami. Jego oprzęd wygląda jak worek lub rura. Pożywienie: Pająki worczakowate łapią i pożerają małe owady oraz inne pająki.

Ciekawostki: Worczakowate są myśliwymi aktywnymi w nocy. Pajęcze nici nie są używane do robienia sieci

na ofiary, ale do budowy pajęczyny mieszkalnej oraz do owijania ofiar. Worczakowate

podpełzają w opadłych liściach do swojej ofiary, otumaniają ją błyskawicznie za pomocą

ukąszenia i owijają w sieć. Pająki nie umieją przeżuwać swojego pożywienia. Dlatego

wstrzyknięta przy ugryzieniu substancja rozmiękcza ofiarę od środka i pozwala na wyssanie jej

wnętrza. Pozostaje tylko pusta mumia owada.

27

25. Pluskwiaki kowalowate od 10 do 12 mm

Na rysunku: kowal bezskrzydły

1. Co jest charakterystycznego w wyglądzie

pluskwiaka?

2. Czy da się zobaczyć, jak długie są skrzydełka?

Bardziej do połowy ciała czy też końca?

3. Gdzie znalazłeś pluskwiaka? Na ziemi czy raczej na kwiatku?

4. Zobaczyłeś tylko jednego pluskwiaka czy też było ich więcej?

5. Gdzie są skrzydła, kiedy pluskwiak nie lata?

Rozmiar: Kowalowate mają długość od 10 do 12 mm.

Wygląd: Ten pluskwiak łatwo wpada w oko: jego ciało jest jaskrawo ubarwione

na czerwono i czarno. Na plecach widać dwie duże czarne kropki. Ma

najczęściej krótkie skrzydełka, które kończą się nieco za połową ciała

owada. Zdarzają się jednakże egzemplarze z długimi skrzydełkami. Na

obrazku po prawej mamy przykład takiego właśnie pluskwiaka kowalowatego.

Miejsce życia: Kowalowate chętnie przebywają w okolicach lip, ale można je zobaczyć także na wielu innych

roślinach. Najczęściej widać je w parkach lub alejach na ich ulubionych drzewach. Lubią

towarzystwo, więc często występują w ogromnych ilościach na jednym stanowisku. Samice

wykopują w ziemi jamkę, w której składają ok. 100 jajeczek.

Pożywienie: Kowalowate odżywiają się nasionami, wysysają nasionka lipy i innych roślin. Czasem też

atakują inne owady.

Ciekawostki: Nawet jeśli kowalowate tak wyglądają – nie są chrząszczami! Pluskwiaki mają najczęściej

bardziej miękkie osłonki skrzydełek i gębowe aparaty ssące, natomiast chrząszcze mają gryzące

aparaty gębowe.

Intensywność koloru kowalowatych może zależeć również od temperatury otoczenia. Wahania

temperatury wpływają na różne odcienie szarości i czerni, natomiast czerwony kolor pozostaje

prawie bez zmian.

28

26. Próchniaki od 10 do 14 mm

z wielkiej rodziny chrząszczy

kusakowatych: kropkowany próchniak

1. Jakie kolory możesz stwierdzić u

próchniaka?

2. Czy owad ma kropki? Czy są widoczne

włoski? Czy się błyszczy?

3. Ile można naliczyć czułków?

Rozmiar: Próchniaki mają wielkość od 10 do 14 mm. Wygląd: Próchniak jest smukły, czarny lub czarno-brązowy. Wierzchnia część ciała tych chrząszczy jest

lekko kropkowana. Osłonki skrzydełek, macki, końcówka odwłoka oraz nogi są często

rdzawoczerwone. Ciało owada jest owłosione, ale mimo to błyszczy się.

Miejsce życia: Próchniaki najchętniej przebywają w zgniłych roślinach, pod korą, kamieniami i w mchu. Często

można spotkać je także w lesie. Pożywienie: Próchniaki należą do rodziny kusakowatych. Większość owadów z tej rodziny żyje jako

drapieżcy z innych zwierząt: much, czerwi, ślimaków nagich. Także larwy żyją jako drapieżniki,

dlatego też posiadają, jak prawie wszystkie larwy chrząszczy, aparat gębowy gryzący.

Ciekawostki:

U kusakowatych osłonki skrzydełek są bardzo słabo rozwinięte i krótkie. Większa część tylnej

części odwłoka jest odsłonięta. Bardzo łatwo to zobaczyć, kiedy porówna się tego chrząszcza z

innymi, np. z biegaczem fioletowym, biegaczem gajowym lub biedronką. Mimo to chrząszcze te

potrafią całkiem dobrze latać. Ich skrzydła są dwu- lub trzykrotnie składane, aby zmieściły się

pod osłonkami. W Europie jest ponad 2000 różnych gatunków kusakowatych.

29

27. Przerzutki około 15 mm

Jest wiele różnych gatunków przerzutek,

które trudno rozróżnić.

1. Jaki kolor mają przerzutki?

2. Czy u przerzutek można zobaczyć

skrzydła? Czy na głowie są oczy?

3. Ile czułków lub macek mają

przerzutki, a ile nóg?

4. Czy było łatwo złapać przerzutkę? Jak się zachowywała?

Rozmiar: Przerzutki mają 15 mm długości. Rybiki cukrowe są jeszcze mniejsze – są wielkości około 11

mm.

Wygląd: U przerzutek w oczy rzucają się przede wszystkim długie czułki. W

sumie można zobaczyć ich cztery: dwa na szczęce górnej i dwa na

szczęce dolnej. Te dolne mogą wyglądać jak dodatkowa para nóg.

Ciało jest pokryte łuskami, po których specjaliści rozróżniają gatunki

przerzutek. Ubarwienie jest różne. Często kolory są takie, że świetnie

maskują zwierzę. Rybiki cukrowe łatwo rozpoznać po ich srebrnym ciele. Na obrazku:

przerzutka i jej krewniak rybik cukrowy, którego można spotkać dużo częściej.

Miejsce życia: Przerzutki można spotkać na wilgotnych kamieniach, w mchu i w korze drzew. Rybiki cukrowe

lubią ciepło, stąd częściej spotkać je można w domach, np. w łazience. Pożywienie: Przerzutki odżywiają się algami i porostami. Rybiki cukrowe są wszystkożerne, czasem nawet

próbują podgryzać tapety i ubrania.

Ciekawostki: Przerzutki mogą żyć do 2-3 lat. Co jakiś czas zrzucają starą skórę. Jeśli w czasie od poprzedniej

zmiany skóry przerzutki zgubią nogę, kawałek ogona lub czułek – odrosną one wraz z kolejnym

linieniem.

30

28. Roztocze do 4 mm

Na obrazku: lądzień czerwonatka

1. Policz nogi roztocza.

2. Jaki kolor ma to zwierzątko?

3. Czy roztocze ma głowę, pierś i część

tylną?

4. Gdzie złapałeś to zwierzątko?

Rozmiar: Dorosły lądzień czerwonatka ma długość

około 4 mm.

Wygląd: Ciało i nóżki tego roztocza mają kolor czerwony. Tylko przez bardzo mocną lupę można

zobaczyć, że ten gatunek roztocza jest silnie owłosiony jak pluszowe zwierzątko.

Roztocza zaliczają się do pajęczaków, ponieważ posiadają 4 pary nóg. Larwy nie są owłosione i

mają tylko 3 pary nóg.

Miejsce życia:

Lądzień czerwonatka żyje na ziemi, w listowiu, pod kupkami drewna. Zwierzątka biegają także

w ciągu dnia na powierzchni ziemi, murach i wokoło kamieni.

Pożywienie: Dorosły lądzień czerwonatka żyje pasożytniczo, pożerając jaja owadów, małe zwierzątka

ziemne, padlinę. Bardzo młode roztocze czepia się insektów, jak np. koników polnych lub motyli

i wysysa z nich krew.

Ciekawostki: Roztocze można poznać po tym, że głowa, klatka piersiowa i tylna część ciała są zespolone w

jeden segment. Roztocza są krewnymi pająków. Blisko spokrewniony z lądzieniem jest swędzik

jesienny, które atakuje małe zwierzęta, jak króliki, jeże, myszy i wysysa ich krew. Ukąszenie

zwierzęcia tego typu jest bolesne dla ludzi (swędzi) i powoduje silne zaczerwienie skóry. Poza

lądzieniem czerwonatką jest jeszcze wiele innych gatunków roztocza, których część można

zobaczyć jedynie pod mikroskopem. Wszechobecne są np. roztocza kurzu domowego, które żyją

w kurzu w każdym mieszkaniu. Niektórzy ludzie są uczuleni na znajdujące się w kurzu odchody

tego roztocza. Alergia objawia się kapaniem z nosa, kaszlem, zaczerwienieniem skóry,

łzawieniem oczu.

31

29. Równonogi Stonóg murowy – do 18 mm

Prosionek (stonóg) piwniczny – do

16 mm

1. Gdzie znalazłeś równonoga? Pod

kamieniem, w kompoście?

2. Policz odnóża zwierzątka.

3. Jaki kolor ma równonóg na

wierzchu, a jaki pod spodem?

4. Czy stonóg może się zwinąć jeśli zostanie dotknięty, uderzony?

Rozmiar: Stonóg murowy (jasno nakrapiany) ma długość do 18 mm, a piwniczny (na żółtym tle szarawe

plamki) – do 16 mm. Miejsce życia: Równonogi najchętniej przebywają na wilgotnych miejscach: w kompoście, pod opadłymi

liśćmi, w zmurszałych pniach drzew, pod dużymi kamieniami, w szklarniach oraz szczelinach

murów. Pożywienie: Równonogi odżywiają się miękkimi, soczystymi i zgniłymi częściami roślin. W łańcuchu

pokarmowym odgrywają bardzo ważną rolę, ponieważ rozkładają obumarłe rośliny, a więc

pomagają wytwarzać humus.

Ciekawostki: Równonogi pochodzą od żyjących w wodzie zwierząt rakowatych. Dlatego oddychają jeszcze

przez skrzela umiejscowione na tylnych nóżkach. W związku z tym potrzebują cienkiego

wodnego filtra na swoim ciele, który wytwarza się nocą przy spadających temperaturach.

Dlatego równonogi opuszczają swoje gniazda dopiero pod wieczór i udają się na polowanie.

Samiczki równonogów składają jajeczka do worka brzusznego i

donoszą w nim swoje młode. Stonogi piwniczne i murowe nie mogą się

zwinąć podczas niebiezpieczeństwa (np. dotknięcia), to potrafią tylko

kulanki pospolite (na rysunku po prawej stronie).

32

30. Skoczogonek od 1 do 2 mm

1. Czy złapany skoczogonek ma

kształt ciała podłużny czy okrągły?

2. Czy można rozpoznać czułki i

oczy?

3. Jak poruszają się skoczogonki podczas obserwacji?

4. Czy w miejscu znalezienia skoczogonków było ich wiele?

Rozmiar: Większość skoczogonków ma wielkość od 1 do 2 mm. Niektóre gatunki mogą mierzyć nawet 10

mm.

Wygląd: Skoczogonki żyjące w wyższych warstwach ziemi są szare i owłosione. Mają one maksymalnie

8 przyoczków. Te które żyją w niższych warstwach ziemi są białe, nieowłosione i mniejsze. Te z

kolei mają mniej oczu lub nie mają ich wcale. Istnieją gatunki w kształcie kuli lub długie i

rozciągnięte.

Miejsce życia: Niektóre skoczogonki żyją pod ziemią, inne na ziemi, nad wodą lub w wodzie. Szczególnie

często można je znaleźć w kompoście, na ziemi w lesie, a także w listowiu. Powietrze w miejscu

ich życia musi być wilgotne. Skoczogonki należą do najczęściej występującego rzędu owadów.

W niektórych miejscach występują w licznych grupach. W 1 litrze ziemi leśnej można znaleźć

nawet do 2000 sztuk skoczogonków.

Pożywienie:

Skoczogonki odżywiają się przegniłymi roślinnymi i

zwierzęcymi odpadami. Należą do najważniejszych

pomocników w rozdrabnianiu opadłych liści i obumarłych

resztek roślin. Z tego powstaje humus (żyzna ziemia). Obrazek

po prawej stronie pokazuje liść przeżarty przez skoczogonka.

Ciekawostki: Skoczogonki żyjące na powierzchni ziemi posiadają widełki

skokowe, dzięki którym mogą skoczyć wysoko nawet na kilka centymetrów. Niektóre robią przy

tym nawet salto.

33

31. Skorek 4 do 6 mm

Kleszczanka

1. Gdzie znalazłeś skorka? Czy w tym

samym miejscu są jeszcze inne skorki?

2. Obejrzyj dokładnie szczypce. Czy

wyglądają tak jak na obrazku na górze, czy poniżej na stronie?

3. Dowiedz się jak skorki są używane do zwalczania mszyc.

Rozmiar: Kleszczanka ma długość od 4 do 6 mm. Bardzo często występujący skorek pospolity ma długość

od 10 do 15 mm. Wygląd: Skorki są czerwono-brązowe, a wiele gatunków różni się od siebie

tylko kształtem szczypczyków. Po lewej stronie na obrazku są

szczypczyki samca skorka pospolitego, po prawej – samiczki. Miejsce życia: Ze względu na ochronę przed wrogami skorki prowadza aktywny tryb

życia nocą. W ciągu dnia można spotkać skorki w ogrodach, parkach i lasach we wspólnych

„noclegowniach” pod korą drzew, kamieniami i deskami. Pożywienie: Te owady są wszystkożerne (liście roślin kwitnących, owady), a przed wszystkim uwielbiają

mszyce. Szczypce służą im do schwytania ofiary. Ofiara transportowana jest ponad plecami do

otworu gębowego.

Ciekawostki: W minionym stuleciu skorki były w medycynie polecane jako lekarstwo na głuchotę. Pod

twardymi i krótkimi osłonkami skorki posiadają duże, delikatne, trzykrotnie złożone skrzydła, na

których potrafią latać. Ten gatunek owadów żyje około 8 do 10 miesięcy. Zimują w dziurach w

ziemi. Samiczka opiekuje się jajeczkami, których składa ok. 40-50. Aby na jajeczkach nie

gromadziła się pleśń, matka często je wylizuje. Ta opieka nad miotem zdarza się u owadów

bardzo rzadko.

34

32. Skulica pospolita od 7 do 20 mm

Skulica pospolita z rodziny stonóg

1. Jak zachowała się skulica pospolita:

zwinęła się, pozostała rozciągnięta? Czy

zgubiła przy tym krople jakiejś cieczy?

2. Gdzie znalazłeś skulicę pospolitą? Pod

kamieniem, w listowiu, na wilgotnym czy

suchym stanowisku, czy też w mchu?

3. Czy widzisz nogi u skulicy? Jeśli tak, jest ich raczej dużo czy mało?

Rozmiar: Skulica pospolita (Glomeris marginata) ma wielkość od 7 do 20 mm.

Wygląd: Skulice są najczęściej połyskująco czarne. Tylko krawędzie pojedynczych płytek na plecach są

nieco białe. Skulice takie jak na obrazku poniżej (Glomeris connexa) mogą być w czerwone

plamy. Głowy wszystkich skulic są wyraźnie mniejsze niż ciało. Na głowie są dwa czułki, a

dwoje oczu składa się z przyoczków gęsto osadzonych obok

siebie. Ostrość obrazu pochodzącego z przyoczków jest

znikoma. Skulice nie potrafią zobaczyć ani rozpoznać

obrazów, takich jak np. liść, dżdżownica lub chrząszcz.

Najczęściej za pomocą przyoczków mogą jedynie zobaczyć skąd dochodzi światło.

Miejsce życia: Skulice takie jak Glomeris marginata żyją w butwiejącym listowiu, na stanowiskach wilgotnych

oraz w mchu pniaków drzew. Natomiast Glomeris connexa częściej można znaleźć pod

kamieniami. W przypadku niebezpieczeństwa skulice zwijają się. Dzięki temu płytki na plecach

ochraniają nogi i wnętrze ciała.

Pożywienie: Skulice nie są wrogami dla innych zwierząt. Jedzą tylko butwiejące listowie i padlinę.

Ciekawostki: Skulice bardzo łatwo pomylić z równonogami. Jednakże często są one bardziej połyskujące niż

równonogi. Poza tym maja dużo więcej nóg. Samiczki i samce maja różną ilość nóg – samce

mają 19, samiczki tylko 17 par nóg. Dla fachowców skulice nie są owadami. Należą wprawdzie,

jak owady, do stawonogów, ale zaliczane są do innej klasy, do pareczników.

35

33. Ślimaki bursztynowate od 10 do 25 mm

bursztynka pospolita

1. Opisz kolor domku ślimaka.

2. Policz ilość skrętów na skorupce ślimaka.

3. Gdzie znalazłeś ślimaka? Czy w okolicy

wody, na źdźble trawy?

4. Czy domek bursztynki jest w dotyku śliski,

czy chropowaty?

Rozmiar: Ślimaki bursztynki nawet jeśli są już dorosłe, mogą mieć różną wielkość – od 10 do 25 mm. Wygląd: Ślimak ten nosi nazwę pochodzącą od koloru jego domku. Ma ubarwienie żółto-brązowe, w

kolorze bursztynu. Pusty domek jest prześwitujący i bardzo cienki. Miejsce życia: Te ślimaki żyją chętnie na brzegach wód, na wilgotnych łąkach i w wilgotnych lasach (łęgach).

Żywe zwierzęta można znaleźć na trzcinie i wyższych roślinach (wieloletnich), a puste domki

leżą na ziemi. Pożywienie: Ślimaki bursztynki zjadają świeże części roślin.

Ciekawostki: Jak większość ślimaków żyjących na lądzie bursztynki zaliczają do się ślimaków płucodysznych,

co oznacza, że oddychają za pomocą płuc. Większość ślimaków wodnych oddycha natomiast za

pomocą skrzeli. Bursztynki „oskrobują” części roślin za pomocą tarkowatego języka i zjadają

uzyskane wiórki. Ich specyficzny język pokryty jest wypukłościami o ostrych kantach, które

działają jak pilnik stolarza. Czasami można znaleźć ślimaka bursztynkę z mocno pogrubionymi

czułkami. W takim przypadku ślimak jest prawdopodobnie zaatakowany przez larwę przywry,

która chce na nim dorosnąć.

36

34. Ślimaki krążałki do 7 mm

Krążałek plamisty

1. Zaobserwuj jak wygląda wejście

do domku ślimaka – czy jest okrągłe

czy też owalne?

2. Spróbuj stwierdzić przy użyciu paznokcia oraz lupy jaka jest powierzchnia domku ślimaka.

Czy jest gładka czy też może rowkowana?

3. Czy domek ślimaka ma jakiś wzorek?

4. Czy można rozpoznać u tego ślimaka czułki?

Rozmiar: Krążałki dorastają do wielkości 7 mm.

Wygląd: Krążałek plamisty jest regularnie żebrowany i ma na muszli w kolorze średnio-brązowym

ciemnobrązowe paski. Otwór muszli jest owalny. U bliskich krewnych, krążałków obłych, otwór

jest okrągły. Ciało tego ślimaka ma kolor szary.

Miejsce życia: Ten gatunek ślimaków preferuje wilgotne i zacienione miejsca w ogrodach, w lesie lub na

otwartych przestrzeniach. Często w jednym miejscu znajduje się bardzo dużo tych ślimaków, np.

pod martwym drewnem, listowiem lub kupkami kamieni.

Pożywienie: Ten gatunek ślimaka odżywia się zbutwiałymi roślinami, algami i porostami.

Ciekawostki: Krążałki należą do najmniejszych gatunków ślimaka w Europie Środkowej. Ślimak składa swoje

jajeczka w ukrytych miejscach. Białe jajeczka są w porównaniu do tego małego gatunku

ślimaków spore i spłaszczone po obu stronach na podobieństwo pastylek.

37

35. Ślimaki wstężyki od 20 do 25 mm

wstężyk gajowy

1. Jaki kolor ma domek ślimaka i w jakich kolorach

są paski?

2. Czy wewnętrzna krawędź domku jest jasna czy

ciemna?

3. Poruszaj palcem w bliskiej odległości przed czułkami ślimaka.

4. Narysuj ślimaka wstężyka gajowego, lub tylko jego dom, tak dużego jak twoja dłoń.

Rozmiar: Dorosłe ślimaki wstężyki mają średnicę od 20 do 25 mm. Wygląd: Podstawowy kolor może być bardzo różny, od żółtawo-białego, przez cytrynową żółć, różowy,

fioletowy, aż do ciemnego brązu. Czasami może nawet nie być widać ciemnobrązowych lub

czarnych paseczków. Warga wstężyków gajowych – czyli wewnętrzna krawędź otworu domku

ślimaka jest ciemna, a u wstężyków ogrodowych – jasna.

Miejsce życia: Wstężyki gajowe można spotkać wszędzie. Można znaleźć je w ogrodach, plantacjach winogron,

lasach bogatych w drzewa liściaste. Otoczenie powinno być zacienione, wilgotne i bogate w

wapń. Wstężyki ogrodowe, w przeciwieństwie do ich nazwy, można spotkać w lesie częściej niż

wstężyki gajowe. Pożywienie: Ten gatunek ślimaków odżywia się zasadniczo zbutwiałymi kawałkami roślin.

Ciekawostki: Na stosunkowo małym obszarze można znaleźć różnorodnie ubarwione wstężyki gajowe. Ta

cecha nazywa się „polimorfizmem”. Jest on bardzo często spotykany u wstężyków. Różny

wygląd służy prawdopodobnie po to, aby szansa na przeżycie tych ślimaków wzrosła. Jasne

ślimaki lepiej znoszą intensywne promienie słoneczne, ciemne lepiej maskują się w lesie, pod

listowiem. Czasami w krzakach nieopodal większego kamienia można znaleźć zniszczone

skorupki ślimaków. Znaczy to, że natrafiliśmy na tzw. „kuźnię drozda”. Drozdy przynoszą w

dziobach ślimaki, po czym roztrzaskują ich skorupki o kamień, aby się dostać do smacznego

mięsa.

38

36. Taszczyn pszczeli od 13 do 17 mm

Taszczyny można łatwo pomylić ze zwykłymi

osami. Nie ma się czemu dziwić: oba gatunki należą

do os.

1. Ustal czy na plecach owada są kropki oraz czy

głowa i czułki są dość duże.

2. Owady mają bardzo różne rodzaje oczu. Ile par oczu można zobaczyć u taszczyna?

3. Spróbuj stwierdzić, dokąd lata taszczyn. Być może gniazdo jest bardzo niedaleko.

Rozmiar: Taszczyny są nieco większe od pszczół miodnych i prawie tak samo duże jak bardziej znane

wszystkim osy. Mają długość od 13 do 17 mm. Wygląd: Taszczyny należą do rodziny grzebaczowatych. Są bardzo podobne do os,

mają jednakże większe głowy i grubsze czułki. Nieco inny jest także

rysunek na plecach – taszczyn jest na obrazku po lewej stronie, a osa po

prawej. Różnice można rozpoznać przede wszystkim po kropkach na

grzbiecie. W Europie jest około 300 różnych gatunków grzebaczowatych. Miejsce życia: Wszystkie gatunki grzebaczowatych, także taszczyn, żyją pojedynczo. Nie budują żadnego

„państwa”, jak wiele innych os lub pszczół. Budują sobie gniazdo w piasku, ziemi, tam gdzie

często jest ciepło i sucho. Takie podłoża znajdują sobie również w centrach miast. Pożywienie: Taszczyny odżywiają się nektarem i słodkim sokiem innych owadów. W gniazdach zawsze

składują zapas żywności, żeby larwy miały co jeść zaraz po wykluciu. Dlatego polują na inne

zwierzęta: dzikie pszczoły, osy, pająki, motyle, larwy, muchy, komary i wiele innych. Taszczyny

odżywiają swoje potomstwo tylko pszczołami miodowymi.

Ciekawostki: Samice taszczyna wykopują w ziemi swoje gniazda w formie rurek sięgających długością nawet

do 1 m. Mimo tego, że pszczoły miodowe są równie duże i ciężkie, taszczyny mogą je otumanić

i przenieść, jeszcze żyjące, w locie (!) do swojego gniazda. W ten sposób zgromadzonych zostaje

dwie do czterech pszczół, następnie samica taszczyna składa jajko tuż obok nich. Jak tylko larwa

się wylęgnie, natychmiast ma zapewnione pożywienie.

39

37. Trzmiel ziemny 11 do 17 mm

Uwaga: trzmieli nie wolno łapać, jedynie

obserwować. Obserwacja przez lupę można

prowadzić tylko na martwych okazach.

1. Opisz kolory ciała trzmiela ziemnego.

2. Jeśli widzisz trzmiela na kwiatku, to co on

tam robi?

3. Czy możesz dostrzec na nóżkach trzmiela

żółte grudki pyłku kwiatowego?

Rozmiar: Trzmiele mają długość od 11 do 17 mm (trzmiele wczesnowiosenne są mniejsze), a królowa ma

od 20 do 23 mm. Wygląd: Klatka piersiowa trzmiela jest żółto-pomarańczowa i czarna, tylna część odwłoka żółto-

pomarańczowa, czarna i biała. Miejsce życia: Na łąkach, w ogrodach, na obrzeżach dróg w okresie od marca do października można znaleźć

trzmiele głównie na kwiatach roślin. Trzmiele gniazdują reguły na ziemi (np. w mchu, pod

kupkami drewna czy w słomie), częściej jednak pod ziemią, w mysich lub krecich norkach. Pożywienie: Trzmiele pobierają nektar kwiatowy za pomocą swoich trąbek. Pyłki są zbierane do kieszonek

(koszyczków), które są umiejscowione na tylnych nóżkach. Potem pyłki są transportowane do

gniazd i tam składowane w pustych komórkach – kolebkach przyszłych trzmieli.

Ciekawostki: Trzmiele należą do rodziny pszczół. Tak jak pszczoły miodowe

żyją w dużych grupach. Do takiej grupy może należeć nawet 100

do 600 trzmieli. Gniazdo jest otoczone wysuszoną trawą i

mchem. Królowa po przetrwaniu zimy zaczyna na wiosnę

samodzielną budowę gniazda. Larwy dojrzewają w woskowych

komórkach (zobacz na rysunku). Odżywiają się mieszanką miodu

i pyłków. W razie największego niebezpieczeństwa –

zmiażdżenia, ściśnięcia - mogą użądlić. Późną jesienią ginie cały

rój trzmieli, za wyjątkiem królowej.

40

38. Trzpiennik

około 30 mm

larwa trzpiennika przeżera się poprzez

drewno, na obrazku przykład trzpiennika

olbrzyma

1. Czy u larwy widać nóżki? Gdzie one są?

Bardziej z przodu na głowie, czy z tyłu?

2. Na jakim drzewie znalazłeś larwę trzpiennika? Czy było to drzewo liściaste czy iglaste?

3. Czy w okolicy można znaleźć wydrążone przez trzepienniki dziury? Dmuchnij w taką dziurkę

i sprawdź, czy wyleci z niej sproszkowane próchno.

4. Czy larwa ma oczy?

Rozmiar: Jest wiele rodzajów trzpienników. Larwa trzpiennika olbrzyma może mieć nawet 30 mm

długości, a dorosłe zwierzę 10 do 40 mm. Inne trzpienniki osiągają długość 15 do 30 mm.

Wygląd: Larwy są żółtawo-białe, nie mają oczu, mają bardzo krótkie nóżki przy piersi, a na końcu ciała

jest ostry koniec ze szczecinką. Trzpiennik olbrzymi wygląda groźnie, ale jest całkowicie

nieszkodliwy. Trzpiennik może mieć rzucające się w oczy żółto-czarne ubarwienie, albo dość

ciemne i ponure. Samiczki trzpiennika mają pokładełko. Za pomocą tego aparatu wiercone są

dziury w drewnie i składane jaja.

Miejsce życia:

Jaja są składane przez samiczkę w drewnie drzew iglastych. Tam wykluwają

się larwy i tam mieszkają przez wiele lat. Dorosłe trzpienniki można

zaobserwować w pełni lata w lasach iglastych.

Pożywienie: Larwa odżywia się drewnem z drzew i grzybami, jakie razem z jajeczkiem

przyniesie matka trzpiennik. Po prawej stronie na obrazku widać pień

drzewa, który jest przeżarty przez larwy trzpiennika olbrzyma. Samce trzpiennika odżywiają się

sokiem z drzew, samiczki nie jedzą nic. Dlatego też żyją zaledwie kilka dni.

Ciekawostki: Swoim pokładełkiem trzpienniki mogą wywiercić otwór od 6 do 10 mm w głąb twardego

drzewa, żeby złożyć jajeczka. Jak tylko larwa w drzewie przepotwarczy się w trzpiennika,

wygryza sobie drogę na zewnątrz.

41

39. Widłogonki od 3 do 4 mm

Widłogonek (Campodea)

1. Gdzie u widłogonka znajduje się przód,

a gdzie tył? Czy można to rozpoznać?

2. Czy jesteś w stanie zobaczyć oczy na

głowie widłogonka? Co powoduje, że

insekt radzi sobie dobrze w otoczeniu?

3. Gdzie znalazłeś widłogonka? Spróbuj opisać to miejsce – czy było suche, czy mokre; pod

ziemią czy na ziemi, jasne czy ciemne.

Rozmiar: Nazwa rodziny tego widłogonka przedstawionego na

obrazku z prawej strony to Japyx. W tej rodzinie

występuje wiele różnych gatunków. Widłogonki z

rodziny Japyx mają wielkość od 4 do 5 mm.

Widłogonki podobne do tych z górnego obrazka – nazwa rodziny to Campodea – mają wielkość

od 3 do 4 mm.

Wygląd: Widłogonki są delikatne, koloru jasnożółtego lub brązowawego, niektóre są prawie bez koloru,

przezroczyste i nie mają oczu. Należą do owadów pomimo, że właściwie wyglądają bardziej jak

pareczniki. Fachowcy nie zaliczają pareczników do owadów. Widłogonki nie mają skrzydeł.

Miejsce życia: Widłogonki z rodzin Japyx i Campodea żyją nad powierzchnią ziemi, w listowiu, pomiędzy

mchami, pod korą lub pod kamieniami. Bardzo chętnie wciskają się w szczeliny i lubią wilgoć.

Można spotkać je w bardzo dużych grupach.

Pożywienie: Widłogonek z rodziny Japyx najchętniej łapie swoim ogonkiem ze szczypcami skoczogonki

(zobacz kartę nr 30). Ofiara zostaje „wymacana” antenkami, widłogonek łapie ją szczypcowym

ogonem i dostarcza do otworu gębowego poprzez zgięcie ciała. Widłogonek z rodziny

Campodea jada strzępki grzybni, larwy owadów i robaki.

Ciekawostki: Nazwę widłogonek łatwo zapamiętać kiedy przyjrzymy się zwierzęciu. Jednakże te „ogonki” w

zależności od gatunku zwierzęcia wyglądają różnie. Widłogonki przyczyniają się do tworzenia

gleby i spulchniają humus.

42

40. Wij drewniak od 20 do 32 mm

z gromady pareczników

1. Czy jesteś w stanie rozpoznać, gdzie u

drewniaka jest przód, a gdzie tył?

2. Ile czułków ma drewniak? Sprawdź na

przedzie i na końcu ciała.

3. Gdzie znalazłeś drewniaka? Czy łatwo

było go złapać?

4. Czy drewniaki mają oczy?

Rozmiar: Zwierzęta te mają wielkość od 20 do 32 mm.

Wygląd: Ubarwienie wija drewniaka jest brązowe. W sumie ma on 30 nóg, na każdym segmencie ciała po

jednej parze. Ostatnia para nóg jest dłuższa niż pozostałe. Głowa jest okrągława i ma dwa długie

czułki. Dokładnie za nimi umieszczonych jest po każdej stronie około 15 oddzielnych

przyoczków. Oba szczypce-chwytaki będące pazurkami z trucizną znajdują się z tyłu głowy i są

dobrze widoczne.

Miejsce życia: Drewniaki potrzebują wilgotnego otoczenia, im jest wilgotniejsze tym lepiej, ale nie może być

także zbyt mokro. Uciekają od światła i przebywają na możliwie nieoświetlonych miejscach z

ciemnym podłożem, pod dużymi kamieniami lub w wąskich szczelinach. Czasami można je

znaleźć także pod korą drzew.

Pożywienie: Wije drewniaki są aktywne tylko nocą. Tak jak wszystkie pareczniki, są grabieżcami i

odżywiają się żywymi zwierzętami. Pożerają owady, pająki, równonogi, krocionogi i czasami

także dżdżownice. Małe wije drewniaki muszą uważać, aby nie pożarły ich większe. Ofiarę

wyczuwają tylko za pomocą czułków. Pazurkami z trucizną ofiara jest ogłuszana i następnie

jedzona.

Ciekawostki: Wije drewniaki potrafią wyjątkowo szybko biegać. Dla fachowców drewniaki nie są owadami.

Należą co prawda do stawonogów, tak jak owady, ale są zaliczane do innej gromady – do

pareczników.

43

41. Zaleszczotki

2 do 4 mm

Ośmionogie zaleszczotki należą do pajęczaków

1. Gdzie znalazłeś zwierzątko? Czy na nieco

wilgotnym, czy raczej suchym miejscu?

2. Jaki jest kolor odwłoka? Czy na plecach możesz

rozpoznać białą kreskę?

3. Czy ciało zaleszczotka jest szerokie i płaskie, czy też raczej smukłe i wysokie?

Rozmiar: Zaleszczotki mają wielkość od 2 do 4 mm. Ich krewni, zaleszczotki książkowe

(zobacz obrazek z prawej strony) mogą być nieznacznie więksi, od 2,5 mm do

4,5 mm.

Wygląd:

U zaleszczotek ciało jest zazwyczaj czarne, szczękoczułki na głowie

zakończone szczypcami są czerwone. Nogi mogą być przezroczyste jak szkło.

Na przedniej części ciała z każdej strony są rozwinięte dwa przyoczki, jednak

bardzo trudno jest je rozpoznać. W przypadku zaleszczotek książkowych ciało jest

jasnobrązowe, czasem ciemnobrązowe. Maja one na odwłoku wyraźne prążkowanie.

Miejsce życia:

Zaleszczotki mieszkają w lekko wilgotnych miejscach na runie leśnym. Czasami jednak można

je spotkać na terenie otwartym pod kamieniami lub kawałkami drewna. Nie mają gniazda ani nic

podobnego. Zaleszczotki książkowe żyją w miejscach suchych, pod korą, w starych gniazdach

ptasich, pod luźną tapetą lub w starych, zakurzonych książkach.

Pożywienie: Zaleszczotki polują na powierzchni ziemi najczęściej na skoczogonki (zobacz kartę nr 30).

Kiedy zaleszczotek szczypcami dosięgnie skoczogonka, wprowadza w jego ciało substancję

rozpuszczającą i po zmiękczeniu wysysa jego wnętrze. Zaleszczotki pospolite nie posiadają

kłujki z trucizną, za to zaleszczotki książkowe właśnie trucizną paraliżują ofiarę.

Ciekawostki: Zaleszczotki należą do pajęczaków. Można to poznać po tym, że mają 8 nóg. Nie

mają czułków lub atenek tak jak owady. Ich szczypce są o wiele za małe aby uszczypnąć

człowieka. Zaleszczotki mchowe i książkowe są nazywane także pseudoskorpionami. Wyglądają

bardzo podobnie do skorpionów, ale brakuje im ogona, a niektórym także kłujki z trucizną.

Zaleszczotki mogą swoimi chwytakami przyczepić się do innych owadów (np. much) i za ich

pomocą przetransportować się na inne miejsce.

44

42. Zażartki od 6 do 8 mm

Jest 16 różnych gatunków zażartek, ta jest

jedną z najczęściej spotykanych: zażartka

podtrawna

1. Ile czułków widzisz? Przypatrz się także

otworowi gębowemu.

2. Jakie są skrzydełka – krótkie czy

długie?

3. Popatrz na nogi owada: które z nich są szczególnie silne i mocne?

Rozmiar:

Zażartki mają długość od 4 do 11 mm. Zażartka podtrawna mierzy około 7 mm długości.

Wygląd:

Kolor i wygląd zażartki może być bardzo różny. Zażartki od spodniej strony są żółtobrązowe

lub ciemnobrązowe. Przednie nóżki są grubsze niż pozostałe. Tymi nóżkami są

przytrzymywane ofiary. Zdarzają się też często zwierzęta, które mają szczątkowe skrzydełka.

Miejsce życia:

Pokazana na obrazku zażartka żyje na łąkach, skrajach dróg i wzniesieniach, na różnych

roślinach i na ziemi.

Pożywienie: Zażartki odżywiają się owadami, pająkami i roztoczami. Podkradają się wolno i łapią ofiarę

nagłym chwytem. Za pomocą trąbki zażartka wysysa wnętrzności zabitego zwierzęcia.

Ciekawostki: Zażartki mają trąbkę kłującą wygiętą na kształt sierpa (popatrz na obrazek poniżej). Trąbka jest

tylko wtedy dobrze widoczna, gdy jest wyciągnięta do przodu. Tak jak inne pluskwiaki, zażartki

mogą dotkliwie ukłuć jeśli się je zaatakuje.

45

43. Zieminek od 20 do 40 mm

zieminek zwyczajny (Geophilus

longicornis) z gromady pareczników

1. Czy zieminek porusza się szybko,

czy wolno?

2. Gdzie znalazłeś to zwierzątko? Czy

było ukryte?

3. Czy u tego zwierzątka możesz rozpoznać oczy?

4. Czy zwierzątko zwija się? Czy nóżki podczas zwijania się są na zewnątrz czy wewnątrz?

Rozmiar: Zieminki mają długość od 20 do 40 mm

Wygląd: Kolor tych zwierzątek jest żółtawy. Głowa jest pozbawiona oczu i zabarwiona na kolor

czerwonawy. Są zwierzątka, które mają „tylko” po 49 par nóg, inne mają po 100 par. Zależy to

od gatunku.

Miejsce życia:

Zieminka można znaleźć na polach uprawnych, łąkach, w ogrodach, najczęściej pod kamieniami

lub starymi deskami. Mogą też żyć do 40 cm pod ziemią. Szczególnie latem większość

zieminków wędruje w głębsze warstwy ziemi.

Pożywienie: Zieminki pasożytują na zwierzętach żyjących na ziemi. Swoimi nogogłaszczkami polują na

larwy owadów, robaki i inne małe zwierzątka. Do śmierci ofiary dochodzi poprzez ukąszenie z

wstrzyknięciem jadu, jednakże dla człowieka zieminek jest zupełnie niegroźny. Jego pazurki nie

są w stanie przebić ludzkiej skóry.

Ciekawostki: Zwinne zieminki polują nawet na większe dżdżownice, które ganiają w podziemnych

korytarzykach. Ofiary mogą ważyć nawet 20 razy więcej niż zieminek. Czasami oplata on swoją

zdobycz jak korkociągiem i pożera ją spokojnie. W razie niebezpieczeństwa zieminek zwija się

w kłębek brzuszkiem na zewnątrz i wydziela z gruczołów brzusznych trującą substancję.

Zieminki dbają o swoje potomstwo: samiczki noszą ze sobą pakiety liczące do 70 jajeczek i

bronią je przed wrogami. Zieminki należą do pareczników.

46

44. Złotook od 10 do 15 mm

Jest kilka podobnych do siebie

gatunków złotooka, które jest ciężko

rozróżnić.

1. Jaki kolor mają oczy?

2. Ile możesz naliczyć skrzydeł?

3. Jak długie są czułki? Tak długie jak nogi złotooka? Jak jego ciało? Czy tak długie jak

skrzydła?

4. Jaki kolor ma ciało złotooka?

Rozmiar: Ciało złotooka ma od 10 do 15 mm długości, a każde ze skrzydeł 15 mm. Na całym świecie jest

około 2000 gatunków złotooków, w Europie 22. Wygląd:

Skrzydełka są zielone lub bladożółte. Wyglądają jakby pokryte

były połyskującym tiulem. Oczy połyskują metalicznie żółto.

Stąd też złotook ma taką nazwę. Ciało jest zielone. Zwierzęta

wyglądają bardzo krucho, łamliwie. Na rysunku z prawej strony

można zobaczyć larwę złotooka. Ma ona długość ok. 15 mm. Miejsce życia: Złotooki znaleźć można na wielu różnych miejscach: na łąkach, w ogrodach, na kwiatach

i drzewach. Czasami są także w domach – przyciąga je światło. Przez cały dzień złotooki siedzą

spokojnie na wierzchniej części zielonych liści. Ich maskowanie jest perfekcyjne. Zaobserwować

je można jedynie bardzo wytężając wzrok..

Pożywienie:

Złotooki jedzą przede wszystkim mszycę. Czasem potrzebują także nektaru i pyłków, dlatego

można je znaleźć na kwitnących roślinach. Larwy pożywiają się tylko mszycami - zanim taka

larwa złotooka dorośnie, pożera prawie 500 sztuk mszyc.

Ciekawostki: Jeśli nietoperz próbuje złapać złotooka, owad lotem nurkującym spadają gwałtownie w dół, aby

się ratować. Ogrodnicy, którzy chcą być przyjaźni środowisku, a maja problem z mszycą,

osadzają na roślinach złotooki i nie muszą używać środków chemicznych. Złotooki składają

„jajka na patyku”. Każde jajeczko jest przyczepione do cienkiej łodyżki, właściwie stwardniałej

nitki. Nie wiadomo, dlaczego tak jest. W roku 1999 złotook został uznany za owada roku.

47

45. Żuk gnojarz od 16 do 25 mm

pospolity żuk gnojarz

1. Gdzie znalazłeś żuka gnojowego? W okolicy

"krowiego placka" czy też kopczyka odchodów?

2. Czy żuk pcha przed sobą przednimi nóżkami

kulkę z odchodów?

3. Jak wyglądają końcówki czułków żuka? Są

wąskie czy szerokie?

4. Czy nóżki żuka są owłosione?

Rozmiar: Pospolite żuki gnojarze mają wielkość od 16 do 25 mm, a żuki leśne do 19 mm.

Wygląd: Wierzchnia część ciała żuka jest czarna aż do czarno-niebieskiej. Spodnia część jest niebieska aż

do niebiesko-fioletowej, a zdarza się, że też zielona. Końcówki czułków są pogrubione i

bruzdowate.

Miejsce życia:

Żuk gnojarz żyje w lasach, na łąkach i polach.

Pożywienie: Żuk odżywia się przede wszystkim odchodami zwierząt, czyli gnojem, plackami krowimi, itp.

Larwy żuka gnojarza żyją z nagromadzonych zapasów gnoju, w swoich podziemnych jamkach.

Ciekawostki: Po przezimowaniu samiczki wspólnie z samcami wykopują pod

powierzchnią ziemi korytarze o długości ok. 40 cm rozgałęziające się na

pojedyncze komory. Do tych pomieszczeń wtaczane są kulki lub bryłki

odchodów. Gdy komora się zapełni, składane jest w niej jedno jajeczko

(popatrz na obrazek). Larwa po wylęgnięciu się żyje w zapasie odchodów

przez cały rok. Dorosłe żuki wygrzebują się następnie spod ziemi na

światło dzienne.

Żuk gnojarz potrafi latać, nawet jeśli bardzo ociężale, z reguły lata wieczorami. Starożytni

Egipcjanie czcili żuki gnojarze, które u nich nazywano skarabeuszami. Biżuteria ze

skarabeuszami wykonanymi z kamienia lub złota była wkładana zmarłym do grobów. Według

dawnych wierzeń skarabeusz poruszał kulę słońca, która wschodziła rano a zachodziła

wieczorem.