Aleksandra R

ogowska

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

STRESZCZENIE Synestezja kolorowego-słyszenia powoduje widzenie kolorów podczas słuchania dźwięków. Zjawisko synestezji występuje często wśród artystów, stanowiąc nierzadko źródło inspiracji w ich twórczości. Badania synestezji, prowadzone wśród wykazały pewne prawidłowości w kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi dźwiękami, co zdaje się występować powszechnie u kaŜdego z nas. Stwierdzono równieŜ związek między słuchem absolutnym a synestezją. Badania własne wykazały iŜ synestezja występuje w 27 procentach wśród studentów Akademii Muzycznej w Katowicach. Synestezja najczęściej objawia się wśród instrumentalistów, grających na instrumentach klawiszowych. Potwierdzony został związek synestezji ze zdolnością słuchu absolutnego. Skojarzenia synestezyjne zdają się pomagać muzykom w procesie twórczym. Prawdopodobnie potrzeba odnoszenia muzyki do innych wraŜeń zmysłowych stanowi powód pojawiania się stałych synestezyjnych skojarzeń międzymodalnych, które współwystępują z wysokim stopniem kreatywności.

WSTĘP

Język kaŜdej sztuki oparty jest przede wszystkim na stosowaniu metafor, porównań, na

róŜnego rodzaju skojarzeniach. Dla synestetyka jednak metafora stanowi dosłowność. Dźwięki wiąŜą się z kolorami, kolory z zapachami, smaki z właściwościami dotykowymi. Te stałe związki towarzyszą synestetykom przez całe Ŝycie niezaleŜnie od ich woli, dokładając do postrzeganej rzeczywistości nieistniejących w niej jakości. Czy jednak synestezja jest domeną wybrańców losu? Zdaje się, Ŝe łączenie ze sobą wraŜeń róŜnych zmysłów występuje nie tylko w poezji i synestezji. KaŜdy z nas dla lepszego dookreślenia niektórych zjawisk, odczuć czy myśli posługuje się skojarzeniami międzyzmysłowymi. Gorące barwy, gorzkie wonie, lodowate spojrzenie czy słodki głos – oto niektóre przykłady takich skojarzeń. Wszyscy przyrównujemy równieŜ w ten sam sposób jasność światła do głośności dźwięku. Być moŜe więc synestezyjny odbiór świata nie jest aŜ tak odległy od naszego własnego postrzegania. Być moŜe odkrycie tego tajemniczego zjawiska pomoŜe nam lepiej zrozumieć nas samych. Jak się okazuje, synestezję moŜna równieŜ twórczo wykorzystać nie tylko w sztuce, ale i w codziennym Ŝyciu, szczególnie zaś w zapamiętywaniu. Dlatego teŜ ze wszech miar warto jest odkrywać naturę tego fascynującego zjawiska.

POJĘCIE SYNESTEZJI

Synestezja – oznacza z języka greckiego jedność wraŜeń ( syn = razem + aisthesis = czucie). Synestezja jest wewnętrznym, indywidualnym i jednostkowym odczuciem, występującym wtedy, gdy jeden bodziec zmysłowy wyzwala mimowolnie jednoczesne wraŜenie w dwu lub więcej zmysłach. Mówi się o przemieszaniu, czy teŜ skrzyŜowaniu wraŜeń naleŜących do róŜnych modalności zmysłowych, np. słysząc dźwięk – synestetyk równocześnie „widzi” kolor. Skojarzenia synestezyjne są stałe, to znaczy nie zmieniają się w ciągu Ŝycia danej jednostki – idąc za poprzednim przykładem – określone dźwięki wywołują zawsze te same, określone kolory. Synestezje wzrokowe są zawsze abstrakcyjne – nie są to obrazy rzeczywistych zjawisk świata, jak np. krajobrazy, lecz abstrakcyjne odczucia np.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

koloru - w paski, prąŜki i cętki innej barwy, o kształtach kulistych bądź kanciastych figur i brył geometrycznych. Synestezja jest zazwyczaj jednokierunkowa, to znaczy, Ŝe np. słyszany dźwięk wywołuje wraŜenie koloru, ale widziany w rzeczywistości kolor nie wyzwala juŜ odczucia dźwięku. Zdarzają się jednak synestezje obukierunkowe. Najczęściej występuje synestezja łącząca ze sobą tylko dwa zmysły, np. wzroku i słuchu, aczkolwiek zdarzają się przypadki synestezji łączącej trzy i więcej zmysłów – czego przykładem moŜe być opisywany przez rosyjskiego neurologa Aleksandra Łurię przypadek Szereszewskiego, który miał synestezję czterozmysłową1. W nazwie określającej rodzaj synestezji zmysł stymulowany stanowi drugi człon, zaś pierwszy człon określa wyzwoloną tymŜe bodźcem synestezję, a więc powyŜszy przykład koloru wywołanego przez dźwięk nazwiemy synestezją kolorowego słyszenia (ang. coloured hearing synaesthesia; niem. Farbenhören; fr. audition colore). Kolorowe-słyszenie, zwane równieŜ chromostezją, jest najbardziej powszechną formą jednokierunkowej synestezji, choć istnieje 20 potencjalnych form tego stanu, jak np. synestezja dotykowo-smakowa, kolorowo-zapachowa, czy dotykowo-słuchowa itp. Istnieją równieŜ formy jak dotąd nie spotkane, jak np. synestezja słuchowo - dotykowa. Synestezję kolorowego-słyszenia moŜe wywoływać określona wysokość dźwięku lub tonacja muzyczna, barwa określonego instrumentu muzycznego bądź głosu ludzkiego, poszczególna głoska, sylaba, słowo, litera alfabetu czy teŜ cyfra, oraz kaŜdy inny dźwięk otaczającego nas świata. Synestezja jest cechą wysoce indywidualną, nie ma dwóch ludzi, którzy by mieli dokładnie takie same skojarzenia, choć poszczególne elementy czy ogólne tendencje – sposoby kojarzenia mogą być podobne, np. u niektórych osób pierwsza litera słyszanego słowa wywołuje kolor, choć kaŜdy synestetyk ma inny „alfabet kolorów”.

SYNESTEZJA W MUZYCE

Synestezja zdobyła po raz pierwszy swą sławę w dziewiętnastym wieku dzięki

twórczości. Poszukiwano wtedy międzyzmysłowych związków, które miały otworzyć nowe drogi w sztuce. Idea korespondencji sztuk zawładnęła umysłami takich artystów, jak F.Liszt, F.Chopin, E.Delacroix, O.Redon, Ch.Baudelaire, W.Goethe, czy R.Wagner.

Synestezja znana była jednak w malarstwie duŜo wcześniej. Włoski malarz Giuseppe Arcimboldo juŜ w XVI w. namalował harmonię barw i zlecił muzykowi wykonanie tego dzieła na cymbałach. Romantyczny malarz Delacroix pragnął malować muzyczne obrazy2. Sztuka abstrakcyjna powstała dzięki próbie stworzenia sztuki plastycznej, która by przenosiła emocje bez pośrednictwa przedstawień świata widzialnego, ale wprost – tak jak to czyniła muzyka. Wasyl Kandinski, twórca abstrakcjonizmu, był synestetykiem i jego malarstwo odnosi się nie tylko do muzyki, ale i do wraŜeń dotykowych3. O muzyczności obrazów mówi się w przypadku: J.Whistlera, F.Kupki. M.Ciurlionisa, R. i S.Delaunay, P.Gaugina, H.Matisse, czy P.Klee. Na początku dwudziestego wieku powstawały filmy, podejmujące związki między rytmami muzycznymi a wzrokowymi ruchomymi obrazami, np. Symfonia diagonalna V.Eggelinga, Rytm H.Richtera, Refleksy światła i szybkości H.Chomette, Balet mechaniczny F.Legera, czy Fantazja W.Disneya4. Na przełomie dziewiętnastego i wudziestego stulecia tworzono niezliczoną ilość instrumentów muzycznych połączonych z projekcją kolorowych świateł podczas gry5.

1 Aleksander Łuria: O pamięci, która nie miała granic. Przekład: Joanna Przesmycka. Warszawa 1970 PWN. 2 Juliusz Starzyński: O romantycznej syntezie sztuk. Dlacroix. Chopin. Baudelaire. Warszawa 1965 PIW. 3 Wasyl Kandinsky: Punkt i linia a płaszczyzna. Przekł. Stanisław Fijałkowski. Warszawa 1986 PIW. 4 Alicja Helman: Rola muzyki w filmie. Warszawa 1964 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. 5 Patrz: Adrian Bernard Klein: Coloured Light an Art Medium. London 1937 The Technical Press LTD.; Alfred Percy Scholes: Colour and Music. W serii: The Oxford Companion to Music. London 1978 Oxford University Press s.202-210.; Jörg Jewanski: Farbe-Ton Beziehung. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allemeine Enzyklopädie der Musik begrüddet von Fredrich Blume, Kassel 1995 Bärenreiter s. 345-372.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

Aleksander Skriabin był synestetykiem i komponował utwory muzyczne, podczas

których emitowano kolorowe światła i zapachy6. Muzyka Mikołaja Rimskiego-Korsakowa przesiąknięta była jego synestezyjną kolorystyką7. Współczesny kompozytor Oliver Messiaen bardzo często odwołuje się w swojej muzyce do własnych wraŜeń synestezyjnych8. RównieŜ kompozycje George Ligetiego niejednokrotnie inspirowane były kolorystycznymi skojarzeniami9. Współczesny pisarz Vladimir Nabokow równieŜ miał synestezję kolorowego słyszenia, w której poszczególne słowa wiązały się z kolorami.

W wielu przypadkach trudno jest dzisiaj stwierdzić, czy wszystkie wymienione osoby posiadały synestezję, czy tylko często nawiązywały w swej twórczości do międzyzmysłowych skojarzeń. JednakŜe bez wątpienia moŜna stwierdzić, Ŝe synestezja bliska jest twórczemu postrzeganiu świata.

Alfred Percy Scholes wyróŜnił pięć rodzajów występowania synestezji w muzyce: 1. kolor kojarzony jest z całą twórczością poszczególnych kompozytorów, np. muzyka

Mozarta określana jest jako niebieska, Chopina – zielona, Beethovena – czarna; 2. kolory odpowiadają poszczególnym utworom, np. „Aida” jest niebieska, „Latający

Holender” – mgliście zielony; 3. kolor koresponduje z tembrem głosu lub barwą dźwięku poszczególnego instrumentu, np.

flet – błękitny, klarnet – róŜowy, instrumenty dęte blaszane – róŜne odcienie czerwieni; 4. kolor wiąŜe się z tonacją muzyczną, np. tonacja E-dur jest niebieska, D-dur Ŝółta, b-moll

czarna; 5. kolor kojarzony jest z absolutną wysokością dźwięku, np. dźwięk h jest szary, f – zielony,

as – purpurowy10. Przeprowadzone przez Scholesa eksperymenty i badania potwierdzają, iŜ nie ma dwóch

ludzi, którzy kojarzą w ten sam sposób. Nie istnieje teŜ Ŝadna reguła związków pomiędzy kolorem a dźwiękiem. Zostały obalone hipotezy: translacji – zakładającej analogię pomiędzy drganiami fal świetlnych i dźwiękowych, jak równieŜ pośrednictwa emocjonalnego, symbolicznego, czy mistycznego pomiędzy dźwiękiem a kolorem.

JednakŜe pewne ogólne tendencje kojarzenia dźwięku z kolorem zdają się być bardzo powszechne. I tak, muzyka o charakterze radosnym i tempie szybkim – kojarzona jest z kolorami czystymi, jasnymi i jaskrawymi, natomiast muzyka o charakterze refleksyjnym, nostalgicznym i tempie wolnym odpowiada barwom pastelowym, wyblakłym, zbrudzonym oraz ciemnym. Tonacje krzyŜykowe określane są jaskrawymi, ostrymi, „krzykliwymi” i błyszczącymi kolorami, zaś tonacje bemolowe - to ciemne, ciepłe, „spokojne” i matowe barwy. W ten sposób tonacja Fis-dur (6 krzyŜyków) będzie miała diametralnie inne skojarzenia niŜ tonacja Ges-dur (6 bemoli), chociaŜ bezwzględna wysokość dźwięku w obu przypadkach jest jednakowa. Wykazano, iŜ te same osoby reagowały inaczej na dźwięki gdy je nazywano, niŜ w przypadku, gdy nie podawano ich nazwy (np. dźwięk des miał inny kolor niŜ cis). Na wraŜenia synestezyjne mogą mieć więc wpływ podświadome skojarzenia wysokich (podwyŜszonych) dźwięków z jasnością (rozjaśnieniem) i odwrotnie – niskich (obniŜonych) dźwięków z ciemnością (ściemnieniem). Jak dowiodły badania tego rodzaju skojarzenia występują u wszystkich ludzi w jednakowy sposób. Niemały związek z takim kojarzeniem moŜe mieć równieŜ ogólnomuzyczna wiedza, świadomość wznoszących się kwintowo tonacji krzyŜykowych – czy opadających kwintowo tonacji bemolowych, oraz

6 Danuta Mirka: Teozofia, muzyka i światło. O funkcji światła w poemacie symfonicznym „Prometeusz” Aleksandra Skriabina; W: Zeszyty Naukowe nr 4. Red. Franciszek Woźniak, Edmund Heza, Anna Nowak. Bydgoszcz 1993 Akademia Muzyczna.; Charles S. Myers: Two Cases of Synaesthesia „The British Journal of Psychology” 1915 nr 7 s.112-117. 7 Anatol Sołowcow: Rimski-Korsakow, Przekł. Maria Zagórska, Kraków 1989 PWM. 8 Tadeusz Kaczyński: Messiaen. Kraków 1984 PWM. 9 Elmar Budde: Muzyka - dźwięk - kolor. O problemie synestezji we wczesnych kompozycjach Ligetiego. ISME 1988 nr 4 s. 14 - 24. 10 Alfred Percy Scholes: op.cit.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

pamięć utworów poznanych we wczesnym Ŝyciu. Badania przeprowadzone na 250 osobach dowiodły, iŜ „osoby z ubogim pojęciem o dźwiękach zwykle objawiają się być niemal całkowicie pozbawione widzenia kolorów”11. To wskazuje na intelektualny charakter skojarzeń. Wykazano równieŜ, Ŝe osoby posiadające zdolność słuchu absolutnego częściej objawiają synestezję aniŜeli osoby tej zdolności nie posiadające.

Marks udowadnia, iŜ synestezja, wywoływana zarówno przez muzykę, jak i dźwięki mowy, charakteryzuje się uniwersalną zasadą kojarzenia bodźców z róŜnych modalności zmysłowych na podstawie podobieństwa wymiarów psychologicznych, takich jak wielkość i intensywność12. Zasada ta dotyczy wszystkich ludzi w równym stopniu, choć u synestetyków moŜe występować z większym nasileniem. Potwierdzenie tej hipotezy zdaje się przychodzić z badań Radera i Tellegena13, oraz licznych studiów Pozelli i jego współpracowników14, które wykazały podobną zasadę kojarzenia kolorów z dźwiękami u synestetycznych i niesynestetycznych badanych.

Eksperymenty Cuddy15 potwierdziły jego hipotezę, iŜ kojarzenie synestezyjne odbywa się na najwyŜszej wspólnej płaszczyźnie opracowania neuronalnego – jednakowej dla wszystkich zmysłów organizacji bodźców. Owe pryncypia organizacji strukturalnej według zasady nakładania, kontrastu i analogii są jednakowe zarówno w percepcji dźwięków – jak i barw. Teoria ta czeka na dalsze potwierdzenie i rozwinięcie.

Bleuer i Lehmann stwierdzają, iŜ „Fotyzmy występują u wszystkich ludzi, u jednych częściej, u innych rzadziej, gdyŜ inaczej nie dałoby się w poezji za ich pomocą malować i wraŜenia przenosić z jednego organu zmysłu na drugi w sposób zrozumiały” 16. Wellek idzie dalej w swych rozwaŜaniach, wysuwając hipotezę „prasynestezji”, pod którą rozumiał on ogólnoludzkie, moŜliwe do potwierdzenia w sferach językowych najrozmaitszych narodów odpowiedniki pomiędzy jakościami róŜnych obrazów zmysłowych, jak np. określanie dźwięków jako „wysokie” i „niskie”, „wąskie” i „szerokie”, „małe” i „duŜe”, „lekkie” i „cięŜkie”, „jasne” i „ciemne”, „chłodne” i „ciepłe”. Te konotacje mają swe źródło właśnie w synestezji. Wellek stwierdza równieŜ wysoki związek synestezji ze zdolnością słuchu absolutnego.17

W Polsce zagadnieniem synestezji w muzyce zajmował się J.Segał w 1914r. Na podstawie ankiet, obserwacji i innych badań stwierdził on powszechne prawidłowości w kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi dźwiękami a ciemnych – z niskimi, uznając, iŜ są one wrodzone ludzkiej psychice. Zjawisko synestezji fascynowało równieŜ Rymaszewskiego18 Wróbla19 (1949). O synestezji wspomina Jan Wierszyłowski w swoim podręczniku do

11 „Persons with a poor idea of pich usually appear to be almost or altogether wanting in color-vision”. Alfred Percy Scholes: op.cit. s. 206. 12 Lawrence E. Marks: On Colored-Hearing Synesthesia: Cross-Modal Translations of Sensory Dimensions. „Psychological Bulletin” 1975 nr 82 / 3 s.303-331. 13 Charles M. Rader i Auke Tellegen: A comparison of synesthetes and nonsynesthetes. W: Imagery. T. II. Concepts, Results, and Applications. Red. Eric Klinger. New York, London 1981 Plenum Press s.153-163. 14 Donald J. Pozella i David W. Biers: Chromesthetic responses to music: replication and extension. „Perceptual and Motor Skill” 1987 nr 65 s.439-443.; Donald J. Pozella i Jodi L. Hassen: Aesthetic preferences for ombinations of color and music. „Perceptual and Motor Skills” 1997 nr 85 s.960-962.; Donald J. Pozella i Audrey M. Kuna: Chromesthetic responses to the music of G.F.Handel. W: Imagery: op.cit. s. 165-173. 15 Lola L.Cuddy: Synësthesie W: Musikpsychologie. Ein Handbuch. Red. Herbert Bruhn, Rolf Oerter i Helmut Rösing. Hamburg 1993 Rowohlts Enzyklopädie s.449-505. 16 „Photismen kommen in stärkerer oder schwächerer Ausprägung bei allen Menschen vor, sonst könte man nicht in der Poesie mit ihrer Hilfe malen und Ausdrücke von einem Sinnesorgan in verständlichen Weise auf das andere übertragen” Źródło: E. Bleuer i K.Lehman: Zwangsmäßige Lichtempfindungen durch Schall und verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der anderen Sinnesempfindungen. Leipzig 1881 Fues‘ Verlag.; Podaję za: Albert Wellek: Farbenhören – Farbenmusik. W: Musik in Geschichte und Gegenwart. T.III. Kassel 1954 Bärenreiter s.1807. 17 Albert Wellek: op.cit. s. 1804-1811. 18 Jerzy Rymaszewski: Muzyka i sugestia. Warszawa 1932 Drukarnia Gospodarcza. 19 Feliks Wróbel: Barwa i dźwięk. Szkice porównawcze. „Ruch Muzyczny” 1949 nr 11-12 s.16-22; tegoŜ:

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

psychologii muzyki20. Janina Koblewska - Wróblowa wyróŜnia, spośród pięciu typów przeŜycia muzycznego, typ polisensoryczny, w którym dominują synestezyjne skojarzenia pozamuzyczne. Wśród osób badanych stwierdziła ona występowanie synestezji słuchowo-smakowych, słuchowo-wzrokowych i słuchowo-węchowych21. Połączeniem dźwięków i kolorów interesował się Zbigniew Skalski. Skonstruował on pianino świetlne z przeznaczeniem do nauczania muzyki osób niesłyszących22. RównieŜ Mieczysław Drobner poszukiwał analogii między dźwiękami i barwami na bazie rozwaŜań teoretycznych i badań własnych, co zaowocowało stworzeniem projektu instrumentu muzyczno-świetlnego. Instrument ten przy pomocy kompleksów barwnych świateł miał przedstawiać dość dokładnie dźwiękowy przebieg kompozycji muzycznych23.

BADANIA WŁASNE

Synestezja często występuje wśród osób twórczych, jak wykazały liczne badania.

Wydało się interesujące z tego punktu widzenia przeprowadzenie badań w środowisku muzyków, w celu ustalenia z jaką częstotliwością objawia się tu synestezja kolorowego słyszenia. ZałoŜono, iŜ na częstotliwość występowania zdolności synestezji mogą mieć wpływ takie czynniki, jak płeć, kierunek studiów, rodzaj instrumentu i zdolność słuchu absolutnego. Niezmiernie ciekawą kwestią zdało się pytanie, czy synestezja pomaga – czy teŜ przeszkadza w muzyce? Odpowiedź na to pytanie mogłaby przyczynić się do lepszego wyjaśnienia przyczyn częstszego pojawiania się zjawiska synestezji wśród osób twórczych, aniŜeli w populacji generalnej.

Badaniu poddano 145 studentów Akademii Muzycznej w Katowicach (32% ogólnej liczby 447 studentów tej uczelni) z wszystkich wydziałów i kierunków studiów. PosłuŜono się metodą specjalnie do tego celu skonstruowanego kwestionariusza. Pierwszy sondaŜ przeprowadzono w przedziale czasu : listopad 1996 - maj 1997 roku. Pierwszy kwestionariusz składał się z 24 pytań, dotyczących zainteresowań, kształcenia muzycznego, zdolności słuchu absolutnego i skojarzeń pomiędzy dźwiękiem a innymi zjawiskami (kolorem, kształtem, przedmiotem, zapachem, smakiem i nastrojem). Osoby, które kojarzyły dźwięki muzyczne z kolorami, proszone były o napisanie, jakie kolory łączą się z poszczególnymi pojedynczymi dźwiękami i tonacjami muzycznymi. Tabela skojarzeń dźwiękowo-kolorystycznych obejmowała wszystkie, takŜe enharmonicznie równowaŜne nazwy pojedynczych dźwięków (np. ces, c, cis, des, d, dis itd.) i wszystkie tonacje muzyczne w trybie durowym i mollowym.

Wśród respondentów 55 osób (38% badanej próby) deklarowało skojarzenia między dźwiękami muzycznymi a kolorami. Osoby te po upływie co najmniej pół roku były proszone o ponowne badanie kwestionariuszowe (drugi sondaŜ przeprowadzono w przedziale czasu: listopad 1997 - marzec 1998 roku). Drugi kwestionariusz składał się z pytań, dotyczących preferencji kolorów i tonacji muzycznych, jak równieŜ osoby badane były ponownie proszone o wypełnienie tabeli skojarzeń miedzy dźwiękami i tonacjami a kolorami (jak w pierwszym kwestionariuszu). Metoda test - retest została tu zastosowana do stwierdzenia autentyczności synestezji, na podstawie stałości skojarzeń. Osoby, które objawiały te same skojarzenia dźwiękowo - kolorystyczne w pierwszym i drugim kwestionariuszu, zostały ostatecznie Kolorystyka orkiestrowa. Artystyczne cechy dźwięków. „Ruch Muzyczny” nr 13 s. 13-24. 20 Jan Wierszyłowski: Psychologia muzyki. Warszawa 1979 PWN s.241-242. 21 Janina Koblewska – Wróblowa: Typy przeŜyć muzycznych. W: Materiały Pomocnicze C.O.P.S.A. nr 23. Warszawa 1957. 22 Zbigniew Skalski: Eksperyment połączenia muzyki z barwą przy pomocy instrumentu dźwiękowo-świetlnego. „Przegląd Psychologiczny” 1965 nr 13 s.94-108. 23 Mieczysław Drobner: Analogie i dysparycje układów zjawisk świetlnych i dźwiękowych. W: Prace Katedry Teorii Muzyki PWSM w Krakowie. Seria I: Akustyka Muzyczna. T.VI. Kraków 1970 Nakładem PWSM.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

zakwalifikowane do grupy synestetyków (39 osób, co stanowi 27% badanej próby), pozostałych 11 osób, ujawniających niestałość skojarzeń w pierwszym i drugim kwestionariuszu, zaliczono do grupy nie-synestetyków (łącznie 106 osób - 73% spośród wszystkich badanych przy zastosowaniu pierwszego kwestionariusza).

Analiza odpowiedzi synestetyków, dotyczących ich skojarzeń synestezyjnych, wykazała, iŜ zostały one zauwaŜone w toku kształcenia muzycznego. Na pytanie: „kiedy po raz pierwszy zauwaŜyłeś u siebie takie skojarzenia?” uzyskano następujące odpowiedzi: od zawsze odp. 1 os. (1.81 %); w szkole podstawowej tzn. od 7-14 r.Ŝ. odp. 16 os. (29.09 %); w szkole średniej tzn. od 15 – 19 r.Ŝ. odp. 21 os. (38.18 %); na studiach powyŜej 20 r.Ŝ. odp 9 os. (16.36 %).

Spośród synestetyków, 21osób deklarowało posiadanie równieŜ innych form synestezji, aniŜeli synestezja muzyczna kolorowego słyszenia:

- synestezja słuchowa: 13 os. (61 % z 21 os.) w tym: • kolorowo – słuchowa: 9 os. (42.85 %)

litery alfabetu kolory: 7 os. (33.33 %) cyfry kolory: 1 os. (4.76 %) barwa głosu kolor: 1 os. (4. 76 %)

• dotykowo – słuchowa: 3 os. (14.28 %) • smakowo – słuchowa: 1 os. (4. 76 %)

- synestezja smakowa: 8 os. (38.09 %) • kolorowo – smakowa: 7 os ( 33.33%) • zapachowo – smakowa: 1 os. (4.76 %)

- synestezja zapachowa: 7 os. (33.33 %) • kolorowo – zapachowa: 6 os. (28.57 %) • dotykowo – zapachowa: 1 os. (4.76 %)

- synestezja dotykowa: • kolorowo – dotykowa: 2 os. (9.52 %)

- synestezja wzrokowa: • dotykowo – kolorowa: 1 os. (4.76 %). Zdawało się interesujące, aby znaleźć odpowiedź na pytanie, czy istnieje związek

pomiędzy ulubionymi kolorami a preferowanymi tonacjami muzycznymi? Spośród 255 odpowiedzi synestetyków uzyskanych w kwestionariuszu 2, wskazujących na preferowane kolory i tonacje muzyczne, wykazano:

- brak związku – 158 odp. (61.96 %) - zgodność – 83 odp. (32.55 %) - niezgodność – 14 odp. (5.49 %).

Związek pomiędzy preferencją kolorów i tonacji muzycznych wykazał, iŜ pośrednictwo emocjonalne w skojarzeniach dźwiękowo-kolorystycznych istnieje tylko w niewielkim stopniu (33% wszystkich odpowiedzi). Kojarzenie więc dźwięków z kolorami musi bazować na innej, niŜ pośrednictwa emocjonalnego, zasadzie połączeń międzyzmysłowych.

Innym, interesującym aspektem skojarzeń synestezyjnych zdała się sprawa powszechności występowania związków kolorów i dźwięków. PoniŜsze zestawienie przedstawia, jakie kolory synestetycy przypisywali poszczególnym dźwiękom, w kolejności od najczęściej - do najrzadziej występujących: 1. Dźwięk C: biały, Ŝółty, czarny, czerwony, szary, brązowy, zielony, róŜowy, niebieski. 2. Dźwięk D: zielony, brązowy, Ŝółty, pomarańczowy, niebieski, róŜowy, fioletowy,

czerwony, biały, szary. 3. Dźwięk E: niebieski, Ŝółty, czerwony, zielony, pomarańczowy, kremowy, bordowy. 4. Dźwięk F: zielony, niebieski, fioletowy, czerwony, Ŝółty, brązowy, róŜowy. 5. Dźwięk G: czerwony, niebieski, zielony, brązowy, Ŝółty, czarny.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

6. Dźwięk A: czerwony, biały, niebieski, pomarańczowy, Ŝółty, zielony, róŜowy, czarny,

szary, przeźroczysty. 7. Dźwięk H : szary, Ŝółty, brązowy, biały, fioletowy, niebieski, zielony.

Okazuje się, iŜ pomimo ogromnego zróŜnicowania w skojarzeniach kolorystyczno -dźwiękowych, istnieją niewielkie powszechności w tych związkach (kolory zaznaczone przez wytłuszczenie stanowią 20-30% wszystkich skojarzeń kolorystycznych z danym dźwiękiem). Wydaje się jednak, iŜ powyŜsza powszechność jest niewystarczająca do tłumaczenia sposobu kojarzenia miedzyzmysłowego. Do weryfikacji hipotez istnienia związków pomiędzy zdolnością synestezji a płcią, zdolnością słuchu absolutnego oraz formą kształcenia muzycznego, posłuŜono się testem niezaleŜności Chi2 K.Pearsona24, porównując synestetyków z grupą nie – synestetyków. Na podstawie analizy wyników testowania stwierdzono, iŜ synestezja występuje najczęściej wśród muzyków instrumentalistów (Chi2 = 4.334; p>0.05; df = 1); grających na instrumentach klawiszowych, takich jak: fortepian, organy, akordeon ( Chi2 = 14.768; p>0.05; df = 1); i wiąŜe się ze zdolnością słuchu absolutnego (Chi2 = 11.758; p>0.05; df = 1); nie ma natomiast związku z płcią (Chi2 = 3.284; p>0.05; df = 1).

Na pytanie: „czy synestezja pomaga, czy przeszkadza w muzyce?”, trzydziestu trzech synestetyków odpowiedziało twierdząco (23% badanej próby) a pozostałych sześć osób miało obojętny stosunek do swej zdolności. Synestezja pomaga badanym studentom w: „kształtowaniu wyobraźni”, „w wyobraŜaniu granego dźwięku”, „w słuchaniu – utwór jest ciekawszy i bogatszy w zróŜnicowaniu interpretacyjnym wykonawców”, „w lepszym rozumieniu muzyki”, „nadaje sens zmysłowemu odczuciu muzyki”, „w komponowaniu”, „w interpretacji - „gram to, co widzę”, „w improwizacji - to bardzo twórcze”, „w śpiewaniu –operowaniu głosem”, „w określaniu charakteru utworu i jego formy”, „w rozpoznawaniu wysokości dźwięków i tonacji”, „w wyraŜaniu nastroju danego utworu”, „w kształtowaniu emocji”, „intensyfikacji emocji”, „nastroju” i „przeŜycia muzycznego”.25

Wywiad przeprowadzony wśród wykładowców Akademii Muzycznej w Katowicach wykazał, Ŝe skojarzenia międzyzmysłowe są przez nich często stosowane w pedagogice muzycznej. Zdolność synestezji posiada profesor Andrzej Jasiński – wybitny pianista, członek jury Konkursu Chopinowskiego w Warszawie, laureat wielu nagród w licznych konkursach pianistycznych, jeden z najwybitniejszych pedagogów – instrumentalistów (m.in. nauczyciel Krystiana Zimermana). Dźwięki kojarzy on z kolorami, wraŜeniami dotykowymi (dźwięki miękkie, twarde, szorstkie, gładkie, aksamitne, szkliste, matowe, cięŜkie i lekkie), kształtem (kulistym, kanciastym), z masą (płynną, rzadką, gęstą, rozciągliwą), oraz z nastrojem. Zdolność synestezji łączy się u niego ze zdolnością słuchu absolutnego. Synestezja pomaga mu w uzyskiwaniu nastroju w muzyce. Oto wypowiedź profesora Jasińskiego:

„W wyobraźni buduję kompozycję kolorystyczno – dotykową, ze zróŜnicowaniem wraŜeń między dźwiękami. Zapamiętuję to wraŜenie i przy następnym graniu danej frazy czekam aŜ oŜyją poprzednie doznania. Ten sam utwór w transpozycji zyskuje zupełnie nową treść, jest zaskakująco inny – z początku wręcz nie poznaję tego utworu. Czasami dla nowego, świeŜego spojrzenia na utwór – transponuję go i wtedy odkrywam na nowo jego ekspresję.

24 Test niezaleŜności Chi2 , zastosowany w niniejszych badaniach, słuŜy do badania istotności róŜnic między dwiema zmiennymi nominalnymi. Jedną zmienną w tym wypadku była zdolność synestezji, którą porównywano z innymi zmiennymi: wydziałem i kierunkiem studiów, zdolnością słuchu absolutnego oraz płcią. Więcej o teście niezaleŜności Chi2 : Andrzej Góralski: Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii. Warszawa 1974 PWN s. 207-210; George A. Ferguson i Yoshio Takane: Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. Warszawa 1997 Wydawnictwo Naukowe PWN s. 240-243. 25 Wypowiedzi pochodzą z drugiego kwestionariusza, zastosowanego w badaniu. Źródło: Aleksandra Rogowska-Biazik: Synestezyjne wraŜenia kolorystyczno-dźwiękowe. Ich występowanie i wpływ na muzykę. Niepublikowana praca magisterska. Katowice 1998 Akademia Muzyczna s.54.

Aleksandra R

ogowska

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

Muzyka często kojarzy mi się z ruchem i materią zmieniającą kształt w przestrzeni (robi

się ona większa, wydłuŜa się, rozciąga czy rozszerza). Czasami ostatni dźwięk w utworze – to jak kamień topiący się w gęstej materii. Dźwięki kojarzą mi się z przestrzenią: są dalsze i bliŜsze, jak np. w nokturnach Chopina – dźwięki akompaniamentu tworzą osnuty mgiełką odległy plan obrazu malarskiego. Towarzyszy temu poczucie zawieszenia, niedopowiedzenia, pewnej tajemnicy, która pozostawia uczucie zafascynowania.

Często w uczeniu odwołuję się do róŜnych skojarzeń, które po głębszym zastanowieniu zdają się być niczym innym, jak wraŜeniami synestezyjnymi. Na przykład frazowanie – to jak wylewanie miodu coraz to gęstszym strumieniem; dźwięki „brillante” porównuję często do mokrych pereł oświetlonych promieniami słońca; wydobycie i „Ŝycie” dźwięku kojarzę czasem z uchwyceniem i wyciąganiem wstąŜki. Aby osiągnąć odpowiedni wyraz w muzyce wszystkie tego rodzaju skojarzenia muszą się łączyć z róŜnymi stanami napięcia emocjonalnego.” 26

PODSUMOWANIE

Badania własne potwierdzają wyniki dotychczasowych badań nad twórczością i

synestezją.27 PowyŜsze wypowiedzi muzyków wskazują na styl percepcji o charakterystyce fizjonomicznej, gdzie emocje łączą się z pierwotnymi sposobami kojarzenia międzyzmysłowego.

Potwierdzony został związek synestezji ze zdolnością słuchu absolutnego.28 W ciekawy sposób synestezja objawiła się w wyŜszym stopniu wśród instrumentalistów, a pośród nich – u muzyków, grających na instrumentach klawiszowych. Być moŜe wskazuje to na większą potrzebę i częstsze stosowanie synestezyjnych skojarzeń w grze na tych instrumentach. Instrumenty klawiszowe dają największe moŜliwości gry akordowej, a kaŜde współbrzmienie charakteryzuje odmienna barwa nakładających się alikwotów, co prawdopodobnie najłatwiej jest przekładalne na kolory. Z drugiej jednak strony instrumenty klawiszowe wymagają większej aktywności wyobraźni i specjalnej wraŜliwości do tworzenia zróŜnicowanych kolorystycznie brzmień, decydujących o wyrazie artystycznym wykonywanej muzyki. Brak zróŜnicowania płci w synestezji u muzyków moŜe podtrzymywać Teorię Wyuczonych Asocjacji29 (J.E.Harrison i S.Baron - Cohen, 1997), co równieŜ sugerują doniesienia niektórych synestetyków, iŜ zdolność tę nabyli w szkole średniej lub w pierwszych latach studiów muzycznych. Prawdopodobnie u tych osób synestezja wiąŜe się z rozwojem zdolności muzycznych na drodze kształcenia słuchu muzycznego i zdobywania wiedzy ogólnomuzycznej, oraz rozwojem wyobraźni twórczej i wraŜliwości na barwę dźwięków.

Brak powszechności w skojarzeniach synestezyjnych potwierdza wysoce indywidualny charakter tego zjawiska, którego źródeł naleŜy ciągle jeszcze poszukiwać. Niezbędne wydają się dalsze badania nad synestezją wśród muzyków, które mogą się przyczynić do lepszego zrozumienia fenomenu tego zjawiska.

26 Aleksandra Rogowska-Biazik: op.cit. s. 56-57. 27 Audrey Dailey, Colin Martindale i Jonathan Borkum: Creativity, Synesthesia, and Physionomic Perception. „Creativity Research Journal” 1997 nr 10 / 1 s.1-8.; George Domino: Synesthesia and Creativity in Fine Arts Students: An Empirical Look. „Creativity Research Journal” 1989 nr 2 s. 17-29.; Joseph Glicksohn, Orna Salinger i Anat Roychman: An exploratory study of syncretic experience: Eidettics, synaesthesia and absorpction;. „Perception” 1992 nr 21 s.637-642.; Charles M. Rader i Auke Tellegen: op.cit. 28 Alfred Percy Scholes: op.cit.; Albert Wellek: op.cit.; Lawrence E. Marks: op.cit. 29 John E. Harrison i Simon Baron-Cohen: Synaesthesia: a reviev of psychological theories. W: Synaesthesia. Classic and Contemporary Readings. Red. Simon Baron – Cohen i John E. Harrison. Oxford 1997 Blackwell Publishers s. 109-122.

Aleksandra R

ogowska