OK

RTY

LIN

IOW

E T

YPU

TEG

ETTH

OFF

ZV

ON

IMIR

FR

EIV

OG

EL

numer spec j a l ny

Zvonimir Freivogel

Okrty liniowe typu

Tegetthoff

27w w w. o k r e t y w o j e n n e . p l

Wrak Szent Istvna na dnie od rufy, rekonstrukcja.Mal. Danijel Frka

Rekonstrukcja wraku z oderwanym dziobem wykonana w kilka lat pniej ni powysza.Mal. Danijel Frka

ISBN 978-83-61069-03-4

Cena 39,00 z

Mal

. Wal

dem

ar K

aczm

arcz

ykVi

ribu

s U

nitis

w

19

12

r.

Dla

le

psz

ego

mas

kow

nia

z w

ybrz

eem

A

dri

atyk

u po

wie

rzch

nie

pion

owe

pokr

yto

kolo

rem

oliw

kow

ym,

pok

ady

stal

owe

oraz

dac

hy

wie

na

jpra

wdo

podo

bnie

j m

alow

ano

kolo

rem

cie

mno

szar

ym,

pok

ady

drew

nian

e po

zost

awio

no n

iepo

mal

owan

e. P

odw

odna

cz

k

adu

ba c

iem

nozi

elon

a, p

as n

a lin

ii w

odne

j r

owy

(!),

ref

lekt

ory

oraz

gr

na c

z

ruf

oweg

o m

aszt

u -

czar

ne.

Szen

t Is

tvn

w 1

918

r. Po

wie

rzch

nie

pion

owe

pokr

yto

kolo

rem

sza

roni

ebie

skim

, po

kad

y st

alow

e or

az d

achy

wie

ci

emno

szar

ym,

pok

ady

drew

nian

e w

nat

ural

nym

ko

lorz

e dr

ewna

. Po

dwod

na

cz

ka

dub

a ci

emno

ziel

ona,

pa

s na

lin

ii w

odne

j gr

anat

owy,

ref

lekt

ory

- cz

arne

.

Mal

. Wal

dem

ar K

aczm

arcz

yk

Tarnowskie Gry 2009

Zvonimir Freivogel

Okrty liniowe typu

Tegetthoff

2OKRTY WOJENNE numer specjalny 27

Drodzy Czytelnicy!

W czerwcu i listopadzie 2008 przypady dwie tragiczne rocznice. Przed 91 laty zatony dwa austro-wgierskie okrty liniowe, nalece do tzw. kla-sy drednotw. Mowa o Szent Istvnie i Viribus Unitisie. Niniej-sz monografi chciabym zadedykowa dzielnym czonkom zag obu okrtw, ktre na zawsze pogryy si wotchaniach Morza Adriatyckiego.

Podzikowania: serdecznie dzikuj p. Josefowi (Jupp) Scheidtowi zVierkir-chen koo Monachium wNiemczech za okazan mi pomoc przy identyfikowaniu niektrych bardzo podchwytliwych fotografii, ktre zdobi niniejsz monografi.

Danksagung: eine groe Hilfe beim Identifizieren der Schiffe auf einigen knif-fligen Fotos war Ing. Josef Jupp Scheidt aus Vierkirchen bei Mnchen gewesen.

Zvonimir Freivogel

Okadka: Szent Istvn na penej prdkoci. Mal. Danijel FrkaStronatytuowa: Pikna nastrojowa fotografia Szent Istvn wykonana wPoli. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Okrty liniowe typu Tegetthoff

Zvonimir Freivogel

Tumaczenie z jzyka niemieckiegoMicha Jarczyk

Redaktor serii: Jarosaw MalinowskiRysunki: Jerzy Lewandowski, eljko PraPlansze kolorowe: Waldemar KaczmarczykOpracowanie graficzne: Jarosaw MalinowskiSkad, druk ioprawa: Drukpol, Tarnowskie Gry

rda fotografii/Photo credit:ARGE: Arbeitsgemeinschaft fr sterreichische Marinegeschichte w nastpujcych osobach: Wladimir Aichelburg, Lothar Baumgartner, Franz-Ferdinand Bilzer, Georg Pawlik, Friedrich Prasky, Erwin Sieche.

Wladimir Aichelburg, Lothar Baumgartner,BfZ: Bibliothek fr Zeitgeschichte, Andrzej Danilewicz, Hartmut Franke (), Danijel Frka, Ren Greger, Zdenko Kinjerovac, Zlatko Krakovi, Ivo Marendi (), Robert Oedl (), Georg Pawlik, Boris Pleic, Friedrich Prasky, Achille Rastelli, Karl Schrott (), Franz Selinger, Erwin Sieche, Velimir Vuki

ISBN 978-83-61069-05-8ISSN 1231-014X

Copyright Wydawnictwo Okrty Wojenne 2009Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz tej ksi-ki nie moe by kopiowana wadnej formie, ani ad-nymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, cznie zwykorzystaniem systemw przechowywania iodtwarzania informacji bez pisemnej zgody waci-ciela praw autorskich.All right reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, includiong photocopying, recording or any information storage and retreival system without written from copyright owner.

Niniejsza monografia zawiera jedn rozkadwk z 2 planami okrtw w skali 1:400.Stanowi ona jej integraln cz i nie moe by sprzedawana oddzielnie.

WydawcaWydawnictwo Okrty Wojenne

Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Grytel. (032) 384-48-61

e-mail: okrety@ka.home.pl, www.okretywojenne.plING Bank lski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507

Uwaga!

Polecamy monografie!

Polecamy magazyn Okrty Wojenne!

3Powstanie austro-wgierskich drednotw

Pod koniec XIX wieku brytyjskie pan-cerniki typu Royal Sovereign i Cano-pus suyy pozostaym pastwom jako wzr godny do naladowania. Te wspo-mniane iokrelane mianem jednorod-nych okrtw liniowych, uzbrojone byy wcztery armaty kalibru gwne-go (wzalenoci od danego pastwa by to zazwyczaj kaliber 343, 305, 280 lub 240 mm) zgrupowane wdwch dwuar-matnich wieach, po jednej na dziobie ina rufie oraz od 12 do 16 armat red-niego kalibru (138 do 152 mm). Wyj-tek tworzyy, jak zawsze, chciaoby si powiedzie, jednostki francuskie, ktre uzbrojone byy wpojedyncze wiee ar-tyleryjskie dwch rnych kalibrw, jak na przykad pancernik Bouvet, ktry na dziobie irufie mia po jednej pojedyn-czej wiey kal. 305 mm oraz dwie poje-dyncze armaty kal. 274 mm ustawione na obu burtach (tzw. ukad wksztacie rombu).

Pniejsze pancerniki zostay dodat-kowo uzbrojone wbateri armat szyb-kostrzelnych, ktre umieszczone byy poniej wie artylerii gwnej, co byo charakterystyczne dla okresu przed pojawieniem si brytyjskiego Dread-

noughta. Takim klasycznym przedsta-wicielem ery przeddrednotowej by brytyjski typ King Edward VII uzbrojony wcztery armaty kal. 305 mm wdwch podwjnych wieach, czterech pojedyn-czych armat kal. 254 mm oraz wbate-ri dwunastu dzia kazamatowych kal. 152 mm. Na tym typie wzorowali si Ja-poczycy budujc swoj Sattsum, aAu-striacy swj typ Radetzky. Wnioski py-nce zwojny chisko-japoskiej roku 1895, hiszpasko-amerykaskiej roku 1898, czy wkocu rosyjsko-japoskiej lat 1904/05 zastosowano wtrakcie bu-dowy nowego, niemale rewolucyjne-go okrtu liniowego, ktremu nadano nazw Dreadnought, od ktrego wzio si okrelenie caego pokolenia okrtw tej klasy. Sam Dreadnought charaktery-zowa si bateri armat jednorodnego kalibru, ktra skadaa si zdziesiciu armat kal. 305 mm (wpiciu podwj-nych wieach). Jego uzbrojenie uzupe-niay maokalibrowe dziaka do zwal-czania nieprzyjacielskich torpedowcw. Okrty nowej klasy wszystkie pozo-stae pastwa podyy wlady Brytyj-czykw wykazay swoj bezwzgldn przewag jakociow nad starszymi do tej pory zbudowanymi jednostkami tej klasy, nazywanymi zperspektywy czasu

predrednotami wzgl. pdrednota-mi. Ukad si na morzach wiata nie od zaraz si zmieni, gdy Royal Navy na-dal pozostawaa wadczyni mrz, gdy pozostaym pastwom zajo troch czasu, aby wyj zdokw startowych, co byo rwnoznaczne zpocztkiem nowego wycigu zbroje. Jako pierwsze rkawic podjy Stany Zjednoczone oddajc do suby dwa okrty liniowe typu South Carolina (8 armat kal. 305 mm, wczterech ustawionych wzdu osi symetrii kaduba podwjnych wie-ach artyleryjskich, zczego dwie wsu-perpozycji, co umoliwiao prowadze-nie ognia ponad wiee ustawione na pokadzie), po czci dlatego, e stpki pod oba amerykaskie pancerniki poo-one zostay wczeniej ni wprzypad-ku brytyjskiego pierwowzoru. Do grona nowych jednostek doczyy nastpnie niemieckie typu Nassau iHelgoland (ich uzbrojenie skadao si zdwunastu ar-mat kal. 280 mm wzgl. szeciu podwj-nych wieach ustawionych heksagonal-nie), brazylijski typ Minas Gerais (12 x 305 mm) oraz najmniejsze dredno-ty wiata, hiszpaski typ Espaa (tylko 4podwjne wiee kal. 305 mm; po jed-nej na dziobie irufie idwa przesunite na obu burtach).

Geneza okrtw

Viribus Unitis przed rokiem 1914; od swoich bliniakw rni si m.in. okrgym podestem zreflektorem na bocznej ciance dwigu ana fokmaszcie brakuje charakterystycznego dla Tegettfhoff iPrinz Eugen podestu. Fot. zbiory ARGE

4Monarchia austro-wgierska po po-jawieniu si Dreadnoughta nadal pozo-staa wierna typowi okrtu liniowego uzbrojonego warmaty dwch kalibrw

gwnych. Ju wyej wspomniano oty-pie Radetzky z2 podwjnymi wieami kal. 305 mm po jednej na dziobie iru-fie oraz 8 armat kal. 240 mm wbocz-

nych wieach. Niektre prace studyj-ne przypominay swoim wygldem ju mae drednoty uzbrojone na przykad wsze armat kal. 305 mm wdwch po-

Habsburg podczas prb stoczniowych. Charakterystyczn cech tego typu byy dwa kominy iliczne dziaa kal. 150 mm. Fot. zbiory Franz Selinger

Erzherzog Ferdinand Max by ostatni jednostk typu Erzherzog, ktry wyrnia si swoimi trzema kominami, po ktrych by tak atwo rozpoznawalny sposrd okrtw c.k. floty. Fot. Erwin Sieche

5dwjnych iwdwch pojedynczych wie-ach, bd wosiem armat kal. 280 mm wczterech podwjnych wieach, po jed-nej na dziobie irufie ipo jednej na ka-dej burcie. Austriaccy konstruktorzy byli jednak zmuszeni do cigych oszczdno-ci idodatkowo musieli zwraca uwag na ograniczenia wynikajce zparame-trw bdcych do dyspozycji suchych dokw. Planowane jednostki nie mogy przekracza wypornoci 16 000 ton, co stanowio gwny problem wprzypadku zwartych iprzeadowanych kadubw jednostek wspomnianej klasy. Podobne problemy wyniky wwyniku notorycz-nej ibdnie rozumianej oszczdnoci podczas prac nad planami pniejszych jednostek typu Tegetthoff.

Marynarka Wojenna Austro-Wgier wcza si do wycigu zbroje

W roku 1908 Austro-Wgry dyspo-noway okrtami uzbrojonymi wczte-ry wzgl. pi podwjnych wie artyle-ryjskich kal. 305 mm, ktre wypieray od 18 500 do 20 500 ton. Austro-Wgry, Niemcy iWochy powizane byy wza-jemnie wtzw. Trjporozumieniu Pastw Centralnych, na podstawie ktrego ka-de znich zobowizane byo udzieli po-mocy temu, ktry zostaby zaatakowany przez ktrego zmoliwych przeciwni-kw tzn. Wielk Brytani, Francj iRo-

sj, wchodzce wskad utworzonego przez siebie Trjprzymierza. Pomimo to, Wosi iAustriacy nie byli wstanie zre-zygnowa ze wzajemnej rywalizacji, tu-dzie pokona ywionych wstosunku do siebie wzajemnych animozji, bd-cych pochodn starcia zbrojnego zroku 1866, kiedy to armia austriacka odniosa nad wosk cig zwycistw. Austriacka flota natomiast pokonaa wbitwie pod Liss (obecnie Vis wChorwacji) silniej-sz flot wosk, co pozwolio ochroni wysp icae wybrzee wschodniej Dal-macji przed wosk okupacj. Poniewa Austriacy ulegli woskiemu sojuszniko-wi, czyli Prusom, byli zmuszeni odstpi pewne obszary (Wenecja) Wochom.

Zpowyej przytoczonych, czysto hi-storycznych powodw, opublikowany wniemieckim czasopimie fachowym Marine Rundschau artyku, ktry do-nosi, e Wochy wkrtce zamierzaj po-oy stpk pod swj pierwszy dred-not, by jednoczenie powodem, ktry wAustro-Wgrzech wywoa ostr reak-cj. Dowdca cesarsko-krlewskiej floty iszef Sekcji Marynarki Wojennej wc. k. Ministerstwie Wojny, admira Rudolf Hrabia Montecuccoli Polinago poinfor-mowa wlutym 1908 roku delegacje au-striackiego iwgierskiego parlamentu, e wkrtce rozpocznie si budowa ce-sarsko-krlewskich okrtw liniowych

o wypornoci oscylujcej pomidzy 18000 a19 000 tonami. Pierwsze plany opracowane przez Techniczny Komitet Marynarki (Marine Technisches Kom-mitee) zPoli przewidyway jednostki uzbrojone wcztery podwjne wiee ar-matnie kal. 305 mm L/45. Byy inynier budownictwa okrtowego, Siegfried Po-pper, ktry po przejciu na emerytur

Erzherzog Franz Ferdinand przy boi 35 wPoli, midzy lipcem 1917 r. (usunicie sieci przeciwtorpedowych) apadziernikiem 1918 r. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Admira Rudolf Montecuccoli Polinago, ktry zadecydowa o budowie nowych drednotw dla c.k. floty. Fot. zbiory Karl Schrott

6wroku 1907 nadal pracowa jako do-radca w stoczni Stabilimento Tecni-co Triestino (STT) wTriecie, wyrazi si owszystkich projektach przyszych okrtw krytycznie, stwierdzajc, e s za sabe, co byo przyczyn, e sam za-siad za stoem krelarskim, zabierajc si sam za robot. Jego plany przewi-dyway okrty liniowe owypornoci od 20 000 do 25 000 ton, ktre miay by uzbrojone wosiem, dziesi wzgl. dwa-nacie armat kal. 305 mm oraz licznych armat kal. 150 wzgl. 190 mm (niektre znich wpodwjnych wieach).

Dopiero wroku 1909 opinia publicz-na dowiedziaa si czego dokadniejsze-go opierwszym woskim drednocie, jakim by pniejszy Dante Alighie-ri. Jego projektant, Generale del Genio Navale Eduardo Masdea (pod czujnym okiem Vittorio Cunibertiego, gwnego konstruktora Regia Marina) mia zamiar opracowania planw jednostki, ktra bdzie lepsza od innych drednotw pozostaych pastw. Jego okrt mia by uzbrojony wdwanacie armat kal. 305 mm wczterech trjdziaowych wieach, po jednym na dziobie irufie, apozosta-e dwa rwnie wosi symetrii kaduba, lecz ustawione pomidzy pomostem bo-jowym izgrupowanymi wpary komi-nami. Wtym przypadku chodzi otzw. rozmieszczenie Cunibertiego, ktre

ju wczeniej planowano zastosowa na rosyjskich okrtach liniowych typu Gan-gut (Sewastopol). Takim ustawieniem uzbrojenia gwnego charakteryzowa-y si rwnie oddane do suby pniej okrty typu Imperatrica Maria.

Po oficjalnym opublikowaniu danych na temat woskiego drednota, Austria-cy zmienili swj ostatni projekt wstpny (Nr VI z10 x 305 mm wpiciu podwj-nych wieach, 14 x 150 mm, cytade-la opancerzu 230 mm) na okrt linio-wy zdwunastoma armatami kal. 305 mm wczterech trjdziaowych wieach. Ta szybka zmiana planw bya rwnie moliwa ztego powodu, e firma ko-da ju pracowaa nad planami wiey trjdziaowej dla marynarki rosyjskiej. Ustawienie wie na austro-wgierskim drednocie zostao lepiej rozwizane, ni to miao miejsce na jednostce adria-tyckiego ssiada, gdy bya to kombina-cja bazujca na rozwizaniach amery-kaskich iwoskich. Wszystkie cztery wiee ustawione zostay wosi symetrii kaduba, wewntrzne (wiea II iIII) po-kad wyej, czyli wsuperpozycji wsto-sunku do wiey nr I i IV, ktre znaj-doway si niej, co zkolei pozwalao prowadzi nad nimi. Brytyjskie inie-mieckie drednoty mogy jednocze-nie salw burtow ztylko omiu zdzie-siciu wzgl. dwunastu armat, natomiast

woskie iaustriackie ze wszystkich dwu-nastu. Na dodatek austriacki drednot by wstanie zasypa ogniem nieprzyja-cielski okrt ogniem na wprost zszeciu armat zdziobowej izrufowej baterii, natomiast woski tylko ztrzech. Austria-ckie rozwizanie kryo jeszcze jedn ko-rzy; cztery wiee trjdziaowe maj mniejsz mas ni sze podwjnych (co te dotyczyo Rosjan iWochw). Na

Zbudowana wtym samym czasie co Dreadnought amerykaska South Carolina rwnie uzbrojona bya wartyleri gwn jednego tylko kalibru, lecz ustawiona ona bya wwieach znajdujcych si wsuperpozycji. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel

In. Siegfried Popper uwaany jest za twrc planw okrtw. Fot. zbiory Erwin Sieche

7Projekt I

Projekt III

Rys. Jerzy Lewandowski

1909 r., 20 000 t, 8 x 305 mm, 10 x 190 mm20 x 100 mm, 2 x 70 mm, 2 wt, 25 000 KM, 20,5 w.

1909 r., 20 000 t, 8 x 305 mm, 10 x 150 mm14 x 100 mm, 3 x 70 mm, 4 wt, 25 000 KM, 20,5 w.

8Projekt Va

Projekt VI

Rys. Jerzy Lewandowski

1909 r., 20 000 t, 12 x 305 mm, 18 x 100 mm16 x 70 mm, 4 wt, 25 000 KM, 20,5 w.

1909 r., 20 000 t, 10 x 305 mm, 14 x 150 mm11 x 70 mm, 3 wt, 25 000 KM, 20,5 w.

9dodatek opancerzona cytadela (od wiey Ido IV) c.k. okrtw bya krtsza zuwa-gi na znajdujce si wsuperpozycji wie-e, co pozwolio na pewne oszczdnoci wagowe, wzgl. umoliwiao zwikszenie pancerza na tej maej powierzchni.

Wroku 1909 do Berlina wysany zo-sta zmisj austro-wgierski kmdr por. (Fregattenkapitn) Alfred Baron (Fre-iherr) von Koudelka, celem wysondo-wania szczegw konstrukcyjnych nie-mieckich drednotw. Tam mia okazj wgldu wplany najnowszych okrtw liniowych, ktre akuratnie znajdowa-y si wbudowie iprzekona si oich silnym pancerzu iwybornej ochronie podwodnej czci kaduba, ktra mia-a uodporni je na skutki ewentualne-go trafienia przez torped lub min. In-ynier Popper (ktry wmidzyczasie otrzyma oficjalne zlecenie opracowania planw nowych drednotw austro-wgierskich), nie chcia (wzgl. nie mg ju) skorzysta zrozwiza zastosowa-nych przez Niemcw, jak na przykad zwikszenie odpornoci na podwodne trafienia, zwikszenie wypornoci okr-tw izredukowanie uzbrojenia gw-nego do dziesiciu armat kal. 305 mm (kosztem zwikszenia opancerzenia i lepszego rozwizania ochrony pod-wodnej kaduba). Popper prawdopodob-nie nie odczeka powrotu Koudelki, nie

interesujc si rezultatami jego misji, gdy ostateczny projekt zosta zatwier-dzony, zanim przedoony zosta raport Koudelki. Jest te faktem, e generalny inynier budownictwa okrtowego Pop-per swego czasu zuwagi na swoje ko-poty ze wzrokiem poszed na emerytu-r, aniektrzy znawcy tematu obarczyli go win za popenione przy opracowa-niu projektu okrtw liniowych typu Te-getthoff bdy, gdy wtym czasie prawie ju straci wzrok! Prawda wyglda jed-nak zupenie inaczej, gdy ponownie za-wayy narzucone odgrnie ogranicze-nia wymiarw kaduba iwypornoci, ktr okrelono na 20 000 ton (ze wzgl-dw oszczdnociowych idopasowa-nia jednostek do wymiarw inonoci posiadanych dokw), co sprawio, e okrty byy przeadowane imiay nie wystarczajc ochron podwodn.

Kwestie finansowe Monarchia Habsburgw skadaa si

zdwch rwnouprawnionych czci (austriackiej, Cislajtanii iwgierskiej Translajtanii, agranica midzy nimi przebiegaa wzdu rzeki Lajta), zdwo-ma niezalenymi parlamentami i tyl-ko trzema wsplnymi ministerstwami, spraw zagranicznych, armii ifinansw, ktre miay swe siedziby wWiedniu. Noszono si wprawdzie zzamiarem po-

woania do ycia osobnego ministerstwa marynarki (marynarka wojenna bya reprezentowana przez Sekcj Marynar-ki Wojennej podleg Ministerstwu Woj-ny), ale gdyby si na to zdecydowano, wtedy siedziby dwch zczterech mini-sterstw musiayby si przenie do Bu-dapesztu, czego zkolei chcieli unikn Austriacy. Wsprawie corocznych kwe-stii finansowych (budetu) wysuchi-wano zawsze opinii obu delegacji, apo-stanowienia byy dopiero wtedy wane, jak obie byy tego samego zdania. W-gierska cz monarchii uparcie obsta-waa wprawdzie przy swojej niezale-noci, ale nie majc dostpu do morza (wzasadzie tylko port wFiume) wycho-dzia zzaoenia, e problemy marynar-ki wojennej to wycznie wewntrzna sprawa Austriakw, co zkolei mogo rzutowa na budow kolejnych okr-tw, bo nie byo wcale takie pewne, czy Wgrzy wyra zgod na budow no-wych drednotw? Do przeomu wie-kw Wgrzy bardzo czsto korzystali zprzysugujcego im prawa weta, kie-dy chodzio o wyasygnowanie rod-kw na rozbudow floty. Dopiero p-niej reprezentanci potomkw Arpada zrozumieli, e posiadanie statkw han-dlowych iokrtw moe im wyj tylko na dobre, zamierzajc od tej pory w-czy si efektywnie wsprawy zwizane

Planowane wtym samym czasie co austro-wgierskie drednoty typu Tegetthoff niemieckie okrty liniowe typu Kaiser na prezentowanej fotografii Friedrich der Groe wyposaone zostay wwiee dwudziaowe, majc na uzbrojeniu wprawdzie tylko dziesi dzia kal. 305 mm artylerii gwnej, co jednak rekompensowao znacznie lepsze zabezpieczenie podwodnej czci kaduba. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

10

zrozbudow floty. Jak ju wspomniano wyej, Translajtania dysponowaa tylko jedn stoczni, ktra wtym czasie bya jeszcze wfazie rozbudowy, ale stojcy na czele marynarki wojennej, admira Montecuccoli by przekonany, e oba parlamenty bd zgodne wkwestii zbu-dowania nowych okrtw, ato gw-nie za spraw zagroenia pyncego ze strony woskiego drednota, gdy za-czy si ju pojawia informacje oroz-poczciu jego budowy.

Wdniu 6 czerwca 1909 r. pooono stpk pod Dante Alighieri, ado lipca tego samego roku stoczni STT nie zoo-no jeszcze adnego zamwienia, co sta-wiao stoczni wbardzo niekorzystnej sytuacji, gdy po zbudowaniu trzeciego pancernika typu Radetzky, pozostaaby zpustym portfelem zamwie. Obawia-no si, e gdyby wydarzenia przybray-by taki obrt, to byaby ona zmuszona do zwolnienia duej liczby wykwalifiko-wanych stoczniowcw. Wdniu 6 sierp-nia 1909 r. stocznia otrzymaa ze strony Sekcji Marynarki Wojennej c.k. Mini-sterstwa Wojny dyrektywy dotyczce no-wych okrtw (12 x 305 mm L/45, pan-cerz 280-300 mm, turbiny Parsonsa, zezwolenie na zwikszenie wypornoci do 21 000 t), lecz oficjalne zlecenie nie nadchodzio.

Zuwagi na fakt obcienia austro-wgierskiego budetu kosztami anek-sji Boni iHercegowiny wroku 1908, nie naleao raczej oczekiwa na rych

ch sfinansowania budowy nowych okrtw. Pomimo tego niezmordowany admira zamierza jak najszybciej udzie-li zlecenia na budow nowych okr-tw, walczc oto wszystkimi moliwy-mi rodkami. Wdniu 2 grudnia 1909 r. we Woszech wyasygnowano rod-ki na budow trzech dalszych ulepszo-nych drednotw (typ Conte di Cavo-ur z 13 armatami kalibru gwnego wtrzech potrjnych idwch podwj-nych wieach, te ostatnie wsuperpozy-cji). Latem roku 1910 stocznia STT na-reszcie otrzymaa ze strony admiraa Montecuccolego ustne polecenie rozpo-czcia prac przy budowie dwch pierw-szych drednotw, awdniu 23 lipca pooono stpk pod pierwsz jednost-k, ktr by Schlachtschiff IV (pniej-szy Viribus Unitis). Miesice pniej, bo 24 wrzenia odbya si ceremonia poo-enia stpki pod Schlachtschiff V (Teget-thoff). Dopiero wdniu 20 listopada 1910 r. delegacja austriackiego parlamentu obradujca nad budetem przeznaczo-nym dla si zbrojnych na rok 1911 wyra-zia zgod na budow czterech okrtw liniowych nowej generacji. Jednocze-nie uchwalono przyznanie marynarce wojennej szecioletniego specjalnego kredytu (Marinespezialkredit), wkt-rego ramach oprcz ww. drednotw zamierzano przeznaczy na zbudowa-nie trzech krownikw, szeciu kontr-torpedowcw, dwunastu torpedowcw owypornoci 250 ton iczterech okr-

tw podwodnych. Do tej pory dywizjony wchodzce wskad c.k. floty liczyy po trzy jednostki, lecz ow taktyk posta-nowiono zmieni, zamierzajc wprzy-szoci operowa dywizjonem skada-jcym si zczterech jednostek. Wgrzy poczekali ze swoj decyzj do marca 1911 r. uzaleniajc podjcie pozytyw-nej decyzji od podpisania tajnego pro-tokou, wktrym ustalone zostay sumy, ktre wyasygnowane zostan przez kr-lestwo Wgier. Kwota przeznaczona na zbudowanie nowych okrtw opiewa-a na 242,4 miliona koron, akada jed-nostka miaa kosztowa okoo 60,6 mi-liona koron.

Pomimo e, stojcy na czele floty ad-mira dwie pierwsze jednostki zam-wi niejako na wasn rk, tzn. jesz-cze przed oficjalnym ratyfikowaniem, to nie mona tutaj mwi otzw. budo-wie spekulacyjnej, ktra by zostaa roz-poczta na koszt iryzyko stoczni wzgl. adm. Montecuccolego, jak to utrzymuj co niektre rda. Dla wczesnego dy-rektora STT, barona Geogora von Htte-rotta byo to wszystko jednak ponad jego siy inie jest wykluczone, e ciga nie-pewno oprzyszo stoczni izwizane zni perturbacje nadszarpny do tego stopnia jego stan psychiczny, e targn si on na swoje wasne ycie, cho ofi-cjalnie podano do wiadomoci, e cho-dzio owypadek podczas czyszczenia broni. Wtedy wkrgach przemysowych ipolitycznych obowizyway troch inne

Wodowanie Viribus Unitis wstoczni Stabilimento Tecnico Triestino ogodz. 9 wdniu 24 czerwca 1911 r. Fot. zbiory ARGE

11

obyczaje izwyczaje ni dzisiaj Sytua-cja jednak tak zupenie za nie bya, jak-by to wygldao na pierwszy rzut oka, gdy zarwno przemys pod postaci stoczni wTriecie jak ibanki, ktre wy-cigny hojn rk wkierunku admira-a, naleay do tego samego koncernu, na ktrego czele stali bracia Rotschil-dowie. Ich ukady sigay politycznych szczytw monarchii idomu panujce-go (cznie zarcyksiciem Franciszkiem Ferdynandem, ktry bardzo sprzyja marynarce), std te moliwe byo wy-wrze pewien wpyw na wanych polity-kw iprzemysowcw, co zaowocowao wyraeniem zgody na budow pierw-szych dwch drednotw przez delega-cje podczas ich nastpnego posiedzenia. Krlestwo Wgier rwnie chciao zbu-dowa swj okrt liniowy nowej genera-cji inic nie stano na przeszkodzie, aby uchwali zbudowanie trzeciej jednost-ki (Schlachtschiff VI) wTriecie (podob-nie jak poprzednie wstoczni San Mar-co koncernu STT). Czwarta jednostka (Schlachtschiff VII) miaa by jednak zbudowana przez wgiersk stoczni Danubis wFiume.

Nazwy okrtw koci niezgody Pierwszy cesarsko-krlewski dred-

not mia otrzyma nazw Tegetthoff, aby wten sposb uhonorowa synne-

go dowdc floty, ktry stoczy zwyci-sk bitw koo Lissy wroku 1866. Dla pozostaych trzech wybrano nastpuj-ce nazwy: Prinz Eugen (Eugeniusz Sa-baudzki, wybitny wdz wsubie au-striackiej wXVII w.), Don Juan (Don Juan de Austria, nielubny syn cesa-rza Hiszpanii Karola VI, dowdca flo-ty witej Ligi wzwyciskiej bitwie pod Lepanto wroku 1571) oraz Huny-adi (Janos Hunyadi, wgierski hetman ikrl zXV w.). Arcyksi Franciszek Ferdynand, znany ze swojej niechci do wszystkiego co wgierskie, zaprote-stowa przeciwko tej nazwie izada, aby czwartej jednostce nada nazw Laudon (feldmarszaek Gideon Ernest Laudon, ktry wroku 1789 przepdzi Turkw spod Belgradu). Chcc unik-n niepotrzebnego skandalu idla za-agodzenia sytuacji do konfliktu wmie-szaa si kancelaria cesarza, acesarz Franciszek Jzef Izadecydowa osobi-cie, e pierwszy okrt otrzyma nazw Viribus Unitis (wybrane przez cesarza wroku 1849 osobiste motto: Wspl-nymi siami!), drugi Tegetthoff, trzeci Prinz Eugen, aczwarty Szent Istvn dla upamitnienia pierwszego chrzecija-skiego krla Wgier ipatrona zarazem. Ze wzgldw czysto administracyjnych (oraz aby mc rnego rodzaju doku-menty iplany okrtw, ktrych budowa

ju si rozpocza, archiwizowa pod ich pierwotnymi nazwami) zdecydo-wano si pozosta jednak przy nazwie typ Tegetthoff. Istniejcy jeszcze okrt pancerny Tegetthoff, zbudowany wro-ku 1878 przemianowano na Mars, aby zwolni nazw. Do austriackiej tra-dycji naleao, e okrty noszce nazwy osobistoci pci mskiej (na przykad Tegetthoff, Prinz Eugen) byy te od-mieniane jak rzeczowniki rodzaju m-skiego, tzn. zrodzajnikiem okrelonym ten (nm. der, czyli ten Tegetthoff, ten Prinz Eugen), podczas gdy nazwy jed-nostek noszcych imiona pci piknej, czy bdce rodzaju eskiego wymie-niane byy zuyciem rodzajnika ta (nm. die, czyli ta Kaiserin Elizabeth, ta Zenta). Wprzypadku jednostek wcho-dzcych wskady flot innych pastw, jak na przykad niemieckiej czy brytyj-skiej, to wszystkie nazwy jednostek s rodzaju eskiego1 (die Bismarck, die Hood, die Prinz Eugen, die Penelope)

Wgierski drednot mia by zbu-dowany wwgierskiej czci monar-chii, gwnie zwgierskich materiaw, za wyjtkiem armat, wie ipancerza, ktre produkowane byy w austria-ckich (czeskich) firmach koda iVit-

Fotografia pochylni wFiume ztzw. Schlachtschiff VII (przyszy Szent Istvn). Fot. zbiory Ivo Marendi via Zlatko Krakovi

1. Za wyjtkiem pancernika kieszonkowego/cikiego krownika Admiral Scheer, oktrym przywyko si mwi der Scheer (przyp. red.)

12

Dwie ciekawe fotografie z pocztkowej fazy budowy Szent Istvna wFiume (Rijeka). Fot. zbiory Ivo Marendi

13

Wgierski drednot na pochylni stoczni Danubius wFiume, wdniu 17 stycznia 1914 r. Fot. zbiory Ivo Marendi

Szent Istvn na pochylni krtko przed wodowaniem, nazwa okrtu jest jeszcze zasonita. Fot. zbiory Ivo Marendi

14

Prominencja ju zebraa si na trybunie (po prawej stronie) oraz na mocie, na pierwszym planie. Na kadubie widoczny podkad zdrewna tekowego, na ktry naoony zostanie pniej warstwa pancerza. Nazwa okrtu jest nadal zakryta. Fot. zbiory Ivo Marendi

Kadub okrtu schodzi zpochylni do wody. Widoczny dym jest efektem tarcia sa, na ktrych spoczywa kadub, pomimo uycia duych iloci szarego myda idodatkowego chodzenia wod zwy. Fot. zbiory Ivo Marendi

15

Pozostaoci zdrewna, zktorego wykonane byy sanie unoszce si na wodzie przed pochylni. Fot. zbiory Ivo Marendi

Kadub powoli jest holowany do nabrzea stoczni, na burcie dumnie widnieje wymalowana nazwa okrtu. Fot. zbiory Ivo Marendi

16

kovice (Witkowitz). Wgierski przemys by jeszcze w powijakach. W stocz-ni Danubis budowano dotychczas jed-nostki oznacznie mniejszej wyporno-ci, bo kontrtorpedowce itorpedowce, awraz zzamwieniem Szent Istvna otrzymano jeszcze wroku 1911 zlece-

nia na zbudowanie dwch krowni-kw rozpoznawczych (Rapidkreuzer) typu Saida. Ze wzgldw obiektywnych izuwagi na brak pewnego dowiad-czenia budowa czwartego drednota trwaa duej ni pozostaych trzech. Jego ukoczenie przewidziane byo na

30 lipca 1914 r., ktre przecigno si o17 miesicy, abudow okrtu uko-czono ostatecznie wArsenale morskim wPoli, gdy stocznia wFiume budowa-na bya waciwe wtym samym czasie, co znajdujcy si na pochylni kadub Szent Istvna!

Kadub Szent Istvna wdoku pywajcym wPoli sfotografowany midzy 9 a17 lutego 1914 r. Fot. zbiory Ivo Marendi

Prace wykoczeniowe wPoli na Szent Istvnie po wybuchu dziaa wojennych, dokd jednostka ponownie zostaa zaholowana wdniu 2 sierpnia 1914 r. Fot. zbiory Ivo Marendi

17

Viribus Unitis wtrakcie prb morskich lato/jesie 1912 r. Fot. zbiory ARGE

Szent Istvn ponownie wdoku wPoli, na drugim planie widoczne zadaszone pochylnie Arsenau Morskiego na wyspie Scoglio Olivi (Uljanik). Fot. zbiory Ivo Marendi

Typ Tegetthoff daty budowy

Nazwa Stocznia Pooenie stpki Wodowany wsubieViribus Unitis STT, Triest 23.07.1910 24.06.1911 05.12.1912

Tegetthoff STT, Triest 24.09.1910 21.03.1912 21.07.1913

Prinz Eugen STT, Triest 16.01.1912 30.11.1912 17.07.1914

Szent Istvn Danubius, Fiume 29.01.1912 17.01.1914 13.12.1915

18

Wygld austro-wgierskich drednotwDrednoty typu Tegetthoff byy podob-

ne swoim wygldem zewntrznym do nieco starszych pancernikw typu Ra-detzky. Charakteryzoway si zwartym, gadkopokadowym kadubem o wy-pornoci 20 000 ton (Viribus Unitis, Te-getthoff iPrinz Eugen 20 013,55 t, Szent Istvn 20 008,3 t). Pusty Viribus Unitis wypiera 19 501 t, ajego pena wypor-no wynosia 21 595 t, aSzent Istvn 21 698 t. Jednostki miay tylko niewiel-k rezerw wypornociow, co osta-tecznie doprowadzio do straty dwch okrtw. Wpniejszym okresie na pod-stawie przeprowadzonych oblicze wy-snuto wniosek, e wszystkie ww. okr-ty byo okoo 2500 t za lekkie, ana dodatek byy nieproporcjonalnie silnie uzbrojone. To prowadzio do deforma-cji kaduba wokolicach pod wieami ar-tylerii cikiej, co pocigao za sob ko-nieczno wykonania odpowiednich wzmocnie. Dugo midzy pionami (Lpp) wynosia 143 m, wkonstrukcyj-nej linii wodnej 151 m, adugo ca-kowita 152,18 m. Wprzypadku pierw-szych trzech jednostek szeroko ich kadubw mierzya wkonstrukcyjnej li-nii wodnej 27,366 m, natomiast Szent Istvn by szerszy wtym miejscu (27,998 m). Zanurzenie konstrukcyjne na wr-dze gwnej wynosio 8,234 m. Trzy zbu-

dowane wTriecie drednoty charakte-ryzoway si zanurzeniem wokolicach dziobu wynoszcym 8,855 m arufa sie-dziaa wwodzie na gboko 8,741 m, natomiast Szent Istvn, zuwagi na nie-znacznie mniejsz wyporno inieco inne parametry kaduba zanurza si na dziobie na gboko 8,588 m ana rufie 8,377 m. Wysoko kaduba mierzona od konstrukcyjnej linii wodnej do poka-du gwnego (wrga gwna) wynosi-a 6,044 m, adodatkowy balast 29,38 t oznacza osadzenie si kaduba ododat-kowy 1 metr. Pokad gwny (wzgl. gr-ny) przebiega nieprzerwanie od dziobu do rufy; podwyszonego pokadu gw-nego nie byo, czego rezultatem bya re-dukcja ciarw, ale waciwoci mor-skie ulegy ztego wzgldu pogorszeniu, wporwnaniu zjednostkami charak-teryzujcym si podwyszonym poka-dem dziobowym. Poniej konstrukcyj-nej linii wodnej znajdowaa si ostroga taranu, wktrym miecia si dziobo-wa wyrzutnia torpedowa. Jednostki wy-posaono wprosty kil iumieszczon na kadej burcie stpk przechyow, ana krowniczej rufie znajdowaa si gale-ryjka. cianki boczne byy wokolicach baterii dzia kal. 150 mm nieco przesu-nite do rodka, aby wten sposb umo-liwi efektywne prowadzenie ich ognia wkierunku dziobu irufy. Nadbudwki

byy stosunkowo niskie imae, aby wten sposb potencjalnemu wrogowi zmniej-szy pole trafienia. Wskad komplek-su dziobowych nadbudwek wchodzi-o dziobowe, opancerzone stanowisko dowodzenia oraz dziobowy dalmierz, za ktrym znajdowa si mostek ifok-maszt, awdalszej kolejnoci dwa komi-ny otej samej wysokoci (wAustrii m-wiono nawet okominach okrtowych Kamine, zamiast przyjtego wj. nie-mieckim okrelenia Schornstein, co wzasadzie oznacza kominki). Wpew-nym duym odstpie znajdowaa si platforma zodziami ratunkowymi, aza ni maszt gwny irufowe nadbudw-ki zrezerwowym stanowiskiem dowo-dzenia, ustawionym na znajdujcym si na dole nie opancerzonego pomieszcze-nia. Wspomniane rodki ratunkowe (o-dzie) ustawiono rwnie wrostrach na platformach po obu stronach kominw. Opuszczano je na wod za pomoc usta-wionych za drugim kominem dwigw. Wspomniane kominy pierwszych trzech jednostek byy wysokie na 13,5 m (wzgl. 20 m liczc od poziomu konstrukcyj-nej linii wodnej a do grnej krawdzi przy rednim zanurzeniu). Pomidzy ko-minami iobok nich ustawione byy sta-nowiska reflektorw. Na Szent Istv-nie kominy byy o1,5 m wysze, bo jego platformy zreflektorami umiejscowio-

Kompletnie wyposaony Viribus Unitis wypiera 21 595 t, ajego kadub zanurza si o10 cm gbiej ni to przed budow wyliczono. Fot. zbiory ARGE

Opis konstrukcji

19

ne zostay cigiem od dachu mostka po-czwszy wkierunku rufy, na przedniej krawdzi rufowego komina skoczyw-szy. Std zaistniaa konieczno wydu-enia wspomnianych kominw ioboe-nia ich dodatkow warstw metalu, aby wten sposb zapewni obsudze reflek-torw ochron przed dymem isadza-mi. Wspomniana platforma wpyna na zwikszenie sylwetki inieznacznie po-gorszya stabilno okrtu. Inn cech charakterystyczn wgierskiego dred-nota by jeden wikszy nawiewnik za-sysajcy powietrze do maszynowni usy-tuowanej przed masztem gwnym, podczas gdy pierwsze trzy bliniacze okrty charakteryzoway si jednym wikszym nawiewnikiem w ksztacie walca oraz jednym maym klasycz-nych rozmiarw, tzn. wksztacie cybu-cha fajki. Ksztat kominw uleg wcza-sie wojny zmianie przez zainstalowanie na nich kopakw irozcignicie uich wylotw siatek ochronnych, co miao zapobiec wpadniciu do kotowni bom-by lotniczej, bo ataki lotnictwa przybie-ray wtym czasie na intensywnoci.

Opancerzenie iinne rodki ochronneJednostki miay wkonstrukcyjnej li-

nii wodnej pas pancerny wykonany zce-mentowanej stali Kruppa (KC = Krupp cementiert), ogruboci 280 mm porod-ku kaduba, ktry zmniejsza si wkie-runku gry do 180 mm, adna do 170

mm. Wspomniana cytadela rozciga-a si midzy zewntrznymi barbeta-mi iprzytwierdzona bya do podoa zdrewna tekowego ogruboci 80 mm. Jej cianki na dziobie irufie mierzyy ju tylko 150 mm. Wspomniana cytade-la oddzielona bya od reszty kaduba po-przecznymi grodziami, dziobow ogru-boci 160 mm, zmniejszajca si do 120 mm i rufow (180 mm, zmniejszaj-ca si ku dnu do gruboci 160 mm). Po-wyej wspomnianego pasa pancernego

znajdoway si opancerzone (180 mm) kazamaty. Pancerz horyzontalny ska-da si zdwch pokadw wykonanych ze stali martenowskiej ogruboci od 30 do 48 mm. Skosy dolnego pokadu pan-cernego rozcigay si bocznie do dolnej krawdzi pasa pancernego.

Stanowiska dowodzenia iwiee ar-tylerii gwnej chroni pancerz od 150 do 280 mm, natomiast barbety wie ar-tylerii gwnej miay grubo 280 mm. Ukone powierzchnie wie artylerii

Ciekawe ujcie z budowy Szent Istvna. Widoczne skosy dolnego pokadu pancernego osaniajcego siowni i grod poprzeczna. Fot. zbiory Ivo Marendi

Przekrj poprzeczny pancerza

Rys. Jerzy Lewandowski

20

Sche

mat

i gr

ubo

op

ance

rzen

ia

Rys.

Jerz

y Le

wan

dow

ski

21

gwnej charakteryzoway si pance-rzem od 210 do 130 mm, aich dachy oraz dachy stanowisk dowodzenia mie-rzyy 60 mm. Zainstalowane wwieach dalmierze do kierowania ogniem artyle-rii pomocniczej chroni pancerz ogru-boci 180 mm na ich bokach, adachy 40 mm. Wszystkie pionowo zainstalo-wane pyty pancerne wykonane zostay zcementowanej stali Kruppa, natomiast tylne cianki idachy wie znie cemen-towanej stali Kruppa, apoziome py-ty zpancernej stali martenowskiej (SP Stahl). Dla ochrony przed trafieniami poniej konstrukcyjnej linii wodnej su-ya wzduna grd torpedowa ogru-boci 50 mm (dwie warstwy po 25 mm), co wprzypadku okrtw typu Tegetthoff okazao si by jednak niewystarczajce. Zreszt nie byy on tutaj odosobnione, gdy pod tym wzgldem, wporwnaniu zjednostkami tej klasy innych pastw nie mona byo stwierdzi zbyt duych rnic, wczajc wto rwnie niemie-ckie. Te wtym czasie charakteryzowa-y si przestrzeni ekspansyjn oszero-koci 4,5 m mierzc od poszycia burty do wzdunej grodzi torpedowej, nato-miast na omawianych austriackich wy-nosia ona 2,45 m, co mogo by powo-dem, e wprzypadku trafienia torped ijej eksplozji jednoczenie uszkodzeniu ulegn poszycie burtowe iwspomnia-

na grd, co wprostej linii doprowadzi do przedostania si wody zaburtowej do kaduba. Wspomnian grd torpedow zamierzano zainstalowa tylko woko-licy kotowni imaszynowni, ajej dolna cz wchodzia nastpnie wpodwj-nie wykonane dno (tzw. dno minowe, nm. Minenboden), ktre zkolei byo nie-wystarczajce, bo miao wysoko tyl-ko 1,35 m. Kaduby niemieckich okr-tw byy natomiast bardziej odporne, dziki wykorzystaniu struktury plastra pszczelego (nm. wabenfrmig), aco za tym idzie podzielone wliczne pomiesz-czenia wodoszczelne i co waniejsze nie miay one wodoszczelnych drzwi poniej linii wodnej. Komunikacja po-midzy dwoma ssiadujcymi i znaj-dujcymi si pod lini wodn pomiesz-czeniami odbywaa si przez pionowe zejciwki lub dno wazowe do znajdu-jcego si wyej pomieszczenia, nastp-nie przez wazy znajdujce si ju po-wyej linii wodnej, anastpnie znowu wd. Trzeba si wtym miejscu zgo-dzi, e opisane wyej przejcie byo nie-zwykle skomplikowane, ale takie wa-nie rozwizanie poprawiao ywotno ibezpieczestwo okrtu. Na austro-w-gierskich okrtach zafundowano so-bie natomiast wodoszczelne wazy, na ktrych jednak wprzypadku poja-wienia si wody wkadubie polega nie

mona byo. Byy one rwnie przyczy-n pewnego osabienia integralnoci wzdunej grodzi zreszt kaduba, gdy wprzypadku trafienia ipewnych defor-macji zamknicie takich wazw zpew-noci do atwych nie naleao, wzgl. przy ich uszkodzeniu woda zaburto-wa zatwoci moga przenikn do s-siednich przedziaw. Wspomniane wa-zy stanowiy wic powane ryzyko dla caego okrtu, jeeli na przykad przez nieuwag nie zostay zamknite przez jakiego czonka zaogi wzgl. zostay za-tarasowane przez jaki przedmiot lub przeszkod. Po stracie Szent Isvtna przesuchano uratowanych wiadkw istwierdzono, e niefachowe wzgl. nie-waciwe przytwierdzone nity pod wpy-wem cinienia wody ulegy poluzowa-niu, wystrzeliwujc ze swoich otworw niczym kule karabinowe. Rwnie nie-ktre tory kablowe byy niewaciwie lub wogle niezabezpieczone.

Jako dodatkowe zabezpieczenie prze-ciwko torpedom, pierwsze trzy dred-noty wyposaono, podobnie jak ich od-powiedniki winnych krajach, wsieci przeciwtorpedowe, ktre wystawiano wpewnej odlegoci od burt za pomoc wytykw, co jednak nie spenio pokada-nych wtym rodku zaradczym nadziei, wic ostatecznie zostay one usunite. Cz owych sieci wykorzystano nastp-

Wystawienie stalowych sieci przeciwtorpedowych, ktre zdemontowano pniej ze wszystkich okrtw. Ich elementy wykorzystano do wykonania ochrony kominw, co miao zapobiec ewentualnemu wpadniciu nieprzyjacielskiej bomby do rodka kaduba. Reszty uyto do wzmocnienia ochronnych zapr portowych. Fot. zbiory ARGE

22

nie do ochrony otworw kominowych. Szent Istvn nigdy wwe wspomniane sieci torpedowe nie zosta wyposaony, m.in. rwnie zpowodu dosy pnego oddania do suby.

ZaogaSkadaa si z31 oficerw i1056 pod-

oficerw imarynarzy, na Szent Istvnie odpowiednio 38 + 1056. Dla zwykych marynarzy ycie na pokadzie dredno-ta do przyjemnych nie naleao, ato zuwagi na panujc na tych stosunko-wo maych okrtach ciasnot. Dotyczy-o to gwnie czci dziobowej, gdzie mieciy si pomieszczenia marynarzy. Do dyspozycji oficerw bya natomiast prawie caa rufa zbardzo przestronny-mi kabinami isalonami. Mesa oficer-ska ito jeszcze wdrugim roku wojny bya wyposaona wwysokiej jakoci porcelanowe zastawy ibardzo drogie srebrne sztuce. Takie socjalne rnice byy wtych czasach czym normalnym, ale ostatecznie doprowadziy do bun-tu zag dywizjonu krownikw wBo-ce Kotorskiej, wlutym 1918 r. Innym problemem by wgiel, ktrym opalano koty, jak zreszt wwikszoci okrtw wtamtych czasach. Bunkrowanie w-gla byo najbardziej nieprzyjemnym za-daniem, gdy po zakoczeniu przejcia paliwa zlichtug, cay okrt by pokry-ty grub warstw pyu wglowego, kt-ry zaoga musiaa usun, co najcz-ciej byo zwizane zwypraniem rzeczy osobistych. Aby zapewni zaodze ci-gle jakie zajcie, porzdek dnia zosta wnajdrobniejszym szczegle uregulo-wany, poczwszy od porannego budze-nia (tzw. Auspurren) wystrzaem ar-matnim o godz. 05:00 po capstrzyk (Retraite), ktry te obwieszcza wy-strza zarmaty iobwieszczeniem ciszy nocnej ogodz. 22:00. Wczasie krtkich chwil czasu wolnego wolno byo przeby-wa na pokadzie, gdzie sen by zdrow-szy, ni wprzepenionych pomieszcze-niach wkadubie. Salony okrtowe na Viribus Unitis, przeznaczone dla arcy-ksicia Franciszka Ferdynanda iadmi-raw zostay zaplanowane przez jedne-go architekta zGrazu.

Napd iwaciwoci morskieJednostki typu Tegetthoff miay na wy-

posaeniu po dwanacie kotw wod-norurkowych z24 wsumie paleniska-mi (na kady palenisko przypaday dwa palniki paliwa pynnego). Pierwszym trzem drednotom zainstalowano kot-y firmy Yarrow (zbudowane w filii SST wSan Andrea) icztery turbiny pa-rowe Parsonsa ocznej mocy 27 000

Prze

krj

wzd

un

y S

zent

Ist

van

Rys.

el

jko

Pra

23

KM (19 953 kW). Szent Istvn natomiast mia 12 kotw typu Babcock & Wilox (zbudowane w stoczni-matce Danu-bis wBudapeszcie) itylko dwie turbi-ny parowe AEG-Curtis onominalnej mocy 26 000 KM (19 117 kW). Wszyst-kie jednostki miay dwa due, usta-wione szeregowo przylegajce do sie-bie pomieszczenia kotowni, wktrych miecio si po sze opalanych wglem kotw wodnorurkowych. Bezporednio za kotowni znajdoway si oddzielo-ne od rodkow grodzi wzdun dwa pomieszczenia turbin. Po bokach kot-owni ipomieszczenia turbin znajdo-way si komory amunicyjne pociskw kalibru 150 i70 mm oraz bunkry pali-wowe. Przed dziobow kotowni mia-o swoje miejsce pomieszczenie maszyn pomocniczych, aprzed nim rozcigao si szerokie pomieszczenie podwodnej wyrzutni torped wraz zbarbet wiey artylerii gwnej nr II. Takie, anie inne rozmieszczenie uwydatnia, e pomiesz-czenia znajdujce si pod powierzchni

Jedno z pomieszcze kotowni na Prinz Eugenie. Po lewej starszy inynier III. klasy (Oberingenieur III. Klasse korpus urzdnikw marynarki wojennej Marinebeamte). Sto-pie odpowiada kapitanowi marynarki (Linienschiffsleutnant) lub kapitanowi wojsk ldowych (Hauptmann). Skadajcy meldunek palacz jest prawdopodobnie w stopniumata. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Przekrj poprzeczny siowniSzent Istvn

Rys. eljko Pra

24

wody nie byy wwystarczajcym stop-niu od siebie oddzielone iniedostatecz-nie chronione.

Zrnicowana liczba turbin miaa wpyw na way napdowe iruby jed-nostek. Pierwsze trzy zostay wyposao-ne wcztery way icztery trjopatkowe, obracajce si na zewntrz ruby zbr-zu manganowego orednicy 2,75 m, na-tomiast Szent Istvn mia tylko dwa way napdowe zdwiema rubami oredni-cy 4 m, ztego samego materiau co jed-nostki bliniacze (rwnie obracay si na zewntrz). Wszystkie austro-wgier-skie drednoty wyposaone byy wdwa ustawione obok siebie stery zrwnowa-one, ktre wprzypadku jednostek zbu-dowanych przez STT ustawione zostay

wstrumieniu rub wewntrznych, nato-miast wprzypadku Szent Istvna ruby napdowe przesunite zostay bardziej na zewntrz, lecz nie tak ekstremalnie jak to miao miejsce na jednostkach ze stoczni STT. Promie okrgu cyrkula-cji jednostek STT okrelano na 315 m. Opywki waw rubowych byy wswo-ich rozmiarach tak due, e oddziaywa-y jak podwodne paty none. Wprzy-padku wychylenia steru owicej ni 10 stopni, okrt wydanie si przechyla aprzy rozwiniciu maksymalnej prd-koci przechy by jeszcze wikszy (po-nad 19 stopni po wychyleniu steru o35 stopni), co byo powodem zakazania do-konywania jakiejkolwiek korekty kur-su przy poruszaniu si na maksymalnej

mocy). Czonkowie sztabu przypusz-czali pocztkowo, e owemu kiwaniu si okrtu winne byy bardzo wysokie iwypasione platformy zreflektorami (te rwnie przeszkadzay wtrakcie pro-wadzenia ognia plot., gdy zasaniaa widok obsudze mostka ku niebu iwkie-runku rufy). Pomoc wrozwizaniu tego dylematu nadesza ze strony matema-tyki. Wykonane obliczenia dowiody, e masa platform, pomimo ich bardzo wy-sokiego usytuowania nie miaa adne-go wpywu na przechyy okrtu, awinne byy tylko iwycznie ponadnaturalne opywki waw rubowych.

Koty wszystkich okrtw opalane byy wglem, oczym ju bya mowa, kt-ry wzbogacany by paliwem pynnym. Pierwsze trzy jednostki bunkroway po 1871,4 ton wgla lub 1536 ton brykie-tw oraz 162,64 ton mazutu, natomiast czwarta odpowiednio, 1844,5 ton w-gla, 1519 ton brykietw i267,2 ton ma-zutu. Konstrukcyjna prdko wynosia 20, 3 wza. Viribus Unitis osign pod-czas prb 20,49 wprzy 27 383 KM, Te-getthoff 20,31 w/25 638 KM, aPrinz Eu-gen 20,41 w/27 183 KM. Wprzypadku Szent Istvn, ktrego budowa zostaa za-koczona dopiero po wybuchu wojny, nie dokonano adnych oficjalnych po-miarw, ajednostk wcielono do su-by po zakoczeniu prb odbiorczych zzastrzeeniem. Zgodnie zobiegow opini, jednostka miaa podczas swego pierwszego rejsu rozwin prdko 21 wzw, aturbiny da moc 26 400 KM, co si wydaje mao prawdopodobne inie potwierdzone, biorc pod uwag warto-ci uzyskane przez jednostki bliniacze.

Zasig (wmarynarce c.k. okrelany jako Aktionsradius) wynosi 4200 mil morskich przy prdkoci 10 wzw.

Rnice wrubach okrtowych Szent Istvna ijego bliniakw

Okrty typu Tegetthoff miay po cztery turbogeneratory o mocy 300 kW do wytwarzania prdu napiciu120 V. Na fotografiiturbogenerator na Prinz Eugenie. Urzdzenia prdotwrcze uzupeniay jedna prdnica o napdzie wysokoprnym o mocy 75 kWi 17 dalszychgeneratorw i prdnic wytwarzajcych czciowoprd stay i przemienny. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Rys. Jerzy Lewandowski

Szent IstvnViribus Unitis

25

Szent Istvn rni si od swoich star-szych braci jeszcze kilkoma innymi szczegami: oprcz ju wyej wymie-nionych, byy to kopaki na kominach, ktre miay inny ksztat; wysigniki dwigw byy o1,20 m dusze, po to aby si podeprze na konstrukcji stoj-cej przed duym pojedynczym nawiew-nikiem. Pierwsze trzy drednoty miay takie podparcia zboku obok mniejszego nawiewnika, ktrego na Szent Istvnie nie byo. Wspomniana jednostka nigdy te nie miaa sieci przeciwtorpedowych, wic nie mogo by na nim te iwyty-kw (jeeli widzi si fotografie, ktre zgodnie zpodpisem maj przedstawia Szent Istvna wzgl. sekwencje filmowe, na ktrych wida elementy omawiane-go wyposaenia, to moemy by pew-ni, e chodzi wtedy oTegetthoffa, ktry wjednym zwoskich filmw powico-nemu zatopieniu Szent Istvna odegra gwn rol). Dosy ciekaw rnic stanowiy okapy nad bulajami. Wprzy-

Wiea nr I Viribus Unitisa, gotowa do zamontowania wniej luf armatnich. Fotografia wykonana zniezabudowanej jeszcze barbety wiey II. Wspomniane wiee byy przed zamontowaniem oznakowane. Na wiey Iwidoczny napis 30,5 cm Turm No. I. Fot. zbiory Ren Greger

Instalacja jednego zdzia kal.305 mm na Viribus Unitis w stoczni w Triecie. STT uya do tego duego 240-tonowego pywajcego dwigu wypoyczonego z Arsenau Morskiego wPoli. Lufa wraz z zamkiemmiaa mas54,25 tony. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

26

padku Szent Istvna miay one ksztat pokrgu, aich krzywa pokrywaa si owalem bulajw, natomiast jeeli chodzi ojednostki zbudowane przez STT ich uk by bardziej paski. Rwnie dziobo-we platformy zodziami ratunkowymi byy na wgierskim drednocie wykona-ne inaczej, amostek by szerszy. Niekt-re zmiany mona rozpatrywa wkate-goriach modernizacji, lecz niektre byy poredni wzgl. bezporedni przyczy-n pniejszej utraty okrtu.

Uzbrojenie iwyposaenie Zgrupowanie artylerii gwnej wczte-

rech potrjnych wieach miao swoje ko-rzystne strony, gdy dua liczba potrj-nych armat wymaga mniej pancerza ni sze wie podwjnych, std te mona si byo zdecydowa na krtszy kadub iopancerzon cytadel. Naley jednak rwnie pamita, e jedno nieszczli-we trafienie moe przy takim ustawie-niu wyeliminowa zwalki jedn czwar-t caej baterii. Wiee potrjne wymagaj szerszych przebi pokadu, ni wiee po-dwjne, adostarczanie amunicji te jest troch bardziej skomplikowane. Jedna wiea moe by obsugiwana przez mak-symalnie dwa podajniki, co przy inten-sywnym prowadzeniu ognia moe mie wpyw, e dla trzeciej armaty po prostu braknie pociskw. Zt jako ostatni wy-mienion wad poradzono sobie jed-nak na Tegetthoffie: zdwch podajnikw,

Dziobowe wiee Prinz Eugena w ciekawym ujciu wykonanym z pomostu nawigacyjnego. Fot. zbiory Franz Selinger

Transport pociskw zkrypy amunicyjnej na pokad nastpowa za pomoc dwigu pokladowego, natomiast do komr amunicyjnych wdrowa przy uyciu siy marynarzy. Fot. zbiory ARGE

27

Wiea dzia 305 mm nr I i IV L/45 K. 10

Rys. Jerzy Lewandowski

28

Rys. Jerzy Lewandowski

Wiea dzia 305 mm nr II i III L/45 K. 10

29

ten zlewej burty by troch wikszych rozmiarw inim transportowano zko-mr pociski dla lewej irodkowej lufy, natomiast drugi zpodajnikw by mniej-szy i ten obsugiwa tylko praw luf. Jeszcze jedna uwaga dotyczca Szent Istvna, ktry ipod tym wzgldem odbie-ga od bliniakw, gdy na nim podajniki amunicji byy znacznie szersze.

Armaty zakadw koda kalibru 305 mm L/45 K. 10 zwolnononymi pier-cieniami wzmacniajcymi paszcze luf, znalazy si ju wroku 1908 na uzbroje-niu pancernikw typu Radetzky. Jak ju uprzednio wspomniano, zakady ko-da zczeskiego Pilzna opracoway plany potrjnej wiey artyleryjskiej iprzesa-

y je do Rosji, biorc tym samym udzia wogoszonym tam konkursie, ktrego produktem finalnym byy pierwsze ro-syjskie drednoty typu Gangut (Se-wastopol). Przed tym wydarzeniem za-kady opracoway trzy warianty armaty kal. 280 mm oraz kilka armaty 280 mm L/45 dla wiey trjdziaowej. Lufa ar-matnia kal. 305 mm miaa razem zza-mkiem mas 54 250 kg, akady czep-cowy granat way 450 kg, miedziany kartusz 209,6 kg, zczego 140 kg przypa-dao na adunek miotajcy M 97 omasie 140 kg omasie. Odrzut lufy wynosi 890 mm. Pocisk by wstanie przebi pancerz ogruboci 134 mm wykonany zcemen-towanej stali Kruppa zdystansu 15 000

m, wzgl. gruboci 202 mm zodlegoci 10 000 m i660 mm ze 100 m.

Na kade dziao przypadao 76 po-ciskw, awkomorach amunicyjnych przechowywano 576 pociskw prze-ciwpancernych i rozpryskowych; y-wotno lufy bya ograniczona do 200 wystrzaw. Dobrze wyszkolona ob-suga bya wstanie odda wystrza co 2 minuty (informacje, wedug ktrych luf opuszcza wie co 40 sekund, do-tycz caej trjdziaowej wiey wtrak-cie wicze zuprzednio zaadowa-nymi dziaami). Prdko pocztkowa pocisku po opuszczeniu lufy wynosi-a 800 m/sek., ajego energia 1680 mt. Maksymalny zasig pocisku to 20 000

Dowdca floty, wielki admiraAnton Haus zmar w lutym 1917 r.na pokadzie okrtu flagowego Viribus Unitis. Na fotografii momentopuszczania trumny z okrtu. Ponadto wida wiele szczegw wyposaenia, kazamat dziaa kal.150 mm, dziaka kal. 70 mmoraz sieci przeciwtorpedowe, ktre nie s jeszcze zdemontowane. Dwig okrtowy opuszcza trumn na barkas, ktrym bdzie przetransportowana na ld. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Dziao kazamatowe 150 mm L/50 K. 10

Rys. Jerzy Lewandowski

30

m przy kcie podniesienia +20 stop-ni i18 000 m przy 16 stopniach. Lufy przemieszczay si wpaszczynie pio-nowej wzakresie od 4 do +20 stopni. Dla porwnania warto zaznaczy, e niemieckie dziaa kal. 305 mm mona byo podnosi maksymalnie na wyso-ko tylko 13,5 stopnia istd ich mak-symalny ogie mg by kierowany na mniejsz odlego 16 200 m. Trzeba te przyzna, e widoczno na Adria-tyku iMorzu rdziemnym jest znacz-nie lepsza ni na Morzu Pnocnym, std punkty obserwacyjne (bocia-nie gniazda), zktrego obserwowano upadki wasnych pociskw, byy na au-stro-wgierskich okrtach usytuowane znacznie wyej, ni to byo na ich odpo-

wiednikach we flotach innych pastw. Wiee artyleryjskie obracano za pomo-c prdu elektrycznego; ich kt obro-tu wynosi 270 stopni, prdko obrotu wpaszczynie poziomej wprzedziale od 15 wcigu minuty i3 stopni wci-gu sekundy. Najwiksza prdko prze-mieszczania w pionie wynosia 2,6 stopnia/sek. anajmniejsza 15/min.

Uzbrojenie pomocnicze, przeznaczo-ne rwnie do zwalczania nieprzyjaciel-skich torpedowcw na dalsz odlego, skadao si zdwunastu dzia kal. 150 mm L/50 K. 10 zakadw koda, posa-dowionych na koyskowych oach we-wntrz opancerzonych kazamatach, po sze wzdu kadej burty. Wspomnia-ne armaty skonstruowane zostay wro-

ku 1910; kada miaa mas 6085 kg wraz zzamkiem. Pojedynczy pocisk wa-y 45,5 kg, zczego 3 kg przypaday na toluen (adunek wybuchowy). Kartusz mia mas 30,5 kg, zczego 16,9 kg sta-nowio adunek miotajcy. Opisywane armaty donosiy wpaszczynie pozio-mej do 15000 m, awpaszczynie pio-nowej przemieszczay si wprzedziale od 6 stopni do +15 , natomiast wpo-ziomej do 120 lub 140 wzalenoci od usytuowania kazamaty. Ich energia wy-lotowa wynosia 1785 mt; prdko wy-lotowa 880 m/sek. Na kad armat przypadao po 180 pociskw rozprysko-wych. Wczasie wojny na kad armat, ktra posiadaa swj wasny elektryczny podnonik amunicji, przydzielono po 20

wiczenia ogniowe zdzia artylerii gwnej na Prinz Eugen wlecie 1914 r. Na pierwszym planie dobrze widoczne dziaa kal. 70 mm (wrzeczywistoci 66 mm) przeciwko torpedowcom, TAG. Fot. zbiory Franz Selinger

Rys. Jerzy Lewandowski

Dziao 70 mm L/50 BAGDziao 70 mm L/50 TAG

31

szrapneli. Obsuga skadaa si zpiciu artylerzystw idowdcy.

Do odganiania wrogich torpedow-cw, okrty wyposaone byy pocztko-wo po osiemnacie, potem tylko dwana-cie dziaek kal. 70 mm L/50. Waciwy kaliber tych dziaek wynosi 66 mm, a oficjalna nazwa tych wyproduko-wanych rwnie przez zakady ko-da brzmiaa, dziako kal. 70 mm K.10 TAG (Torpedobootabwehrgeschtz ar-mata do obrony przed torpedowcami). Wspomniane dziaka miay wraz zo-em mas 2300 kg, masa pocisku sca-lonego wynosia 8,5 kg, aszybkostrzel-no to 20 wystrzaw wcigu minuty. Mogy si one przemieszcza wpasz-czynie pionowej wzakresie od 6,5 do +20. Mona je byo wraz zoem prze-nie izainstalowa wrnych miej-scach (za pomoc odpowiednich pier-

cieni) na pokadzie ina dachach wie artylerii gwnej. Na Szent Istvnie roz-mieszczenie wspomnianych miejsc byo oczywicie inne, ni na jednostkach bli-niaczych. Ustawione na dachach wie mona byo wspomniane dziaka po-czy zlufami dzia artylerii gwnej kal. 305 mm za pomoc odpowiednich dr-kw, aby wten sposb podczas prbne-go strzelania uy maokalibrowej amu-nicji, oszczdzajc tym samym koszulki dziaa kalibru gwnego. Wpniejszym okresie niektre zopisywanych dziaek zastpione zostay dziakami tego same-go kalibru, czyli 70 mm L/50, wzr BAG (Ballonabwehrgeschtz = dziaka prze-ciwlotnicze [wzasadzie przeciwko balo-nom isterowcom]). Ich masa wraz zza-mkiem wynosia 2300 kg; ich pocisk way 4,5 kg, aadunek miotajcy 1,6 kg. Mona je byo podnosi na maksymaln wysoko +90 iopuszcza do -5. Byy one wstanie wcigu minuty wystrzeli 20 pociskw icharakteryzoway si tzw. plafonem, jak wtych czasach wc.k. marynarce okrelano maksymaln do-nono wpaszczynie pionowej, odu-goci 5000 m. Wroku 1915 jednostkom zainstalowano najpierw sabsze dziaka BAG (plot.) kal. 70 mm L/45 K.09 ido-piero wiosn roku 1916 na wyposae-niu znalazy si ulepszone dziaka BAG (plot.) kal. 70 mm L/50. Na Viribus Uni-tis iPrinz Eugen zainstalowano po trzy (jedno na dachu wiey II itrzy na dachu wiey III). Na kade znich przypadao po 4800 pociskw i288 szrapneli.

Oprcz tego na pokadach znajdo-way si po dwa szybkostrzelne dziaka kal. 47 mm L/44, dwa dziaka desanto-we kal. 70 mm L/18 oraz dwa karabiny maszynowe model Schwarzlose M 7/12

Jedno zdzia przeciwlotniczych kal. 70 mm BAG, ktre zostao pniej ustawione na okrtach typu Tegetthoff. Fot. zbiory Schupit

Burtowa wyrzutnia torped na Viribus Unitis. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

32

ado tego 393 karabinw M95 i133 pi-stoletw kal. 8 mm M07 dla suby war-towniczej rekrutowanej spord zaogi oraz na wypadek, gdyby przyszo uczest-niczy woperacji desantowej.

Opisywane okrty byy wyposao-ne rwnie wwyrzutnie torpedowe kal. 533 mm (pierwotnie przewidywano za-instalowanie kal. 450 mm) umieszczone pod konstrukcyjn lini wodn, po jed-nej na dziobie irufie oraz na obu bur-tach na wysokoci wiey II. Te ostatnie, czyli boczne, ustawione byy pod ktem 63 wkierunku dziobu. Zapas torped skada si z14 tych gronych pociskw podwodnych, kal. 533 mm L/6,3; dwie znich suyy wcharakterze torped wi-czebnych. Cesarsko-krlewskie dred-noty przystosowane do zabierania na pokad 20 min morskich typu C1910, ktre mona byo stawia wzalenoci od sytuacji, wykorzystujc do tego celu wasne barkasy, lecz ztej moliwoci ni-gdy nie skorzystano.

Dla zapania celu przez artyleri gwn na kadym stanowisku dowo-dzenia znajdowa si dalmierz dzielo-nego pola typu Barr & Stround odu-goci bazowej dwunastu stp (3,658 m). Artyleria pomocnicza korzystaa zdalmierzy wspomnianego wyej typu odugoci bazowej 9 stp (2,743 m)

Rufowa bateriadzia kal.305 mm; obok grupa oficerw z czarnymi opaskami aobnymina rkawach. Fotografia wykonana prawdopodobnie w lecie 1914 roku (brak oson wylotw kominw), wkrtce po zamachu w Sarajewie. Oficerowie nosz biae mundury letnie. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Stanowisko kierowania ogniem dzia kal. 150 mm na Viribus Unitis. Na pierwszych trzech drednotach dusza o przekroju poprzecznego znajdowaa si wpooeniu rwnolegym do burty, natomiast na Szent Istvnie poprzecznie. Fot. zbiory ARGE

33

Najbardziej znany ido tej pory najwikszy znany model przekrojowy Viribus Unitisa wskali 1:25 znajduje si wHeeresgeschichtliches Museum (HGM) (Muzem Historii Wojskowoci) wWiedniu. Model wykonao wmodelarni STT wTriecie wlatach 1913-1917 omiu wyspecjalizowanych robotnikw, ktrych dozorowa mistrz budownictwa okrtowego. Pod koniec 1917 r. model przewieziono do Stoczni Austria wLinz (filia STT), aztamtd do HGM wWiedniu. Przeprowadzka nastpia wroku 1955. Wroku 1997 jego restauracji dokona Friedrich Prasky, co mu zajo ponad 1000 roboczogodzin. Dobrze widoczne luksusowe salony na rufie dla okoo 80 oficerw oraz ciasnot pomieszcze dla okoo 1000 podoficerw imarynarzy wkasztelu dziobowym. Fot. Friedrich Prasky

34

Model Szent Istvna wykonanego w skali 1:100 jest w chwili obecnej najlepiej i najbardziej precyzyjnie wykonanym modelem, co wyrnia go spord wszystkich innych dotychczas wykonanych modeli pierwszego i ostatniego, wgierskiego drednota. Prace nad nim trway prawie 10 lat i pochony kilka tysicy godzin. Jego autorem jest eljko Pra z Vinkovci w Chorwacji. W chwili obecnej model znajduje si w zbiorach Zdenko Kinjerovaca w Zagrzebiu i jest wystawiony na sprzeda. Fotografie: Danijel Frka

35

Dzib z acuchami i wind kotwiczn;

Dziobowa bateria dzia artylerii gwnej;

36

Wiea nr II, mostek, dziobowe, opancerzone stanowisko dowodzenia i kominy;

rdokrcie z charakterystyczn platform wok kominw.

37

odzie ratunkowe i komunikacyjne oraz kominy

Rufa widziana z prawej burty

38

Rufa widziana z lewej burty

Weranda admiralska widziana od rufy, obie kotwice rufowe; Lewoburtowa ruba napdowa z jej pirami;

Wiea nr II ujta z gry z pojedynczym dziaem kal. 70 mm (BAG); Widok prawoburtowych kotwic;

39

Szczeg dziaa kal. 150 mm wchodzcego w skad prawoburtowej baterii oraz bateryjne stanowisko dowodzenia;

Najbardziej wysunite ku dziobowi dziao kal. 150 mm (prawa burta);

Bateryjne stanowisko dowodzenia na prawej burcie; przed i za nim po jednym dziale przeciwko zwalczania torpedowcw (TAG), poniej kazamata dziaa kal. 150 mm;

Dziao kal. 70 mm (TAG);

Platforma rufowego komina z ustawionym marynarzem dla porwnania wielkoci;

Widok z gry na mostek i znajdujc si nad nim platform zreflektorami;

Platforma z reflektorami w okolicy dwigu do obsugi odzi ratunkowych i komunikacyjnych. Na drugim planie widoczne wspomniane odzie;

Opancerzone, dziobowe stanowisko dowodzenia;

40

Bocianie gniazdo;

Rufowa platforma z odziami ratunkowymi i komunikacyjnymi; na zewntrz aglowy barkas z pomocniczym napdem motorowym, porodku 10-13 tonowa d motorowa;

Mars z podprkami;

Dziobowa platforma z odziami ratunkowymi i komunikacyjnymi (lewa burta) z widocznym kutrem aglowym i 5-tonow odzi motorow;

Kuter aglowy I. klasy na urawikach (lewa burta); Dziobowa platforma z odziami ratunkowymi i kutrami komunikacyjnymi (prawa burta);

Lewoburtowy rufowy gig, za nim torpeda przed umieszczeniem jej wewntrz kaduba;

Upodobanie do szczegw: nawet najmniejsza jolka robocza jest kompletnie wyposaona;

41

umieszczonych wmaych opancerzo-nych wieyczkach, ktre ustawione byy po jednym przy krawdzi burt na wyso-koci kominw. Te same dziewiciosto-powe dalmierze umieszczone byy jesz-cze wkadej wiey artylerii gwnej, jako rezerwa wprzypadku awarii gw-nych przyrzdw lub przerwania cz-noci ze stanowiskiem dowodzenia. Ko-rzystano znich rwnie wprzypadku, kiedy kada zwie prowadzia ogie z osobna. Wspomniane wyej mniej-sze wieyczki miay przekrj eliptycz-ny. Na pierwszych trzech drednotach skierowane byy frontem na boki, nato-miast na Szent Istvnie zdecydowano si ich wsz cz skierowa wstro-n ewentualnego wroga, aby wten spo-sb ograniczy jego artylerzystom po-wierzchni celowania. Przekazywanie danych ze stanowisk dowodzenia do po-szczeglnych wie odbywao si wspo-sb elektryczno-mechaniczny. Obsugi wie miay obserwowa obracajce si wskazwki ijednoczenie ustawia lufy armatnie wpodanym kierunku ipod wskazanym ktem. Na jednostkach wy-korzystywano dwa niezalene syste-my, ktre czyy przyrzdy celownicze zwieami artyleryjskimi. Odpowiednie polecenia (sygnay) ogotowoci bojowej przekazywane byy za pomoc bczkw. Podobny system stosowano rwnie do

kierowania ogniem artylerii pomocni-czej. Wbocianich gniazdach znajdo-way si urzdzenia do obserwacji upad-ku wasnych pociskw, ktre poczone byy ze stanowiskami do kierowania og-niem artylerii gwnej iredniej za po-moc telegrafw artyleryjskich. Cen-trala pocztkowo kierowaa ogniem dziaek przeciwko torpedowcom (TAG) za porednictwem gonikw, anastp-nie urzdze telefonicznych.

Na kadym okrcie znajdowao si je-denacie reflektorw orednicy lustra 110 cm (wc.k. marynarce nazywano je projektorami), ktrymi mona byo zdalnie kierowa lub rcznie. Reflekto-ry miay ruchome (dajce si zdejmo-wa) metalowe aluzje ochronne ibyy ustawione na platformach wok masz-tu dziobowego igwnego oraz na po-destach obu dwigw do obsugi odzi ratunkowych, tudzie na stalowej kon-strukcji znajdujcej si pomidzy komi-nami dotyczyo to pierwszych trzech drednotw, gdy na Szent Istvnie re-flektory miay swoje miejsce na platfor-mie umiejscowionej wok obu komi-nw. Wszystkie reflektory zamontowane byy na maych wzkach, co umoli-wiao ich demonta wprzypadku poje-dynku lub bitwy, ktr by przyszo sto-czy za dnia. Oprcz tego mona je byo dziki wzkom atwiej transportowa

po pokadzie iodstawia je wkazama-tach dzia kal. 150 mm. Na swoje miej-sce, tzn. na platformy transportowano je natomiast specjalnymi podnonikami, atam ich kka skadano do gry, asa-me reflektory przytwierdzone do pod-staw za pomoc rub. Szent Istvnowi owe reflektory jednak nie pomogy, gdy wdniu jego zatonicia skradajce si wroga wogle nie dostrzeono.

Austro-wgierskie drednoty mia-y na wyposaeniu po jednym generato-rze drga elektromagnetycznych (nm. Lschfunksender) omocy 500 W, na Viribus Unitis typu Telefunken 5 TV II HS, ana pozostaych jednostkach typu 5 TVZ HS, dwa telegrafy Morsea, po jednym detektorze tumienia szumw odbiornika radiowego (nm. Zwische-nkreisempfnger) oraz po jednej duej imaej antenie siatkowej (nm. Reusean-tenne) pomidzy masztami. Dla sygnali-zacji nocnej, kiedy obowizywaa cisza radiowa, stosowano tzw. system Sellne-ra, czyli ukadu rnokolorowych wia-teek, ktre mieciy si wtakielunku. Nawigacj uatwiay yrokompasy firmy Anschtz ztrzema igami.

Kada jednostka miaa na wyposae-niu 20 odzi ratunkowych ikomunikacyj-nych: po jednym owypornoci 13 t, 8,5 t i5-tonow motorwk, po jednym 12,8-tonowym barkasie onapdzie motoro-

rdokrcie Prinz Eugen, spojrzenie na lew burt wkierunku rufy. Widoczny dwig okrtowy, wysignik i reflektor (austr. nm.Projektor) platformie dwigu, rostry, lufy armatnie wiey nr III ijedn zodzi na urawikach. Fot. zbiory ARGE

42

acuchy kotwiczne na Viribus Unitisie, sfotografowane midzy rokiem 1915 a1917. Zprawej strony widoczny Tegetthoff jeszcze wyposaony wsieci przeciwtorpedowe. Fot. zbiory ARGE

Dane taktyczno-techniczne typu TegetthoffViribus Unitis, Tegetthoff, Prinz Eugen Szent Istvn

Wyporno konstrukcyjna 20 013 ton / 19 698 ton 20 008 t / 19 693 tsWyporno maksymalna 21 595 t / 21 254 ts 21 689 t / 21 347 tsDugo:Midzy pionami (pp) 143 mKonstrukcyjna linia wodna (KLW) 151 mMaksymalna 152,18 mSzeroko 27,336 m 27,998 mZanurzenie (wyporno kontrukcyjna) 8,234 m 8,234 mMaksymalne zanurzenie 8,741 8,855 m 8,377 8,588 m

Moc maszyn 27 000 KM(19 953 kW)26 400 KM(19 412 kW)

Maksymalna prdko 20,3 wza 21 wzw?Zasig 4200 Mm/10 w 4200 Mm/10 wOpancerzenie:Cytadela 150 mm 280 mm 150 mmPokad 30 48 mmWiee artylerii gwnej 280 mm

Uzbrojenie 12 x 305 mm, 12 x 150 mm, 12/18 x 70 mm, 2 x 47 mm, 2 x 70 mm L/18, 2 x 8 mm, 4 x 533 mmZaoga (oficerowie + marynarze) 31+ 1066 38 + 1060

wym, jednym barkasie aglowym, jed-nym kutrze ratowniczym 1. klasy, cztery kutry 1. klasy, dwch odzi skadanych, dwch gigw, dwch wikszych imniej-szych jolek, ijednej jolki roboczej.

Na dziobie znajdoway si trzy o-miotonowe kotwice Tyszaka, dwie

na prawej i jedna na lewej burcie. Lewoburtowa kotwica Szent Istv-na miaa natomiast wprowadzony wroku 1915 ksztat graniasty, aje-go lewoburtowe, podobnie zresz-t jak wszystkie trzy na jednostkach bliniaczych kotwice byy starszego

typu, charakteryzujce si owalnym trzonem iapami. Do tego dochodzi-y jeszcze dwie kotwice rezerwowe, admiralicji (1500 i750 kg) na rufie, po obu stronach okienek galeryjki oraz jedna kotwica Tyszaka, rwnie rezerwowa (3040 kg).

43

VIRIBUS UNITIS by pierwsz jed-nostk typu Tegetthoff, ktra zostaa wo-dowana, a odbyo si to 24 czerwca 1911 r. wobecnoci nastpcy tronu, ar-cyksicia Franciszka Ferdynanda, ktry reprezentowa cesarza. Matk chrzest-n bya arcyksina Maria Annunziata Habsburg-Lotaryska, siostra nastp-cy tronu. Uroczysto odpowiednio po-kierowana, przerodzia si wpolityczn demonstracj przeciwko Wielkiej Bry-tanii: Franciszek Jzef mia si miano-wicie uda do Londynu iSpithead, by wzi udzia wuroczystociach zwi-zanych zkoronacj krla Jerzego V. Na Wyspy zamierzano wysa noszcy jego imi pancernik Erzherzog Franz Ferdi-nand. Zpowodu trwajcego wtym cza-sie Drugiego Kryzysu Marokaskiego (nm. Agadir Krise) itzw. Skoku Pan-tery (nm. Panthersprung nach Agadir) zroku 1908, nastpca tronu pozosta jednak wAustrii, ado Wielkiej Bryta-nii uda si jego modszy brat, arcyksi- Karol Franciszek Jzef (pniejszy ostatni wadca Monarchii Naddunaj-skiej, cesarz Karol I), ana red Spithe-

ad wybra si Radetzky. Po wodowaniu iprzeprowadzonych prbach statecz-noci kaduba, Viribus Unitis uda si na haku holownika Herkules do doku wPo-li. Wdniu 9 lipca 1911 r. okrt powrci do Triestu, gdzie kontynuowano jego bu-dow. Wdniu 7 sierpnia 1912 r. po raz pierwszy wyszed wmorze, nastpnie okrt wyszed wpierwszy rejs majcy da odpowied, jak sprawdzaj si ma-szyny, potem nastpiy dalsze rejsy prb-ne, dokowanie, nastpny rejs, sucy sprawdzeniu maszyn ikolejne dokowa-nie wPoli (27.09. 04.10.).

Viribus Unitis dziery od roku 1912 palm pierwszestwa pierwszego na wiecie oddanego do suby okrtu uzbrojonego wtrjdziaowe wiee arty-lerii gwnej, pomimo e budowa wo-skiego Dante Alighieri zostaa rozpo-czta wczeniej. Wdniu 5 padziernika jednostk przeja marynarka iwdniu nastpnym, czyli 06.10. oddaa go do suby, jako swj okrt flagowy (we flo-cie c.k. pod pojciem Flaggenschiff). Nastpnie drednot bra udzia wwie-lu wiczeniach. Austriacki Flottenvere-

in (Austriacka Liga Morska) ufundowa jednostce aksamitn bander honoro-w (nm. Ehrenflagge). Od 12 marca 1913 r. Viribus Unitis by okrtem flago-wym Eskadry wczasie letnich mane-wrw, aod 28 do 30 marca na jego po-kadzie przebywa rwnie arcyksi Franciszek Ferdynand. Po kryzysie al-baskim (po utworzeniu Krlestwa Al-banii wroku 1912, do czego przyczyni-y si Wochy iAustro-Wgry, aby wten sposb zablokowa Serbii ewentual-ny dostp do Adriatyku), Viribus Unitis znajdowa si od 13 czerwca do 18 lip-ca 1913 r. wskadzie midzynarodowej eskadry, ktra blokowaa wybrzee czar-nogrskie uujcia rzeki Bojana. Bya to odpowied na zajcie przez Czarnogr Skutari (Shkodra). Wdniu 18.07. okrt flagowy uujcia wspomnianej Bojany udzieli pomocy parowcowi Shkodra ar-matora Ungaro Croata, ktry wszed na mielizn. Okazjonalnie wtrakcie blo-kady oraz po jej zakoczeniu okrt prze-bywa wZatoce Kotorskiej, anastp-nie spod ujcia Bojany przez Gravos (Gruz), Kana Curzona (Korula), Spa-

Viribus Unitis, prawdopodobnie podczas prblatem/jesieni 1912 r. wzgl. wkrtce po nich. Na Viribus Unitis i Prinz Eugenie nazwy okrtw byy umieszczone nakrzywinie rufy,zarwno na lewej jak i prawej burcie, poniej rzdu okienek,pisane zakrzywieniem po obu stronach rufy. Nazwa Tegetthoff bya prosta, po obu stronach rufy. W przypadku Szent Istvna, nazwa przechodzia przez ca tyln cz rufy. Dobrze widoczne rwnie obie rufowe kotwice rezerwowe. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Kalendarium suby

44

lato (Split), Sebenico (Szybenik) iOpa-ti powrci do Poli, gdzie rzucono ko-twic wdniu 7 wrzenia 1913 r. Razem zbliniakiem Tegetthoff jednostka wzia udzia wramach eskadry letniej wma-newrach, ktre odbyy si jesieni 1913 r. awroku nastpnym od 31 marca do 7 czerwca 1914 r. wraz zTegetthoffem iZrinyi uczestniczy wostatnim przed wybuchem dziaa wojennych rejsie szkolnym, ktry okrty cesarsko-kr-lewskie odbyy po Morzu rdziem-nym, odwiedzajc Smyrn, Adali, Mer-sin, Iskenderun (Aleksandreta), Bejrut, Aleksandri iMalt. Viribus Unitis zawi-n od 30 maja do 1 czerwca do Valony (Vlor), od 1 do 6 czerwca do Durazzo (Drres), by nastpnie wrci do Poli.

Pod koniec czerwca 1914 r. na tere-nie Boni iHercegowiny odbyto wielkie manewry, ktrym przyglda si nastp-ca tronu. Arcyksi Franciszek Ferdy-nand wszed na pokad Viribus Uniti-sa wdniu 24 czerwca wTriecie iuda si do Ploce, dokd przyby 25.06. ana-stpnie kontynuowa swoj podr kole-j do samego Sarajewa. Tam po zako-czonych manewrach zosta wdniu 28 czerwca 1914 r. razem ze swoj maon-k zamordowany przez modego bonia-

ckiego Serba, ktry dokona na nich za-machu. Trumny obu ofiar wyprawiono wdniu 30 czerwca kolej zMetkovic, anastpnie na pokadzie Dalmata prze-wieziono je na cumujcego wPloce Vi-ribus Unitisa. Nastpnie kondukt aob-ny, ktremu towarzyszya niemal caa flota, ruszy wzdu wybrzea Dalmacji do Triestu. Obie trumny zoono na rufie drednota, pod lufami wiey armatniej IV. Procesja dotara 1 lipca do Triestu. Nastpnego dnia trumny przewieziono kolej do Wiednia, apocig stawa na kadej stacji kolejowej, co miao umoli-wi spoeczestwu monarchii na ostat-nie poegnanie. Wdniu 4 lipca pierw-sze dwie ofiary majcego wkrtce wybuchn oglnowiatowego konflik-tu zoone zostay wrodzinnej krypcie grobowej na zamku Artstetten. Viribus Unitis wrci wmidzyczasie wdniu 2lipca zTriestu do Poli, skd wnastp-nych dniach odby kilka krtkich rejsw wzdu wybrzey Istrii.

Zgodnie zplanami mobilizacji na wy-padek wojny przeciwko Serbii (Fall B) wstan gotowoci wdniu 26 lipca posta-wiono ca flot. Zgodnie zOrder-de-Bataille trzy pierwsze austro-wgier-skie drednoty typu Tegetthoff tworzyy

1. Dywizjon 1. Eskadry, adowdc Viri-bus Unitisa by komandor (Linienschiff-skapitn) Edmund Grassberger. Wdniu 28 lipca 1914 r. Serbii wypowiedziano wojn. Dowdca cesarsko-krlewskiej floty, admira Anton Haus, przekwate-rowa si zjachtu Lacroma na Viribus Unitisa. Wochy odmwiy swoim so-jusznikom, wsplnego pjcia na wojn, gdy wojna przeciwko Serbii nie miaa nic wsplnego zobron, bo to Austro-Wgry byy stron atakujc. Zmusio to Niemcy iAustro-Wgry do cakowite-go zrewidowania swoich planw co do prowadzenia ewentualnych dziaa wo-jennych na akwenie Morza rdziem-nego. Pierwotne plany przewidyway wsplne dziaania (flota woska, austro-wgierska iniemiecki Dywizjon rd-ziemnomorski), po uprzednim spotka-niu si wMessynie. Ta opcja wtej chwili obowizywa ju nie moga. Goeben, jednostka flagowa niemieckiego Dywi-zjonu rdziemnomorskiego, pod do-wdztwem kontradmiraa Wilhelma Souchona wysza wdniu 30 lipca zTrie-stu po remoncie wPoli, gdzie mu wy-mieniono kilka rur kotowych iudaa si na Morze rdziemne, gdzie zamie-rza przeprowadzi ataki na francu-

Viribus Unitis wtrakcie prb morskich lato/jesie 1912 r. na penej ekspresji fotografii. Fot. zbiory ARGE

45

skie transporty wojska wysyane zAfry-ki Pnocnej do metropolii. Po drodze doczy do Goebena lekki krownik Breslau, ktry do tej pory znajdowa si uwybrzey albaskich. Niemcy wypo-wiedziay wdniu 1 sierpnia wojn Ro-sji, 3 sierpnia Francji iBelgii. Wielka Brytania iBelgia wypowiedziay wdniu 4 sierpnia wojn Niemcom, ale jeszcze nie Austro-Wgrom. Serbia owiadczy-a 6 sierpnia Niemcom, e znajduje si znimi wstanie wojny, aAustro-Wgry uczyniy to samo wstosunku do Rosji. Wten sposb wruch puszczona zostaa maszyneria wojny, ktra wswoje tryby izniszczenie wcigna jeszcze wiele in-nych pastw. Goeben iBreslau zaatako-way wdniu 4 sierpnia francuskie porty wPhilippeville iBona, anastpnie ode-szy na wschd. Brytyjskie krowniki liniowe Indefatigable iIndomitable pod komend admiraa Archibalda Milne, ktre miay za nimi poda jak cie, straciy Niemcw zoczu. Brytyjczycy przypuszczali pocztkowo, e jednostki niemieckie zamierzaj si przedrze na Atlantyk, anastpnie oczekiwano, e moe jednak zechc powrci na Adria-tyk? Wejcia na Adriatyk pilnowaa po-cztkowo 1. Eskadra Krownikw (1st Cruiser Squadron) wskadzie czterech

krownikw pancernych pod rozkaza-mi kontradmiraa Ernesta Troubridgea, lecz ostatecznie si wycofaa, gdy wes-kadrze niemieckiej widziano silniejszego od siebie przeciwnika. Goeben iBreslau otrzymay wmidzyczasie rozkaz anu-lujcy poprzedni udania si na Adriatyk. Nowym portem docelowym by Kon-stantynopol (turecki Stambu), apoja-wienie si tam obu niemieckich jedno-stek miao decydujcy wpyw na Turcj na wczenie si tego kraju do wojny po stronie Pastw Centralnych. Jednostki brytyjskie admiraa Trobridgea nie po-dyy jednak za Niemcami, gdy prze-strzegay rozkazu, unikania walki zsil-niejszym przeciwnikiem (Superior Force). Dobr sw brytyjskiej admira-licji wudzielonym Troubridgeowi roz-kazie by, mwic delikatnie, mao for-tunny, gdy miano tutaj na myli ca flot austro-wgiersk, jako potencjal-nego przeciwnika brytyjskich krow-nikw opancerzonych, co nie umniejsza Goebenowi, ktry przewysza swoim potencjaem Brytyjczykw. Wprzypad-ku pniejszego spotkania brytyjskich krownikw liniowych z niemiecki-mi wbitwie koo Falklandw, ci ostatni nie mieli adnych szans wkonfrontacji, ktra zakoczya si ich totaln klsk.

Obu brytyjskich admiraw (Milne iTro-ubridge) postawiono przed sdem wo-jennym, lecz winy im nie udowodniono. Dla Troubridgea by to koniec mor-skiej kariery, gdy ju nigdy nie stan na mostku adnego okrtu. Ostatecz-nie wysano go wcharakterze doradcy ds. morskich do nie majcej dostpu do morza Serbii.

Wmidzyczasie, wdniu 7 sierpnia, zPoli wyszo, obierajc kurs na pou-dnie sze najsilniejszych cesarsko-krlewskich okrtw (po trzy typu Te-getthoff i typu Radetzky), krownik pancerny Sankt Georg, krownik roz-poznawczy (austr. nm. Rapidkreuzer), sze kontrtorpedowcw i 13 torpe-dowcw. Wspomniane jednostki wyszy naprzeciw Dywizjonu rdziemno-morskiego, zktrym miay si poczy wCieninie Otranto iodprowadzi do Poli. Idca na poudnie austro-wgier-ska eskadra zostaa poinformowana wcigu dnia ozmianie niemieckich planw, co byo powodem zawrcenia na wysokoci przyldka Planka, obiera-jc kurs powrotny na Pol, gdzie zawi-ny 8 sierpnia.

Wdniu 11 sierpnia Francja wypowie-dziaa wojn Austro-Wgrom, anastp-nego dnia Czarnogra wypowiedziaa j

Viribus Unitis przy boi nr 31. Byo to jego stae miejsce na kotwicowisku wPoli. Fot. zbiory ARGE

46

Niemcom, aWielka Brytania Austro-W-grom. Wosi trwali wswojej neutralnoci istay si obiektem usilnych stara En-tenty, ktra je chtnie widziaa uswoim boku. Taka konstelacja miaa wpyw na decyzj admiraa Hausa, ktry zgroma-dzi flot austro-wgiersk wPoli itrzy-ma j wpogotowiu na wypadek stocze-nia zflot wosk decydujcej bitwy. Byo to te powodem, e admira Haus nie uy jej przeciwko flocie francuskiej, ktra zacza si ju zapuszcza na Adria-tyk. Najnowsze austro-wgierskie dred-noty przebyway wtym czasie wraz in-nymi cikimi okrtami przewanie na redzie Poli, okazjonalnie wychodzc do Kanau (Cienina) Fasana (midzy Pol iwyspami Brioni) celem przeprowadze-nia wicze artyleryjskich.

Wochy wypowiedziay nareszcie wojn Austro-Wgrom wdniu 23 maja 1915 r. po tym jak podczas tzw. Konfe-rencji Londyskiej obiecano im po za-koczeniu wojny otrzymanie duych poaci wschodnio adriatyckiego wybrze-a. Ju nastpnego dnia, po wypowie-dzeniu wojny przez Wochy, cesarsko-krlewska flota znalaza si uwoskich

wybrzey iostrzelaa Ankon, Senigal-li, Rimini iPorto Corsini. Na t ope-racj admira Haus przeszed zViribus

Unitisa na starszy okrt liniowy Habs-burg, gdy ta jednostka charakteryzowa-a si mniejszym zanurzeniem, wic mo-

wiczenia ogniowe cikiej artylerii na Viribus Unitis wdniu 15 padziernika 1912 r. Zwraca uwaga spora liczba ludzi zgromadzonych na pokadzie dziobowym obecnie rzecz nie do pomylenia. Fot. zbiory Franz Selinger

Powrt floty po ostrzelaniu woskiej Ankony w dniu 24 maja 1915 r. od lewej: Viribus Unitis, Tegetthoff, Sankt Georg; przed nimi II. Eskadra. Fotografia wykonana prawdopodobnie z pokadu Prinz Eugena. Fot. zbiory Ren Greger

47

ga podej bliej brzegu, aoprcz tego ewentualna strata starszego okrtu bya-by mniej bolesna, ni nowego dredno-ta. Wszystkie trzy okrty typu Tegetthoff tworzyy zErzherzog Franz Ferdinandem grup bojow, ktra ostrzelaa Ankon. Jest spraw interesujc, e podczas tej akcji Viribus Unitis by wstanie wycig-n ledwo 17, 5 wza.

Wochw zaskoczono dosownie wnie; niektre zich placwek nie byy ostanie wojny wogle powiado-mione, co tylko uatwio jednostkom au-stro-wgierskim przeprowadzenie ca-ej akcji ipowrci bez strat do Poli. Osignity sukces naley jednak bar-dziej zaszeregowa wkategoriach psy-chiki, gdy pozwolio wzmocni mora-le, gdy szkody wyrzdzone ogniem we woskich portach, tudzie wtaborze py-wajcym byy raczej minimalne. Bya to pierwsza izarazem ostatnia akcja bojo-wa cesarsko-krlewskiej floty wtej woj-nie, gdy na dalsze dziaania wojenne na Adriatyku wpyw miay okrty pod-wodne i wspomniane ju wyej kr-owniki rozpoznawcze, kontrtorpedow-ce i torpedowce. Zuwagi na rosnce sukcesy uzyskiwane przez niemieckich iaustro-wgierskich podwodnikw na akwenie Morza rdziemnego, gdy tona zatopionego alianckiego ineu-tralnego tonau rs, Alianci utworzy-li wzdu Cieniny Otranto lini dozoru, tzn. rozcignitych wzdu cieniny sie-ci, ktra patrolowana bya przez zaad-aptowane kutrw rybackich (dryftery), wspierane czsto przez lekkie krow-niki ikontrtorpedowce. Wwyniku tego przedsiwzicia wzrosa zkolei liczba strat okrtw podwodnych Pastw Cen-tralnych, ktrym nie udao si sforsowa wspomnianej zagrody, ktra cigle bya wzmacniana, c.k. flota zacza si spe-cjalizowa wbyskawicznych akcjach (austr. nm. Blitzangriffe) ze zmiennym szczciem. Atakujcym okrtom ce-sarsko-krlewskim zawsze udawao si wycofa bez wikszych start, natomiast niewielka liczba zatopionych dryfterw bya zreguy zawsze wkrtkim czasie uzupeniana.

Wlistopadzie zmar Starzec Europy na tronie Monarchii Austro-Wgierskiej, cesarz Franciszek Jzef I, anastpc zo-sta jego bratanek, Karol I, ktry po ob-jciu tronu odwiedzi baz wPoli.

Admira Haus, ktry nalea do or-downikw nieograniczonej wojny pod-wodnej, zmar 8 lutego 1917 r. na poka-dzie Viribus Unitisa na zapalenie puc, ktrego si nabawi wtrakcie podry do cesarsko-niemieckiej kwatery gw-nej, gdzie radzono nad odnowieniem

W c.k flocie dbano o tyzn fizyczn marynarzy. Marynarka chciaa mie zdrowych iodpronych ludzi, std oprcz obowizkowych lekcji pywaniaurzdzano rwnie zajcia z wychowania fizycznego. Skoki na pokadzie Viribus Unitisa. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

Gra wkrgle wczasie wolnym na Viribus Unitis. Fot. zbiory Lothar Baumgartner

48

nieograniczonej wojny podwodnej. Na temat zmarego admiraa kryy r-ne opinie, jego oponenci zarzucali mu bierno iprzedstawiali go jako zwolen-nika defensywnej strategii, ale ito trze-ba przyzna, dotyczya wycznie uy-cia cikich si nawodnych, ktr chcia zachowa do rozegrania decydujcej bi-twy morskiej zodwiecznym rywalem, jakim byy Wochy. Jeeli chodzi okrty podwodne, to pokazywa tzw. lwi pazur, lecz cesarsko-krlewska marynarka wo-jenna miaa wswoim skadzie zbyt mao okrtw podwodnych, ado tego wik-sza ich liczba naleaa do tzw. typu przy-brzenego. Pomocna wtej kwestii oka-zaa si niemiecka Ubootflottille Pola, ktrej jednostki wychodziy wmorze pod bander Austro-Wgier.

Nastpc adm. Hausa by, admira Maksymilian (Maximilian) Njegovan, ofi-cer lotnictwa morskiego, Chorwat zpo-chodzenia, dowdca 1. Eskadry (okrty liniowe typu Tegetthoff iRadetzky), ktry by jeszcze ostroniejszy, jeeli chodzio ouycie cikich jednostek nawodnych. Rwnie ion nalea do osb, ktre nie zgadzay si z propozycj generaw

wojsk ldowych, ktrzy chcieli wymu-si niczym nie wytumaczalne zbombar-dowanie zmorza Wenecji, gdy mia na uwadze znajdujce si tam zabytki natu-ry oglnowiatowej.

Zdrugiej strony naley si skoni do opinii, e wyjcie caej floty wtym okre-sie dziaa wojennych byo pozbawio-ne sensu, gdy siy gwne nieprzyja-cielskiej floty znajdoway si wtedy poza Adriatykiem, wTarencie, woskie wody przybrzene naszpikowane byy zagro-dami minowymi, adochodziy do tego jeszcze zagroenie niespodziewany-mi atakami wykonanymi przez woskie okrty podwodne lub kutry torpedo-we typu MAS. Flota cesarsko-krlew-ska trwaa wswojej funkcji tzw. floty wtrwaniu (ang. Fleet in being), co jed-nak zaowocowao woddaniu strategicz-nej inicjatywy wrogowi, jednak gw-nym tego powodem by oglny deficyt wgla. Jeszcze wroku 1914 flota dys-ponowaa ponad 500 000 tonami w-gla, lecz wwyniku dziaa wojennych wspomniane zapasy mocno si skurczy-y. Wprzypadku, gdyby dysponowano wikszymi zasobami paliwa, to mona

si byo pokusi oprzerzucenie czci floty wzdu wybrzea ipod oson ba-terii brzegowych zpnocy na poudnie, np. do Szybenika, czy do Boki Kotor-skiej, co wrogowi zpewnoci zabioby pewnego klina, asamym zaogom dao okazj do wyrwania si zbezczynno-ci, ato za spraw przeprowadzanych wtedy wicze. Due okrty jednak sta-y bezczynnie na kotwicy, co miao ka-tastrofalny wpyw na morale. Dowdc Viribus Unitisa zgodnie zOrder-de-Ba-taille zdnia 20 marca 1917 r. by ko-mandor (Linienschiffskapitn) Kamillo Teuschl.

W czwartym roku wojny zmcze-nie ni wzio gr nad poczuciem obowizku zag. Te otrzymyway co-raz mniejsze zaopatrzenie icoraz gor-sze racje ywnociowe, marynarze co-raz rzadziej otrzymywali urlopy, ana co bardziej odlegych placwkach, jak na przykad w Boce Kotorskiej poste-runki nie byy wogle zmieniane. Nie wymieniano skadu zag, co szczegl-nie dotyczyo wikszych jednostek es-kadry krownikw. Siy lekkie iokr-ty podwodne byy cigle wakcji ina

Dla porwnania fotografia Poli zlotu ptaka zokrtami przy swoich bojach. Szent Istvn jest jeszcze wbazie, fotografi wykonano jeszcze przed czerwcem 1918 r. Fot. zbiory ARGE

49

nich problemy nie nabrzmieway, asto-sunki midzyludzkie, midzy maryna-rzami akorpusem oficerskim nie byy a tak obcione rnicami klasowy-mi, bo wkocu wszyscy tam siedzie-li wtej samej dce. Na krownikach pancernych flotylli jednostek tej klasy wspomniane wyej rnice byy bar-dziej wyraziste, wic nie powinno ni-kogo dziwi, e wstyczniu 1918 r. naj-pierw zaczli strajkowa robotnicy stoczniowi wPoli, anastpnie do buntu wdniu 1 lutego na jednostkach cesar-sko-krlewskich, gwnie na wikszych, doszo wBoce Kotorskiej. Niepokoje zostay wyciszone wcigu trzech dni, wzasadzie bez rozlewu krwi. Czterech prowodyrw postawiono przed s-dem wojennym ipo skazaniu rozstrze-lano, awielu marynarzy skazano na kar wizienia. Starsze okrty rozbro-jono iodstawiono do rezerwy (gw-nie pancerniki obrony wybrzea, kr-owniki pancerne ikilka krownikw pancernopokadowych). Odmodzo-no rwnie kierownictwo floty. Miej-sce admiraa Njegovana zaj mody idynamiczny komandor Mikls Hort-hy de Nagybnya, awansowany na sto-pie kontradmiraa ipowoany na do-wdc floty. Istniejce do tej pory jedno dowdztwo nad flot iSekcj marynar-ki Wojennej wWiedniu zostao podzie-lone. Dowdc Sekcji zosta admira Franz Holub. Wielu starszych wiekowo admiraw odesano na emerytur.

Nowy szef floty mia ambicje popro-wadzenie marynarki wojennej do no-wych zwycistw, co miao gwnie przyczyni si do podniesienia mora-le. Majc jeszcze wpamici akcj, kie-dy jako dowdca grupy krownikw wnocy z14 na 15 maja 1917 r. podj skuteczne dziaania przeciwko bloka-dzie Cieninie Otranto iprzy duej do-zie szczcia powiodo mu si uj przed przewaajcymi siami wroga, Hort-hy zaplanowa na lato 1918 r. podobn operacj, ale zudziaem znacznie wik-szych si. Oprcz czterech krownikw rozpoznawczych typu Admiral Spaun iSaida zamierza wramach wsparcia zabra ze sob trzy starsze pancerni-ki typu Erzherzog oraz wszystkie cztery drednoty typu Tegetthoff. Plany samej operacji opracowano wsposb niezwy-kle skomplikowany, gdy cay zesp austriacki podzielono na dwa zespoy, ktre miay przeprowadzi operacj za-czepn oraz siedem grup wsparcia, co wzasadzie uniemoliwio pniej jak-kolwiek kooperacj. Niektre zzespo-w znajdoway si nastpnie wkrytycz-nym momencie zbyt daleko oddalone,

aby wkroczy do akcji, gdyby na przy-kad nieprzyjaciel wyszed naprzeciw ze swoimi cikimi jednostkami. Wieczo-rem 8 czerwca, Viribus Unitis (pod ko-mend komandora Janko Vukovia de Podkapelskiego izszefem floty na po-kadzie) wraz zPrinzem Eugenem opu-cili Pol iprzez zatok Tajer (gdzie jed-nostki przeczekay cay nastpny dzie) iudali si do portu Slano koo Dubrow-nika (gdzie dotarli 10 czerwca). Pozo-stae dwa drednoty miay doczy nastpnej nocy. Jeszcze wtrakcie prze-chodzenia na poudnie utracono Szent Istvna (patrz historia jego suby da-lej), co zakoczyo przedwczenie zta-kim rozmachem zaplanowany wypad, gdy pozostae trzy drednoty zawrci-y wtowarzystwie jednostek swojej oso-ny do Poli, co byo trzecim izarazem ostatnim wyjciem cikich jednostek cesarsko-krlewskich wmorze wcza-sie Iwojny wiatowej. Do koca dziaa wojennych okrty przestay wPoli.

Koniec Viribus Unitisa nastpi krtko po przekazaniu floty cesarskiej przedsta-wicielom Rady Narodowej nowego po-woanego do ycia wZagrzebiu Pa-stwa SHS (Sowecw, Chorwatw iSerbw). Na wszystkich jednostkach wPoli, wieczorem 31 padziernika 1918 r. zmasztw spyny cesarsko-krlew-skie bandery, ana ich miejsce pojawiy si bandery chorwackie, czerwono-bia-o-niebieskie (wtej roli wystpiy b-dce pod rk bandery holenderskie). Nowym szefem floty zosta mianowa-ny do stopnia kontradmiraa, dotych-czasowy komandor, Janko Vukovi de Podkapelski, do tej pory dowdca Viri-bus Unitisa. Komendantem portu wPo-li zosta awansowany ze stopnia koman-dora porucznika (Fregattenkapitn) na kontradmiraa, Metody (Method) Koch. Na dowdc caej marynarki wojennej pastwa SHS powoano admiraa Dra-gutina Pric, ktry znajdowa si wtym czasie wrd obradujcych czonkw

Podporucznik suby medycznej Raffaele Paolucci towarzyszy podpukownikowi Rosettiemu wataku na Viribus Unitisa. Fot. zbiory Achille Rastelli

Podpukownik woskiego Morskiego Korpusu Konstrukcyjnego (Genio Navale) Raffaele Rosetti, twrca Mignatty idowdca ataku na port wPoli. Fot. zbiory Achille Rastelli

Druga zbudowana Mignatta (Apparat S 2), obecnie jako eksponat wMuzeum Morskim wLa Spezia. Fot. Lothar Baumgartner

50

Zgromadzenia Narodowego. Rado zoderwania si od Monarchii Habs-burskiej iotrzymania caej floty trwaa bardzo krtko. Wnocy z31 padzierni-ka na 1 listopada do bazy wPoli wtar-

gno dwch woskich petwonurkw, porucznicy Raffaele Rosetti iRaffaele Paolucci. Ich przedsiwzicie uatwi fakt, e wCentralnym Porcie Wojennym panowaa ju atmosfera pokoju, poste-runki obserwacyjne byy opuszczone awszystkie jednostki byy jasno owiet-lone. Dziki opisanej sytuacji wspomnia-ni wyej porucznicy siedzcy okrakiem na swojej torpedzie typu Mignata dotar-li do jednostki flagowej ina prawoburto-wej stpce przechyowej przytwierdzili materia wybuchowy (midzy czwartym apitym dziaem kal. 150 mm). Zupe-nie wyczerpani petwonurkowie stracili kontrol nad swoim pojazdem (zdrug min), ktrego prd prawdopodobnie skierowa winn cz portu. Za spraw drugiego adunku wybuchowego zato-n prawdopodobnie na pytkiej wodzie nastpnie hulk mieszkalny Wien. Wo-chw odkryy po pewnym czasie czujne oczy jednego zwartownikw na Viribus Unitisie izostali oni zabrani na pokad, gdzie ich zaprowadzono do admiraa Vukovicia, ktrego poinformowali, e pod dnem okrtu znajduje si przycze-piona mina. Admira rozkaza wszyst-

kim opuci okrt. Wielu czonkw za-ogi wpanice wyskoczyo za burt, aby po jakiej chwili wdrapa si ponownie na pokad, gdy eksplozja nie nastpowa-a, ato gwnie po to, aby obu Wochom wymierzy sprawiedliwo, wswoim oczywicie rozumowaniu, czemu zapo-bieg admira. Wkrtce po tym da si usysze spod