Zeszyt ćwiczeń...Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M....

DO CHEMII DLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

7Zeszyt

ćwiczeń

Małgorzata Mańska, Elżbieta Megiel

DO CHEMIIDLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

7

Zeszyt ćwiczeń

Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M. Litwin Chemia Nowej Ery dla klasy siódmej dopuszczony do użytku szkolnego i wpisany do wykazu podręczników do nauczania chemii na poziomie szkoły podstawowej.

Numer ewidencyjny podręcznika w wykazie MEN: 785/1/2017.

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2017

ISBN 978-83-267-3138-9

Wydanie drugieWarszawa 2018

Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość

publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cy-

tujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie

na własny użytek.Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl

Nowa Era Sp. z o.o.Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa

www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10

Redakcja merytoryczna: Magdalena Kaczanowicz, Justyna Kamińska, Oliwia Pierzyńska, Honorata Piłasiewicz.

Redakcja językowa: Kinga Tarnowska, Joanna Sawicka. Projekt okładki: Maciej Galiński, Aleksandra Szpunar, Paulina Tomaszewska.

Opracowanie graficzne: Ewa Kaletyn, Aleksandra Szpunar. Nadzór artystyczny: Kaia Pichler.

Realizacja projektu graficznego: Dorota Sameć. Rysunki: Rafał Buczkowski, Zuzanna Dudzic, Enzo Di Giacomo, Agata Knajdek, Dorota Sameć.

Druk i oprawa: DRUK-SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów

Fotografie: Zdjęcie na okładce: Gallo Images/Getty Images/Photographer’s Choice.BE&W - Alamy/Naturepix s. 113, Photo Researchers/Charles D. Winters s. 46 (brom), Photoreasearchers/Edward Kinsman s. 98, Science Source/Mark A. Schneider s. 53; Anna Budzyńska, Agnieszka Żak s. 14, 29; Diomedia/Science Source/Kenneth Eward s. 61; East News - SPL/Andrew Lambert s. 107 (kapusta); Włodzimierz Echeński s. 9 (w środku i na dole), 10, 18, 20 (siarka i tlenek siarki), 24, 79, 87, 92, 96, 105, 107 (prąd), 108 (wskaźniki), 112 (otrzymywanie mydła); Fotolia/Africa Studio s. 103 (szkło); Gallo/Getty Images - Corbis/John Smith s. 46 (barwniki), Corbis/Wilson Valentin s. 15 (diament), Paul Sounders s. 13, Stone/Hans Neleman s. 99; Indigo s. 11; materiały prasowe Harley-Davidson Europe Ltd. s. 25 (motocykl); Putto/Piotr Kubat s. 9 (z lewej i z prawej), 10, 17, 20 (siarka stopiona), 23, 31, 36, 50, 54, 71, 81, 87, 91 (węglan wapnia), 94 (ogrzewanie mineralnej), 97, 108 (papierek), 106, 109, 114, 116; shutterstock s. 15 (piryt), 19, 20 (młynek), 25 (emalia), 40, 6-7, 70, 77, 78, 91 (mydło), 103, 112 (mycie rąk); Thinkstock/Getty Images - Hemera/Yuri Arcurs s. 91 (perfumy), iStock/JazzIRT s. 46 (herbata), iStock/lorraine kourafas s. 25 (stal), iStock/Paul Fleet s. 55; Maciej Wróbel s. 94 (otwieranie wody mineralnej).

5

SPIS TREŚCI

22. Wpływ rodzaju wiązania na właściwości związku chemicznego ...................................................... 67

23. Znaczenie wartościowości pierwiastków chemicznych przy ustalaniu wzorów i nazw związków chemicznych ................................................... 68

24. Prawo stałości składu związku chemicznego ........................................................................... 71

25. Równania reakcji chemicznych .................................. 74

26. Prawo zachowania masy ................................................. 78

27. Obliczenia stechiometryczne ..................................... 80

Sprawdź się ........................................................................................ 83

Woda i roztwory wodne28. Woda – właściwości i rola w przyrodzie .............. 85

29. Woda jako rozpuszczalnik .............................................. 87

30. Rodzaje roztworów ............................................................. 90

31. Rozpuszczalność substancji w wodzie ................. 92

32. Stężenie procentowe roztworu ................................. 96

Sprawdź się ..................................................................................... 100

Tlenki i wodorotlenki33. Tlenki metali i niemetali ............................................... 102

34. Elektrolity i nieelektrolity ............................................ 104

35. Wzory i nazwy wodorotlenków .............................. 108

36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu ..... 109

37. Wodorotlenek wapnia .................................................... 114

38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie .... 116

39. Proces dysocjacji jonowej zasad ............................. 119

Sprawdź się ...................................................................................... 121

Odpowiedzi do zadań rachunkowych .................... 123

Krzywe rozpuszczalności gazów .................................. 124

Krzywe rozpuszczalności substancji stałych .... 125

Właściwości wybranych pierwiastków chemicznych .............................................. 126

Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie ........................................................................................... 127

Układ okresowy pierwiastków chemicznych .... 128

To było na lekcjach przyrody! ................................................. 6

Substancje i ich przemiany 1. Zasady bezpiecznej pracy na lekcjach chemii ...... 8

2. Właściwości substancji, czyli ich cechy charakterystyczne ............................................................... 10

3. Gęstość substancji ............................................................... 12

4. Rodzaje mieszanin i sposoby ich rozdzielania na składniki ............................................................................... 16

5. Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna ................ 19

6. Pierwiastki i związki chemiczne ................................ 21

7. Właściwości metali i niemetali .................................... 23

Sprawdź się ........................................................................................ 26

Składniki powietrza i rodzaje przemian, jakim ulegają 8. Powietrze – mieszanina jednorodna gazów .... 28

9. Tlen – najważniejszy składnik powietrza ............ 32

10. Tlenek węgla(IV) .................................................................... 35

11. Wodór ........................................................................................... 38

12. Zanieczyszczenia powietrza ........................................ 40

13. Rodzaje reakcji chemicznych ....................................... 41

Sprawdź się ........................................................................................ 43

Atomy i cząsteczki 14. Atomy i cząsteczki – składniki materii .................. 45

15. Masa atomowa, masa cząsteczkowa ..................... 48

16. Budowa atomu – nukleony i elektrony ................ 51

17. Izotopy .......................................................................................... 54

18. Układ okresowy pierwiastków chemicznych ............................................................................ 57

19. Zależność między budową atomu pierwiastka chemicznego a jego położeniem w układzie okresowym .............................................................................. 59

Sprawdź się ........................................................................................ 62

Łączenie się atomów. Równania reakcji chemicznych20. Wiązanie kowalencyjne ................................................... 64

21. Wiązanie jonowe .................................................................. 66

Korzystaj z dodatkowych materiałów ukrytych pod kodami QR zamieszczonymi w publikacji.

102

Tlenki i wodorotlenki

33. Tlenki metali i niemetaliCele lekcji: Poznanie wzorów sumarycznych, sposobów otrzymywania, właściwości fizycznych i zastosowań wybranych tlenków.

Na dobry początek

Przyporządkuj do podanych nazw systematycznych tlenków ich wzory sumaryczne.

a) tlenek żelaza(II) I. SO2b) tlenek chromu(III) II. FeOc) tlenek glinu III. Al2O3d) tlenek azotu(II) IV. NOe) tlenek siarki(IV) V. Cr2O3 VI. NO2

a) b) c) d) e)

Uzupełnij tabelę, wpisując wzory sumaryczne podanych tlenków.

SiO2 • P4O10 • MgO • SO2 • CO • Fe2O3 • Al2O3 • Na2O • H2O • CaO • NO2 • K2O • Cl2O • SO3

Tlenki metali Tlenki niemetali

Wpisz w kratki wartościowość pierwiastków chemicznych w związkach o podanych wzo-rach sumarycznych. Napisz nazwy systematyczne tlenków.

NO2 SO3 N2O5 CaO Al2O3 PbO2

Napisz wzory sumaryczne tlenków o podanych nazwach systematycznych.

tlenek potasu

tlenek magnezu

tlenek węgla(IV)

tlenek żelaza(III)

1

2

3

4

33. Tlenki metali i niemetali

103

Uzupełnij tabelę.

Wzór sumaryczny tlenku

Różnica elektroujemności w tlenku

Rodzaj wiązania w tlenku

Na2O

MgO

SO2

P4O10

Uzupełnij równania reakcji otrzymywania tlenków. Uzgodnij współczynniki stechiome-tryczne.

a) Al + Al2O3

b) S + O2

c) SO2 + katalizator SO3

d) NO + O2

Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Katalizator to substancja, która pozwala zwiększyć szybkość reakcji chemicznej. P F

2. Otrzymanie tlenku siarki(IV) w wyniku spalania siarki wymaga użycia katalizatora. P F

3. Katalizator jest jednym z substratów reakcji chemicznej. P F

Napisz wzory sumaryczne i nazwy systematyczne tlenków, których zastosowania przed-stawiono na fotografiach.

Produkcja kosmetyków, Produkcja cementu Dezynfekcja beczek Produkcja szkła np. pudrów i zapraw murarskich laboratoryjnego

5

6

7

8

wiązanie jonowe

wiązanie kowalencyjne

1,7

Różnica elektroujemności


104

34. Elektrolity i nieelektrolityCele lekcji: Poznanie pojęć: elektrolit, nieelektrolit, wskaźniki kwasowo-zasadowe, odczyn. Odróżnianie odczynu roztworów na podstawie barwy wskaźników. Omówienie zastosowań wskaźników: oranżu metylowego, uniwersalnych papierków wskaźnikowych, fenoloftaleiny do określania odczynu.

Na dobry początek

Podkreśl poprawne uzupełnienia zdań.

Elektrolity to roztwory wodne, które / związki chemiczne, których roztwory wodne przewo-

dzą prąd elektryczny. Są nimi rozpuszczalne w wodzie kwasy, wodorotlenki i sole / alkohole.

Jeśli związki chemiczne i ich roztwory wodne nie przewodzą prądu elektrycznego, to takie

związki chemiczne zalicza się do elektrolitów / nieelektrolitów.

Do probówki z roztworem pewnej substancji wprowadzono uniwersalny papierek wskaźni-kowy i zaobserwowano zmianę jego barwy z żółtej na zieloną. Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–C) oraz jego uzasadnienie (I–III).

Roztwór wodny substancji w probówce mógł zawierać

A. kwas chlorowodorowy,ponieważ barwa użytego wskaźnika

wskazuje na odczyn

I. obojętny.

B. wodę, II. zasadowy.

C. wodorotlenek potasu, III. kwasowy.

Wpisz w tabeli odczyn badanej substancji oraz barwę każdego ze wskaźników.

Badana substancja

Odczynbadanej

substancji

Barwa wskaźnika

uniwersalny papierek

wskaźnikowy

roztwór fenoloftaleiny

roztwór oranżu

metylowego

sok z cytryny

roztwór mydła

9

10

11

34. Elektrolity i nieelektrolity

105

To doświadczenie musisz znać

Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Badanie zjawiska przewodzenia prądu elek-trycznego przez roztwory wodne kwasu chlorowodorowego, sacharozy i wodorotlenku sodu.

źródło prądu stałego

żarówka

elektrody grafitowe

roztwór wodny

badanej substancji

Napisz obserwacje oraz sformułuj wniosek.

Obserwacje: Żarówka zaświeciła się w

.

Żarówka nie zaświeciła się w

.

Wniosek:

są elektrolitami, ponieważ

.

Natomiast ,

ponieważ .

12

Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C7S6K7

Wskaźnik uniwersalny i uniwersalne papierki wskaźnikowe w roztworze o danym od-czynie barwią się tak samo. Uzupełnij tabelę, wpisując odczyn roztworu wymienionej substancji.

Roztwór kwasu azotowego(V) saletry potasowej wodorotlenku sodu

Barwa wskaźnika uniwersalnego

w badanym roztworze

Odczyn

13

106

Korzystam z informacji

Rozwiąż zadanie na podstawie informacji

a) Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Czerwień kongo w soku z cytryny przyjmuje barwę czerwoną. P F

2. Czerwień metylowa w roztworze mydła przyjmuje barwę różową. P F

3. Błękit tymolowy i roztwór oranżu metylowego w roztworze kwasu chlorowodorowego mają taką samą barwę. P F

b) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II).

Wodny roztwór wodorotlenku potasu ma odczyn

A. kwasowy, dlatego błękit bromofenolowy barwi się w tym roztworze na

I. żółto.

B. zasadowy, II. granatowo.

14

Jakie wskaźniki stosuje się w laboratoriach chemicznych?W laboratoriach oprócz oranżu metylowego, fenoloftaleiny i uniwersalnych papierków wskaźnikowych stosuje się także inne wskaźniki, które w zależności od odczynu badanej substancji mają różne barwy, np. błękit bromofenolowy w roztworze o odczynie zasadowym ma barwę granatową.

błękit tymolowy

kwas zasada

błękit bromofenolowy

kwas zasada

czerwień kongo

kwas zasada

czerwień metylowa

kwas zasada

34. Elektrolity i nieelektrolity

107

Niewielkie projekty – duże efekty!

Instrukcja: Przygotuj wywar z liści czerwonej kapusty – pokrój kilka liści, włóż je do garnka i zalej wrzącą wodą (ok. 1 litr). Całość pozostaw na kilka godzin. Tak przygotowanym wywa-rem napełnij 3 szklanki do ok. 4

1 objętości. Następnie do szklanki 1. dodaj 5 łyżek octu, a do szklanki 3. – łyżeczkę sody oczyszczonej. Szklanka 2. będzie próbką wzorcową. Zawartość każdej szklanki wymieszaj. Oceń wygląd roztworów. Narysuj schemat przeprowadzanego doświadczenia, zapisz obserwacje i sformułuj wniosek.Schemat:

Obserwacje:

Wniosek:

Dla dociekliwych

Roztwory wodne soli np.: NaCl i KNO3 przewodzą prąd elektryczny, natomiast roztwory wodne soli CaCO3 i BaSO4 nie przewodzą prądu elektrycznego. Napisz, dlaczego nie wszyst-kie sole są elektrolitami.

15

1.

2.3.

Zapamiętaj!

• Elektrolity to związki chemiczne, których roztwory wodne przewodzą prąd elektryczny.

• Nieelektrolity to związki chemiczne, których roztwory wodne nie przewodzą prądu elektrycznego.

w wodnym roztworze w wodnym roztworze elektrolitu nieelektrolitu

• Wskaźniki to substancje, które przyjmują określoną barwę w zależności od odczynu roztworu.

• Odczyn zasadowy – wskaźnik i jego barwa

oranż metylowy – żółta

fenoloftaleina – malinowauniwersalny papierek wskaźnikowy – zielona

• Odczyn kwasowy – wskaźnik i jego barwa

oranż metylowy – czerwonafenoloftaleina – bezbarwnauniwersalny papierek wskaźnikowy – czerwona

• Odczyn obojętny – wskaźnik i jego barwa

oranż metylowy – pomarańczowafenoloftaleina – bezbarwnauniwersalny papierek wskaźnikowy – żółta

• Wskaźniki uniwersalne w roztworach kwasów przyjmują barwy od pomarańczowej do czerwonej, a w roztworach wodorotlenków (zasad) – od zielonej do granatowej.


108

35. Wzory i nazwy wodorotlenkówCele lekcji: Poznanie pojęcia wodorotlenek i omówienie budowy tej grupy związków chemicznych.

Na dobry początek

Opisz za pomocą podanych określeń fragmenty wzoru ogólnego wodorotlenków.

metal • grupa wodorotlenowa • liczba grup wodorotlenowych • wartościowość metalu • wartościowość grupy wodorotlenowej

M(OH)n

In

Wpisz w kratki wartościowość fragmentów zaznaczonych we wzorach sumarycznych po-danych wodorotlenków. Napisz nazwy systematyczne wodorotlenków.

NaOH KOH Ca(OH)2

Wpisz w tabeli barwę każdego ze wskaźników w roztworze wodnym wodorotlenku wapnia.

Wzór sumaryczny

badanego związku

Barwa wskaźnika

uniwersalny papierek wskaźnikowy

roztwór fenoloftaleiny

roztwóroranżu metylowego

Ca(OH)2

Napisz wzory sumaryczne wodorotlenków o podanych nazwach systematycznych.

wodorotlenek żelaza(II)

wodorotlenek glinu

wodorotlenek magnezu

wodorotlenek miedzi(II)

16

17

18

19

36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu

109

36. Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasuCele lekcji: Poznanie sposobów otrzymywania, właściwości oraz zastosowań wodorotlenków sodu i potasu.

Na dobry początek

Uzupełnij informacje dotyczące wodorotlenku sodu.

Wzór sumaryczny: Masa cząsteczkowa:

Stosunek mas pierwiastków chemicznych:

Zawartość procentowa sodu:

Wybierz spośród podanych określeń właściwości wodorotlenków sodu i potasu i wpisz je w odpowiednie miejsca tabeli.

ciecze • substancje stałe • bezbarwne • białe • są żrące • nie są żrące • są higroskopijne • nie są higroskopijne • trudno rozpuszczają się w wodzie • łatwo rozpuszczają się w wodzie

Właściwości wodorotlenków sodu i potasu

fizyczne chemiczne

a) Zaznacz poprawne uzupełnienie zdania (A–B) oraz jego uzasadnienie (I–II).

Wodorotlenek sodu zalicza się do

A. elektrolitów,

ponieważ

I. przewodzi prąd elektryczny.

II. nie przewodzi prądu elektrycznego.

B. nieelektrolitów, III. jego wodny roztwór przewodzi prąd elektryczny.

IV. jego wodny roztwór nie przewodzi prądu elektrycznego.

b) Uzupełnij zdania.

Wodne roztwory wodorotlenku sodu wykazują odczyn .

Fenoloftaleina w roztworze wodorotlenku sodu barwi się na .

20

21

22

Wodorotlenek potasu

Wodorotlenek sodu

N

NN

N

N N

NN N

NaOH

N

NN

N

N N

NN N

KOH


110

a) Napisz równanie reakcji otrzymywania wodorotlenku potasu z tlenku potasu, a na-stępnie uzupełnij słowne zapisy metod otrzymywania wodorotlenków.

metal aktywny + +

tlenek metalu aktywnego chemicznie +

b) Napisz, które tlenki metali w reakcji z wodą tworzą wodorotlenki.

24


a) Uzupełnij schemat nazwami substancji użytych lub otrzymanych w doświadczeniu Otrzymywanie wodorotlenku sodu w reakcji sodu z wodą. Następnie podkreśl na niebiesko nazwy substratów, a na czerwono – produktów.

woda +

b) Uzupełnij opis obserwacji, sformułuj wniosek oraz zapisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.

Obserwacje: Sód po powierzchni wody. Wydzielają się

. Fenoloftaleina

. Po zbliżeniu zapalonego łuczywa do wylotu

probówki .

Wniosek:

Równanie reakcji chemicznej:

23

Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C7GNPY

N

NN

N

N N

NN N

N

NN

N

N N

NN N

Sód w kontakcie z wodą uwalnia łatwopalny gaz. Powoduje także poważne oparzenia skóry oraz uszkodzenia oczu.


111

Na schemacie przedstawiono doświadczenie chemiczne Badanie właściwości wodorotlenku sodu. Napisz obserwacje i sformułuj wniosek.

woda

wodorotlenek sodu

wodorotlenek sodu

bibuła

Obserwacje:

Wniosek:

Podaj po jednym przykładzie zastosowania wodorotlenków sodu i potasu w każdej z wy-mienionych gałęzi przemysłu.

Wodorotlenek sodu:

przemysł szklarski:

przemysł środków czystości:

przemysł tworzyw sztucznych:

Wodorotlenek potasu:

przemysł kosmetyczny:

przemysł spożywczy:

Napisz wzory lub symbole chemiczne substancji oznaczonych na schemacie literami (W–Z). Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych cyframi (1–4).

W Z 3 Y + W + + X H2O

1 4 Y + H2O 2 NaOH + X

W –

X –

Y –

Z – 1.

2.

3.

4.

25

26

27

112

Korzystam z informacji

Właściwości mydeł

Mydło sodowe jest mydłem twardym, dlatego łatwo formuje się je w kostki. Jest bardzo dobrze rozpuszczalne w wodzie. Mydła, w zależności od składu, mają także właściwości lecznicze. Na przykład mydło siarkowe jest zalecane w pielęgnacji cery tłustej i trądzikowej, a mydło dziegciowe – w pielęgnacji skóry trądzikowej lub łuszczycowej.

Otrzymywanie mydła

Do produkcji mydła oprócz tłuszczu stosuje się roztwór wodorotlenku sodu. Proces zmydlania zachodzi pod wpływem ogrzewania. W reakcji powstaje też glicerol (nazywany zwyczajowo gliceryną).

Jak powstaje mydło?Najpopularniejszym środkiem czystości, stosowanym do codziennej higieny, jest mydło. Pierwsze mydła wyrabiano w starożytności z popiołu oraz tłuszczów roślinnych lub zwierzęcych. Obecnie do produkcji mydła na skalę przemysłową wykorzystuje się najczęściej tłuszcz pochodzenia zwierzęcego, np. smalec.

smalec

roztwór NaOH mydło

Rozwiąż zadanie na podstawie informacji

a) Uzupełnij zapis słowny reakcji zmydlania tłuszczu.

tłuszcz + mydło +

b) Podaj nazwę mydła, które jest stosowane w pielęgnacji skóry tłustej i trądzikowej.

c) Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fał-szywe.

1. Mydło sodowe jest miękkie i dobrze rozpuszcza się w wodzie. P F

2. Glicerol jest także nazywany gliceryną. P F

3. Inna nazwa wodorotlenku sodu to zasada sodowa. P F

28


113

Miękusz rabarbarowy to trujący grzyb, który występuje głównie na drzewach liściastych. Do jego identyfikacji stosu-je się 5-procentowy roztwór KOH, ponieważ miąższ grzyba w reakcji z wodorotlenkiem potasu barwi się na fioletowo. Oblicz, ile gramów wodorotlenku potasu należy użyć do przygotowania 50 g roztworu potrzebnego do identyfika-cji miękusza rabarbarowego.

Oblicz, ile gramów NaOH i ile centymetrów sześciennych wody znajduje się w 0,2 dm3

roztworu NaOH o gęstości d = 1,22 cmg

3 i stężeniu 20%.

Dla dociekliwych

Do reakcji chemicznej użyto 1,9 g tlenku potasu i 3,6 g wody. Oblicz, ile gramów wodoro-tlenku potasu powstało w tej reakcji chemicznej.

29

30

31

Miękusz rabarbarowy

Skorzystaj ze wzorów na gęstość roztworu oraz na stężenie procentowe.

Jeśli w zadaniu są podane masy wszystkich substratów biorących udział w reakcji chemicznej, to ustal, czy substancje te przereagowały całkowicie.

Zapamiętaj!

Wodorotlenek sodu, wodorotlenek potasu

• elektrolity

• białe substancje stałe

• dobrze rozpuszczają się w wodzie

• higroskopijne

N

NN

N

N N

NN N

NaOH

N

NN

N

N N

NN N

KOH


114

37. Wodorotlenek wapniaCele lekcji: Poznanie sposobów otrzymywania, właściwości oraz zastosowań wodorotlenku wapnia.

Na dobry początek

Uzupełnij tabelę, wpisując informacje dotyczące wodorotlenku wapnia.

Wzór sumaryczny Wartościowość wapnia

Wartościowość grupy wodorotlenowej

Masa cząsteczkowa, u

Wykreśl błędne informacje.

Wodorotlenek wapnia jest cieczą / substancją stałą. Ma barwę białą. /

Jest bezbarwny. Trudno / Dobrze rozpuszcza się w wodzie.

Nie jest / Jest żrący. Fenoloftaleina w wodnym roztworze wodoro-

tlenku wapnia barwi się na malinowo, co świadczy o odczynie

zasadowym / kwasowym.

32

33

Wodorotlenek wapnia


Przeprowadzono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie wodoro-tlenku wapnia w reakcji tlenku wapnia z wodą przedstawione na sche-macie. Napisz obserwacje, sformułuj wniosek oraz zapisz równanie zachodzącej reakcji chemicznej.

woda z roztworem

fenoloftaleiny

tlenek wapniaObserwacje:

Wniosek:


34 Obejrzyj filmdocwiczenia.plKod: C78C61

N

NN

N

N N

NN N

Ca(OH)2

N

NN

N

N N

NN N

37. Wodorotlenek wapnia

115

Na schemacie przedstawiono doświadczenie chemiczne Otrzymywanie wodorotlenku wapnia w reakcji wapnia z wodą. Uzupełnij zapis słowny równania reakcji chemicznej zachodzącej w probówce. Wybierz spośród podanych nazwę substratu (A–B) oraz nazwę produktu (C–D).

wapń + A / B wodorotlenek wapnia + C / D

A. woda B. tlen C. wodór D. tlenek wapnia

W tabeli przedstawiono rozpuszczalność wodorotlenku wapnia w wodzie o różnej temperaturze.

Temperatura, °C 20 40 60

Rozpuszczalność, g/100 g H2O 0,16 0,13 0,11

Uzupełnij opis określeniami wybranymi spośród podanych.nasycony • nienasycony • zmniejszy się • zwiększy się •

0,05 g/100 g wody • 0,27 g/100 g wody

Jeśli roztwór nasycony wodorotlenku wapnia o temperaturze 60°C zostanie ochłodzony do

20°C, to powstanie roztwór , ponieważ rozpuszczalność tego

wodorotlenku o .

Uzupełnij tabelę, wpisując nazwy zwyczajowe substancji lub mieszanin oraz po jednym przykładzie ich zastosowania.

Substancja lub mieszanina Nazwa zwyczajowa Zastosowanie

CaOtlenek wapnia

Ca(OH)2wodorotlenek wapnia wapno gaszone

nasycony roztwór Ca(OH)2 w wodzie

zawiesina Ca(OH)2 w wodzie

mieszanina Ca(OH)2 z piaskiem i wodą materiał budowlany

35

wapń

woda z roztworem

fenoloftaleiny

36

37

Zapamiętaj!

Wodorotlenek wapnia • biała substancja stała

• trudno rozpuszcza się w wodzie

N

NN

N

N N

NN N

Ca(OH)2

N

NN

N

N N

NN N


116

38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie

Cele lekcji: Poznanie pojęcia zasada. Odróżnianie zasad od wodorotlenków. Poznanie wodorotlenków trudno rozpuszczalnych i praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie – ich wzorów sumarycznych oraz sposobów otrzymywania.

Na dobry początek

Przyporządkuj do podanych nazw systematycznych wodorotlenków ich wzory sumaryczne.

a) wodorotlenek żelaza(III) I. Co(OH)2b) wodorotlenek chromu(III) II. Fe(OH)3c) wodorotlenek glinu III. Cu(OH)2d) wodorotlenek niklu(II) IV. Al(OH)3e) wodorotlenek kobaltu(II) V. Ni(OH)2 VI. Cr(OH)3

a) b) c) d) e)

Podkreśl wzory sumaryczne wodorotlenków, które są praktycznie nierozpuszczalne w wodzie.

KOH • Pb(OH)2 • NaOH • Cu(OH)2 • Fe(OH)3 • LiOH • Ba(OH)2 • Ca(OH)2 • Ni(OH)2

38

39 Pobierz tabelę rozpuszczalnościdocwiczenia.plKod: C7M2EF


Zaprojektuj doświadczenie chemiczne, którego celem jest otrzymanie wodorotlen-ków przedstawionych na fotografiach. Narysuj schemat i zapisz obserwacje oraz równania zachodzących reakcji chemicznych. Wybierz odczynniki chemiczne. Odczynniki: CuCl2(aq), KOH(aq), FeCl2, AlCl3, H2O, CuO, FeCl3(aq), Fe2O3

Schemat:

Obserwacje:

Równanie reakcji chemicznej: Schemat:

Obserwacje:


40

Wodorotlenek miedzi(II)

Wodorotlenek żelaza(III)

38. Sposoby otrzymywania wodorotlenków praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie

117

Oceń prawdziwość podanych zdań. Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F – jeśli jest fałszywe.

1. Do zasad zalicza się wodorotlenki, które nie rozpuszczają się w wodzie. P F

2. Jedną z metod otrzymywania zasad jest reakcja metali aktywnych chemicznie z wodą. P F

3. Wodorotlenek miedzi(II) jest zasadą. P F

4. Zasady można otrzymać w wyniku reakcji tlenków metali 1. grupy układu okresowego pierwiastków chemicznych z wodą. P F

Wodne roztwory zasad są nazywane ługami i są silnie żrące. Podkreśl wzory sumaryczne wodorotlenków, których wodne roztwory są silnie żrące.

Cu(OH)2 • NaOH • KOH • Fe(OH)3 • Al(OH)3

Uzupełnij równania reakcji otrzymywania wodorotlenków trudno rozpuszczalnych i praktycznie nierozpuszczalnych w wodzie. Uzgodnij współczynniki stechiometryczne.a) CuCl2 + Cu(OH)2 + 2 KCl

b) + 3 NaOH Al(OH)3 + 3 NaCl

c) Pb(NO3)2 + 2 NaOH +

d) + Fe(OH)3 + 3 KNO3

Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych na schematach cyframi (1–3).

a) Fe 1 FeCl3 2 Fe(OH)3

1.

2.

b) Cu 1 CuCl2 2 Cu(OH)2

1.

2.

c) Li 1 Li2O 2 LiOH 3

1.

2.

3.

d) N2 1

NH3 2

NH4+ + OH–

1.

2.

41

42

N

NN

N

N N

NN N

43

44


118

Oblicz, ile gramów wodorotlenku sodu należy odważyć, aby sporządzić 200 g roztworu o stężeniu 10%.

Zawartość procentowa metalu w pewnym wodorotlenku jest równa 69,6% (procenty masowe). Wodorotlenek ten należy do zasad, a wartościowość pierwiastka metalicznego wynosi I. Napisz wzór sumaryczny tego wodorotlenku.

Amoniak (NH3) jest bezbarwnym gazem o charakterystycznym, nieprzy-jemnym zapachu. Podczas rozpuszczania amoniaku w wodzie zachodzi reakcja chemiczna, w której wyniku powstają m.in. jony wodorotlenkowe.

a) Napisz równanie reakcji zachodzącej między cząsteczką amoniaku a cząsteczką wody.


b) Wyjaśnij, czym się różni wodny roztwór amoniaku od innych zasad.

Dla dociekliwych

Wodorotlenek pierwiastka chemicznego X jest niebieską galaretowatą substancją praktycznie nierozpuszczalną w wodzie. Ogrzewanie tego związku chemicznego prowadzi do jego roz-kładu termicznego i strącenia czarnego osadu. Osad ten to tlenek pierwiastka chemicznego X. Napisz wzory sumaryczne wodorotlenku i tlenku pierwiastka X oraz równanie reakcji rozkładu termicznego jego wodorotlenku.

Wzór sumaryczny wodorotlenku:

Wzór sumaryczny tlenku:


45

46

47

Modele:

atomu azotu

atomu wodoru

Model cząsteczki amoniaku

48

39. Proces dysocjacji jonowej zasad

119

39. Proces dysocjacji jonowej zasadCele lekcji: Omówienie procesu dysocjacji jonowej zasad. Zapisywanie równań dysocjacji jonowej zasad.

Na dobry początek

Napisz wzory sumaryczne zasad, których wodne roztwory zawierają jony przedstawione na modelach.

Modele: anionu OH– kationu Na+ kationu Ba2+ kationu K+ kationu Li+

Uzupełnij równania reakcji dysocjacji jonowej zasad.

a) H2O K+ + OH–

b) NH3 . H2O H2O

+

c) H2O Cs+ +

d) Sr(OH)2 H2O +

Czy roztwór otrzymany w doświadczeniu chemicznym przedstawionym na schemacie przewodzi prąd elektryczny? Odpowiedź uzasadnij.

Na

H2O

49

50

51


120

Napisz równania dysocjacji jonowej zasad o podanych nazwach.

a) zasada sodowa c) zasada litowa

b) zasada barowa d) zasada rubidowa

Dokończ i uzgodnij równania reakcji chemicznych. Napisz wzory jonów obecnych w roz-tworach uzyskanych po przeprowadzeniu tych reakcji chemicznych.

a) BaO + H2O

Jony obecne w roztworze po reakcji chemicznej:

b) K2O + H2O


c) Sr + H2O


d) Li + H2O


Dla dociekliwych

Określ odczyn wodnego roztworu chlorku amonu. Odpowiedź uzasadnij odpowiednimi równaniami reakcji chemicznych.

52

53

54

Zapamiętaj!

Zasady – wodorotlenki rozpuszczalne w wodzie, które dysocjują na kationy metalu i aniony wodorotlenkowe:

Mn(OH)In

H2O Mn+ + n OH–

gdzie:M – symbol chemiczny metalu,n – wartościowość metalu równa liczbie grup wodorotlenowych.

121

Zaznacz wzór wodorotlenku dobrze rozpuszczalnego w wodzie.

A. Cu(OH)2 B. Ca(OH)2 C. KOH D. Al(OH)3 E. Fe(OH)3

Zaznacz poprawne dokończenie zdania.

W stężonym roztworze wodorotlenku potasu

A. fenoloftaleina barwi się na malinowo, a oranż metylowy na czerwono.B. uniwersalny papierek wskaźnikowy barwi się na czerwono, a fenoloftaleina pozostanie

bezbarwna.C. oranż metylowy barwi się na żółto, a fenoloftaleina pozostanie bezbarwna.D. fenoloftaleina barwi się na malinowo, a uniwersalny papierek wskaźnikowy na zielono.E. uniwersalny papierek wskaźnikowy barwi się na zielono, a oranż metylowy na czerwono.

Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań.

W roztworze otrzymanym po dodaniu tlenku wapnia do wody fenoloftaleina barwi się na

A / B. Obserwuje się także C / D temperatury roztworu. Wodorotlenek sodu w kontakcie

z powietrzem E / F, ponieważ jest substancją G / H.

A. malinowo C. podwyższenie E. zapala się G. higroskopijnąB. niebiesko D. obniżenie F. staje się szklisty H. żrącą

Zaznacz poprawne uzupełnienia równań dysocjacji jonowej wodorotlenków.

A. OH− B. H+ C. Ca+ D. Ca2+

a) KOH H2O K+ + A / B

b) Ca(OH)2 H2O

C / D + 2 OH−

Zaznacz punkt, w którym poprawnie opisano właściwości i zastosowania wodorotlenku wapnia.

A. Substancja stała, trudno rozpuszcza się w wodzie, stosowana jako składnik zaprawy wapiennej.

B. Substancja stała, praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, stosowana do produkcji mydeł.C. Ciecz, która łatwo miesza się z wodą, jest składnikiem wielu kosmetyków.D. Ciecz, która nie miesza się z wodą, stosowana do wytwarzania wody wapiennej.E. Substancja stała, trudno rozpuszcza się w wodzie, stosowana jako środek słodzący.

Zaznacz wzór wodorotlenku, który nie jest zasadą.

A. LiOH B. KOH C. Cu(OH)2 D. Sr(OH)2 E. Ba(OH)2

1

2

3

4

5

6

Sprawdź się Rozwiąż testdocwiczenia.plKod: C7HSAT

122


Zaznacz odpowiedź, w której wymieniono wszystkie produkty reakcji chemicznej prze-prowadzonej zgodnie z podanym schematem.

sódwoda z roztworem

fenoloftaleiny

A. Na2O + H2 B. NaOH + H2 C. NaH D. NaCl E. Na2O2

Napisz i uzgodnij równania reakcji chemicznych oznaczonych na schemacie cyframi (1–3).

3

K 1 K2O 2 KOH

1.

2.

3.

Oblicz, ile gramów NaOH potrzeba do przygotowania 300 g roztworu o stężeniu 10%.

Pierwiastek chemiczny X jest położony w 2. grupie układu okresowego. Masa cząsteczkowa wodorotlenku tego pierwiastka wynosi 171 u.

a) Podaj symbol chemiczny pierwiastka X.

b) Napisz wzór jego wodorotlenku.

c) Napisz dwa równania reakcji chemicznych ilustrujące sposoby otrzymywania wodoro-tlenku pierwiastka chemicznego X.

7

8

9

10

127

Tab

ela

rozp

usz

czal

noś

ci s

oli

i wo

dor

otle

nkó

w w

wo

dzi

e

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–N

NN

N*

TN

NN

NN

TN

NN

TR

RR

RR

R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–N

NN

N*

TN

NN

NN

TN

NN

TR

RR

RR

R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

OH

–

Cl–

Br–

F–

S2–

NO

3–

NO

2–

SO

42–

SO

32–

CO

32–

SiO

32–

PO

43–

MnO

4–

CrO

42–N

NN

N*

TN

NN

NN

TN

NN

TR

RR

RR

R

*R

RR

*R

RR

*R

R*

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

R•

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

RT

NN

N*

TT

NT

•T

*N

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

TN

NN

TR

RR

RR

RR

RN

*R

RR

T•

RR

TR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TR

RR

RR

NR

TT

TT

NR

RR

TR

RN

NN

NN

RR

RT

RR

RR

RR

RR

RR

RT

NT

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

RR

NT

RR

RR

RR

RR

NN

NN

NN

NN

NN

NN

NN

RR

TN

RR

RRLi

+N

a+K

+N

H4+

kati

ony

anio

nyM

g2+

Ca2+

Sr2+

Ba2+

Pb

2+A

g+

Hg

2+C

u2+B

i3+S

n2+C

d2+

Al3+

Zn2+

Fe2+

Ni2+

Fe3+

Co

2+M

n2+

Tab

ela

rozp

uszc

zaln

ośc

i so

li i w

od

oro

tlenk

ów

w w

od

zie

Kol

ory

pow

staj

ącyc

h os

adów

bez

bar

wny

bia

ły

żółty

brą

zow

y

nieb

iesk

i

ziel

ony

ziel

onon

ieb

iesk

i

różo

wy

różo

won

ieb

iesk

i

fiole

tow

y

czer

won

y

czar

ny

R–

subs

tanc

ja d

obrz

e ro

zpus

zcza

lna

w w

odzi

e•

– su

bsta

ncja

rozk

łada

się

w w

odzi

e lu

b ni

e zo

stał

a ot

rzym

ana

*–

zach

odzi

zło

żona

reak

cja

chem

iczn

a

T–

subs

tanc

ja tr

udno

ro

zpus

zcza

lna

w w

odzi

e,

strą

ca si

ę prz

y od

pow

iedn

im

stęż

eniu

rozt

wor

uN

– su

bsta

ncja

pra

ktyc

znie

nie

rozp

uszc

zaln

a w

wod

zie,

st

rąca

się z

rozc

ieńc

zony

ch ro

ztw

orów

Właściwości wybranych pierwiastków chemicznych

128

Ukł

ad o

kres

owy

pie

rwia

stkó

w c

hem

iczn

ych

1H wod

ór1,

008

2He

hel

4,00

3

1H wod

ór1,

008

3Li

lit6,

941

4Be

bery

l9,

012

5B bor

10,8

11

6C węg

iel

12,0

11

7N azot

14,0

07

8O tlen

15,9

99

9F fluor

18,9

98

10N

ene

on20

,180

11N

asó

d22

,990

12M

gm

agne

z24

,305

13A

lgl

in26

,982

14S

ikr

zem

28,0

85

15P

fosf

or30

,974

16S

siar

ka32

,065

17C

lch

lor

35,4

53

18A

rar

gon

39,9

48

19K

pota

s39

,098

20C

aw

apń

40,0

78

21S

csk

and

44,9

56

22T

ity

tan

47,8

67

23V

wan

ad50

,942

24C

rch

rom

51,9

96

25M

nm

anga

n54

,938

26F

eże

lazo

55,8

45

27C

oko

balt

58,9

33

28N

ini

kiel

58,6

93

29C

um

iedź

63,5

46

30Z

ncy

nk65

,39

31G

aga

l69

,723

32G

ege

rman

72,6

1

33A

sar

sen

74,9

22

34S

ese

len

78,9

6

35B

rbr

om79

,904

36K

rkr

ypto

n83

,798

37R

bru

bid

85,4

68

38S

rst

ront

87,6

2

39Y itr

88,9

06

40Z

rcy

rkon

91,2

24

41N

bni

ob92

,906

42M

om

olib

den

95,9

4

43Tc

tech

net

97,9

05

44R

uru

ten

101,

07

45R

hro

d10

2,90

6

46P

dpa

llad

106,

42

47A

gsr

ebro

107,

868

48C

dka

dm11

2,41

1

49In ind

114,

818

50S

ncy

na11

8,71

0

51S

ban

tym

on12

1,76

0

52Te tellu

r12

7,60

53I

jod

126,

904

54X

eks

enon

131,

293

55C

sce

z13

2,90

5

56B

ab

ar13

7,32

7

72H

fha

fn17

8,49

73Ta

tant

al18

0,94

8

74W

wol

fram

183,

84

75R

ere

n18

6,20

7

76O

sos

m19

0,23

77Ir

iryd

192,

217

78P

tpl

atyn

a19

5,08

4

79A

uzł

oto

196,

967

80H

grt

ęć20

0,59

81T

lta

l20

4,38

3

82P

boł

ów20

7,2

83B

ibi

zmut

208,

980

84P

opo

lon

208,

982

85A

tas

tat

209,

987

86R

nra

don

222,

018

87F

rfr

ans

223,

020

58C

ece

r14

0,11

6

Lant

ano

wce

Akt

yno

wce

57La

lant

an13

8,90

5

90T

hto

r23

2,03

8

89A

cak

tyn

227,

028

59P

rpr

azeo

dym

140,

908

91P

apr

otak

tyn

231,

036

60N

dne

odym

144,

242

92U

uran

238,

029

61P

mpr

omet

144,

913

93N

pne

ptun

237,

048

62S

msa

mar

150,

36

94P

upl

uton

244,

064

63E

ueu

rop

151,

964

95A

mam

eryk

243,

061

64G

dga

dolin

157,

25

96C

mki

ur24

7,07

0

65T

bte

rb15

8,92

5

97B

kbe

rkel

247,

1

66D

ydy

spro

z16

5,50

0

98C

fka

lifor

n25

1,08

0

67H

oho

lm16

4,93

0

99E

sei

nste

in25

2,08

8

68E

rer

b16

7,25

9

100F

mfe

rm25

7,09

5

69Tm tu

l16

8,93

4

101M

dm

ende

lew

258,

098

70Y

bite

rb17

3,04

102N

ono

bel

259,

101

71Lu lute

t17

4,96

7

103L

rlo

rens

262,

110

88R

ara

d22

6,02

5

104R

fru

ther

ford

261,

11

105D

bdu

bn26

3,11

106S

gse

abor

g26

5,12

107B

hb

ohr

264,

10

108H

sha

s26

9,10

109M

tm

eitn

er26

8,10

110D

sda

rmsz

tadt

281,

10

111R

gro

entg

en28

0

112C

nko

pern

ik28

5

113N

hni

honi

um28

4

114F

lfle

rovi

um28

9

115M

cm

osco

vium

288

116L

vliv

erm

oriu

m29

2

118O

gog

anes

son

294

117T

ste

nnes

sine

294

Ukł

ad o

kres

ow

y p

ierw

iast

ków

che

mic

znyc

h

met

ale

niem

etal

e

gazy

sz

lach

etne

mas

a at

omow

a, u

nazw

a pi

erw

iast

ka c

hem

iczn

ego

liczb

a at

omow

a (li

czba

por

ządk

owa)

elek

trou

jem

ność

(wg

Pau

linga

)sy

mbo

l pie

rwia

stka

che

mic

zneg

o2,

1

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

––

0,9

1,2

1,5

1,8

2,1

2,5

3,0

–

0,9

1,0

1,3

1,5

1,7

1,9

1,7

1,9

2,0

2,0

1,9

1,6

1,6

1,8

2,0

2,4

2,8

–

0,8

1,0

1,3

1,4

1,6

2,0

1,9

2,2

2,2

2,2

1,9

1,7

1,7

1,8

1,9

2,1

2,5

–

0,7

0,9

1,1

1,3

1,5

2,0

1,9

2,2

2,2

2,2

2,4

1,9

1,8

1,8

1,9

2,0

2,2

–

0,7

0,9

1,1

2,1

1,1

1,1

1,2

1,2

1,2

1,0

1,1

1,2

1,2

1,2

1,2

1,2

1,1

1,2

1,3

1,5

1,7

1,4

1,3

1

1 2 3 4 5 6 7

2

34

56

78

910

1112

1314

1516

17

18

1

2

3456711 10 9 812

1314151617

18

Lantanowce

Aktynowce

1

2

3

4

5

6

7

symbol pierwiastka chemicznegomasa atomowa, u

Układ okresowy pierwiastków chemicznych

metale

niemetale

liczby masowe występującychw przyrodzie izotopów

(dla pierwiastków chemicznych otrzymanych sztucznie podano liczby masowe

najważniejszych izotopów)

liczba atomowa

nazwa pierwiastkachemicznego

10,81112,01114,00715,99918,99820,18

4,003

69,72372,6174,92278,9679,90483,798

26,98228,08630,97432,06535,45339,948

118,710121,760127,60126,904131,293

207,2208,980208,982209,987222,018

40,07844,95647,86750,94251,99654,93855,84558,93358,69363,546 65,39 39,098

24,305 22,99

9,012 6,941

1,008

226,025 223,020227,028

137,327 132,905

87,62 85,46888,90691,22492,906

180,948 138,905

261,11

178,49

263,11

95,94

183,84

97,905

186,207

265,12264,10

101,07102,906106,42107,868112,411114,818

190,23192,217195,084196,967200,59204,383

269,10268,10281,10280 285284289288292294294

144,24144,913150,36151,964157,25158,926162,50164,930167,259168,934173,04174,967 140,908 140,116

238,029 231,036 232,038237,048244,064243,061247,070247,070251,080252,088257,095258,098259,101262

24,305

glinkrzemfosforsiarkachlorargon

borwęgielazottlenfluorneon

hel

wapńskandtytanwanadchrommanganżelazokobaltnikielmiedźcynkgalgermanarsenselenbromkrypton potas

magnez sód

beryl lit

wodór

stront rubiditrcyrkonniobmolibdentechnetrutenrodpalladsrebrokadmindcynaantymontellurjodksenon

bar ceztantalwolframrenosmirydplatynazłotortęćtalołówbizmutpolonastatradon lantanhafn

rad fransaktynrutherforddubnseaborgbohrhasmeitnerdarmsztadtroentgenkoperniknihoniumlivermoriumtennessineoganesson fleroviummoscovium

magnez

neodymprometsamareuropgadolinterbdysprozholmerbtuliterblutet prazeodym cer

uran protaktyn torneptunplutonamerykkiurberkelkaliforneinsteinfermmendelewnobellorens

1

3

38 37

20 19

12 11

4

88 87

56 55

89

39

21

57

40

22

104

72

41

23

73

105

42

74

24

106

43

25

44

26

45

27

757677

107108109

46

28

47

29

7879

110111

4849

31

50

32

808182

1314

112113114115

56

51

33

83

15

7

52

34

84

16

8

116116118

53

35

54

8586

36

1718

910

2

636465666768697071

9596979899100101102103

606162

92

59

91

58

909394

30

12

12

67

84868788

8587

404243

444648

394041

242526

23

9

223224

226228

222223

130132134135

136137138

133

227228

89

45

138139

90 9491 9692

464748

4950

257259

260261

174176177

178179180

93

5051

181

255256257258

260261262263

92 9794 9895 10096

180182

184186

183

5052

5354

259260

261263

969799

55

969899

100

101102104

5456

5758

103

59

185187

184186187

189190192

188

191193

261262

264265

271273

266

102104105

106108110

58 6260 6461

107109

6365

190192194

195196198

197

272

106108110111

112113114116

113115

6971

112114115116117

118119120122124

7072

7476

73

196198199

201202204

200

203205

204206207208

27282930

277

1011

1213

121123

75

209

31

1415

120122123124

125126128130

74 7876 8077 82

209210212

214215218

3233

3436

161718

127

7981

124126128129

131132134136

130

210211215

216218

219220222

788082

838486

3537

363840

19202122

34

151153

152154155

157158160

156

159156158160

162163164

161

165162164166

167168170

169168170171

173174176

172

175176

237238239240

241242243244

242243244245

246247248250

243245246

247249250

244245246248249

250251252253254

247248249250251

252253254255256

250254255256257

256257258

253254255

256257260

142143144

146148150

145

145147

144147148149

150152154

234235238

141

231234

136138140142

232231232233234235

236237238239

236237238239240

241242243244245

64 6866 7067

242526

Mg

GaGeAsSeBrKr

AlSiPSClAr

BCNOFNe

He

Tc

Mn

Ru

Fe

Rh

Co

Pd

Ni

Ag

Cu

Cd

Zn

InSnSbTeIXe Sr Rb

Ca

Y

Sc

Zr

Ti

Nb

V

Mo

Cr K

Mg Na

Be Li

H

Ra FrAc

Ba CsTaW La

Rf

Hf

DbSg

ReOsIrPtAuHg

BhHsMtDsRgCnNh

TlPbBiPoAtRn

LvTsOg FlMc

NdPmSmEuGdTbDyHoErTmYbLu Pr Ce

U Pa ThNpPuAmCmBkCfEsFmMdNoLr

DO CHEMII DLA KLASY SIÓDMEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ

7Zeszyt

ćwiczeń

Dodatkowe materiały – oglądaj, pobieraj, drukuj.

Zeszyt ćwiczeń, który już od pierwszych lekcji chemii doskonale wspiera kształcenie kluczowych umiejętności – opisywania doświadczeń chemicznych, zapisywania równań reakcji chemicznych i wykonywania obliczeń.

Przetwarzanie informacji

Korzystam z informacji ciekawe treści połączone z zadaniami sprawdzającymi umiejętności

Dodatkowe materiały on-line filmy, animacje, zdjęcia – dostępne pod kodami

Stopniowanie trudności zadań

Na dobry początek ćwiczenie podstaw − zawsze na początku tematu

Dla dociekliwych interesujące zadania – zawsze na końcu tematu

Wykonywanieobliczeń

Zadania ze wskazówkami krok po kroku ułatwiają stosowanie wiedzy do rozwiązywania problemów

Sprawdź się zadania przekrojowe – zawsze na końcu działu

Obejrzyj filmdocwiczenia.pl Kod: C7B45H

Zeskanuj kod QR, który znajdziesz wewnątrz zeszytu ćwiczeń, lub wpisz kod na docwiczenia.pl.

Ćwiczenie umiejętności opisu doświadczeń

To doświadczenie musisz znać eksperymenty, które trzeba umieć opisywać

Niewielkie projekty – duże efekty! samodzielne przeprowadzanie doświadczeń i ich opisywanie

www.nowaera.pl [email protected]

Centrum Kontaktu: 801 88 10 10, 58 721 48 00

Zeszyt ćwiczeń...Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M....

Documents

Transcript of Zeszyt ćwiczeń...Zeszyt ćwiczeń uzupełnia podręcznik autorstwa J. Kulawika, T. Kulawik i M....