Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych.

1

Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: [email protected]

10/2004

ISSN 1642 - 0101

Milena Pietruszek

TERYTORIALNE ZRÓŻNICOWANIE PŁODNOŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA

Aneta Ptak-Chmielewska

STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII

Ewa Soja

HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWAŃ PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942-1966 W POLSCE

Monika Stanny-Burak

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ.

ZACHODNIOPOMORSKIEGO)

Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych.

2

Przedmowa

Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu

Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września

1999 roku. Jest trzecią obok Sekcji Demografii Medycznej i Sekcji Demografii Historycznej

sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk

Społecznych - Polskiej Akademii Nauk.

Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: prof. dr hab. Ewa Frątczak

(kierownik sekcji) i prof. dr hab. Jolanta Kurkiewicz (z-ca kierownika sekcji).

Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań

merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych,

włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz

opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą

każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis

teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz

z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod

wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu

pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie

nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem

komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania

mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości

warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD.

Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska

demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko

rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być

również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod

(modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub

znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie.

Niniejszy, dziesiąty numer Zeszytów Sekcji Analiz Demograficznych jest numerem,

poświęconym prezentacji podstawowych tez i wyników prac doktorskich z zakresu demografii.

Prace te zostały w ostatnim czasie napisane i po otrzymaniu pozytywnych recenzji pomyślnie

obronione przed Radami Naukowymi z takich ośrodków jak: Szkoła Główna Handlowa w

3

Warszawie, Uniwersytet Łódzki, Akademia Ekonomiczna w Krakowie czy też Polska

Akademia Nauk:

1. Milena Pietruszek: Terytorialne zróżnicowanie płodności w Polsce – ocena zjawiska

2. Aneta Ptak-Chmielewska: Studia karier równoległych w demografii

3. Ewa Soja: Hipoteza Easterlina w świetle zachowań prokreacyjnych generacji

urodzonych w latach 1942-1966 w Polsce

4. Monika Stanny-Burak: Przemiany demograficzne na obszarach wiejskich a

gospodarka rolna w latach dziewięćdziesiątych (na przykładzie woj.

zachodniopomorskiego).

Zeszyty SAD przygotowywane są we własnym zakresie, za teksty odpowiedzialni są

Autorzy. Prace techniczne związane z końcową obróbką tekstu zostały wykonane przez A.

Ptak-Chmielewską.

Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz

Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów

Naukowych Sekcji.

Kierownik SAD Zastępca Kierownika SAD

/prof. dr hab. Ewa Frątczak / / prof. dr hab. Jolanta Kurkiewicz /

4

SPIS TREŚCI

Milena Pietruszek

TERYTORIALNE ZRÓ ŻNICOWANIE PŁODNO ŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA............................................................................................................................... 5

Różnice przestrzenne w poziomach dzietności teoretycznej w powiatach ............................ 6 Różnice przestrzenne w poziomie płodności w powiatach.................................................... 8 Zróżnicowanie udziałów urodzeń pozamałżeńskich............................................................ 15 Możliwe przyczyny zróżnicowania przestrzennego zachowań prokreacyjnych w Polsce .. 17 Bibliografia: ......................................................................................................................... 20


STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII ............ ................................ 23

Cel pracy i podstawowe hipotezy badawcze........................................................................ 23 Zakres pracy, źródła danych i podstawowe metody badawcze............................................ 25 Podstawowe wyniki przeprowadzonych analiz.................................................................... 31 Podsumowanie ..................................................................................................................... 35 Wybrane pozycje literatury .................................................................................................. 37

Ewa Soja

HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWA Ń PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942 – 1966 W POLSCE.......................... 41

Istota hipotezy Easterlina ..................................................................................................... 41 Cele i teza pracy ................................................................................................................... 42 Analiza historii zdarzeń jako metoda badań zachowań prokreacyjnych.............................. 44 Dane źródłowe oraz charakterystyka generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji względnego dochodu............................................................................................................ 45 Analiza wpływu zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne badanych generacji ............................................................................................................... 47 Wyniki badań ....................................................................................................................... 54 Podsumowanie ..................................................................................................................... 56 Literatura: ............................................................................................................................. 57

Monika Stanny-Burak

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWI ĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO)......... .............................. 59

Wstęp.................................................................................................................................... 59 Cel i hipotezy badawcze....................................................................................................... 60 Układ pracy .......................................................................................................................... 63 Rezultaty poznawcze i aplikacyjne rozprawy ...................................................................... 64 Bibliografia wybrana:........................................................................................................... 77 Wybrane materiały źródłowe: ..............................................................................................78

5

Milena Pietruszek

Zakład Demografii, Uniwersytet Łódzki

TERYTORIALNE ZRÓ ŻNICOWANIE PŁODNO ŚCI W POLSCE – OCENA ZJAWISKA

Na podstawie obserwacji zmian zachodzących w płodności oraz dzietności kobiet w

Polsce w ostatnich dwu dekadach dwudziestego wieku można stwierdzić, że istnieją w tym

względzie różnice międzyregionalne [por. Pietruszek 2001]. Wysoka dzietność występuje w

pasie wschodnim, podczas gdy relatywnie niska w województwach Polski Zachodniej i

Północno-Zachodniej. Stale wyższa jest także przeciętna liczba dzieci rodzonych przez

mieszkanki wsi aniżeli miast – na wsi te same poziomy dzietności co w miastach pojawiają

się po upływie 10-11 lat. W starszych grupach wieku rozrodczego najwyższe częstości

urodzeń występują na terenach o wysokiej dzietności, najniższe zaś na obszarach niskim jej

poziomie. Tylko w najmłodszej grupie (15-19 lat) wyższą częstością urodzeń charakteryzują

się obszary zachodnie, niższą zaś wschodnie.

Reforma administracyjna z roku 1999 spowodowała, iż w skład nowych, większych od

poprzednich, jednostek terytorialnych weszły odmienne, nie tylko pod względem

demograficznym, obszary. Np. w województwie mazowieckim znalazły się tereny o niskiej

dzietności (stare województwo stołeczne warszawskie) oraz o wysokiej (np. dawne

siedleckie), co spowodowało, że analizując dane na poziomie obecnych jednostek

administracyjnych moglibyśmy odnieść wrażenie, iż różnice w częstości urodzeń w

poszczególnych grupach wieku oraz poziomie dzietności ulegają zmniejszeniu i w skali kraju

zjawisko to przyjmuje prawie jednorodną postać. Dysponując danymi na poziomie powiatów

możemy stwierdzić, że różnice dzietności pomiędzy poszczególnymi powiatami są duże,

szczególnie w rozległych województwach, które objęły swym zasięgiem heterogeniczne pod

względem zjawisk demograficznych terytoria. Dodatkowo analizę zmian płodności

komplikuje fakt zróżnicowania postaw prokreacyjnych mieszkanek miast i wsi, co z kolei

powoduje konieczność uwzględniania poziomu urbanizacji w powiatach.

Aby określić możliwe uwarunkowania kształtujących się wzorców dzietności w poniżej

przeprowadzonej analizie zajmę się oceną zróżnicowania dzietności oraz płodności, a także

urodzeń pozamałżeńskich w Polsce w układzie powiatów w roku 2000 (badanie to zostało

6

przeprowadzone dla ogółu mieszkańców powiatów ziemskich1, dla mieszkańców miast

włącznie z powiatami grodzkimi, oraz dla wsi w powiatach ziemskich). Prognoza ludności

Polski na lata 1999-2030 [Bolesławski, Rutkowska, 2000] zasadzała się na założeniu, iż

różnice w dzietności na wsi i w miastach pomiędzy poszczególnymi województwami będą

ulegały zmniejszeniu, a w konsekwencji od 2010-2015 roku nastąpi ujednolicenie zachowań

prokreacyjnych w takim przekroju w skali kraju w zakresie liczby rodzonych dzieci oraz

wieku wydawania na świat potomstwa. W dalszym toku rozważań spróbuję odpowiedzieć,

czy sytuacja taka wydaje się możliwa.

Różnice przestrzenne w poziomach dzietności teoretycznej w powiatach W skali kraju obserwujemy stałe obniżanie się dzietności. W roku 2002 teoretyczny

współczynnik dzietności osiągnął najniższy odnotowany dotychczas w Polsce poziom 1,249.

W 64% powiatów (ale tylko w jednej czwartej ziemskich) wartości teoretycznego

współczynnika dzietności z roku 2000 były niższe od odnotowanych w roku 1999. Najniższa

wartość omawianego współczynnika w powiatach ziemskich wystąpiła (2000r.) w powiecie

opolskim (woj. opolskie) – 0,986, najwyższa odnotowana została dla powiatu limanowskiego

- 2,102 (małopolskie). Najwyższa dzietność występowała w powiatach wschodnich,

północno-wschodnich oraz w południowych2, zaś najniższa w powiatach województw

środkowej, południowo-zachodniej i zachodniej części Polski3 (mapa 1).

W poszczególnych województwach rozpiętości pomiędzy powiatami o ekstremalnych

wartościach omawianego współczynnika znacznie się różniły. W jednych, jak w lubuskim,

czy wielkopolskim, były niewielkie: ok. 0,2-0,4 urodzeń, w innych dochodziły do 0,9 –

małopolskie, podlaskie (w miastach województwa mazowieckiego 1,7-1,8). Przedstawione

różnice spowodowane są z jednej strony dysproporcjami w wielkości zajmowanych przez

poszczególne województwa obszarów, z drugiej strony ich wewnętrznym zróżnicowaniem

ekonomicznym i kulturowym oraz dotychczasowym przebiegiem zmian dzietności.

W miastach rozpiętość między powiatem charakteryzującym się najniższą dzietnością, a

najwyższą była wyższa niż dla powiatów ogółem – od 0,7 do 2,8. W żadnym powiecie poza

siedleckim wartość teoretycznego współczynnika dzietności w miastach nie przekroczyła

1 Ze względu na różnice w zachowaniach prokreacyjnych mieszkanek miast i wsi, przejawiające się m.in. w kształtowaniu się wartości współczynnika dzietności oraz współczynników płodności w poszczególnych grupach wieku, płodność oraz dzietność mieszkanek powiatów grodzkich, a więc miast, zostanie przedstawiona oddzielnie przy analizie poświęconej płodności oraz dzietności w miastach. 2 M.in. limanowskim i nowosądeckim – woj. małopolskie, suwalskim i łomżyńskim - podlaskie, brzozowskim - podkarpackie, we wschodnich powiatach województwa mazowieckiego – makowskim, siedleckim, ostrołęckim. 3 Np. w opolskim - opolski, krapkowicki, kędzierzyńsko-kozielski, strzelecki, śląskim - będziński, raciborski, dolnośląskim - dzierżoniowski, ząbkowicki, a także w części łódzkiego - pabianicki, zgierski.

7

poziomu zapewniającego w długim okresie prostą zastępowalność pokoleń4. W powiatach

grodzkich najniższa dzietność występowała w miastach: Sopot, Sosnowiec, Świnoujście,

Jelenia Góra, Łódź, Dąbrowa Górnicza, czy Gliwice, zaś najwyższa w Suwałkach, Nowym

Sączu, Białej Podlaskiej oraz w Lesznie. W miastach powiatów ziemskich najwyższa

dzietność charakteryzowała głównie powiaty województw: mazowieckiego, wielkopolskiego,

pomorskiego, kujawsko-pomorskiego oraz małopolskiego, najniższa przede wszystkim

powiaty województw dolnośląskiego, opolskiego oraz śląskiego5.

Mapa 1 Współczynniki dzietności teoretycznej ogółem w układzie powiatów* – rok 2000

współczynniki dzietnościpowiaty ogółem

poniżej 1,3 (68)powyżej 1,6 (57)pozostałe ziemskie (183)grodzkie (niesklasyfikowane) (65)

* - uwzględniono tylko powiaty ziemskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS

Na wsi wartości współczynników dzietności teoretycznej dla powiatów przyjmowały od

0,975 (piaseczyński – mazowieckie) do 2,215 (limanowski). Najwyższa dzietność na wsi

4 Kolejna najwyższa wynosiła 1,699 – powiat ostrołęcki w województwie mazowieckim. 5 Wysoka m.in.: siedlecki, garwoliński, także łosicki w mazowieckim, kaliski i leszczyński w wielkopolskim kartuski, kościerski w pomorskim, proszowicki, limanowski, bocheński w małopolskim; najniższa: wrocławski, wołowski, złotoryjski - dolnośląskie, opolski, kędzierzyńsko-kozielski – opolskie.

8

występowała w powiatach województw: podlaskiego, warmińsko-mazurskiego,

małopolskiego, lubelskiego, pomorskiego oraz mazowieckiego6, zaś najniższe współczynniki

dzietności w powiatach województw Polski Południowo-Zachodniej7.

Różnice przestrzenne w poziomie płodności w powiatach Na tak obliczone i analizowane wcześniej wartości współczynników dzietności składają

się cząstkowe współczynniki płodności, prześledźmy więc różnice, jakie występują w

częstości urodzeń w poszczególnych grupach wieku.

Najmłodsza grupa wieku rozrodczego, 15-19 lat, charakteryzuje się odmiennym aniżeli

pozostałe grupy rozkładem przestrzennym poziomu badanego współczynnika. Dla Polski

ogółem w 2000 roku współczynnik ten przyjął wartość 16,9. O ile w województwach

podlaskim, małopolskim i podkarpackim przypadało ok. 13 urodzeń na każde 1000

nastolatek, o tyle w zachodniopomorskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim 21 do 24.

Najmniej urodzeń w tej grupie wieku było w miastach powiatu brzozowskiego –

podkarpackie – blisko 3, najwięcej – ponad 40 – na wsi powiatu bielskiego – podlaskie i

goleniowskiego – zachodniopomorskie. W tej grupie wieku, podobnie jak w okresie

poprzedzającym analizę, najwyższa płodność obejmowała obszary o ogólnym wysokim

poziomie płodności, a także płodności ogółem (choć istnieją także wyjątki – np. powiat

bielsko-podlaski) vice-versa wysoka płodność nastolatek (grupa 15-19 lat) występowała na

terenach o niskim ogólnym poziomie dzietności, co jak się zdaje ma silny związek z

wzorcami kulturowymi. Relatywnie niską płodnością nastolatek charakteryzowały się obszary

Polski Wschodniej, Północno- i Południowo-Wschodniej8, a także w części województwa

łódzkiego (skierniewicki, rawski) i świętokrzyskiego (buski, włoszczowski). Wysoka

płodność nastolatek (dla Polski ogółem) występowała w powiatach północnych, zachodnich

oraz północno- i południowo-zachodnich9 (por. mapa 2).

6 Podlaskie - augustowski, suwalski, warmińsko-mazurskie - iławski, małopolskie - limanowski, nowosądecki, lubelskiego - łukowski, pomorskie - wejherowski, kartuski, pucki, mazowieckie - mławski, wyszkowski. 7 Województw dolnośląskie - ząbkowicki, opolskie - krapkowicki, opolski, namysłowski i kędzierzyńsko-kozielski, śląskie - będziński, tarnogórski, gliwicki oraz mikołowski, mazowieckie - piaseczyński i pruszkowski. 8 Powiaty województwa małopolskiego (nowosądecki, limanowski, miasta - limanowski, proszowicki, wieś - dąbrowski, limanowski), podkarpackiego (kolbuszowski, miasta – brzozowski, proszowicki, wieś – kolbuszowski), lubelskiego (miasta – włodawski, parczewski, chełmski), podlaskiego (bielski, białostocki; miasta – moniecki, wieś - bielski), mazowieckiego (pruszkowski, warszawski, wieś – otwocki, legionowski). 9 M.in. w województwie zachodniopomorskim powiat: koszaliński, gryficki, policki, sławieński, kamieński, w pomorskim słupski, w warmińsko-mazurskim olsztyński, nidzicki, dolnośląskim górowski, w lubuskim żarski, sulęciński. W miastach w: rypińskim (kujawsko-pomorskie), leszczyńskim (wielkopolskie), koszalińskim (zachodnio-pomorskie), łomżyńskim, sejneńskim (podlaskie), kamiennogórskim i średzkim (dolnośląskie), zaś na wsi w zachodnio-pomorskim - goleniowski, drawski, białogardzki, kamieński, gryficki, sławieński, szczecinecki), nidzicki w warmińsko-mazurskim, sulęciński w lubuskim, głogowski w dolnośląskim.

9

W kolejnych grupach wieku najwyższą częstością urodzeń charakteryzowały się

głównie kobiety w powiatach Polski Wschodniej, a w grupie 20-latek także Polski Północnej.

Najniższa płodność występowała w powiatach południowo-zachodnich oraz zachodnich. W

roku 2000 współczynnik płodności kobiet w wieku 20-24 lata dla Polski ogółem 81,3. W

powiatach ziemskich mieścił się on w obszarze zmienności 59,1-124,610. Płodność kobiet w

tej grupie ogółem przeważała nas nad płodnością w kolejnej pięcioletniej grupie w około

jednej trzeciej powiatów w roku 2000 (w roku 1999 w około połowie). W miastach tylko w

co piątym powiecie płodność tej grupy przeważała nad płodnością w wieku 25-29 (w 1999 w

co czwartym; w tym w nielicznych grodzkich), na wsi nadal jeszcze w większości powiatów

przeważała płodność tej grupy wieku (około 60%). W ostatnich latach ubiegłego stulecia w

skali kraju następowało przesuwanie najwyższej wartości wskaźnika natężenia urodzeń z

grupy wieku 20-24 lata do starszych grup. Zjawisko to jest widoczne także w skali powiatów.

Świadczy ono o zmianach zachowań prokreacyjnych, szczególnie wśród mieszkanek miast,

polegających na upowszechnianiu się nowego wzorca płodności, w którym kobiety decydują

się na urodzenie dziecka w późniejszym wieku.

Mapa 2 Współczynniki płodności w wieku 15-19 lat w powiatach ziemskich ogółem

wsp. płodności 15-19 latogółem

poniżej 14,5 (62)powyżej 22,6 (60)pozostałe ziemskie (186)grodzkie (niesklasyfikowane) (65)

Źródło: Jak mapa 1

10 Wyjątkiem był tutaj powiat warszawski, w którym płodność w omawianej grupie wieku w roku 1999 wyniosła 46,26, a w 2000 – 59,14. Należy mieć jednak na uwadze, że jest on powiatem ziemskim, ale faktycznie zamieszkuje go wyłącznie ludność miejska.

10

Powiaty o najwyższych wskaźnikach płodności w tej grupie wieku (20-24 lata), to

kartuski, kościerski (pomorskie), grodziski, koniński, kaliski (wielkopolskie), łomżyński

(podlaskie), siedlecki i płocki (mazowieckie), zaś o najniższych: w województwie

mazowieckim: warszawski, pruszkowski, legionowski, w opolskim: krapkowicki i opolski, w

łódzkim – pabianicki, w śląskim: raciborski, tarnogórski, czy mikołowski, zaś w

dolnośląskim: oławski, lubiński i jeleniogórski (mapa 3).

Mapa 3 Współczynniki płodności w wieku 20-24 lata - powiaty ziemskie ogółem, 2000r.

współczynniki płodności 20-24powiaty ogółem

poniżej 80 (52)powyżej 103 (54)pozostałe ziemskie (202)grodzkie (niesklasyfikowane) (65)


W miastach współczynnik płodności kobiet w wieku 20-24 lata osiągnął wartość 67,9 i

wahał się w powiatach grodzkich od 33 do 85,411. W powiatach ziemskich omawiany

współczynnik oscylował między 41,2-12212. Najwyższe wartości przyjmował w powiatach

województwa kujawsko-pomorskiego (tucholski i lipnowski), mazowieckiego, i

wielkopolskiego (leszczyński i kaliski), a także w kilku w województwie pomorskim.

Najniższą płodnością w grupie 20-24 lata charakteryzowały się powiaty województw:

dolnośląskiego, lubelskiego, mazowieckiego, podlaskiego, podkarpackiego, a także

świętokrzyskiego i opolskiego.

11 Najniższy był w Sopocie, a także w Jeleniej Górze, Świnoujściu, Białymstoku, Wrocławiu, Gliwicach, najwyższy – w Grudziądzu, Ostrołęce, również w Siemianowicach Śląskich, Rudzie Śląskiej i Rybniku. 12 Maksymalne wartości współczynnika wynosiły: 216,67 w roku 1999 i 179,1 w 2000 w powiecie siedleckim, w którym ludność miejska stanowi tylko 3%, podobnie w kaliskim, gdzie tylko 2% ludności, to ludność zamieszkała w miastach.

11

Na wsi współczynnik płodności dla tej grupy wieku wyniósł 103. Najniższą płodnością

kobiet wiejskich z badanej grupy charakteryzował się powiat piaseczyński – 54,3, najwyższą:

sierpecki – 151,77 (mazowieckie). Oprócz powiatu piaseczyńskiego niska płodność

występowała głównie w powiatach w województwie: śląskim, opolskim, dolnośląskim oraz

mazowieckim13. Relatywnie wysoką płodność reprezentowały głównie powiaty Polski

Północnej i Środkowej14.

Mapa 4 Współczynniki płodności w wieku 25-29 lat w powiatach ziemskich ogółem

wsp. płodności 25-29ogółem

poniżej 84 (56)powyżej 108 (59)pozostałe ziemskie (193)grodzkie (niesklasyfikowane) (65)


W ostatnich latach następowało przesuwanie najwyższej wartości wskaźnika natężenia

urodzeń z grupy wieku 20-24 lata do starszych grup i to zjawisko jest widoczne w skali

powiatów. Dla Polski ogółem przypadało w roku 2000 92,2 urodzeń na 1000 kobiet w wieku

25-29 lat. W powiatach ziemskich wartości omawianego współczynnika mieściły się między

67,1 a 147,8. Niska płodność występowała w przeważającej mierze w powiatach województw

Polski Zachodniej, Północno- i Południowo-Zachodniej15. Wysoką płodnością

charakteryzowały się powiaty południowo-wschodnie, wschodnie oraz północno-wschodnie,

13 M.in.: pruszkowski, warszawski zachodni (mazowieckie), krapkowicki, opolski i prudnicki (opolskie), wałbrzyski, kłodzki (dolnośląskie), a także mikołowski i tyski (śląskie). 14 Powiaty: chojnicki, wejherowski, pucki, lęborski, bytowski, kościerski (pomorskie), iławski (warmińsko-mazurskie), grodziski (wielkopolskie), wyszkowski, sierpecki (mazowieckie). 15 M.in. powiat: policki, kamieński (zachodniopomorskie), opolski, kędzierzyńsko-kozielski, krapkowicki (opolski), a także powiaty województwa śląskiego, dolnośląskie oraz lubuskiego.

12

oraz kilka powiatów położonych w innych częściach kraju16 (mapa 4). W miastach

współczynnik płodności, w skali kraju, w grupie wieku 25-29 lat przyjął wartość 84,7.

Najniższa liczba urodzeń przypadających na 1000 kobiet w omawianej grupie wieku wynosiła

56,6, najwyższa: 174,6. Relatywnie niską płodnością charakteryzowały się powiaty Polski

Południowo-Zachodniej17, a także powiaty województwa zachodniopomorskiego (sławieński,

świdnicki). Wysoka płodność występowała w powiatach: łomżyńskim, sejneńskim

(podlaskie), piotrkowskim, opoczyńskim (łódzkie), namysłowskim (opolskie), jarocińskim,

mogileńskim (wielkopolskie), kartuskim (pomorskie).

Na wsi współczynnik płodności w tej grupie wieku osiągnął poziom 104,2 urodzeń na

1000 kobiet (przekroczył wartość współczynnika płodności w 20-24 lata). Wartość

omawianego współczynnika oscylowała między 66-154. Najniższa występowała w powiatach

Polski Południowo-Zachodniej oraz Północno-Zachodniej18, najwyższa na obszarach

wschodnich oraz północno- i południowo-wschodnich19.

W kolejnej grupie, 30-34 lata, współczynnik płodności osiągnął poziom 51,3. W skali

kraju jest on wyraźnie niższy aniżeli w młodszych grupach wieku, na poziomie powiatów

widoczny jest jednak wzrost udziału płodności w tej grupie wieku w wartości współczynnika

płodności całkowitej. W większości powiatów wartości współczynnika płodności w grupie

30-34 były niższe aniżeli w grupie 20-24 - na wsi tylko w dwóch były wyższe: łosickim

(mazowieckie) oraz lubaczowskim (podkarpackie), w miastach sytuacja taka występowała w

24 przypadkach, z tym że w części powiatów miało to związek z urodzeniami dalszej

kolejności, a nie opóźnianiem decyzji prokreacyjnych.

Najniższa płodność w tej grupie wieku występowała w powiecie będzińskim – śląskie

(29,3 w 2000), najwyższa w limanowskim – małopolskie (105,8). Niską płodnością

charakteryzowały się powiaty Polski Południowo-Zachodniej20, a także część należących do

województwa łódzkiego i zachodniopomorskiego. Stosunkowo wysokie współczynniki

płodności występowały w powiatach północno-wschodnich i wschodnich21 (mapa 5).

16 Limanowski, nowosądecki, suski, myślenicki (małopolskie), ostrołęcki, makowski, siedlecki (mazowieckie), janowski, bialski, łukowski, radzyński (lubelskie), kartuski (pomorskie). 17 M.in.: opolski – opolskie, złotoryjski, wołowski, średzki – dolnośląskie, m. Sosnowiec – śląski. 18 Powiat namysłowski, kędzierzyńsko-kozielski, opolski w województwie opolskim, piaseczyński w mazowieckim, mikołowski, będziński w śląskim. 19 Łukowski – lubelskie, łomżyński, sejneński – podlaski, jarociński, mogileński – wielkopolskie, łańcucki – podkarpackie. 20 Powiaty: wałbrzyski, lubiński, wołowski, ząbkowicki, lwówecki, wałbrzyski – woj. dolnośląskie, gliwicki – śląskie, a także powiaty województwa opolskiego. 21 Powiat limanowski, nowosądecki - małopolskie, lubaczowski – podkarpackie, łukowski, bialski – lubelskie, suwalski, siemiatycki, kolneński, sejneński – podlaskie.

13

W miastach współczynnik płodności dla Polski osiągnął poziom 47,5, w powiatach

ziemskich przyjmował wartości 21-15122, w grodzkich pomiędzy 31 a 71. Najniższa liczba

urodzeń na 1000 kobiet w omawianej grupie wieku znamionowała powiaty przynależące do

województw: dolnośląskiego, opolskiego, śląskiego, także wielkopolskiego, najwyższa

powiatach wschodnich i południowo-wschodnich23, zaś z powiatów grodzkich najniższa była

w Sopocie, Sosnowcu, Mysłowicach, Rudzie Śląskiej i Jaworznie, najwyższa w Suwałkach,

Nowym Sączu, Krośnie, Łomży i Rzeszowie.

W skali kraju, na wsi, współczynnik płodności w grupie 30-34 lata przyjął wartość 57,5,

w powiatach 26,7 do 110,1 Najniższa płodność występowała w powiatach: dzierżoniowskim,

wałbrzyskim, lubińskim, bolesławieckim, lwóweckim, ząbkowickim (dolnośląskie),

raciborskim, gliwickim (śląskie), kędzierzyńsko-kozielskim, strzeleckim (opolskie),

najwyższa w powiatach wschodnich24.

Mapa 5 Współczynniki płodności w wieku 30-34 lata w powiatach ziemskich ogółem

współczynniki płodności 30-34powiaty ogółem

poniżej 44 (62)powyżej 65 (50)pozostałe ziemskie (196)grodzkie (nieskalsyfikowane) (65)


22 Najniższa w powiecie opolskim – opolskie, najwyższa w siedleckim – mazowieckie. Kolejny po siedleckim powiat - limanowski, odnotował płodność na poziomie 86,5. 23 Najniższa: dolnośląskie - wołowski, średzki, jaworski, złotoryjski, ząbkowicki, opolskie - opolski, śląskie - będziński, wielkopolskie – koniński i rawicki, najwyższa: powiat łańcucki, brzozowski – podkarpackie, radzyński, lubelski – lubelskie, limanowski, brzeski, proszowicki, bocheński – małopolskie, garwoliński, przysuski, siedlecki – mazowieckie. 24 Powiat grajewski, kolneński, augustowski, sejneński, suwalski, siemiatycki – podlaskie, olecko-gołdapski – warmińsko-mazurskie, łukowski i bialski – lubelskie, nowosądecki – małopolskie, lubaczowski – podkarpackie.

14

Na 1000 kobiet w grupie wieku 35-39 przypadało 21 urodzeń (od 12 w powiecie

opolskim, do 43,3 w limanowskim). W miastach był on niższy - 18,225, na wsi znacznie

wyższy - 26 urodzeń26. W powiatach ziemskich nie przekraczał poziomu 1,3 - 14,9, w

miastach w powiatach ziemskich 0,7 – 15,9, w powiatach grodzkich między 1,1 a 9,3. Na wsi

wahał się między 0,7 – 16,5. Wartości współczynników płodności w najstarszej grupie wieku

(45-49) w skali kraju były bardzo niskie i wynosiły: ogółem - 0,2, w miastach - 0,17, na wsi

0,3. W powiatach nie przekraczały wartości 1,4 (w miastach 2,4, na wsi 2,6).

Największe bezwzględne rozpiętości wartości współczynnika płodności występowały w

grupach wieku o najwyższej częstości urodzeń, a więc obu grupach dwudziestolatek oraz

młodszej trzydziestolatek, najniższe były w dwu najstarszych grupach, następnie w

najmłodszej 15-19 oraz starszej trzydziestolatek. Za wyjątkiem najmłodszej grupy największe

rozpiętości w poziomie grupowych współczynników występowały w województwach:

mazowieckim (najwyższa w grupie wieku 20-24, jedna z wyższych w trzech kolejnych

grupach), małopolskim, lubelskim i podlaskim, najniższe zaś w opolskim, lubuskim.

Analiza przestrzennej dyspersji płodności w latach 1981-1998 [Pietruszek, 2001]

wykazuje istnienie odmiennego wzorca płodności w Polsce Wschodniej oraz Północnej i

Zachodniej. Powyższe badanie potwierdza występowanie istotnych różnic w płodności

pomiędzy powiatami. Relatywnie niska, w miarę jednorodna przestrzennie, płodność

występuje szczególnie na południowym-zachodzie kraju. Wysoka – w skali kraju - częstość

urodzeń w poszczególnych grupach wieku występuje na wschodzie. Oprócz różnic w

częstości urodzeń w poszczególnych powiatach należy zwrócić uwagę na odmienność

wzorców płodności (czyli rozkładów współczynników płodności) obrazujących różnice w

poziomach omawianych współczynników oraz udziałów płodności w poszczególnych

grupach wieku w płodności całkowitej. Na przykład w miastach powiatów: jarocińskiego i

tucholskiego przy wartościach współczynników dzietności dużo powyżej średniej krajowej

najwyższa płodność występuje w grupie wieku 25-29 w pierwszym, zaś 20-24 w drugim (por.

wykresy 1-2). Podobnie rzecz kształtuje się w przypadku powiatów limanowskiego i

sierpeckiego. Z kolei w Sopocie niskiemu poziomowi dzietności towarzyszy niemalże taka

sama wartość współczynnika płodności w grupie 30-34 lata, co w grupie 25-29 lat, podczas

gdy w miastach powiatu opolskiego maksimum urodzeń przypada ciągle w młodszej grupie

25 W powiatach ziemskich: 6,9-57,7 (zwoleński – mazowieckie i ostrołęcki), w grodzkich od 11,7 w Skierniewicach do 26,7 w Rzeszowie i 33,9 w Nowym Sączu. 26 Od 8,3 w chrzanowskim – małopolskie do 48,2 w ropczycko-sędziszowskim - podkarpackie.

15

20-latek. Na wsi urodzenia w starszych grupach wieku związane są głównie z urodzeniami

dalszej kolejności, a nie z opóźnianiem decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka.

Analizując dane dotyczące płodności i dzietności na poziomie powiatów, a więc

niższym aniżeli uczynili to Autorzy cytowanej już prognozy ludności Polski, wydaje się mało

prawdopodobne zniwelowanie w okresie najbliższych 15-20 lat występujących dotychczas w

Polsce różnic przestrzennych w zachowaniach prokreacyjnych kobiet. Wzmocnić tę tezę

może fakt ich utrzymywania się w całej powojennej historii.

Zróżnicowanie udziałów urodzeń pozamałżeńskich W ostatnich dekadach zwiększał się udział urodzeń pozamałżeńskich we wszystkich

urodzeniach. W analizowanym okresie co ósme dziecko urodzone było poza związkiem

małżeńskim. Skala tego zjawiska jest różna w zależności od miejsca zamieszkania: co siódme

urodzenie w miastach jest urodzeniem pozamałżeńskim, a na wsi co 11-12. Analiza dyspersji

tego zjawiska wykazuje, iż najniższy udział urodzeń pozamałżeńskich występuje w Polsce

Wschodniej i Południowo-Wschodniej, zaś najwyższy w Polsce Zachodniej i Północnej. O ile

w powiatach wschodnich i południowo-wschodnich stanowiły one tylko 2-5% urodzeń, o tyle

w powiatach północno-zachodnich i południowo-zachodnich wynosiły blisko jedną trzecią. W

2000 roku najniższym udziałem urodzeń pozamałżeńskich charakteryzował się kłobucki –

woj. śląskie (2,8%), a także powiaty: kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski, strzyżowski –

woj. podkarpackie, bocheński, limanowski i tarnowski – małopolskie, kolneński,

wysokomazowiecki – podlaskie. Najwyższy występował w powiatach: kamieńskim oraz

białogardzkim (33,9% w 2000r.), a także gryfickim, polickim, koszalińskim, szczecineckim

(województwo zachodniopomorskie), słupskim, (pomorskie), jeleniogórskim, zgorzeleckim,

kłodzkim (dolnośląskie) (mapa 6).

W miastach powiatów ziemskich najniższy udział urodzeń pozamałżeńskich wynosił

2,2% - powiat tarnowski (małopolskie). Niski udział tychże urodzeń występował w miastach

powiatów wschodnich oraz południowo-wschodnich27, ale także w powiatach województwa

śląskiego (kłobucki), łódzkiego (pajęczański), świętokrzyskiego i wielkopolskiego. Wysoki

udział urodzeń, dochodzący do 40% (powiat jeleniogórski - dolnośląskie) jest

charakterystyczny dla obszarów zachodnich, północno- i południowo-zachodnich28, a także

województw: pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. W miastach powiatów grodzkich

27 M.in.: krośnieński, ropczycko-sękociński, brzozowski – podkarpackie, tarnowski, limanowski – małopolskie, siedlecki, białobrzeski – mazowieckie. 28 Powiaty: kamieński, gryficki, policki, świdnicki, białogardzki – woj. zachodniopomorskie, sulęciński, żarski, żegański – lubuskie, lubański – dolnośląskie.

16

występuje niższa w porównaniu do powiatów ziemskich rozpiętość udziału urodzeń

pozamałżeńskich – od około 7-8% do blisko jednej trzeciej wszystkich urodzeń29.

Mapa 6 Udziały urodzeń pozamałżeńskich w powiatach ziemskich ogółem w roku 2000

udziały urodzeń pozamałżeńskichpowiaty ogółem

poniżej 6% (68)powyżej 20% (47)pozostałe ziemskie (193)grodzkie (niesklasyfikowane) (65)


Na wsi rozkład przestrzenny obszarów o relatywnie wysokich i niskich udziałach

urodzeń pozamałżeńskich jest analogiczny jak w miastach. Najniższym udziałem tego typu

urodzeń - 2,4% - charakteryzował się powiat: brzeski. Urodzenia pozamałżeńskie stanowiły

niewielką część wszystkich urodzeń w powiatach ropczycko-sędziszowskim, dębickim,

stalowowolskim (woj. podkarpackie), rybnickim, myszkowskim, zawierciańskim, kłobuckim

(śląskie), limanowskim i bocheńskim (małopolskie), oleskim (opolskie), rawskim oraz

pajęczańskim (łódzkie). Na wsi maksymalny udział urodzeń pozamałżeńskich dochodził,

podobnie jak w miastach, do blisko 40% (powiat białogardzki – zachodniopomorskie).

Wysoki, bo ok. 30%, udział tych urodzeń występował m.in. w powiatach: szczecineckim,

kamieńskim, koszalińskim, goleniowskim – zachodniopomorskie, słubickim i żarskim –

lubuskie, słupskim – pomorskie.

29 Najniższy udział - 7,8% - w Tarnobrzegu, poniżej 10% także w Tarnowie, Łomży, Rybniku, Białymstoku, Ostrołęce, Żorach, Siedlcach i Rzeszowie; najwyższy w Świnoujściu oraz w Wałbrzychu - 32,3%, ponad jedną piątą stanowiły m.in. w Koszalinie, Jeleniej Górze, Słupsku, Legnicy, Szczecinie, czy Gorzowie Wielkopolskim.

17

Rozkład urodzeń pozamałżeńskich (płodność pozamałżeńska) w poszczególnych

grupach wieku charakteryzował się rozmieszczeniem zbliżonym do udziałów urodzeń

pozamałżeńskich w ogólnej liczbie urodzeń.

Możliwe przyczyny zróżnicowania przestrzennego zachowań prokreacyjnych w Polsce

Analizując zróżnicowanie przestrzenne wszystkich omawianych mierników

(opisujących płodność kobiet) składających się na w miarę pełny obraz zachowań

prokreacyjnych można stwierdzić, iż sytuacja w jednych regionach Polski diametralnie różni

się od występującej w innych regionach. W jednych powiatach relatywnie wysokie wartości

współczynnikó dzietności współwystępowały z wysokimi udziałami urodzeń

pozamałżeńskich30, w drugich z niskimi31, w innych niski poziom dzietności towarzyszył

niskiemu udziałowi urodzeń pozamałżeńskich32, albo wysokiemu33.

W analizie zachowań prokreacyjnych kobiet na poziomie powiatów zaobserwowano

istotną zależność między poziomami dzietności w obu badanych latach. Jest to zgodne z

wcześniejszymi obserwacjami, które wskazywały na długotrwałe występowanie wysokiej,

czy też niskiej, dzietności stale na tych samych obszarach. Podobnie rzecz ma się w

przypadku współczynników płodności, aczkolwiek dotyczy to tych 5-cioletnich grup wieku

które mają największy udział we współczynniku dzietności ogólnej. Według badaczy teorii

przejścia demograficznego [Iwanicka-Lyrowa, 1991] w Polsce, podobnie jak w większości

państw europejskich, regionalne różnice poziomu płodności ukształtowały się w latach

dwudziestych XX wieku i pogłębiły po II wojnie światowej. Różnice te ulegają stopniowej

niwelacji w wyniku unifikacji postaw prokreacyjnych, ale jak przedstawiono powyżej nadal

występują. Przemiany płodności wpierw obejmują duże miasta, zaś nowe wzorce zachowań

prokreacyjnych przenikają od bogatszych regionów Polski do biedniejszych, choć istnieją w

tym względzie wyjątki. Na stabilność międzyregionalnego modelu płodności w Polsce

wskazywał P. Korcelli oraz E. Iwanicka-Lyrowa, J. Witkowski [1991, s. 29-35; s.65], J.

Cegłowska, J. Niekrasz, F. Stokowski [1988], przy czym na obszarach zdominowanych przez

rolnictwo wskaźniki płodności są nie tylko większe, ale i bardziej stabilne niż wskaźniki

30 Np. w koszalińskim, gryfickim, elbląskim, słupskim, lęborskim, krośnieńskim, odrzańskim, w których współczynniki dzietności były na poziomie około 1,5, udział urodzeń pozamałżeńskich przekroczył – w przypadku powiatu koszalińskiego do 30%. 31 W powiatach województw podkarpackiego (kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski), małopolskiego (limanowski, nowosądecki, tarnowski) i mazowieckiego (ostrołęcki, siedlecki, wyszkowski). 32 M.in. w powiatach: opolskim i strzeleckim, tarnogórskim, będzińskim, gliwickim, czy wołoskim, w których współczynniki dzietności nie przekraczały 1,14, zaś udział urodzeń pozamałżeńskich był poniżej średniej krajowej. 33 W powiatach województw: dolnośląskiego – jeleniogórski, zgorzelecki, kłodzki, zachodniopomorskiego – kamieński i policki oraz lubuskiego.

18

regionów zurbanizowanych (rozrodczość w województwach o przewadze ludności miejskiej

była i jest zdecydowanie niższa niż w województwach rolniczych). Przyczynami różnic w

natężeniu zjawiska płodności w przestrzeni kraju są odmienne struktury wieku i cechy

społeczno-zawodowe kobiet, takie jak poziom wykształcenia, aktywność zawodowa i

charakter pracy - występujące zwłaszcza w dużych miastach i aglomeracjach miejskich, w

których płodność jest najniższa. Zaobserwowane zmiany przestrzennego obrazu zachowań

prokreacyjnych kobiet wiejskich świadczą o tym, że przemiany modelu rozrodczość są w

różnym stopniu zaawansowane w poszczególnych regionach kraju. Tempo tych zmian, a

przede wszystkim przestrzenne różnice w płodności kobiet wiejskich zależą od wielu

czynników, wśród których na plan pierwszy wysuwają się warunki ekonomiczne, przemiany

społeczne (urbanizacja ekonomiczna wsi), struktura społeczno-zawodowa ludności oraz

różnice kulturowe. Wschodnie oraz południowo-wschodnie obszary Polski charakteryzują się

stosunkowo niskim poziomem urbanizacji, mniej zaawansowanymi przemianami społeczno-

ekonomicznymi, większym znaczeniem tradycji dla zachowań prokreacyjnych kobiet. W

konsekwencji, modernizacja zachowań w zakresie rozrodczości (płodności) jest na tych

obszarach mniej zaawansowana. Obszar Polski centralnej i południowej znajduje się w strefie

oddziaływania aglomeracji miejskich, gdzie model rodziny małodzietnej pojawił się

najwcześniej i utrwalił najsilniej. Zjawiska demograficzne na terenach wiejskich np. byłych

województw warszawskiego, łódzkiego czy katowickiego mają bardziej zbliżony do

miejskiego charakter, niż w małomiasteczkowym środowisku obszarów o wysokim udziale

ludności rolniczej województw wschodnich (np. byłego bialskopodlaskiego, łomżyńskiego,

czy ciechanowskiego).

Badacze zróżnicowania demograficznego Polski wskazują na różne przyczyny, które

mogą powodować istnienie takiej sytuacji. W. Wróblewska [1995] badając terytorialne

zróżnicowanie natężenia urodzeń wśród nastolatek w Polsce wskazała na to, że lepsze

warunki mieszkaniowe i wyższy standard mieszkań, a więc mniejsze zagęszczenie stymulują

wyższą płodność nastolatek, podobnie jak nasilający się proces rozpadu małżeństw.

Destymulantami płodności w najmłodszej grupie wieku rozrodczego są m.in. faktyczna

religijność ludności34 oraz wzrost poziomu wykształcenia nastolatek (im więcej młodzieży

uczy się w szkołach średnich, tym rzadsze są przypadki wczesnych urodzeń). Porównując

korelacje między płodnością kobiet w poszczególnych grupach wieku, a wybranymi

miernikami sytuacji społeczno-ekonomicznej cytowana autorka wykazała również, że

34 Została ona określona jako suma wszystkich rodzajów praktyk religijnych wykonywanych rzeczywiście przez ludność wyznania rzymsko-katolickiego.

19

zmienne będące destymulantami płodności ogółu kobiet, a więc konkurencyjne względem ich

aktywności prokreacyjnej, są jednocześnie stymulantami płodności nastolatek (płodność

nastolatek jest kształtowana przez grupę czynników, które nie wpływają na zróżnicowanie

płodności kobiet dojrzałych oraz przez wspólne zmienne, których oddziaływanie wśród

nastolatek i ogółu kobiet charakteryzuje się odmiennym rezultatem). Wyższy niż w

pozostałych województwach udział urodzeń pozamałżeńskich charakterystyczny dla ziem

odzyskanych może być efektem braku trwałego osadzenia we wcześniej ukształtowanej

tradycji.

Badanie zależności między poziomem dzietności a wybranymi miernikami społeczno-

ekonomicznymi potwierdziło uzyskane we wcześniejszych badaniach powiązania. I tak,

stwierdzono dodatnią zależność między dzietnością, a liczbą zawieranych małżeństw

(przypadających na 1000 kobiet w wieku produkcyjnym). Dodatnia korelacja poziomu

dzietności oraz liczby gospodarstw rolnych (liczba gospodarstw rolnych ogółem na 100

mieszkańców), zaś ujemna między wartościami współczynników płodności w

poszczególnych grupach wieku (poza najmłodszą – 15-19 oraz najstarszą 45-49 lat), a

udziałem kobiet zamieszkujących w miastach potwierdzają silny wpływ urbanizacji na

zachowania prokreacyjne. Ujemne zależności z dochodami budżetów gmin (w zł na jednego

faktycznie zamieszkałego mieszkańca), dochodami powiatów z udziałów w podatkach

(dochody powiatów z udziałów w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w zł na

jednego mieszkańca), a także liczbą jednostek gospodarczych (jednostki gospodarcze

REGON na 1000 mieszkańców), czy udziałem pracujących kobiet (wśród kobiet w wieku

produkcyjnym faktycznie zamieszkałych na danym obszarze) wskazują na wpływ czynników

ekonomicznych na dzietność. Równie silną determinantą zróżnicowania zachowań

prokreacyjnych wydają się być różnice kulturowe, które ulegają powolniejszym zmianom niż

warunki społeczno-ekonomiczne. Ich analiza (zmiennych niemierzalnych) jest jednak

trudniejsza w analizie ilościowej.

Wobec przedstawionych powyżej wpływów czynników społeczno-ekonomicznych oraz

zaszłości historycznych na zachowania prokreacyjne nie wydaje się aby w najbliższym czasie

mogło nastąpić ujednolicenie omawianych zachowań. Do takich przypuszczeń pozwalają

skłaniać np. ciągle występujące znaczne różnice mikroregionalne w sytuacji ekonomicznej w

Polsce (m.in. odmienne stopień bezrobocia, szczególnie wysoki na obszarach

popegeerowskich). Z drugiej strony w obliczu silnego oddziaływania środków masowego

20

przekazu, powszechności szkolnictwa, wzrostu aspiracji młodych ludzi, a także wydłużania

okresu kształcenia mogą one – w długim okresie czasu ulec unifikacji.

Praca doktorska napisana w Katedrze Demografii Uniwersytet Łódzki w Łodzi pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego T. Kowaleskiego

Recenzenci:

prof. Maria Cieślak prof. Zofia Zarzycka

Bibliografia: 1. Bolesławski L., Rutkowska L., 2000, Prognoza ludności Polski według województw na

lata 1999-2030, GUS, Warszawa.

2. Cegłowska J., Niekrasz J., Stokowski F., 1988, Ewolucja regionalnych podziałów

demograficznych w Polsce, SGPiS, Warszawa.

3. Iwanicka-Lyrowa E., Witkowski J., 1991, Uwarunkowania, determinanty i przestrzenne

zróżnicowanie płodności kobiet w latach 1975, 1980, 1983 i 1987, [w:] Korcelli P.,

Iwanicka-Lyrowa E. (red.), Geograficzne badania nad płodnością, Institute of Geography

and Spatial Organisation Polish Academy of Science, Materiały konferencyjne 11,

Warszawa.

4. Korcelli P., 1991, Międzyregionalne zmiany ludnościowe w Polsce: schematy płodności,

[w:] Korcelli P., Iwanicka-Lyrowa E. (red.), Geograficzne badania nad płodnością,

Institute of Geography and Spatial Organisation Polish Academy of Science, Materiały

konferencyjne 11, Warszawa.

5. Pietruszek M., 2001, Regionalne zróżnicowanie dynamiki spadku płodności oraz

dzietności teoretycznej w Polsce, [w:] Kowaleski J.T. (red.) Teraźniejszość i przyszłość

demograficzna polskich regionów. Materiały na konferencję naukową Łódź, 18-19

czerwca 2001, Łódź.

6. Wróblewska W., 1995, Terytorialne zróżnicowanie natężenia urodzeń wśród nastolatek w

Polsce – próba szukania wyjaśnień, „Studia Demograficzne”, nr 1 (119), s. 43-75.

21

Plan pracy doktorskiej

Wprowadzenie

Rozdział 1. Społeczno-demograficzne uwarunkowania zmian wzorca płodności

1.1 Uwarunkowania dzietności według teorii przejścia demograficznego ..........................11

1.2 Cząstkowe teorie płodności nawiązujące do teorii przejścia demograficznego.............17

1.3 Zagadnienia łącznego uwzględniania różnorodnych czynników...................................32

1.4 Stan polskich badań nad płodnością – lata 80. i 90........................................................38

Rozdział 2. Przemiany społeczno-gospodarcze jako kontekst kształtowania się wzorców

płodności w Polsce

2.1 Obraz przemian społeczno-gospodarczych oraz demograficznych w latach 1989-2000

2.2 Zmiany płodności i rozrodczości w Polsce w latach 80. i 90. .......................................72

Rozdział 3. Zmiany rozrodczości i płodności w Polsce w okresie transformacji ustrojowej w

porównaniu z krajami europejskimi

3.1 Różnice w kształtowaniu się wzorców płodności w krajach Europy Środkowo-

Wschodniej i Europy Zachodniej .................................................................................123

3.2 Polityka rodzinna w Polsce i wybranych krajach europejskich ...................................137

Rozdział 4. Zróżnicowanie płodności w powiatach w latach 1999-2000 (obraz sytuacji i próby

objaśnienia)

4.1 Terytorialne zróżnicowanie płodności – ocena zjawiska.............................................153

4.2 Wybrane determinanty dzietności i płodności według badań empirycznych ..............183

4.3 Model uwarunkowań płodności ..................................................................................199

Rozdział 5. Uwagi końcowe

5.1 Próba oceny wzajemnych powiązań zachowań prokreacyjnych i przemian społeczno-

gospodarczych w świetle przemian ostatniej dekady XX wieku ................................217

5.2 Perspektywy zmian zachowań prokreacyjnych............................................................223

Bibliografia 233

Spis tablic 241

Spis rysunków 242

Spis map 244

Aneks

23


Instytut Statystyki i Demografii Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoła Główna Handlowa

STUDIA KARIER RÓWNOLEGŁYCH W DEMOGRAFII (autoreferat)

Cel pracy i podstawowe hipotezy badawcze W ostatnich latach w badaniach demograficznych obserwuje się szereg zmian w

ujęciach podstawowych procesów i zjawisk. Zmiany te związane są ze zmianą paradygmatu

w demografii, czyli przejściem od struktur do procesów, z poziomu makro na poziom mikro,

od analizy do syntezy, od pewności do niepewności. W tradycyjnym podejściu w analizach

demograficznych zjawiska i procesy były analizowane oddzielnie, a przedmiotem obserwacji

były zdarzenia i ich struktury. Tymczasem oprócz oceny zmian w pojedynczych procesach

czy zjawiskach jest konieczne badanie wzajemnych związków pomiędzy różnymi zjawiskami

i różnymi procesami, nie tylko demograficznymi. W badaniu zależności istotne jest

poszukiwanie mechanizmów przyczynowo-skutkowych i objaśnianie, jakie czynniki generują

zdarzenia i struktury. Mechanizm przyczynowo-skutkowy jest określany jako proces

koordynujący, który zarządza przebiegiem życia jednostki, reguluje rozkład w czasie i

sekwencję zdarzeń życiowych w cyklu życia. Zmiana paradygmatu w demografii pociągnęła

za sobą rozwój nowego wymiaru badań i metod analizy w tej dziedzinie. Badaniami tymi są

najczęściej badania retrospektywne i panelowe, których upowszechnienie współwystępowało

z rozwojem i wzrost aplikacji różnych metod i modeli z zakresu analizy historii zdarzeń. W

obszarze zmiany paradygmatu w badaniach demograficznych mieszczą się zagadnienia

studiów karier i biografii przebiegu życia jednostki.

Przedmiotem studiów w pracy są trzy kariery równoległe (tj. takie, które realizują się w

tym samym czasie i wpływają na siebie nawzajem): rodzinna, zawodowa i migracyjna,

będące składowymi biografii jednostki. Główne cele pracy to:

1. Określenie zakresu i skali powiązań pomiędzy trzema karierami (zdarzeniami z tych

karier): rodzinną, zawodową i migracyjną doświadczanymi przez jednostkę.

24

2. Określenie przebiegu każdej z karier oraz poszukiwanie (określenie i zbadanie)

mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw każdej z karier i trzech

łącznie.

3. Ocena stabilności w czasie mechanizmów przyczynowo-skutkowych.

Wymienione uprzednio cele posłużyły do weryfikacji następujących hipotez

badawczych:

1. Zmiana przebiegu kariery jest związana z sekwencją i rozkładem w czasie zdarzeń

składających się na każdą z karier. Kariera rodzinna kobiet w Polsce oparta jest na

tradycyjnym modelu rodziny, związanym z historią pierwszego małżeństwa.

Przed okresem transformacji tj. do roku 1989 małżeńskość charakteryzowała się

niemalże uniwersalnością wstępowania w związek małżeński i młodym wiekiem zawierania

związku małżeńskiego. Zjawisko związków nieformalnych było zjawiskiem marginalnym.

Zakładanie rodziny z sukcesem współzawodniczyło z innymi karierami. Dominował model

rodziny z dwójką dzieci. Wiek przy urodzeniu pierwszego dziecka można było uznać za

stosunkowo niski. Udział urodzeń pozamałżeńskich utrzymywał się na niskim poziomie (5-

6%). Płodność była na poziomie zapewniającym zastępowalność pokoleń. Kariera rodzinna

kobiet była silnie związana z historią pierwszego małżeństwa. Model rodziny w

analizowanym czasie można było uznać za model tradycyjny o następującej sekwencji

zdarzeń: zawarcie związku małżeńskiego, urodzenia kolejnych dzieci, zgon współmałżonka

oznaczający rozpad rodziny.

2. Zakres i skala powiązań pomiędzy zdarzeniami z różnych karier przebiegają

różnokierunkowo i podlegają zmianom w czasie, co powoduje, iż przebieg karier jest

zróżnicowany (zaburzony) w czasie. Zdarzenia z innych karier wpływają na przebieg

kariery rodzinnej kobiet – w tym na zmiany stanów to jest: przejście ze stanu zamężna do

stanu zamężna z 1 dzieckiem oraz na przejście ze stanu zamężna z 1 dzieckiem do stanu

zamężna z 2 dzieci.

Zdarzenia z innych karier tj. zawodowej i migracyjnej realizowanych równolegle do

kariery rodzinnej wpływają na jej przebieg. Mogą one powodować zmiany zarówno w

rozkładzie w czasie zdarzeń w karierze rodzinnej jak i wpływać na sekwencje tych zdarzeń.

Gospodarkę Polski w analizowanym okresie (przed transformacją systemową)

charakteryzował niski poziom dochodów. Płace były kontrolowane przez państwo i

utrzymywane na niskim poziomie. Model rodziny z jednym z rodziców pracującym tzw.

25

“breadwinner” nie był adekwatny do ówczesnych warunków. Praca zawodowa kobiet była

wymuszona poprzez warunki ekonomiczne funkcjonowania rodziny. Udział kobiet w rynku

pracy był wysoki, zatem posiadanie dzieci wiązało się z wysokimi kosztami alternatywnymi.

Rekompensowane to było dobrze rozwiniętym systemem opieki publicznej nad dziećmi z

niską odpłatnością. Politykę społeczną można było określić jako sprzyjającą rodzinie.

3. Siła oddziaływania mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw

realizacji karier zmienia się w czasie, wpływając w istotny sposób na przebieg kariery

zależnej.

Oddziaływanie występowania zdarzeń w innych karierach na karierę rozpatrywaną jako

zależną ulega zmianom w czasie. Przewidywano, że zmiana aktywności zawodowej ma

największy wpływ na urodzenie pierwszego dziecka w karierze rodzinnej, natomiast wpływ

na urodzenie kolejnego dziecka jest zapewne słabszy. Podobnie wpływ migracji na urodzenie

dziecka ze względu na najwyższą aktywność migracyjna kobiet w początkowych latach

trwania małżeństwa ma większy wpływ na urodzenie pierwszego dziecka niż drugiego.

Zakres pracy, źródła danych i podstawowe metody badawcze Praca składa się z dwóch części: teoretycznej (rozdz. I i II) oraz aplikacyjnej (rozdz. III

i IV).

W rozdziale pierwszym omówiono podstawy teoretyczne badania karier równoległych

w demografii. Przedstawiono podstawowe pojęcia i definicje, wybrane teorie oraz metody i

modele wykorzystywane w demografii w badaniu karier równoległych. Do teorii

wykorzystanych i omówionych w pracy należą: teoria funkcjonowania rodzin i gospodarstw

domowych (new home economics), teoria inwestowania w kapitał ludzki (human capital

theory), teoria inwestowania w kapitał społeczny (social capital theory), teoria i hipoteza

Easterlina, teoria płodności Leibensteina, koncepcja drugiego przejścia demograficznego (the

second demographic transition theory), teoria społecznych interakcji (social interactions

theory) oraz teoria przyczynowości (causality theory).

Jako główne modele na użytek badania karier równoległych w demografii zostały

wybrane modele analizy nieparametrycznej (modele ryzyk konkurencyjnych, tablice trwania

życia Kaplana-Meiera), modele parametryczne (model wykładniczy przedziałami stały bez

efektów przekrojowych i włączający efekty przekrojowe) oraz modele semiparametryczne

(modele wskaźnika przejścia – modele Coxa). Na zakończenie pierwszego rozdziału

sformułowano podstawowe hipotezy badawcze i przyjęte rozwiązania.

26

W rozdziale drugim przedstawiono i omówiono potencjalne źródła informacji, mogące

stanowić podstawę do analizy karier równoległych. Podjęto decyzję, iż analiza trzech karier

oparta będzie na wynikach dwóch badań retrospektywnych przeprowadzonych w Polsce w

1988 i 1991 roku. Wyniki tych badań uznano za komplementarne i stanowiące podstawę do

konstrukcji wspólnej bazy danych do estymacji modeli. Utworzone bazy danych umożliwiają

określenie: kohort urodzeniowych za lata 1900-1976, kohort małżeńskich i urodzeń za lata

1920-1991. Okres ten dotyczy głównie lat powojennych i gospodarki centralnie planowanej

czyli lat 1946-1991. W rozdziale tym znalazło się omówienie takich zagadnień jak: metody

zbierania danych użytecznych z punktu widzenia analizy historii zdarzeń, rodzaje baz danych,

jak również utrudnienia powstające przy konstrukcji łączonych baz danych. Nowym

aspektem przeprowadzonych studiów jest budowa i wykorzystanie połączonej bazy danych z

dwóch przeprowadzonych w Polsce badań retrospektywnych 1988 i 1991.

Badanie karier równoległych zostało przeprowadzone z wykorzystaniem dwóch szkół w

demografii: szkoły francuskiej wykorzystującej tradycyjną metodę nieparametryczną analizy

historii zdarzeń – model ryzyk konkurencyjnych (rozdział III), oraz szkoły niemieckiej

wykorzystującej teorię przyczynowości (rozdział IV).

W rozdziale trzecim wykorzystano modele analizy nieparametrycznej do poszukiwania

skali zależności (jednostronna zależność, dwustronna zależność lub jej brak) oraz oceny

zmian tej zależności w czasie. Modele ryzyk konkurencyjnych objęły zarówno modele oparte

na przestrzeni dwuwymiarowej do badania karier parami czyli powiązań kariery rodzinnej i

zawodowej, powiązań kariery rodzinnej i migracyjnej oraz powiązań kariery zawodowej i

migracyjnej, jak również modele oparte na przestrzeni trójwymiarowej do badania trzech

karier równocześnie. Istota modelu ryzyk konkurencyjnych wykorzystuje informacje o

zdarzeniach, kolejności ich występowania oraz czasie wystąpienia zdarzenia. Metoda ryzyk

konkurencyjnych wykorzystana w tej pracy opiera się na ujęciu nieparametrycznym.

Wskaźnik hazardu estymowany jest z wykorzystaniem metody nieparametrycznej –

tradycyjnych tablic trwania życia a następnie zastosowane są odpowiednie testy do

porównania oszacowanych wskaźników. Obserwacja prowadzona była o momentu zawarcia

pierwszego związku małżeńskiego przez kobietę przez okres pierwszych 15 lat trwania

związku.

W modelu uwzględniono tylko pierwsze urodzenia tj. urodzenie pierwszego dziecka po

zawarciu związku (jeśli dziecko przyszło na świat przed ślubem, to takie jednostki nie zostały

uwzględnione w analizie) w karierze rodzinnej, pierwszą migrację, jaka miała miejsce po

27

zawarciu związku w karierze migracyjnej oraz pierwszą zmianę stanu aktywności zawodowej,

jaka miała miejsce po zawarciu związku w karierze zawodowej. Jeśli kobieta nie urodziła

dziecka, nie doświadczyła migracji, lub nie doświadczyła zmiany stanu aktywności

zawodowej aż do momentu, w którym przeprowadzone było badanie to jest sytuacja, w której

jednostka taka pozostawała w zbiorze jednostek wystawionych na ryzyko doświadczenia

zdarzenia do końca okresu obserwacji tj. 15 lat trwania związku lub do momentu badania,

jeśli wystąpił przed upływem tego czasu to stanowi ona przypadek obserwacji obciętej.

W modelu dwuwymiarowym każdej jednostce z badanej kohorty przypisujemy

dwuwymiarową zmienną losową (T1, T2) gdzie T1 jest czasem oczekiwania na urodzenie

pierwszego dziecka, a T2 jest czasem oczekiwania na wystąpienie pierwszej migracji po

zawarciu związku w przypadku badania karier rodzinnej i zawodowej. W przypadku badania

kariery rodzinnej i zawodowej T1 oznacza czas oczekiwania na urodzenie dziecka, a T2 czas

oczekiwania na pierwszą zmianę aktywności zawodowej po zawarciu związku. Dla karier

zawodowej i migracyjnej będzie to oznaczać odpowiednio: T1 – czas oczekiwania na pierwszą

zmianę stanu aktywności zawodowej (czyli podjęcie lub utrata pracy) po zawarciu związku

oraz T2 – czas oczekiwania na wystąpienie migracji.

Następnym krokiem było określenie funkcji dożycia dwuwymiarowej zmiennej losowej

(T1, T2), interpretowanej jako prawdopodobieństwo, że do czasu (t1, t2) żadne ze zdarzeń nie

miało miejsca.

0 t,0 t),,(),( 21221121 >>≥≥= tTtTPttS . (1)

1),( 21 =ttS dla 0 tlub 0 21 ≤≤t . (2)

Dwuwymiarową funkcję dożycia można rozpisać jako:

≤≤

= tt ),,(

t ),,(),(

12212

2121121 ttS

tttSttS .

(3)

gdzie:

S1(t1, t2) – to prawdopodobieństwo, że zdarzenie „1” wystąpi po czasie t1, zdarzenie „2”

natomiast po czasie t2 z zachowaniem warunku 21 tt ≤ , tzn. zdarzenie „1” wyprzedzi

wystąpienie zdarzenia „2”, czyli sytuacja, np. kiedy urodzenie dziecka wyprzedza wystąpienie

migracji w przypadku karier rodzinnej i migracyjnej;

28

S2(t1, t2) – to prawdopodobieństwo, że zdarzenie „1” wystąpi po czasie t1, zdarzenie „2”

natomiast po czasie t2 z zachowaniem warunku 12 tt ≤ , tzn. zdarzenie „2” wyprzedzi

wystąpienie zdarzenia „1”, czyli sytuacja np. kiedy wystąpienie migracji wyprzedza

urodzenie dziecka w przypadku karier rodzinnej i migracyjnej.

Dysponując funkcją dożycia można wyznaczyć funkcje hazardu (intensywności)

według kolejności wystąpienia badanych zdarzeń. Jeśli zmienne losowe T1 i T2 są niezależne,

to brzegowe funkcje hazardu są równe funkcjom hazardu opisującym występowanie zdarzeń

według kolejności. Jeśli warunek ten nie jest spełniony wówczas mówimy o występowaniu

zależności pomiędzy tymi zdarzeniami.

W modelu trójwymiarowym każdej jednostce z badanej kohorty przypisujemy

trójwymiarową zmienną losową (T1, T2,T3), gdzie T1 jest czasem oczekiwania na urodzenie

pierwszego dziecka w przypadku kariery rodzinnej; T2 jest czasem oczekiwania na

wystąpienie pierwszej migracji po zawarciu związku w przypadku kariery migracyjnej; T3 jest

czasem oczekiwania na wystąpienie pierwszej zmiany stanu aktywności zawodowej po

zawarciu związku w przypadku kariery zawodowej. Następnym krokiem było określenie

funkcji dożycia trójwymiarowej zmiennej (T1, T2, T3), interpretowanej jako

prawdopodobieństwo, że do czasu (t1, t2, t3) żadne ze zdarzeń nie miało miejsca:

0 ,0 ,0 ),,,(),,( 321332211321 >>>≥≥≥= ttttTtTtTPtttS . (4)

1),,( 321 =tttS dla 0 lub 0 lub 0 321 ≤≤≤ ttt . (5)

Trójwymiarową funkcję dożycia można zapisać dla zdarzeń pierwszej kolejności

drugiej i trzeciej. Dysponując funkcją dożycia można wyznaczyć funkcje hazardu

(intensywności) według kolejności wystąpienia zdarzeń.

Jeśli zmienne losowe T1, T2 i T3 są niezależne, to brzegowe funkcje hazardu są równe

funkcjom hazardu opisującym występowanie zdarzeń według kolejności, jeśli natomiast

warunek ten nie jest spełniony oznacza to, że zmienne są zależne.

Analiza przeprowadzona z wykorzystaniem modelu ryzyk konkurencyjnych jest analizą

statyczną związaną z podejściem systemowym (szkoła francuska). Pozwala ona na określenie

typu zależności pomiędzy zdarzeniami z tych karier: obustronnej, jednostronnej lub jej braku.

Natomiast zastosowanie tablic Kaplana-Meiera stanowi wstęp do dalszej analizy

parametrycznej i semiparametrycznej ukierunkowanej na podejście przyczynowo-skutkowe

29

(szkoła niemiecka). Tablice pozwalają oprócz określenia kształtu zależności, na ocenę

istotności różnic pomiędzy kategoriami zmiennych wykorzystanych w badaniu.

Nowatorskim elementem w tej części pracy było wprowadzenie badania

współzależności trzech karier równocześnie w postaci modelu trójwymiarowego.

Zdefiniowano model w postaci teoretycznej i przeprowadzono jego empiryczną weryfikację.

Zastosowanie testów do oceny zależności karier zostało wykorzystane tylko w przypadku

modelu dwuwymiarowego. W przypadku modelu trójwymiarowego wykorzystano tylko

metody graficzne do oceny zależności karier (dosłownie zdarzeń z karier).

Wyniki otrzymane z analizy nieparametrycznej (modeli ryzyk konkurencyjnych:

dwuwymiarowych i trójwymiarowego) zostały odniesione do wybranych wyników badań

opublikowanych w literaturze przedmiotu, głównie w zakresie badania karier parami.

W rozdziale czwartym do badania karier równoległych wykorzystano modele analizy

parametrycznej i semiparametrycznej ze zmiennymi stałymi i zależnymi od czasu. Ponadto w

estymacji modeli semiparametrycznych wykorzystana została metoda rozszczepienia

epizodów (episode splitting). Ta część pracy objęła badanie mechanizmu przyczynowości

poprzez włączenie informacji o zdarzeniach z innych karier, zmiennych demograficznych,

społeczno-ekonomicznych, kulturowych itd., informacji o respondencie i współmałżonku. W

badaniu przyczynowości tylko zmienne zależne od czasu można wykorzystać do pomiaru

mechanizmu działania przyczyn. Wykorzystany do estymacji model parametryczny pozwolił

na określenie przybliżonego kształtu funkcji hazardu. Natomiast model semiparametryczny

pozwolił na włączenie zmiennych zależnych od czasu (z użyciem metody rozszczepienia

epizodów) i określenie wpływu zdarzeń z innych karier na karierę rodzinną, traktowaną w

tym modelowaniu jako zależną. Zarówno model wykładniczy przedziałami stały jak i model

Coxa są modelami tzw. proporcjonalnych hazardów. Założenie proporcjonalności zostało

potwierdzone przy wykorzystaniu dostępnych testów (między innymi: metoda graficzna, test

zależności od czasu, test dobroci dopasowania).

Model wykładniczy przedziałami stały jest jednym z podstawowych modelem, który

może być zastosowany do badania karier równoległych a dokładniej do opisu wpływu karier:

zawodowej i migracyjnej na proces pierwszych i drugich urodzeń. Jest użyteczny

w przypadku, kiedy kształt zależności od czasu w badanym procesie nie jest jasno określony

lub nieznany. Główną ideą modelu jest podział osi czasu na podokresy. Zakłada się, że

współczynnik przejścia jest stały w poszczególnych podokresach, ale może zmieniać się

30

pomiędzy tymi podokresami. Jeśli weźmiemy pod uwagę L podokresów czasu to wskaźnik

przejścia jest definiowany przez L parametrów. Zmienne do tak określonego modelu mogą

być włączone na dwa sposoby:

1. Tylko bazowy wskaźnik hazardu (baseline rate) może zmieniać się pomiędzy

okresami, a zmienne mają ten sam proporcjonalny wpływ w każdym podokresie. Jest

to tak zwany model proporcjonalnego wskaźnika przejścia (proportional transition

rate model).

2. Dopuszczalny jest odmienny wpływ zmiennych w podokresach, tzn. nie tylko bazowy

wskaźnik hazardu może zmieniać się pomiędzy podokresami, ale wpływ zmiennych

na ten wskaźnik może się różnić pomiędzy okresami (piecewise constant exponential

model with period effects).

W modelach semiparametrycznych natomiast wyspecyfikowany funkcyjnie jest tylko

wpływ zmiennych, natomiast kształt funkcji hazardu pozostaje niewyspecyfikowany.

Najczęściej spotykany i stosowany w praktyce jest model proporcjonalnych hazardów

zaproponowany przez D.R. Coxa35 określany modelem Coxa.

Przedmiotem analizy w tym rozdziale był proces tworzenia rodziny i jej rozwoju

opisany za pomocą przejść pomiędzy wyróżnionymi stanami i modelowany z

wykorzystaniem dwóch modeli:

Model I: Proces formowania się rodziny. Przejście ze stanu wyjścia zamężna z 0 liczbą

dzieci do stanu przeznaczenia zamężna z 1 dzieckiem.

Model II: Proces rozwoju rodziny. Przejście ze stanu wyjścia zamężna z 1 dzieckiem do

stanu przeznaczenia zamężna z 2 dzieci.

Do estymacji obydwu modeli wykorzystano zarówno zmienne stałe jak i zależne od

czasu.

35 W oryginalnej pracy z 1972 r. D.R. Cox zapisał model regresji jako: [por. D.R. Cox, 1972; s. 189] (t))λ(zt 0exp;( β=z)λ

gdzie: ββββ- wektor nieznanych parametrów, λ0-bazowy wskaźnik hazardu (z=0).

zamężna z 0 liczbą dzieci zamężna z 1 dzieckiem

zamężna z 1 dzieckiem zamężna z 2 dzieci

31

Zmienne stałe i ich kategorie:

1. Grupa społeczno-ekonomiczna ojca respondentki sefr (1-pracownik wykwalifikowany, 2-

pracownik niewykwalifikowany)

2. Aktywność zawodowa kobiety przed małżeństwem activm (1-aktywna, 2-nieaktywna, 3-

uczy się)

3. Grupa społeczno-ekonomiczna ojca partnera respondentki sefp (1-pracownik

wykwalifikowany, 2-pracownik niewykwalifikowany, 3-brak danych-drugie małżeństwo)

4. Kohorta urodzeniowa coho (dziesięcioletnie kohorty urodzeniowe od 1900-1980)

Zmienne zależne od czasu i ich kategorie:

1. Praca job (zerojedynkowa) (1-pozostawanie w pracy, pozostawanie poza pracą)

2. Edukacja edu (zerojedynkowa) (1-pozostawanie w edukacji, 0-pozostawanie poza

edukacją)

3. Liczba migracji nmig (zmienna numeryczna – ilość dotychczasowych migracji)

Podstawowe wyniki przeprowadzonych analiz W przypadku analizy nieparametrycznej otrzymano następujące wyniki dla modeli

dwuwymiarowych:

1. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności zdarzeń w ujęciu długo i

krótkookresowym w przypadku kariery rodzinnej i migracyjnej co oznacza, że

wystąpienie zdarzenia w karierze rodzinnej (pierwsze urodzenie) miało wpływ na

wystąpienie zdarzenia w karierze migracyjnej (pierwszej migracji) oraz odwrotnie:

wystąpienie migracji miało wpływ na wystąpienie urodzenia.

2. Potwierdzono istnienie zależności zdarzeń w przypadku kariery rodzinnej i zawodowej ale

tylko w ujęciu długookresowym. W ujęciu krótkookresowym, czyli po podziale całego

okresu obserwacji na odcinki 12 miesięczne otrzymane wyniki wskazują na istnienie

lokalnej zależności zdarzeń z badanych karier. Oznacza to, że wystąpienie urodzenia

miało wpływ na wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej, ale nie

zaobserwowano takiego wpływu (lub przynajmniej nie jest on jednoznaczny) w sytuacji

odwrotnej, czyli zmiana stanu aktywności nie wpływa na fakt urodzenia w karierze

rodzinnej.

32

3. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności w przypadku kariery zawodowej i

migracyjnej ale tylko w ujęciu długookresowym. Dla krótkich odcinków czasu istnieje

lokalna zależność zdarzeń. Wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej nie ma

istotnego wpływu na wystąpienie migracji.

4. Zastosowanie modelu trójwymiarowego do porównania trzech karier równocześnie

potwierdziło wyniki otrzymane w zakresie aplikacji modeli dwuwymiarowych.

Zaobserwowano jedynie niewielkie różnice w rozkładach intensywności zdarzeń według

kolejności.

5. Estymacja tablic Kaplana-Meiera posłużyła głównie do określenia kształtu zależności

pomiędzy badanymi procesami. Jako proces zależny przyjęto karierę rodzinną i

rozszerzono zakres analizowanych zdarzeń do drugich urodzeń. Ocena kształtu funkcji

dożycia dała podstawę do spostrzeżeń: mediana czasu oczekiwania na urodzenie

pierwszego dziecka po zawarciu związku przypada na 12 miesiąc czyli 50% pierwszych

urodzeń zostało zrealizowanych w pierwszym roku trwania małżeństwa (80% w ciągu

pierwszych 2 lat), natomiast mediana dla drugich urodzeń wypada na 3,5 roku po

urodzeniu pierwszego dziecka. Na uwagę zasługuje fakt, iż 20% kobiet posiadających

jedno dziecko nie decyduje się na drugie dziecko w ogóle.

Uzyskane wyniki potwierdzają hipotezę o tradycyjnym modelu rodziny w Polsce przed

okresem transformacji. Liczba urodzeń pozamałżeńskich lub przedmałżeńskich jest znikoma.

Kariera rodzinna kobiet jest oparta na sekwencji: małżeństwo, następnie w bardzo krótkim

okresie czasu urodzenie pierwszego dziecka (mediana 12 miesięcy) po którym w przeciętnie 3

letnim okresie czasu następuje urodzenie kolejnego dziecka. Tylko co piąta kobieta nie

decyduje się na urodzenie drugiego dziecka.

6. Tablice trwania życia Kaplana-Meiera pozwoliły na ocenę podstawowych zmiennych

stałych wykorzystywanych w późniejszej analizie. Zastosowanie testów do porównania

różnic pomiędzy kategoriami tych zmiennych wykazało, iż w prawie wszystkich

przypadkach różnice te są istotne, co uzasadnia stosowanie tych zmiennych w dalszym

modelowaniu.

33

W przypadku analizy parametrycznej i semiparametrycznej uzyskane wyniki w

sposób syntetyczny przedstawia poniższe zestawienie:

WPŁYW ZMIENNYCH NA PRZEJ ŚCIE:

TEORIA ZMIENNA ** ze stanu zamężna z 0 liczbą dzieci do stanu zamężna z 1 dzieckiem

ze stanu zamężna z 1 dzieckiem do stanu zamężna z 2 dzieci

oczekiwany

otrzymany

oczekiwany

otrzymany 1. Teoria rodzin i gospodarstw domowych: -rodziny obojga rodziców pracujących; -wysoki poziom aktywności zawodowej kobiet

Activm

Job

−

−

−

−

− (0)

−

− (0)

−

2. Teoria inwestowania w kapitał ludzki: -wzrost dostępu kobiet do edukacji

Edu

−

+*

− (0)

− (0)

3. Teoria kapitału społecznego

Sefr

Sefp

−

−

−

−

(0)

(0)

(0)

(0)

4. Kariery równoległe opisane przez zmienne zależne od czasu

Edu Job

Nmig

− −

− (0)

+* −

− (0)

− −

− (0)

− (0) − (0)

−

* wpływ otrzymany niezgodny z oczekiwanym;

** opis zmiennych, patrz strona 9;

- (+) oczekiwany/otrzymany ujemny (dodatni) wpływ zmiennych na intensywność

przejścia; (ujemny wpływ oznacza wydłużony czas oczekiwania na urodzenie dziecka).

1. W obu analizowanych modelach grupa zmiennych związanych z teorią inwestowania w

kapitał ludzki miała odmienny wpływ na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka i

z pierwszego dziecka do drugiego dziecka. Wbrew oczekiwaniom wpływ pozostawania w

procesie edukacji na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka okazał się dodatni,

przy czym zmienna ta była nieistotna. W analizowanym okresie kariera edukacyjna była

zazwyczaj ukończona przed założeniem rodziny. Kobiety ze średnim i wyższym

wykształceniem uczestniczące w procesie edukacji odkładały zawieranie małżeństwa i

rodzenie dzieci, ale w końcowym okresie edukacji i zaraz po jej zakończeniu następował

proces rekompensaty, co może częściowo tłumaczyć otrzymany wynik.

34

Potwierdziło to hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z innych karierę jak kariera

edukacyjna na karierę rodzinną. Zakończenie edukacji miało wpływ na przyspieszenie

procesu pierwszych urodzeń.

2. Wszystkie zmienne związane z teorią kapitału społecznego, czyli grupa pochodzenia

jednostki i jej partnera miały wpływ negatywny na proces urodzeń, przy czym wpływ ten

był silniejszy w przypadku pierwszych urodzeń. Generalnie córki niewykwalifikowanych

pracowników miały ryzyko urodzenia dziecka wyższe niż córki pracowników

wykwalifikowanych. Tradycyjne normy i wartości były przekazywane z rodziców na

dzieci, system tych wartości był ściśle powiązany z sytuacja społeczną rodziny.

3. W przypadku teorii ekonomicznej rodzin i gospodarstw domowych zmienne związane z tą

teorią (aktywność przed małżeństwem i aktywność zawodowa obecnie) miały ujemny

wpływ na wskaźniki przejścia w obu analizowanych modelach. Kobiety pracujące miały

generalnie niższe ryzyko urodzenia pierwszego i kolejnego dziecka niż kobiety

niepracujące. Wpływ ten jest jednak znaczący i silny tylko w przypadku pierwszych

urodzeń. W przypadku drugich urodzeń usytuowanie kobiet na rynku pracy traci na

znaczeniu. Odkładanie w czasie pierwszych urodzeń w związku z realizacją kariery

zawodowej nie ma wpływu na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka.

Potwierdzono tym samym hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z kariery

zawodowej na przebieg kariery rodzinnej kobiety. Wpływ ten jest zmienny w czasie, siła

mechanizmów przyczynowo-skutkowych zmienia się w czasie wpływając w ten sposób

odmiennie na przebieg kariery rodzinnej w różnych fazach jej trwania.

4. Oddzielnego wyjaśnienia wymaga wpływ migracji na karierę rodzinną kobiety (zmienna

ta była istotna w modelu). Dla przejścia z małżeństwa do pierwszego dziecka wpływ

migracji był negatywny czyli urodzenie pierwszego dziecka było opóźnione w przypadku

gdy aktywność migracyjna była wysoka. Podobna sytuacja wystąpiła dla przejścia z

pierwszego dziecka do drugiego urodzenia. Wpływ zmiennej liczba migracji był

negatywny ale bliski zeru, co oznacza niewielki wpływ aktywności migracyjnej w

późniejszych latach trwania małżeństwa na karierę rodzinną.

Zachowania migracyjne kobiet potwierdzają hipotezę o wpływie innych karier na

karierę rodzinną oraz zróżnicowaniu tego wpływu w czasie.

Podsumowując, z przeprowadzonej analizy wynika że wśród kobiet w Polsce przed

okresem transformacji ustrojowej na decyzję o urodzeniu pierwszego dziecka omawiane

kariery zawodowa i migracyjna miały wpływ silniejszy niż na urodzenie drugiego dziecka.

35

Wpływ ten jednak nie był silny. Niepracujące kobiety miały nieznacznie (ok. 10%) wyższe

ryzyko urodzenia dziecka pierwszego niż kobiety pracujące, natomiast kolejna migracja

obniżała to ryzyko o ok. 12%. Na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka nie miała wpływu

sytuacja zawodowa kobiet, natomiast kolejna migracja miała niewielki negatywny wpływ.

Świadczy to o słabnącej sile oddziaływania mechanizmów przyczynowo-skutkowych czyli

wpływu innych karier na karierę rodzinną kobiety, wraz z upływem czasu (czasu trwania

małżeństwa).

Podsumowanie Przeprowadzone w pracy badanie karier równoległych jest ujęciem nakierowanym na

cykl życia jednostki. Analiza wzdłużna dotyczy przede wszystkim analizy procesów czyli

karier realizowanych przez jednostkę. Kariery te realizują się równolegle tworząc cykl życia

jednostki czyli cykl przez jaki przechodzi osoba od narodzin aż po zgon.

W pracach wykorzystujących modele ryzyk konkurencyjnych oraz modele

semiparametryczne [E. Frątczak, J. Jóźwiak, B. Paszek, 1996; E. Frątczak, 1999; D.

Courgeau, E. Lelievre, 1992] czytelnik może znaleźć wyniki analizy powiązań kariery

rodzinnej i zawodowej oraz kariery rodzinnej i migracyjnej. Nie jest natomiast poruszana

próba analizy powiązań kariery zawodowej i migracyjnej oraz wymienionych trzech karier:

rodzinnej, migracyjnej i zawodowej jednocześnie. Trójwymiarowy model ryzyk

konkurencyjnych z aplikacją na danych empirycznych nie był, jak dotychczas, weryfikowany

w analizach demograficznych i stąd nowatorskim elementem w tej pracy było zbudowanie

modelu oraz interpretacja otrzymanych wyników. Badanie mechanizmu przyczynowości jest

stosunkowo nowym zagadnieniem i nie zostało jeszcze szeroko opisane i zweryfikowane w

polskiej literaturze. Otwiera to możliwość nowych perspektyw badawczych, których próbę

realizacji podjęto w tej pracy. Podejście przyczynowo-skutkowe (szkoła niemiecka)

pozwoliło na zweryfikowanie podstawowych pytań stawianych w badaniu karier

równoległych w demografii. Pytania te dotyczyły głównie: określenia przebiegu kariery,

poszukiwania mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw każdej z karier,

oraz pomiędzy karierami, oceny stabilności w czasie tych mechanizmów. W poszukiwaniu

mechanizmów przyczynowo-skutkowych wykorzystano w pracy na szeroką skalę

nowoczesne metody analizy, w tym m.in.: wykorzystanie w modelach zmiennych zależnych

od czasu (tzw. time varying), metodę rozszczepienia epizodów (tzw. episode splitting) w

modelu Coxa. Otrzymane wyniki okazały się zbieżne z wynikami publikowanymi w wielu

36

badaniach przeprowadzonych w innych krajach i w Polsce [por. M. Kreyenfeld 2001, B.

Hoem, J.M. Hoem 1987; S. Drobnič, E. Frątczak 2001; E. Fratczak 1999 i inni].

Dość intensywne zmiany we wszystkich procesach demograficznych w Polsce w ciągu

ostatnich lat, głównie po roku 1989 wymagają z jednej strony permanentnego monitorowania

tych zmian, z drugiej zaś nowej formy badań demograficznych. Ten nowy wymiar badań to

badania wielodyscyplinarne, włączające badania z zakresu zmian w postawach i

zachowaniach demograficznych, normach i wartościach. Przykładem takiego badania było

zrealizowane w roku 2001 polskie badanie retrospektywne. Wyniki badania z roku 2001 oraz

wyniki badania z roku 1991 pozwolą na bardziej pogłębione analizy zmian wybranych

procesów demograficznych w Polsce z wykorzystaniem studiów karier równoległych.

Studia karier równoległych w demografii powinny mieścić się w obszarze zmian

paradygmatu w demografii i innych naukach społecznych, a więc odnosić się do nowego typu

badań procesów i ich ocen. Jednocześnie studia te powiązane są i oparte na cyklu życia

jednostki, zatem muszą włączać zmiany, które określa się w demografii jako „destandaryzacja

cyklu życia”. Wymaga to włączenia badań mechanizmów przyczynowo-skutkowych w

szerokim zakresie uwzględniających modele analizy wielopoziomowej, to jest takie modele,

które włączają jednocześnie analizy na poziomie makro i poziomie mikro z uwzględnieniem

heterogeniczności badanego procesu.

Przeprowadzona w pracy analiza karier równoległych w demografii oparta na danych

retrospektywnych dostarczyła nowych ocen i nowych wyników z zakresu studiów karier

równoległych (będących przedmiotem studiów) w Polsce do roku 1991. Studia te stanowią

dobry punkt wyjścia do oceny intensywnych zmian procesów demograficznych w Polsce po

roku 1991 z zakresu karier równoległych.

Praca doktorska napisana w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa Pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Frątczak Recenzenci: Prof dr hab Jolanta Kurkiewicz Prof. dr hab. Janina Jóźwiak

37

Wybrane pozycje literatury � Becker G.S. 1991, A Treatise on the Family. Enlarged Edition, Harvard University Press,

Cambridge and London. � Becker G.S. 1993, Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special

Reference to Education. Third Edition, The University of Chicago Press, Chicago and London.

� Blossfeld H.P. (red.) 1996, Macrosocilogy, Rational Choice Theory and Time, A Theoretical Perspective on the Emiprical Analysis of Social Processes, Sonderforschungsbereich 186 der Universitaet Bremen.

� Blossfeld H.P., A.Hamerle, K.U. Mayer 1989, Event History Analysis, Statistical Theory and Application in the Social Sciences, Lawrence Elbaum Associates, Publishers, Hillsdale, New Jersey.

� Blossfeld H.P., G. Rohwer 2002, Techniques of Event History Modeling. New Approches to Causal Analysis, Lawrence Elbaum Associates, Publishers, Mahwah, New Jersey.

� Bongaarts J., S.C. Watkins 1996, Social interactions and contemporary fertility transition, Population and Development Review, Vol. 22, No. 4.

� Coleman J.S. 1990, Foundations of Social Theory, Cambridge Harvard University Press, Cambridge.

� Courgeau D. 1998, New Methodological Approaches in the Social Sciences. An Over-view, Population: An English Selection. Vol. 9, No. 1.

� Courgeau D., E. Lelièvre 1992, The Event History Analysis in Demography, Clarendon Press, Oxford.

� Courgeau D., E. Lelièvre 1997, Changing Paradigm in Demography. Population: An English Selection. Vol. 9.

� Cox D.R. 1972, Regression Models and Life Tables, Journal of the Royal Statistical Society, Volume 34, No. 2.

� Crowder M.J. 2001, Competing Risks, London. � Drobnič S., E. Frątczak 2001, Employment Patterns of Married Women in Poland, [w:]

Careers of Couples in Contemporary Society. From Male Breadwinner to Dual-Earner Families, (red.) H-P. Blossfeld, S. Drobnič, University Press, Oxford.

� Easterlin R.A., E.M. Crimmins 1985, The Fertility Revolution. A Supply-Demand Analysis, The University of Chicago Press, Chicago and London.

� Eells E. 1991, Probabilistic causality, Cambridge University Press, Cambridge. � Frątczak E. 1989, Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna (Life

Course – Family, Occupational and Migratory Biography), GUS, SGPiS, Warszawa. � Frątczak E. 1996, Kohortowa analiza płodności na podstawie wyników polskiego badania

retrospektywnego 1988 “Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, PTD, Warszawa.

� Frątczak E. 1997, Analiza historii zdarzeń - elementy teorii, wybrane przykłady zastosowań z wykorzystaniem pakietu TDA. Materiały do wykładu i ćwiczeń, SGH, Warszawa.

� Frątczak E. 1999, Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny, teoria i praktyka, SGH, Warszawa.

� Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 1998, „Modelowanie wybranych faz cyklu życia rodziny na podstawie wyników polskiego badania retrospektywnego 1988 „Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, Biuletyn Informacyjny PTD, Nr 16B, Warszawa 1998.

� Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 1999, Formuła Bongaartsa-Feeneya – zastosowania dla Polski, Studia Demograficzne, Nr 2(139)/1999.

38

� Frątczak E., A. Ptak-Chmielewska 2001, Fertility and family life cycle changes in Poland and the second demographic transition, poster prezentowany na konferencji The Second Demographic Transition in Europe, Bad Herrenalb, Niemcy, czerwiec 2001.

� Frątczak E., J J.óźwiak, B. Paszek 1996, Zastosowania analizy historii zdarzeń w demografii. Nieparametryczna i semiparametryczna analiza danych badania retrospektywnego 1988 “Droga życiowa – biografia rodzinna, zawodowa i migracyjna”, SGH, Warszawa.

� Frątczak E., J.Jóźwiak, B.Paszek 1991, Metodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny –wybrane aspekty. MiO, ISiD Nr 341/23, Warszawa.

� Freedman D., A. Thorton, D. Camburn, D Alwin, L. Young-DeMarco, The Life History Calendar: A Technique for Collecting Retrospective Data, Sociological Methodology 1988.

� Giele J.Z. , G.H. Elder Jr. 1998, Methods of Life Course Research. Qualitative and Quantitative Approaches, SAGE Publications.

� Hobcraft J., M. Murphy 1986, Demographic Event History Analysis: A Selective Review. Population Index, No. 52(1).

� Holzer J. 1999, Demografia, PWE, Warszawa. � Holzer J.Z., I. Kowalska 1998, FFS, Standard Country Report, Poland, UNECE, UNPF,

Geneve. � Jóźwiak J. 1999, Zmiana paradygmatu w demografii, (w:) Kotowska I.E. (red.),

Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa.

� Jóźwiak J., T. Szapiro 1993, Zachowania demograficzne jako efekt procesu podejmowania decyzji – próba opisu. Studia Demograficzne, nr 2/100.

� Kędelski M. 1995, Koniunktura demograficzna w Polsce w latach 1948-1994, cz. II, Szacunki statystyczne - małżeńskość i płodność, AE, Poznań.

� Kędelski M. 1996, Częstość i kalendarz zawierania pierwszych małżeństw według płci w Polsce w latach 1950-1994, Studia Demograficzne 3/125.

� Klijzing F.K.H. 1991, A Method for Simultaneous Estimation of Parallel Processes in Human Life Course, Studia Demograficzne, nr 3/105.

� Kohler H.P. 2001, Fertility and Social Interaction. An Economic Perspective, University Press, Oxford.

� Kotowska I.E. (red.) 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa.

� Kurkiewicz J. 1998, Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego. Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Nr 131, AE, Kraków.

� Leibenstein H., Rozwój i zacofanie gospodarcze. Studia z teorii rozwoju gospodarczego, Warszawa 1963.

� Liefbroer A.C., Frątczak E. 1996, The Family formation Process in Poland during the Early Years of Socio-Economic Transitions. Evidence from the Polish Family and Fertility Survey 1991, Studia Demograficzne, nr 1(123).

� Nowak L. 1997, Ogólna ocena jakości danych w: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, Studia i analizy statystyczne, Warszawa.

� Okólski M. 1990, Teoria przejścia demograficznego, PWE, Warszawa. � Paradysz J. (red), 1995, Badanie koniunktury demograficznej, AE, Poznań. � Paradysz J., 1990, Reprodukcja ludności w Polsce. Studium metodologiczno-poznawcze,

MiO, SGPiS, 312, Warszawa. � Paszek B. 1984, Prawdopodobieństwo kolejności wystąpienia zdarzeń, Studia

Demograficzne Nr 3(77), Warszawa.

39

� Paszek B. 1987, Modele ryzyk konkurencyjnych. Studia Demograficzne, Nr 3/89. � Ptak-Chmielewska A. 2000; Analizy wielopoziomowe w naukach społecznych, Zeszyty

Naukowe SAD, KND, PAN, Nr 2/2000. � Van de Kaa, D.J. 1994, The Second Demographic Transition Revisted: Theories and

Expectations (in) Population and Family in the Low Countries 1993. Late Fertility and other Current Issues. G.C.N. Beets, J.C. van den Brekel, R.L. Cliquet, G. Dooghe, G.J. de Jonge, edited by: Swets & Zeitlinger, Lisse, The Netherlands.

� Van Wissen L.J.G., P.A. Dykstra (red.), 1999: Population Issues. An Interdisciplinary Focus. The Plenum Series on Demographic Methods and Population Analysis, New York.

� Yamaguchi K. 1991, Event History Analysis, Applied Social Research Methods Series. Vol. 28, London.

40

Plan pracy doktorskiej

Wprowadzenie………………………………………………………………………....…..1

1. Podstawy teoretyczne do badania karier równoległych w demografii……………..………7 1.1. Podstawowe pojęcia, ich definicje i miary………………………………….. .....…7 1.2. Przegląd wybranych teorii na użytek badania karier równoległych……….. …..16

1.3. Ogólna charakterystyka przemian demograficzno-społecznych w Polsce w

okresie 1946-1991…………………………………………………………..

......38 1.4. Przegląd wybranych metod i modeli na użytek badania karier równoległych ..…..55 1.5. Hipotezy badawcze. Przyjęte rozwiązania…………………………………….......64

2. Żródła informacji do badania karier równoległych…………………………………..…..67

2.1. Źródła informacji do analizy karier równoleglych z wykorzystaniem analizy

historii zdarzeń……………………………………………………………

……67 2.2. Charakterystyka polskich badań retrospektywnych………………………. ……77 2.3. Organizacja bazy danych. Przyjęte rozwiązania……………………………………81

3. Studia karier równoległych z wykorzystaniem modeli analizy nieparametrycznej ……87 3.1. Modele ryzyk konkurencyjnych……………………………………………………87

3.3.2. Zastosowanie modeli ryzyk konkurencyjnych do oceny powiązań zdarzeń z

trzech karier………………………………………………………………..

.….106 3.2.1. Ocena powiązań kariery rodzinnej i migracyjnej……………………….……108 3.2.2. Ocena powiązań kariery rodzinnej i zawodowej……………………….. …..116 3.2.3. Ocena powiązań kariery migracyjnej i zawodowej……………………..…..124

3.2.4. Ocena powiązań trzech karier rodzinnej, migracyjnej i zawodowej: trójwymiarowy model ryzyk konkurrencyjnych………………………

……133

3.3. Modele nieparametryczne. Tablice Kaplana-Meiera…………………………….138 3.4. Wnioski …………………………………………………………................. ..148

4. Studia karier równoległych z wykorzystaniem modeli analizy parametrycznej i semiparametrycznej…………………………………………………………………

...153

4.1. Wybrane modele parametryczne i semiparametryczne – teoria i

podstawowe założenia……………………………………………………..

.….153 4.2. Specyfikacja modeli będących przedmiotem analizy. Wyniki estymacji…… .…166 4.2.1. Model I. Proces formowania rodziny – urodzenie pierwszego dziecka ….171 4.2.2. Model II. Proces powiększania rodziny – urodzenie drugiego dziecka …..184 4.3. Wnioski…………………………………………………………………....... …..193 Zakończenie………………………………………………………………………….….203 Literatura………………………………………………………………………… ..…207 Załącznik nr 1…………………………………………………………………….. ..…213 Załącznik nr 2………………………………………………………………………..….218 Załącznik nr 3………………………………………………………………………..….240

41

Ewa Soja

Zakład Demografii Katedra Statystyki AE w Krakowie

HIPOTEZA EASTERLINA W ŚWIETLE ZACHOWA Ń PROKREACYJNYCH GENERACJI URODZONYCH W LATACH 1942 – 1966 W POLSCE

(Teza i cele pracy doktorskiej, sposób ich realizacji oraz rezultaty badań)

Istota hipotezy Easterlina Charakterystyczną cechą przemian struktury ludności krajów europejskich, a wśród

nich również Polski, jest przemienne występowanie generacji wyżowych i niżowych.

Demografowie podejmują próby wyjaśniania uwarunkowań obserwowanego falowania. We

wczesnych pracach kładziono nacisk przede wszystkim na konsekwencje wojen światowych,

wtedy bowiem zjawisko to występowało z natężeniem wzmocnionym przez uwarunkowania

historyczne. W miarę gromadzenia wiedzy i doświadczeń okazało się, iż takie wyjaśnienia są

niewystarczające. Wyżowe i niżowe generacje pojawiały się bowiem w krajach, które nie

były bezpośrednio dotknięte działaniami wojennymi. Do takich należą na przykład Stany

Zjednoczone.

R.A. Easterlin sformułował koncepcję, w której przedstawił charakterystyczne cechy

zachowań amerykańskich generacji wyżowych i niżowych oraz określił ich uwarunkowania.

Zdaniem Easterlina pary podejmując decyzje prokreacyjne kalkulują korzyści i koszty

związane z posiadaniem potomstwa. Podejmując decyzję co do wielkości rodziny nie kierują

się wysokością dochodu, ale oceniają relatywne zmiany swojej sytuacji materialnej w

stosunku do standardu życiowego rodziców. Ważnym uwarunkowaniem zachowań jest więc

dochód względny. U progu dorosłego życia generacje „wyżowe” napotykają trudności

wynikające ze wzmożonej konkurencji. W tych warunkach dla utrzymania zakładanego

poziomu życia mogą odraczać urodzenie kolejnego dziecka lub nawet z niego rezygnować.

Generacje „niżowe”, pozbawione tak silnej presji współzawodnictwa, będą chętniej zawierać

małżeństwa i decydować się na większą liczbę dzieci niż poprzednie pokolenie.

Według Easterlina najważniejszym czynnikiem determinującym skłonność młodych par

do zawierania małżeństw oraz do posiadania dzieci jest rezultat oceny ich własnych

42

materialnych aspiracji w stosunku do zarobków, możliwych do osiągnięcia w początkowym

okresie ich dorosłego życia. Ekonomiczna perspektywa młodych jest zatem wypadkową

potencjalnych zarobków i materialnych aspiracji. Potencjalne zarobki stanowią absolutną

miarę, która nie różnicuje par o tych samych potencjalnych warunkach ekonomicznych ale o

odmiennych aspiracjach materialnych. Wobec tego potencjalne zarobki nie mogą być

wystarczającą charakterystyką przyszłej sytuacji materialnej. Ograniczenie to dotyczy

zarówno porównywania sytuacji par żyjących w tym samym okresie (należących do tych

samych pokoleń), jak i do pochodzących z różnych generacji. Wiadomo bowiem, że

zazwyczaj to co stanowiło luksus dla generacji wcześniejszej (np. generacji rodziców), dla

późniejszej (np. generacji dzieci) często okazuje się już koniecznością. Wobec powyższego

Easterlin zaproponował miarę względną – tak zwany względny dochód, który zdefiniował

następująco (zob. Easterlin 1980):

Potencjalne zarobki pary

Względny dochód =

Materialne aspiracje pary

(1)

Jako jego aproksymatę przyjął:

Dochód młodego mężczyzny Względny dochód* =

Przeszły dochód rodziców młodego mężczyzny (2)

W liczniku Easterlin uwzględnił tylko dochód mężczyzny, gdyż zgodnie z przyjętym

przez niego tradycyjnym podziałem ról, to dochód męża stanowi dominujący udział w

dochodzie rodziny. Szczegółowe omówienie przyjętej przez Easterlina aproksymaty

względnego dochodu, jak i przedstawienie kolejnych kroków powstawania koncepcji

Easterlina zaprezentowano w pierwszym rozdziale pracy doktorskiej.

Cele i teza pracy Celem pracy jest weryfikacja poglądów Easterlina w odniesieniu do zachowań polskich

generacji niżowych i wyżowych urodzonych w latach 1942-1966. W związku z badaniem

43

uwarunkowań zachowań prokreacyjnych wyróżnionych generacji w kontekście ich zgodności

z hipotezą Easterlina wyznaczono następujące cele cząstkowe:

• przedstawienie istoty hipotezy Easterlina na tle najważniejszych demograficznych teorii

przemian płodności,

• dyskusja podejmowanych dotychczas prób weryfikacji hipotezy Easterlina,

• rozważenie zakresu zastosowań metod analizy historii zdarzeń w badaniach zachowań

prokreacyjnych,

• zaprezentowanie metod estymacji parametrów modeli nieparametrycznych i

semiparametrycznych oraz procedur weryfikowania odpowiednich hipotez statystycznych,

• wyodrębnienie i scharakteryzowanie generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji

względnego dochodu,

• charakterystyka zachowań prokreacyjnych badanych generacji oraz ocena zarówno

indywidualnego, jak i łącznego wpływu zmiennych określających względny dochód na

rozważane zachowania.

Jako zasadniczą tezę niniejszej pracy przyjęto stwierdzenie Easterlina, że młode pary

posiadające tradycyjne poglądy dotyczące rodziny podporządkowują swoje zachowania

prokreacyjne planom życiowym i aspiracjom, które kształtują się w środowisku rodzinnym.

Pod wpływem otoczenia zachowania te mogą podlegać modyfikacjom w celu utrzymania

poziomu życia uznanego za pożądany.

Hipoteza Easterlina poddawana była weryfikacji zarówno przez samego autora

koncepcji, jak i przez demografów z różnych krajów świata. Dotychczas nie uzyskano

jednoznacznych rezultatów pozwalających uznać sformułowane przypuszczenie za

prawdziwe lub fałszywe. Najczęściej weryfikacji poddawano wpływ wielkości generacji na

płodność za pośrednictwem relacji pomiędzy współczynnikami dzietności teoretycznej a

relatywną liczebnością starszych dorosłych (liczba mężczyzn w wieku 30-64 lat do liczby

mężczyzn w wieku 15-29) lub w stosunku do względnego dochodu (zob. Rys.1).

44

Rysunek 1 Najczęściej weryfikowane relacje w koncepcji Easterlina

rozmiar generacji

względny dochód

płodność

Źródło: opracowanie własne

Na podstawie dostępnych danych badacze proponowali różne miary względnego

dochodu lub jego oszacowania. Częściej jednak podejmowali próby testowania zależności

pomiędzy relatywną liczebnością starszych dorosłych a płodnością bez uwzględnienia

jakichkolwiek zmiennych określających ekonomiczną specyfikę danego kraju – pomijając

charakterystyki odnoszące się do względnego dochodu (por. Carlson 1992, Makunovich

1998, Wright 1989).

Największe trudności zawsze sprawiało wyznaczenie względnego dochodu, gdyż

wymagało to użycia zmiennych zależnych od wieku. Widoczne jest to szczególnie w

europejskich analizach, w których do tej pory ani razu nie zastosowano pomiaru względnego

dochodu, spełniającego te warunki. Miary niezależne od wieku mówią niewiele o

międzypokoleniowych różnicach w danym momencie. Ukazują raczej jak populacja jako

całość w danym momencie ocenia swoje potencjalne zarobki względem potencjalnych

zarobków w przeszłości. W pracy zaproponowano więc metodę pomiaru względnego

dochodu, z uwzględnieniem międzypokoleniowych różnic w statusie ekonomicznym młodych

ludzi oraz ich rodziców.

Analiza historii zdarzeń jako metoda badań zachowań prokreacyjnych Rozpatrywanie zachowań prokreacyjnych par w kontekście indywidualnych

charakterystyk, odnoszących się do ich względnego dochodu, wymaga zarówno

odpowiednich danych, jak i metodyki badań. W tradycyjnym podejściu, w analizach

demograficznych zjawiska, takie jak np. płodność, małżeńskość czy migracje były

analizowane niezależnie, w oderwaniu od innych procesów demograficznych, społecznych,

ekonomicznych. Przedmiotem obserwacji były pojedyncze zdarzenia. Tymczasem oprócz

oceny zmian poszczególnych zjawisk, zachodzi potrzeba analizy wzajemnych związków

pomiędzy różnymi procesami i zjawiskami, nie tylko demograficznymi. Badania powinny

45

wyjaśniać jakie czynniki generują dane zdarzenie lub rozważane struktury. W takim ujęciu

przedmiotem zainteresowania stają się mechanizmy przyczynowe, a zatem następuje

przesunięcie analizy ku procesom warunkującym wystąpienie zdarzenia. Koresponduje to

ściśle z przejściem z poziomu makro do poziomu mikro, w którym zachowania zbiorowości

ludzkich traktuje się jako złożone oddziaływanie nakładających się na siebie indywidualnych

karier życiowych jednostek (zachowań jednostek). Podejście, w którym przedmiotem

obserwacji stają się zachowania demograficzne jednostek oraz procesy determinujące je,

prowadzi w konsekwencji do przejścia od pewności do niepewności. Oznacza to, że

wystąpienie zdarzenia demograficznego, sekwencja różnych zdarzeń, rozkład odstępów

pomiędzy tymi zdarzeniami muszą być postrzegane jako procesy losowe (por. Jóźwiak 1999).

W dysertacji przedstawiono zatem wykorzystane w badaniach metody analizy historii

zdarzeń. Sformułowano podstawowe pojęcia, takie jak: kariera, epizod, stan, cecha pierwotna

wykorzystywane do opisu biografii jednostki, będącej przedmiotem analizy (zob. Frątczak,

Jóźwiak, Paszek, 1991),. Metody badania przebiegu życia jednostki, ujmowanego jako proces

stochastyczny, zaprezentowano na przykładzie pojedynczego epizodu. Zasadniczym celem

analizy pojedynczego przejścia (pojedynczego epizodu) jest określenie rozkładu nieujemnej

zmiennej losowej ciągłej, wyrażającej czas do wystąpienia badanego zdarzenia. Reprezentuje

on wzorzec, według którego jednostki z badanej populacji doświadczają zajścia rozważanego

zdarzenia. W pracy przedstawiono miary opisujące odpowiedni model pojedynczego

przejścia, takie jak funkcja przeżycia, gęstości oraz funkcja hazardu. Następnie omówiono

sposoby jego szacowania i weryfikowania hipotez statystycznych odpowiednich do

zastosowanego podejścia: nieparametrycznego lub semiparametrycznego (zob. Blossfeld,

Hamerle, Mayer1989; Blossfeld, Rohwer 1995; Kalbfleisch, Prentice 1980).

Nowoczesne podejście stosowane współcześnie w demografii, oparte na analizie historii

zdarzeń, wymaga sięgania do badań ankietowych.

Dane źródłowe oraz charakterystyka generacji poddanych badaniu w kontekście koncepcji względnego dochodu

Źródłem informacji wykorzystanym w pracy jest badanie retrospektywne „Przemiany

rodziny i wzorce dzietności w Polsce, 1991”. Zostało ono przeprowadzono w 1991 roku przez

Instytut Statystyki i Demografii SGH we współpracy z GUS w ramach międzynarodowego

projektu „Family and Fertility Survey” (FFS)”. Zgromadzone wówczas dane zostały

udostępnione przez Prof. dr hab. Janinę Jóźwiak (Dyrektor Instytutu Statystyki i Demografii

SGH). Celem badania FFS było odtworzenie historii życia rodzinnego, zawodowego,

46

edukacji oraz migracji generacji, które w 1991 roku były w wieku od 18 do 49 lat. Oparto go

na ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie gospodarstw domowych, dane dotyczyły 4459

gospodarstw domowych oraz 8544 osób w wieku 18-49 lat, będących członkami tych

gospodarstw. Wskazano, że jakość materiału empirycznego, jak również zakres tematyczny i

czasowy badania retrospektywnego 1991, obejmujący problem rozrodczości w szerokim

kontekście historii rodziny oraz biografii małżonków z generacji 1942-1973 uzasadniają

wybór badania FFS 1991 jako źródła informacji dla realizacji celu pracy (zob. Frątczak,

Kowalska, Rohwer, Drobnić, Blossfeld 1996; Holzer, Kowalska1997).

Kolejno wyodrębniono generacje wyżowe i niżowe. Jako kohorty wyżowe,

odpowiadające „dużym” generacjom, przyjęto roczniki urodzonych w latach 1947-1961.

„Małe” generacje reprezentowane są natomiast przez urodzonych w latach 1942-1946 oraz

1962-66. Roczniki wyżowe podzielono na trzy pięcioletnie generacje wyżowe 1947-1951,

1952-1956 oraz 1957-1961, aby w ten sposób zbadać, jak długość czasu trwania wyżu oraz

jego stopniowa kumulacja wpływają na zachowania prokreacyjne młodych ludzi. Następnie

rozważono zasadność badania zachowań prokreacyjnych generacji 1942-1966 na podstawie

zbiorowości pierwszych małżeństw. Pokazano mianowicie, że w badanym okresie

zdecydowana większość dzieci w Polsce przychodziła na świat w pierwszych związkach

małżeńskich.

Do badania płodności małżeńskiej w kontekście aspiracji materialnych i statusu

ekonomicznego zastosowano metodę analizy biografii rodziny (cyklu życia rodziny) opartą o

biografie jednostek. Cykl życia jednostki jest bowiem ściśle powiązany z cyklem życia

rodziny. Kariery realizowane przez jednostki tworzą karierę rodziny, do której należą (zob.

Frątczak 1999a). Badając uwarunkowania płodności małżeńskiej rozważanych generacji,

identyfikowano zachowania prokreacyjne małżeństw poprzez zdarzenia z kariery rodzinnej

kobiety (urodzenie pierwszego, drugiego oraz trzeciego dziecka), określane względem jej

wieku. Kobieta jest zatem jednostką odniesienia badanych małżeństw. Dlatego też, ze zbioru

danych FFS 1991 wybrano kobiety urodzone w latach 1942-1966, które w chwili

przeprowadzania ankiety pozostawały w pierwszym związku małżeńskim. Biografie

małżonków ze zbioru danych wybierano poprzez odpowiednią identyfikację z kobietą (żoną).

Obserwacją objęto więc 2478 cykli rodzinnych opartych na karierach: małżeńskiej,

zawodowej i rodzinnej kobiety oraz na karierze zawodowej i małżeńskiej mężczyzny.

W następnym kroku zaproponowano wstępną grupę zmiennych do opisu względnego

dochodu pary oraz scharakteryzowano strukturę małżeństw względem przyjętych cech, co

47

ułatwiło dalszą selekcję zmiennych do badania łącznego ich wpływu na zachowania

prokreacyjne. Do określenia względnego dochodu pary, zdefiniowanego przez Easterlina za

pomocą formuły (1), zaproponowano wzięcie pod uwagę dwóch grup cech. Odpowiadają one

potencjalnym zarobkom pary i ich aspiracjom materialnym, występującym w liczniku i

mianowniku formuły (1). W skład pierwszej grupy wchodzą następujące zmienne:

wykształcenie mężczyzny, wykształcenie kobiety, grupa społeczno-zawodowa mężczyzny i

grupa społeczno-zawodowa kobiety, związane z wykonywaną pracą w chwili zawierania

związku małżeńskiego. Drugą grupę tworzą zmienne: wykształcenie ojca kobiety,

wykształcenie matki kobiety, wykształcenie ojca mężczyzny, wykształcenie matki

mężczyzny, miejsce urodzenia kobiety, miejsce urodzenia mężczyzny, grupa społeczno-

zawodowa ojca kobiety, grupa społeczno-zawodowa matki kobiety, grupa społeczno-

zawodowa ojca mężczyzny, grupa społeczno-zawodowa matki mężczyzny oraz liczba dzieci

w rodzinie pochodzenia kobiety i liczba dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny.

Przeprowadzona w tym miejscu charakterystyka ze względu na wymienione cechy

dotyczy ogółu par małżeńskich oraz zagregowanych w odpowiednio wcześniej określone

generacje „duże” i „małe”. Zdecydowano, podobnie jak uczynił to Easterlin, aby to rok

urodzenia mężczyzny wyznaczał przynależność małżeństwa do generacji „małej” lub „dużej”.

Identyfikowanie przez Easterlina pary młodych ludzi za pomocą charakterystyk mężczyzny

wiązało się z leżącym u podstaw jego rozważań założeniem, że większość społeczeństwa

posiada tradycyjne poglądy na temat modelu rodziny. W przypadku badanych polskich

generacji wykazano w pracy, że posiadają one również tradycyjne przekonania związane z

małżeństwem oraz podziałem obowiązków w rodzinie.

Analiza wpływu zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne badanych generacji

Wykorzystując nieparametryczne oraz semiparametryczne metody analizy historii

zdarzeń, przedstawiono zachowania prokreacyjne badanych generacji. Następnie

zaproponowano metodę pomiaru względnego dochodu oraz ustalono zbiór zmiennych, które

tę wielkość odzwierciedlają. Kolejno, w pierwszym kroku oceniono wpływ pojedynczych

zmiennych określających względny dochód na rozważane zachowania. Następnie biorąc pod

uwagę uzyskane oceny oraz przeprowadzoną wcześniej charakterystykę małżeństw względem

przyjętych cech, wybrano zmienne do dalszej analizy ich łącznego oddziaływania na decyzje

prokreacyjne. W drugim etapie skonstruowano modele semiparametryczne, umożliwiające

48

analizę łącznego wpływu wybranych zmiennych na rozważane zachowania związane z

pierwszymi, drugimi oraz trzecimi urodzeniami.

Do opisu rozkładów czasu oczekiwania na urodzenie kolejnego dziecka wykorzystano

modele pojedynczych przejść (tzw. modele przeżycia). W ramach modelowania

nieparametrycznego oszacowano je za pomocą funkcji przeżycia, wykorzystując metodę

Kaplana-Meiera, a następnie testowano różnice pomiędzy funkcjami. Pozwoliło to określić

specyfikę zachowań prokreacyjnych w zależności od kolejności urodzenia dziecka, generacji i

środowiska społeczno-ekonomicznego reprezentowanego przez poszczególne zmienne.

Wykazano, że wszystkie przyjęte zmienne, charakteryzujące względny dochód rodziny,

istotnie wpływały na rozważane decyzje prokreacyjne. Ostatecznie do dalszych badań

łącznego wpływu zmiennych wybrano grupę społeczno-zawodową ojca mężczyzny i liczbę

dzieci w jego rodzinie pochodzenia, które charakteryzują środowisko pochodzenia

małżonków oraz poziom wykształcenia kobiety i grupę społeczno-zawodową mężczyzny,

służące do określenia potencjalnych możliwości ekonomicznych rodziny.

Do analizy dołączono zmienną wykształcenie kobiety, mimo iż Easterlin do szacowania

zarobków pary używał dochodu mężczyzny, kierując się tradycyjnym podziałem ról w

rodzinie. Wprowadzenie charakterystyki żony miało na celu uwzględnienie specyfiki polskiej

gospodarki, cechującej się wysokim poziomem aktywności zawodowej kobiet oraz

znaczącym wzrostem w kolejnych generacjach udziału kobiet z wykształceniem co najmniej

średnim. Wyższy poziom wykształcenia wiązał się z wydłużonym okresem edukacji, który

zwykle przesuwał decyzje matrymonialne i prokreacyjne, lecz równocześnie stwarzał większe

możliwości uzyskania przez kobietę lepiej płatnej pracy.

Stosując semiparametryczne metody analizy pojedynczych przejść, wykorzystano

modele proporcjonalnych hazardów (tzw. modele Coxa) w podanej niżej postaci:

)exp()(),( 0 zthzth β= (3)

( )(0 th – niewyspecyfikowana, nieujemna funkcja czasu t, z – wektor zmiennych, β –

wektor nieznanych parametrów) oraz modele warstwowe proporcjonalnych hazardów dane

następującym wzorem:

)exp()(),( 0 βzthzth gg = (4)

( Gg ∈ , G - zbiór warstw, g - numer warstwy).

49

Badanie, podobnie jak w modelowaniu nieparametrycznym, przeprowadzono oddzielnie

dla przejścia pierwszego, drugiego i trzeciego. Analiza każdego przejścia przebiegała na

dwóch poziomach: ogólnym, dotyczącym zachowań całej zbiorowości małżeństw oraz

szczegółowym, odnoszącym się do subpopulacji rodzin wyznaczonych przez grupę

społeczno-zawodową mężczyzny (trzy kategorie: pracownik wykwalifikowany-specjalista,

pracownik niewykwalifikowany-robotnik oraz rolnik) i wykształcenie kobiety (dwie

kategorie: wykształcenie podstawowe lub zasadnicze oraz wykształcenie średnie lub wyższe).

Dla każdego przypadku szacowano trzy grupy modeli:

1. Modele z pierwszej grupy, nazwanej „Względny dochód” (WD), pozwalają ocenić, czy

rodziny posiadające podobny status materialny, określony przez grupę społeczno-

zawodową mężczyzny i wykształcenie kobiety, różnią się w swych zachowaniach

prokreacyjnych ze względu na środowisko pochodzenia kształtujące aspiracje materialne

pary. W modelach tych wektor zmiennych z składa się z kategorii grupy społeczno-

zawodowej ojca mężczyzny (pracownik wykwalifikowany-specjalista, pracownik

niewykwalifikowany-robotnik oraz rolnik – kategoria odniesienia) oraz liczby dzieci w

rodzinie pochodzenia mężczyzny.

2. Druga grupa modeli nazwana „Grupy małżeństw” (G) pozwala odpowiedzieć na pytanie,

czy przynależność do danej generacji wyżowej lub niżowej miała wpływ na decyzje o

urodzeniu dziecka. W tym przypadku wektor zmiennych z składa się z kolejnych pięciu

grup generacji, przy czym najstarsza z nich jest kategorią odniesienia.

3. Ostatnią grupę modeli nazwaną „Względny dochód i generacje” (WDiG) stworzono

łącząc wszystkie zmienne rozpatrywane w poprzednich przypadkach. Modele te

umożliwiają ocenę łącznego oddziaływania zmiennych na analizowane zachowania

prokreacyjne oraz pozwalają sprawdzić, jak zmienił się wpływ względnego dochodu, jeśli

kontrolowano przynależność do generacji.

W analizie zachowań prokreacyjnych całej zbiorowości małżeństw wykorzystano

warstwowe modele proporcjonalnego hazardu Coxa. Jako warstwy (i=1,2,3) przyjęto

subpopulacje małżeństw, wyznaczone przez kategorie grupy społeczno-zawodowej

mężczyzny. Hazardy bazowe h0i(t) w poszczególnych warstwach mogły się różnić, lecz

parametry β pozostawały takie same w każdej grupie. Oznacza to, że kształt funkcji hazardu

w warstwach mógł być odmienny, natomiast zmienne wywoływały tę samą proporcjonalną

zmianę (przesunięcie) funkcji. Modele warstwowe zastosowano również dla ogółu rodzin, w

50

których kobieta posiadała wykształcenie podstawowe lub zasadnicze oraz średnie lub wyższe.

W pozostałych przypadkach (w analizie szczegółowej - na poziomie warstw) szacowano

tradycyjne modele proporcjonalnego hazardu.

W tablicach Tab.1 – Tab.3 odnoszących się do pierwszego, drugiego i trzeciego

przejścia zaprezentowano najważniejsze charakterystyki oszacowanych modeli

semiparametrycznych.

Dla każdego z nich wyszczególniono prawdopodobieństwo testowe, służące do oceny

dopasowania modelu do danych empirycznych, liczebność próby oraz zmienne statystycznie

istotne wraz z odpowiadającymi im wartościami expβ i prawdopodobieństwami testowymi.

Uzyskane rezultaty stanowią podstawę do zweryfikowania zasadniczej tezy pracy.

Oceniono zatem, czy w życiu dorosłym młodzi ludzie, dostosowując się do aktualnych

warunków otoczenia, ograniczali liczbę dzieci aby utrzymać pożądany materialny poziom

życia, ukształtowany w środowisku pochodzenia. Przedyskutowano również, czy warunki te

zmieniały się w zależności od tego, czy rozpoczynająca dorosłe życie kohorta należy do

generacji wyżowych czy niżowych.

51

Tab.1 Modele przejścia pierwszego ze stanu kobieta (rodzina) bezdzietna do stanu kobieta (rodzina) z pierwszym dzieckiem

Względny dochód – WD Grupy małżeństw - G Względny dochód i generacje - WDiG Modele dla pierwszego

przejścia Dopasowanie modelu N-liczebność

Zmienne statystycznie istotne

expB p– testowe zmiennej

Dopasowanie modelu N-liczebność






1. Warstwowy: h0i różne, Bi równe

0,00011 N=2441

o. specjalista liczba dzieci

0,8 1,034

0,01 0,002

0,025 N=2474

47-51 52-56 57-61 62-66

0,88 0,85 0,83 0,82

0,038 0,0093 0,005 0,017

0,00031 N=2441

o. specjalista liczba dzieci 47-51 52-56 57-61

0,83 1,031 0,9 0,88 0,86

0,023 0,0065 0,088 0,047 0,027

1a. Wykształcenie żony: średnie lub wyższe

0,1342 N=1204

0,195 N=1221

0,21 N=1204

1b. Wykształcenie żony: podstawowe lub zawodowe

0,399 N=1237

0,66 N=1253

0,64 N=1237

2. Mężowie specjaliści 0,1381 N=530

0,075 N=536

57-61 0,71 0,018 0,09 N=530

57-61 0,75 0,059


0,37 N=446

0,137 N=451

0,28 N=446


0,65 N=84

0,23 N=85

0,35 N=84

3. Mężowie robotnicy 0,00126 N=1631

o. specjalista liczba dzieci

0,78 1,037

0,043 0,0042

0,185 N=1656

0,006 N=1631

o. specjalista liczba dzieci 52-56

0,79 1,035 0,87

0,052 0,006 0,063


0,22 N=690

0,48 N=702

0,46 N=690


0,432 N=941

0,47 N=954

0,497 N=941

4.Mężowie rolnicy 0,842 N=280

0,01 N=282

47-51 57-61 62-66

0,69 0,6 0,48

0,0188 0,014 0,0076

0,035 N=280

47-51 57-61 62-66

0,67 0,58 0,46

0,012 0,01 0,0054


0,74 N=68

0,38 N=68

0,5 N=68


0,93 N=212

0,32 N=214

0,43 N=212


52

Tab.2 Modele przejścia ze stanu kobieta (rodzina) z pierwszym dzieckiem do stanu kobieta (rodzina) z drugim dzieckiem

Względny dochód – WD Grupy małżeństw - G Względny dochód i generacje - WDiG Modele dla drugiego

przejścia Dopasowanie modelu N-liczebność










0,00001 N=2195

o. specjalista o. robotnik

0,69 0,81

0,00058 0,0004

0,389 N=2225

57-61 1,21 0,058 0,00007 N=2195


0,68 0,80

0,00046 0,00029


0,023 N=1038


0,74 0,79

0,034 0,014

0,225 N=1053

0,031 N=1204


0,73 0,79

0,029 0,014


0,253 N=1157

0,1156 N=1172

0,082 N=1157

o. robotnik 57-61

0,87 1,23

0,07 0,037


0,81 N=456

0,51 N=451


0,44 N=370

0,69 N=374

0,63 N=370


0,93 N=81

0,42 N=82

0,78 N=81



0,66 0,81

0,01 0,001

0,49 N=1509

0,00058 N=1485

o. specjalista o. robotnik 57-61

0,65 0,80 1,19

0,006 0,0006 0,067


0,118 N=612

o. robotnik

0,78 0,034 0,558 N=623

0,25 N=612

o. robotnik 0,78 0,035


0,20 N=873

0,042 N=886

57-61 1,40 0,0038 0,031 N=873

o. robotnik 57-61 62-66

0,86 1,42 1,3

0,065 0,0026 0,099

4. Mężowie rolnicy 0,398 N=259

0,0092 N=260

47-51 52-56 62-66

0,64 0,57 0,47

0,0097 0,0043 0,0239

0,05 N=259

47-51 52-57 62-66

0,65 0,59 0,51

0,014 0,009 0,047


0,64 N=56

0,11 N=56

47-51 62-66

0,37 0,29

0,062 0,074

0,27 N=56

47-51 0,37 0,08


0,95 N=203

0,062 N=204

47-51 52-56 57-61

0,74 0,54 0,64

0,096 0,0086 0,099

0,267 N=203

57-61 0,55 0,0099

Kursywą zaznaczono parametry zmiennych, które były statystycznie istotne, lecz dopasowanie modelu było słabe


53

Tab.3 Modele przejścia ze stanu kobieta (rodzina) z drugim dzieckiem do stanu kobieta (rodzina) z trzecim dzieckiem bez generacji 1962-66

Względny dochód - WD Grupy małżeństw – G Względny dochód i generacje – WdiG Modele dla trzeciego przejścia

bez generacji 62-66











0,00008 N=1356

liczba dzieci 1,10 0,000015 0,988 N=1381

0,00117 N=1356

liczba dzieci 1,10 0,000012


0,108 N=527

liczba dzieci 1,13 0,015 0,61 N=538

0,198 N=527



0,0246 N=829

liczba dzieci 1,07 0,0038 0,73 N=843

0,0844 N=829



0,79 N=221

0,61 N=218



0,228 N=168

liczba dzieci 1,19 0,0599 0,68 N=170

0,366 N=168



0,975 N=50

-

-


liczba dzieci 1,70 0,0039 0,95 N=957

0,033 N=936

liczba dzieci

1,079

0,0026


0,385 N=323

0,69 N=332

0,52 N=323



0,189 N=613

0,677 N=625

0,319 N=613


4. Mężowie rolnicy 0,0084 N=202

liczba dzieci 1,21 0,00062 0,30 N=203

57-61 0,6 0,017 0,0254 N=202



- 0,3 N=36

-


0,0124 N=166

liczba dzieci 1,22 0,00064 0,82 N=167

0,066 N=166


Kursywą zaznaczono parametry zmiennych, które były statystycznie istotne, lecz dopasowanie modelu było słabe


54

Wyniki badań Podsumowując rezultaty badań przeprowadzonych i przedstawionych w pracy należy

stwierdzić, że postawione na wstępie cele metodyczne oraz poznawcze zostały osiągnięte.

Wykorzystując metody analizy historii zdarzeń zbadano uwarunkowania zachowań

prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942 – 1966 w kontekście ich zgodności z

hipotezą Easterlina.

Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki analizy semiparametrycznej, nieparametrycznej, jak

również charakterystykę badanej populacji względem przyjętych cech określających

względny dochód sformułowano następujące, ogólne wnioski:

- zachowania prokreacyjne badanej zbiorowości były zróżnicowane,

- zróżnicowanie to było w znacznej mierze rezultatem różnic w dochodzie

absolutnym rodziny wynikającym ze statusu społeczno-zawodowego małżonków,

który jest określony przez grupę społeczno-zawodową mężczyzny oraz

wykształcenie kobiety,

- dochód względny determinował zachowania prokreacyjne rodzin, które posiadały

najniższy status społeczno-zawodowy,

- nie stwierdzono wpływu rozmiaru generacji na względny dochód, jak również na

badane zachowania prokreacyjne,

- jedynie w przypadku rodzin rolników można przypuszczać, że niższa skłonność do

drugich urodzeń generacji wyżowych może być związana z „efektem tłumu”.

Wśród szczegółowych wniosków, związanych z pierwszymi, drugimi i trzecimi

urodzeniami na zwrócenie uwagi zasługują następujące stwierdzenia:

1.W przypadku pierwszych urodzeń zróżnicowanie przejawiało się tylko w przesunięciu w

czasie decyzji o urodzeniu dziecka, na skutek różnic związanych z pracą zawodową

mężczyzny i wykształceniem kobiety. Ponieważ mężczyźni o wysokich kwalifikacjach

zawodowych żenili się w większości z kobietami o wykształceniu co najmniej średnim,

dlatego wydłużoną edukację kobiet traktować można jako podstawową przyczynę

odraczania decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka.

2.Odsetki bezdzietnych małżeństw rolników, robotników, pracowników wysoko

wykwalifikowanych oraz kobiet o wyższym i niższym poziomie wykształcenia były

zbliżone. Pozwala to przypuszczać, że czynnik kulturowy, jakim jest tradycyjne

postrzeganie znaczenia rodziny przez młodych ludzi ze wszystkich badanych generacji, był

55

tak silny, iż determinanty ekonomiczne ostatecznie nie stanowiły ograniczenia w

zaspokojeniu pragnienia posiadania przynajmniej jednego dziecka.

3.Zróżnicowanie w przypadku drugich oraz trzecich urodzeń przejawiało się zarówno w

przesunięciu w czasie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka, jak i w rezygnacji z jego

posiadania. Było to w znaczącym stopniu wynikiem różnic w statusie społeczno-

zawodowym rodzin. Małżeństwa rolników najczęściej decydowały się na urodzenie

kolejnego dziecka, natomiast rodziny pracowników wysoko wykwalifikowanych

najrzadziej. Podobnie wyższe wykształcenie kobiety miało ujemny wpływ na badane

zachowania.

4.Środowisko pochodzenia mężczyzny istotnie wpływało na decyzje związane z urodzeniem

drugiego dziecka jedynie w przypadku rodzin robotniczych, w których kobiety posiadały

niski poziom wykształcenia. Małżeństwa te stanowiły jednak znaczący, bo blisko 40%

odsetek ogółu par. Rozważane rodziny ograniczały liczbę dzieci lub nawet całkowicie

rezygnowały z ich posiadania, aby utrzymać pożądany materialny poziom życia,

ukształtowany w środowisku pochodzenia.

5.Jedynie zachowania prokreacyjne rolników związane z urodzeniem drugiego dziecka były

zróżnicowane w kolejnych generacjach. Intensywność urodzenia kolejnego potomka we

wszystkich generacjach wyżowych była niższa niż w najstarszej generacji niżowej. Podobną

zależność wykazano również w przypadku najmłodszej, niżowej generacji, dlatego sytuację

tę można tylko częściowo tłumaczyć „efektem tłumu”. Może być ona także wyjaśniana

oddziaływaniem innych czynników, w dużym stopniu o charakterze kulturowym,

związanych ze stopniowym przejmowaniem wzorców zachowań społeczności wysoko

zurbanizowanych.

6.Na zachowania prokreacyjne związane z urodzeniem trzeciego dziecka oprócz absolutnego

dochodu rodziny miała wpływ również liczba dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny.

Dotyczy to szczególnie małżeństw robotników i rolników. Rodziny, w których mężczyzna

posiadał liczniejsze rodzeństwo chętniej decydowały się na kolejnego potomka. Tłumaczyć

to można z jednej strony łatwiejszą realizacją aspiracji materialnych, które są relatywnie

niskie i przez to, w myśl koncepcji Easterlina, stanowią mniejsze ograniczenie przy

podejmowaniu decyzji prokreacyjnych. Zwykle bowiem wielodzietność na skutek niższego

standardu życia i mniejszych możliwości kształcenia wpływa ujemnie na aspiracje młodych

ludzi. Z drugiej strony osoby wychowywane z licznym rodzeństwem mogą być mniej

skłonne do konsumpcyjnego stylu życia i preferują większą liczbę dzieci. Można więc

56

sądzić, że względny dochód rodziny był tylko jednym z czynników różnicujących badane

zachowania.

Podsumowanie Reasumując, można stwierdzić, że hipoteza Easterlina tylko w pewien selektywny

sposób tłumaczy zachowania prokreacyjne generacji polskich urodzonych w latach 1942-

1966. Wyjaśnia ona przede wszystkim zróżnicowanie rozważanych zachowań w

środowiskach o najniższym statusie społeczno-zawodowym. W przypadku rodzin

robotniczych istotną rolę odgrywa koncepcja względnego dochodu, jednak jego wielkość nie

zmienia się pod wpływem rozmiaru generacji, jak zaobserwował to Easterlin w

społeczeństwie amerykańskim. Wydaje się to zrozumiałe ze względu na brak istotnej

konkurencji wśród pracowników w gospodarce centralnie sterowanej, która przeważała w

rozważanym okresie.

Podejmując próbę wyjaśnienia różnic w zachowaniach prokreacyjnych rodzin rolników,

robotników i pracowników wysoko wykwalifikowanych, których nie można wytłumaczyć

hipotezą Easterlina, odwołać się można do teorii Beckera (zob.Becker 1981; Becker 1990).

Według teorii tej niższą płodność przy wyższych dochodach tłumaczy się przesunięciem

akcentu z ilości dzieci na ich jakość. Równocześnie niższą skłonność do decyzji

prokreacyjnych, szczególnie w przypadku kobiet lepiej wykształconych, wyjaśnia się

wzrastającymi kosztami alternatywnymi macierzyństwa.

Przeprowadzona w pracy weryfikacja hipotezy Easterlina w świetle zachowań

prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942-1966 w Polsce dostarczyła nowych ocen

i nowych wyników z zakresu rozważanych procesów demograficznych. Studia te stanowić

mogą dobry punkt wyjścia do oceny i wyjaśniania zachowań prokreacyjnych młodszych

generacji. Przeobrażenia procesów demograficznych związanych z drugim przejściem

demograficznym, prowadzące do nowego modelu rodziny w znacznym stopniu dotyczą

młodszych pokoleń. Wydaje się zatem, że kluczowym problemem w badaniu uwarunkowań

zachodzących przemian demograficznym jest poznanie mechanizmu kształtowania się postaw

i przekonań młodych ludzi Trudna sytuacja gospodarcza Polski, bezrobocie, duża

konkurencja oraz lansowanie przez media konsumpcyjnego stylu życia mogą stanowić

poważne ograniczenie w podejmowaniu decyzji o urodzeniu nawet jednego dziecka przez

młode osoby należące do wyżu z lat osiemdziesiątych.

57

Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Jolantay Kurkiewicz Recenzenci: Prof. dr hab. Józef Pociecha Prof dr hab. Irena E. Kotowska

Literatura: Becker G. S., (1981), A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge,

Mass.

Becker G. S., (1990), Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa.

Blossfeld H. P., Hamerle A., Mayer K. U., (1989), Event History Analysis, Statistical Theory and Application in the Social Sciences, Hillsdale, New Jersey.

Blossfeld H. P., Rohwer G., (1995), Techniques of Event History Modeling. New Approches to Causal Analysis, Mahwah, New Jersey.

Carlson E., (1992), Inverted Easterlin Fertility Cycles and Kornai’s ‘Soft’ Budget Constraint, Population and Development Review, 18 (4), ss.669–688.

Easterlin R. A. (1978b), The Economics and Sociology of Fertility: A Synthesis, [w:] Tilly Ch., (red), Historical Studies of Changing Fertility, Princeton.

Easterlin R. A., (1980), Birth and Fortune. The Impact of Number on Personal Welfare, Basic Books, New York.

Frątczak E., (1999a), Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny. Teoria i praktyka, Warszawa.

Frątczak E., Jóźwiak J., Paszek B., (1991), Metodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny – wybrane aspekty, SGH, Warszawa.

Frątczak E., Kowalska I., Rohwer G., Drobnić S., Blossfeld H.P., Polish Family and Fertility Survey. A User’s Guide, Warszawa and Bremen, 1996

Holzer J., Kowalska I., (1997), Fertility and Family Surveys, Standard Country Report, Poland, UNECE, UNPF, Geneve.

Jóźwiak J., (1999), Zmiana paradygmatu w demografii, [w:] Kotowska I. E. (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa.

Kalbfleisch J. D., Prentice R. L., (1980), The Statistical Analysis of Failure Time Data, John Wiley and Sons, New York.

Kotowska I. E., (red.) (1999), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Warszawa.

Kurkiewicz J., (1998), Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego. Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, Nr 131, Kraków.

Makunovich D. J., (1998), Fertility and the Easterlin Hypotesis: An Assesment of the Literature, Journal of Population Economics. 11.

Wright R. A., (1989), The Easterlin Hypothesis and European Fertility Rates, Population and Development Review, 15 (1), ss.107–122.

58

Plan pracy doktorskiej:

Wstęp

I. Koncepcja Easterlina wyjaśniania zachowań prokreacyjnych społeczeństw

rozwiniętych

1.1 Ogólna charakterystyka wybranych teorii przemian płodności

1.2 Koncepcja Easterlina

1.3 Zachowania prokreacyjne w kontekście zmian względnego dochodu

1.4 Samogenerujący się cykl

1.5 Próby weryfikacji koncepcji Easterlina

II. Analiza historii zdarzeń jako metoda badania zachowań prokreacyjnych

2.1 Miejsce metod analizy historii zdarzeń w demografii

2.2 Podstawowe pojęcia i definicje analizy historii zdarzeń

2.3 Modelowanie nieparametryczne

2.4 Modelowanie semiparametryczne

III. Charakterystyka badanej populacji w kontekście hipotezy Easterlina

3.1 Źródło informacji wykorzystane w badaniach

3.2 Wyodrębnienie badanych generacji

3.3 Charakterystyka generacji poddanych badaniu

IV. Względny dochód a zachowania prokreacyjne badanej populacji

4.1 Charakterystyka zachowań prokreacyjnych badanej populacji

4.2 Wpływ zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne

4.3 Analiza łącznego wpływu zmiennych względnego dochodu na zachowania

prokreacyjne

Zakończenie

59

Monika Stanny-Burak

Politechnika Koszalińska

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH A GOSPODARKA ROLNA W LATACH DZIEWI ĘĆDZIESIĄTYCH (NA PRZYKŁADZIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIEGO)

Autoreferat rozprawy doktorskiej

Wstęp Interferencja procesów demograficznych i procesów gospodarczych występuje w każdej

jednostce administracyjnej i każdym momencie czasu. Ze szczególną siłą ujawnia się w

okresach transformacji systemowej, zwłaszcza na obszarach podlegających restrukturyzacji

gospodarczej. W tych regionach uaktywnia się wtedy szereg barier w rozwoju regionu,

zarówno demograficznym jak i gospodarczym. Do podjęcia działań w kierunku ich likwidacji

konieczna staje się potrzeba oceny potencjału demograficznego oraz sytuacji gospodarczej w

gminie. Właśnie obszar województwa zachodniopomorskiego stanowi przykładowy obraz

doświadczeń, gdzie procesy transformacji zmierzające w kierunku gospodarki rynkowej,

wywołały wiele trudności z dostosowaniem się społeczności wiejskiej i gospodarki rolnej do

nowych warunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Głębokie przeobrażenia

obejmujące wieś i rolnictwo wynikają głównie z popegeerowskiego charakteru tych ziem.

Bowiem do 1989 roku obszar ten wyróżniał się najwyższym w kraju udziałem gospodarki

uspołecznionej w rolnictwie.

Przedmiot badań rozprawy dotyczy przemian demograficznych na obszarach wiejskich

na tle zmian w gospodarce rolnej regionu w latach 1988 - 1996. Ujęto go w dwóch wersjach.

Pierwsza dotyczy całości populacji zamieszkałej na obszarach wiejskich regionu, zaś druga

jest jej subpopulacją – obejmuje bowiem ludność związaną z rolnictwem indywidualnym.

Synonimem przemian demograficznych jest termin „rozwój demograficzny”. Zaś jako

podmiot rozwoju demograficznego rozumieć należy zbiorowość ludzi na określonym

terytorium (woj. zachodniopomorskie), rozpatrywaną w konkretnym czasie (1988-1996).

Rozwój demograficzny, traktuje się w niniejszej pracy jako ilościowe i jakościowe zmiany

populacji na danym terytorium. Przedstawiono go w ujęciu statystycznym poprzez

wielowymiarowy proces czasowy, który tworzą zmienne dotyczące podmiotu pracy. Nie

pominięto również otoczenia (środowiska) badanego obiektu (tj. zbiorowości ludzi).

60

Środowiskiem procesów demograficznych – w szerokim ujęciu, jest ogół warunków

ekonomicznych, instytucjonalnych, kulturowych i przyrodniczych, w których funkcjonuje

badana populacja. Z uwagi na to, iż w niniejszej pracy szczególny nacisk położono na analizę

procesów demograficznych ludności związanej z rolnictwem, poprzez środowisko procesów

ludnościowych rozumie się głównie warunki ekonomiczne gospodarki rolnej.

Zmiany demograficzne, jakie zaszły wśród ludności gmin wiejskich województwa

zachodniopomorskiego przedstawione zostały pomiędzy dwoma spisami: NSP 1988 oraz PSR

1996, których wyniki stanowiły podstawową bazę źródłową pracy. Z uwagi na głębokie

przeobrażenia społeczno - gospodarcze obszarów wiejskich, jakie miały miejsce w Polsce

w latach 90., porównanie wyników spisów z lat 1988 i 1996 ma szczególny walor poznawczy.

Spis powszechny ludności z 1988 roku przeprowadzony był u progu tych przeobrażeń, zatem

ukazuje nam sytuację w warunkach gospodarki planowanej centralnie. Natomiast dane spisu

rolnego z 1996 roku pozwalają przypisać odnotowane procesy demograficzne i gospodarcze

jako reprezentatywne dla całego okresu transformacji ustrojowej.

W bogatej literaturze dotyczącej obszarów wiejskich niewiele uwagi poświęcano

współzależności procesów demograficznych i gospodarczych. Wiele publikacji przedstawia

problematykę w pobieżnym i najczęściej ogólnokrajowym ujęciu, bądź odnosi się do

wyodrębnionych problemów. W dodatku składnik demograficzny traktowany jest dość

jednostronnie, jako jeden z czynników wzrostu czy rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Powyższe kwestie skłoniły autorkę do podjęcia przedstawionego tematu i empirycznego

zweryfikowania szeregu tez. Niniejsza dysertacja stanowi pierwszą, większą próbę tak

szerokiego ujęcia problematyki ludnościowej oraz przedstawienia związków między

rozwojem demograficznym a rozwojem gospodarczym rolnictwa indywidualnego na

obszarach wiejskich badanego regionu.

Cel i hipotezy badawcze Podstawowe cele poznawcze koncentrowały się głównie na rozpoznaniu zróżnicowania

przestrzennego tempa i kierunków zmian w rozwoju demograficznym obszarów wiejskich

woj. zachodniopomorskiego w latach 90. Uwzględniono przy tym podział na ludność wiejską

i ludność związaną z rolnictwem. Ukazanie przemian ludnościowych, oraz ustalenie

czynników i przyczyn zachodzących procesów przedstawiono na tle zmian w gospodarce

rolnej regionu. Jednostkowa uwaga zwrócona została na przemiany strukturalne w

indywidualnych gospodarstwach rolnych. Naczelnym celem była jednak ocena poziomu

61

rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym i poziomu

rozwoju gospodarczego36 rolnictwa indywidualnego, jak i wykazanie współzależności obu

poziomów rozwoju.

Z celem poznawczym wiązał się ściśle cel aplikacyjny. W zamyśle autorki praca

powinna dostarczyć wielu przesłanek ułatwiających określenie kierunku działań polityki

regionalnej. Rozpoznając istniejące tendencje uzyskujemy informacje dotyczące zgodności

i niezgodności zmian strukturalnych ludności na obszarach wiejskich ze zmianami

ekonomicznymi w regionie; a także możliwe jest wskazanie obszarów, na których trzeba

pobudzić pozarolniczą działalność gospodarczą. Wieloaspektowa analiza czynnika ludzkiego

na obszarach wiejskich daje możliwość przedstawienia głównych barier i szans, określających

pozycje gmin w procesach transformacji i integracji polskiej gospodarki z Unią Europejską.

Cele badań ujęto szeroko. Zmierzając do ich osiągnięcia, należało rozwiązać szereg

problemów. Podstawowa problematyka pracy sprowadzona została do następujących pytań:

⇒ Jak kształtowały się tempo i zakres zmian demograficznych na obszarach wiejskich

województwa zachodniopomorskiego w latach 90.?

⇒ Jakie czynniki stymulujące i bariery utrudniające rozwój demograficzny odegrały

w tych latach najistotniejszą rolę?

⇒ W jakim stopniu na procesy demograficzne Pomorza Zachodniego wywierają wpływ

przemiany w skali globalnej wynikające z teorii przejścia demograficznego?

⇒ Jakie zmiany strukturalne w rolnictwie nastąpiły w wyniku procesów

restrukturyzacyjnych i jaki jest stopień zróżnicowania indywidualnej gospodarki rolnej?

⇒ W jaki sposób położenie geograficzne gmin determinuje poziom rozwoju

demograficznego i gospodarczego?

⇒ Jak kształtował się rozwój demograficzny ludności związanej z rolnictwem (przejawy

pozytywne i negatywne) na tle przemian w gospodarce rolnej regionu?

⇒ Które gminy wiejskie prezentowały podobny rozwój demograficzny i gospodarczy,

a które z nich stanowiły zupełnie odizolowane wyjątki?

Uwzględniony okres oraz obserwowane tendencje zmian politycznych i społeczno-

gospodarczych są na tyle zróżnicowane, że trudno rozstrzygać bez szczegółowych badań,

36 Rozwój gospodarczy obejmuje tę sferę działalności ludzkiej, która wiąże się z gospodarowaniem w rolnictwie indywidualnym wraz z ogółem warunków ekonomicznych gospodarki rolnej. Zarówno rozwój gospodarczy, jak i rozwój demograficzny, został zmierzony za pomocą zmiennych diagnostycznych przedstawionych w rozdziale 6 dysertacji.

62

które zjawiska i w jakim stopniu są objawem stagnacji, które z kolei efektem

zapoczątkowanym w okresie transformacji, a które nie są bezpośrednio związane ani

z jednym, ani z drugim procesem. Rozróżnienie kategorii tych zjawisk oraz tendencji wymaga

zastosowania wielu różnych ujęć i poziomów analizy. Postawiono więc następujące hipotezy:

� Szczególnie silny wpływ na przemiany demograficzne na wsi miał proces transformacji

ustrojowej. Uruchomione zostały niekorzystne procesy, takie jak: spadek dzietności

i matrymonializacji, przyśpieszenie tempa procesu starzenia się ludności oraz spadek

mobilności przestrzennej. Zachwiana została stabilizacja ekonomiczna gospodarstw

domowych, głównie przez ograniczenie możliwości zatrudnienia i wzrost rozmiarów

bierności zawodowej.

� Procesy restrukturyzacji gospodarki wywołały nieznane dotąd zjawiska demograficzne

i społeczno-gospodarcze, jak np.: bezrobocie, ubóstwo licznych rodzin, rozwarstwienie

materialne społeczeństwa. Najtrudniej dostosowują się do nowych warunków

gospodarczych właśnie gminy popegeerowskie.

� Przemiany demograficzne ludności związanej z rolnictwem wykazują się większą

dynamiką zmian i zróżnicowaniem przestrzennym niż ogół populacji wiejskiej.

� Grupy gmin o analogicznych właściwościach geograficznych (np. położenie

nadmorskie, okołomiejskie, czy nadgraniczne) prezentują zbliżony poziom rozwoju

demograficznego i gospodarczego.

� Większe zmiany procesu demograficznego wykazują gminy o wyższej jakości rolniczej

przestrzeni produkcyjnej, wysokich walorach turystycznych oraz wysokim poziomie

infrastruktury. Dotyczy to głównie gmin byłego woj. szczecińskiego, na odrębność

którego, wpłynęły większe nakłady inwestycyjne państwa na gospodarkę samego

Szczecina oraz gmin przygranicznych i nadmorskich.

� W wyniku likwidacji gospodarki uspołecznionej zwiększyły się zasoby gruntów

indywidualnego rolnictwa, oraz dokonały się pozytywne przekształcenia struktury

obszarowej. Przyjęcie zasad gospodarki rynkowej przyczyniło się do wzrostu znaczenia

środowiska przyrodniczego jako czynnika kształtującego intensywność gospodarowania

w rolnictwie.

� Procesy demograficzne i gospodarcze zachodzące w dłuższych okresach i na znacznych

obszarach z reguły nie są jednorodne. Poziom rozwoju demograficznego

i gospodarczego wykazuje współzależność, ale stopień zależności odznacza się

zróżnicowaniem przestrzennym.

63

Układ pracy Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym, stanowiącym

wprowadzenie nakreślono cele, zakres i podstawowe zadania badawcze, scharakteryzowano

źródła i zastosowane metody analizy oraz omówiono kwestie definicyjne. W ostatniej części

tego rozdziału dokonano przestrzennej charakterystyki obszarów wiejskich Pomorza

Zachodniego, uwzględniając rozwój sieci osadniczej i warunki przyrodnicze oraz czynniki

determinujące restrukturyzację obszarów popegeerowskich.

W rozdziale drugim przedstawiono dynamikę zmian ludności wiejskiej i ludności

związanej z rolnictwem, oraz zbadano strukturę przestrzenną układu ludnościowego,

wykorzystując dwie metody analizy koncentracji. Określono również dysproporcje rozwoju

demograficznego za pomocą modelu przesunięć dyferencjalnych. Poddano analizie

komponenty przyrostu rzeczywistego, oraz wydzielono typy zmian ludnościowych według

metody Webba.

W rozdziale trzecim dla populacji wiejskiej i osobno dla jej subpopulacji związanej

z rolnictwem dokonano charakterystyki struktury ludności według płci i wieku. Zmienność

struktur określono za pomocą zarówno podstawowych wskaźników demograficznych, jak

i odpowiedniego do określenia zróżnicowania struktury narzędzia badawczego, jakim jest

miara zgodności struktur. Z ekonomicznego punktu widzenia najistotniejszy w strukturze

ludności jest udział osób w wieku produkcyjnym, dlatego pod tym względem dokonano

grupowania gmin, a następnie obliczono współczynnik zgodności rang Spearmana.

Rozdział czwarty poświęcony jest analizie dynamiki i zmianom w strukturze społeczno-

zawodowej ludności związanej z rolnictwem. W charakterystyce aktywności ekonomicznej

korzystano głównie ze wskaźników struktury i dynamiki. Szczególną uwagę zwrócono na

problem bezrobocia zarówno jawnego, jak i ukrytego oraz dokonano klasyfikacji gmin na

podstawie wielkości natężenia bezrobocia rejestrowanego. Ponadto w oparciu o test

niezależności χ2 zbadano wpływ struktury zatrudnienia przed transformacją społeczno-

gospodarczą na poziom bezrobocia w 1996 roku. W tym rozdziale oprócz wspomnianej

klasyfikacji gmin wykonano typologię jednostek według struktury zatrudnienia w działach

gospodarki narodowej. W osobnym podrozdziale omówiono poziom wykształcenia ludności

w indywidualnych gospodarstwach. Ze względu na rangę czynnika ludzkiego w procesie

gospodarowania, oceniono również jakość siły roboczej związanej z rolnictwem

indywidualnym posługując się taksonomiczną metodę grupowania k-średnich.

64

Rozdział piąty stanowiący tło dla przemian demograficznych, obejmuje problematykę

gospodarczą rolnictwa indywidualnego Pomorza Zachodniego. W analizie tego zagadnienia

uwzględnione zostały zmiany struktury agrarnej, struktury użytkowania gruntów, zmiany

w produkcji rolnej oraz zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury technicznej

w indywidualnych gospodarstwach rolnych.

W rozdziale szóstym podjęto próbę określenia wzajemnych uwarunkowań rozwoju

demograficznego i gospodarczego, wykorzystując w tym celu metodę taksonomiczną (wzorca

rozwoju). Najpierw określono zmiany w poziomie rozwoju demograficznego obszarów

wiejskich, z osobną analizą ludności związanej z rolnictwem. Następnie ocenie poddano

poziom rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych. W ostatnim

podrozdziale w oparciu o współczynnik korelacji liniowej Persona, przeprowadzono analizę

współzależności rozwoju demograficznego ludności w domowych gospodarstwach rolnych na

wsi i rozwoju indywidualnej gospodarki rolnej. Rozdział ten zawiera próbę typologicznego

podziału gmin: o zrównoważonym rozwoju demograficznym i rozwoju gospodarczym oraz

takich, gdzie rozwój demograficzny wyprzedza rozwój gospodarczy i odwrotnie. Wnioski

z analizy pozwoliły ujawnić obszary największych zagrożeń i szans rozwojowych w dalszym

procesie transformacji tego regionu.

Ostatni rozdział stanowi podsumowanie, w którym sformułowano w nawiązaniu do

podstawowej problematyki badawczej i postawionych hipotez – szereg konkluzji

o ogólniejszym charakterze.

Rezultaty poznawcze i aplikacyjne rozprawy Badania zawarte w rozprawie, dowodzą dużej złożoności i zróżnicowania zjawisk

kształtujących rzeczywisty obraz wsi regionu (jako obszaru popegeerowskiego) w latach 90.

Szczegółowa analiza zgromadzonego materiału empirycznego i rozwiązywanie kolejnych

zadań cząstkowych, umożliwiły poznanie wielu zjawisk i procesów, potwierdzenie

określonych prawidłowości obserwowanych w szerszej skali, jak też uchwycenie pewnych,

specyficznych dla tego regionu właściwości, spodziewanych współzależności, itp. Wyniki

analizy uwzględniającej stan przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej, jak i w czasie jej

trwania wykazały duży wpływ procesów transformacji na przemiany demograficzne i

gospodarcze indywidualnych gospodarstw rolnych. Oto ważniejsze uogólnienia.

65

Zmiany w zaludnieniu i przyroście rzeczywistym

W latach 1988-1996 wieś zachodniopomorska odznaczyła się cztery razy wyższą stopą

przyrostu ludności (1,4%), niż średnio w Polsce (0,3%). Mimo to dynamikę wzrostu

liczebnego należy uznać jako niską. Ludność wiejska w województwie stanowiła w 1996

roku 30%, natomiast przeciętnie w kraju wskaźnik ruralizacji wyniósł 38%. Większy przyrost

rzeczywisty dotyczył ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, jego wartość była o

ponad 5 punktów procentowych wyższa niż dla całej ludności wiejskiej. Udział tej

subpopulacji na wsi województwa w 1996 roku wyniósł 38,7%, zaś w kraju 66,3%.

Średnia gęstość zaludnienia obszarów wiejskich województwa w latach 90. wyniosła

około 28 os/km2, i była blisko o połowę mniejsza niż przeciętnie w Polsce. Główna przyczyna

niskiego zaludnienia tkwi w uwarunkowaniach przyrodniczych i historycznych oraz

w kierunkach i tempie rozwoju społeczno-gospodarczego w okresie powojennym.

W omawianym przedziale czasu zaobserwowano duży spadek gęstości zaludnienia wśród

populacji związanej z rolnictwem indywidualnym. Zmiany te w ponad 90% gmin nie

nastąpiły przez ubytek rzeczywisty ludności, gdyż takiego nie było. Sytuacja powstała

w wyniku podwojenia powierzchni ogólnej użytków rolnych w gospodarstwach

indywidualnych, natomiast zaledwie o 7% zwiększyła się liczba ludności związanej

z rolnictwem. Szczególnie zaobserwowano to w gminach, w których istniały w 1988 roku

duże Państwowe Gospodarstwa Rolne.

Analiza przesunięć wewnątrzregionalnych ludności wiejskiej wykazała dysproporcje w

jej rozwoju. W badanym okresie jednostki, w których następował spadek liczby ludności,

bądź też rozwój ludności był wolniejszy od średniego tempa rozwoju ludnościowego

obszarów wiejskich całego województwa, skupiają się równoleżnikowo w środkowym pasie

regionu (z kumulacją gmin w regionie pojezierza szczecineckiego). Są to obszary najsłabiej

zaludnione. Wyniki badania wskazały na długotrwały proces wyludniania się tych terenów,

co uwarunkowane było niewielkimi możliwościami rozwojowymi. W istotny sposób

zdeterminowały to zaniedbania infrastrukturalne powstałe z niedoinwestowania tych

obszarów w poprzednim układzie gospodarczym, jak i istniejący układ osadniczy cechujący

się słabą spójnością komunikacyjną oraz tradycyjną, mało zróżnicowaną siecią

małomiasteczkową i rozproszonym osadnictwem wiejskim.

Mniejsze przesunięcia wewnątrzregionalne wystąpiły natomiast wśród populacji

związanej z rolnictwem indywidualnym. Sytuacja taka przyczyniała się do stagnacji a nawet

regresu demograficznego i gospodarczego indywidualnych gospodarstw. Proces ten

66

zaobserwowano w gminach: 1) na wschód od aglomeracji szczecińskiej, 2) wokół miasta

Koszalina, 3) w centralnej części na granicy byłych województw koszalińskiego

i szczecińskiego, stanowiących trzon obecnego woj. zachodniopomorskiego. Zauważono, że

proces redystrybucji ludności związanej z rolnictwem na badanym obszarze determinowały

następujące czynniki: 1) warunki środowiska naturalnego, 2) ekonomiczne i strukturalne

zacofanie rolnictwa (np. poziom kultury rolnej, struktura agrarna), 4) przestrzenne

zróżnicowanie struktur demograficznych ludności.

Największym zaludnieniem odznaczył się pas nizin nadmorskich przylegających do

wzgórz morenowych. Północny obszar województwa reprezentuje znacznie gęstsza sieć

osadnicza, szczególnie największych miejscowości, które w wiejskich gminach podmiejskich

skupiają ludność, a ponadto korzystniejsze są tam warunki naturalne środowiska. Drugim

obszarem większego zagęszczenia ludności była południowo–zachodnia część województwa,

która również posiada dobre warunki przyrodnicze, ale przede wszystkim wskazuje

stosunkowo wyższy poziom zainwestowania.

Proces koncentracji ludności wiejskiej nie wykazał istotnego zróżnicowania w czasie w

porównaniu do układu przestrzennego. Zjawisko to uzależnione było przede wszystkim od

poziomu rozwoju gospodarczego i funkcji danej jednostki osadniczej oraz relacji między

osadnictwem miejskim i wiejskim. Koncentracja przestrzenna ludności wiejskiej różni się od

koncentracji ludności w indywidualnych gospodarstwach. Ta pierwsza stanowiła przede

wszystkim odzwierciedlenie ogólnego poziomu rozwoju gospodarczego (szczególnie

infrastruktury). Przy czym była ona silniejsza w rejonach, w których notowano wyższy

poziom rozwoju gospodarczego, co z kolei ma związek z położeniem nadmorskim i

okołomiejskim. Zaś zmiany w koncentracji ludności związanej z rolnictwem stanowiły

odzwierciedlenie głównie zmian w strukturze agrarnej. Ponadto do ważniejszych czynników

różnicujących zaliczono: warunki naturalne, odległość od miast i ośrodków przemysłowych

mających wpływ na charakter produkcji rolniczej oraz rozwój pozarolniczego rynku pracy.

Wzajemne powiązania poszczególnych czynników i ich przestrzenne zróżnicowanie sprawia,

że rozmieszczenie ludności związanej z rolnictwem, jest nierównomierne i nie zawsze

możliwe jest określenie, który z powyższych czynników ma największy na to wpływ.

Dekada lat 90. charakteryzowała się bardzo szybkim tempem spadku przyrostu

naturalnego na obszarach wiejskich woj. zachodniopomorskiego: z blisko 11 osób na 1000

ludności w 1988 roku do 5 osób w 1996 roku. Współczynnik ten dla obszarów wiejskich w

Polsce wyniósł odpowiednio 7,5 i 2,4. Czynnikiem modulującym, był spadek wskaźnika

67

urodzeń, gdyż wskaźnik zgonów bez większych odchyleń utrzymywał się na stałym

poziomie. Zasadniczą jego przyczyną było obniżenie poziomu płodności we wszystkich

grupach wieku. Z pewnością istotne w owym czasie były przyczyny natury ekonomicznej,

takie jak pogarszająca się sytuacja finansowa i warunki bytowe znacznej części ludności

wiejskiej czy wzrost bezrobocia wśród młodzieży. Czynnikiem sprawczym spadku płodności

oraz zaobserwowanego również spadku matrymonializacji na wsi, jest modernizacja

społeczeństwa wiejskiego – jako efekt procesów „przejścia demograficznego”. Jednocześnie

faktem jest, że w latach 90. na znaczeniu straciły czynniki demograficzne, natomiast nasilił

się wpływy uwarunkowań systemowych oraz społeczno-kulturalnych.

Występujący w całej Polsce spadek przyrostu naturalnego ludności wiejskiej był

istotnie zróżnicowany, niemniej jednak doprowadził do zmniejszenia różnic między

regionami o najmniejszym i największym wskaźniku. Radykalne zmniejszenie przyrostu

naturalnego na wsi wystąpiło niemal we wszystkich gminach analizowanego województwa.

Gminy o relatywnie niskim poziomie przyrostu naturalnego wystąpiły w południowej części

województwa i na granicy nieistniejących już województw szczecińskiego i koszalińskiego

oraz wokół aglomeracji szczecińskiej. Najwyższy wskaźniki przyrostu naturalnego

reprezentowały gminy północnej części województwa, (poza gminami nadmorskimi) oraz

gminy wschodniej części regionu, leżące przy granicy z województwem pomorskim.

Mieszkańcy wsi są społeczeństwem, w którym rozwój populacji ma charakter

zastojowy, gdyż współczynnik dynamiki demograficznej zbliżył się do jedności. Jednakże

w woj. zachodniopomorskim przedstawione procesy następują później niż średnio na

obszarze całego kraju.

Lata transformacji ustrojowej charakteryzowały się także bardzo znacznym spadkiem

ujemnego dla wsi salda migracji, który związany był prawie wyłącznie ze zmniejszeniem się

strumienia odpływu ludności ze wsi do miast, gdyż napływ ludności z miast na wieś

utrzymywał się na zbliżonym poziomie. Spadek przyrostu migracyjnego (szczególnie ze wsi

do miast) należy przede wszystkim łączyć z trudną sytuacją na rynku pracy, recesją

budownictwa mieszkaniowego, wysokimi kosztami utrzymania w miastach.

Również dokonana klasyfikacja gmin, z punktu widzenia przyrostu rzeczywistego

wykazała duże zmiany w wydzielonych typach ludności. Bardziej dynamiczne zmiany

rozwoju ludnościowego zaobserwowano na obszarze wiejskim województwa, niż średnio w

68

kraju. W omawianych latach wraz ze spadkiem przyrostu naturalnego, nastąpił spadek

ujemnego salda migracji, a wartości dla gmin województwa uległy znacznemu uśrednieniu.

Przeprowadzona analiza wykazała, iż ruch naturalny i migracje należą do

podstawowych czynników determinujących przemiany demograficzne na wsi. Za

pośrednictwem analizy komponentów przyrostu rzeczywistego widzimy, że zachodzą zmiany

niesprzyjające rozwojowi społeczno-gospodarczemu, zmiany do tej pory nieznane i być może

nieodwracalne.

Zmiany struktur demograficznych

Proces defeminizacji ludności wiejskiej woj. zachodniopomorskiego (postępujący

w poprzednich dwóch dekadach) w latach 90. uległ wyhamowaniu, co jest naturalną

konsekwencją spadku mobilności przestrzennej ludności. Większa maskulinizacja

występująca wśród ludności związanej z rolnictwem indywidualnym została wyrównana

w latach 90. do korzystnego poziomu 98K/100M, który reprezentowała również ludność

wiejska. W grupie ludności wiejskiej związanej z indywidualną gospodarką rolną szczególny

niedobór kobiet w Polsce wystąpił w grupie 20-29 lat, tj. w wieku, w którym zawierają one

związek małżeński. Jednakże w omawianym regionie i czasie największą defeminizację

zanotowano w przedziale wieku 30-39.

Populacja wiejska jest młodsza niż jej subpopulacja związana z rolnictwem.

Zestawienia statystyczne dla woj. zachodniopomorskiego wskazały, że proces obciążenia

ludności produkcyjnej ludnością nieprodukcyjną zdecydowanie korzystniej przedstawia się

dla ogółu populacji wiejskiej. Dla ludności w indywidualnych gospodarstwach, wszystkie

policzone współczynniki obciążeń demograficznych dla przyjętych lat, wykazały przyrost

wartości. Znacznie wyższy niż dla populacji wiejskiej był indeks starości. Współczynnik

obciążenia dziećmi był niższy niż ogółem na wsi. Spadek liczby dzieci i młodzieży należy

uznać za zjawisko niekorzystne, stwarza to bowiem potencjalne możliwości zmniejszenia

w najbliższych latach grupy ludności w wieku produkcyjnym.

Ludność wiejska Pomorza Zachodniego wykazała cechy starości demograficznej, ale jej

jeszcze większe zaawansowanie, o stałej tendencji wzrostowej, zaobserwowano wśród

subpopulacji związanej z rolnictwem. Odsetek grupy przedprodukcyjnej i produkcyjnej był

wśród populacji wiejskiej wyższy, a grupy poprodukcyjnej niższy. Niezależnie od miejsca

zamieszkania był on bardziej zaawansowany u kobiet niż u mężczyzn. Z analizy struktury

ludności według wieku oraz z istniejącej prognozy GUS, można dostrzec, iż proces starzenia

69

się przybierze zdecydowanie na sile w drugiej dekadzie XXI wieku. Do wzrostu indeksów

starości w województwie, przyczyni się zawężona reprodukcja ludności wiejskiej

(szczególnie po 2010 roku). Problem starzenia się społeczeństwa to nie tylko kwestia

demograficzna; w ślad za nim muszą pójść zmiany w funkcjonowaniu różnych dziedzin życia

społecznego i ekonomicznego oraz zmiany w podziale budżetów poszczególnych gmin.

Procesy zarysowane w prognozie potwierdzają konieczność zmian w polityce społecznej, z

naciskiem na rozwój usług społecznych, głównie edukacji, ochrony zdrowia i opieki.

Analiza struktury wieku i płci ludności wykazała, że szybkość przemian strukturalnych

jest nieznaczna, a stopień utrzymania kursu przeobrażeń niski i stały. Można więc

powiedzieć, że w latach 90. mimo dużych zmian na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej,

obraz struktury demograficznej według podstawowych cech płci i wieku nie podlegał

istotnym zmianom.

Zmiany struktury społeczno-zawodowej

Czynniki demograficzne, ze względu na skalę zmian miały dużo mniejszy wpływ na

strukturę społeczno-zawodową populacji związanej z rolnictwem indywidualnym, niż

przyczyny wynikające z przemian gospodarczych w kraju. Na obszarach o dużym udziale

gospodarki uspołecznionej główną rolę odegrały czynniki ekonomiczne. Do najistotniejszych

z nich należą duże redukcje zatrudnienia (głównie dwuzawodowców) w pierwszych latach

transformacji.

Liczba ludności utrzymującej się głównie lub wyłącznie z pracy w swoim

gospodarstwie rolnym (działce rolnej) wykazała tendencję spadkową, co jest zjawiskiem

pożądanym. Jednak czynnikiem hamującym tempo spadku był brak wolnych miejsc pracy

poza rolnictwem. Analiza źródeł utrzymania według kryteriów społeczno-ekonomicznych

wykazała, że w latach 90. nastąpił wzrost znaczenia źródeł nierolniczych. Znaczący był

przyrost odsetka osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (w kraju o 84%, w woj.

zachodniopomorskim o 190%). W świetle wyników PSR 96 grupa ta stanowiła najliczniejszą

część wśród ogółu badanej populacji. Niezarobkowe źródło utrzymania w formie finansowej

pomocy socjalnej z budżetu państwa, dla wielu rodzin popegeerowskich jest często jedynym

źródłem dochodu. Tak znaczny przyrost w tej kategorii był również konsekwencją rozwoju

systemu zabezpieczenia społecznego dla rolników indywidualnych, którzy po przejściu na

emeryturę bądź rentę inwalidzką uznali je za główne źródło utrzymania. Z tego też powodu

w omawianym regionie nastąpiło zmniejszenie odsetka osób pozostających na utrzymaniu

70

o ponad 1/3 (natomiast w Polsce odsetek pozostał bez zmian). Dodatkowy wpływ miał tu

malejący przyrost naturalny.

Na podstawie klasyfikacji ludności według typów gospodarstw domowych

z użytkownikiem gospodarstwa rolnego (działki rolnej), podjęto próbę określenia liczby

ludności rolniczej w poszczególnych gminach województwa. Udział ludności rolniczej

w ogólnej liczbie ludności wiejskiej w regionie zmniejszył się z 19% w 1988 roku do 14%

w 1996 roku. Zatem pomimo wzrostu o 7% liczby ludności związanej z rolnictwem

indywidualnym, nastąpił ponad 30% spadek bezwzględnej wartości liczebności ludności

rolniczej. Regres liczebny subpopulacji (rozumiany jako zjawisko pozytywne) nastąpił we

wszystkich gminach.

W wyniku zachodzących zmian w sferze społeczno-gospodarczej kraju, zmieniła się

znacznie aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem. W latach 1988-1996

w Polsce nastąpił wzrost liczby pracujących w swoim gospodarstwie rolnym (działce rolnej)

o ponad 10%, zaś w województwie o 2,3%. Przyczyny różnicy między przeciętnymi

wartościami dla kraju i województwa mogą być następujące: 1/odsetek osób tracących pracę

w rolnictwie uspołecznionym był na Pomorzu Zachodnim znacznie większy niż statystycznie

w Polsce, więc istniejące indywidualne gospodarstwa rolne nie były w stanie wchłonąć takiej

rzeszy robotników, 2/ w regionie w wyniku pięćdziesięcioletniej kolektywizacji rolnictwa, nie

upowszechniła się kultura rolnictwa indywidualnego (przynajmniej na średnim poziomie

kraju), zatem osoby tracące pracę nie miały większych możliwości przejścia do niego. Brak

możliwości alternatywnego źródła pracy spowodował wzrost liczby ludności biernej

zawodowo oraz bezrobocia jawnego, które w woj. zachodniopomorskim jest znacznie wyższe

niż średnio w kraju.

Ogólna liczba ludności pracującej związanej z rolnictwem na wsi województwa,

w okresie międzyspisowym zmniejszyła się, głównie w wyniku znacznego spadku liczby

pracujących wyłącznie poza domowym gospodarstwem rolnym. Ów spadek liczby

pracujących oznacza przemieszczenie zdolnych do pracy ludzi ze sfery zatrudnienia do strefy

bierności zawodowej. Dynamika zmian wartości wskaźnika zatrudnienia obliczona dla

poszczególnych gmin województwa wykazała, że aż w 90% gmin wystąpił spadek jego

wartości. Liczba biernych zawodowo w domowych gospodarstwach rolnych w woj.

zachodniopomorskim wzrosła w latach 1988-1996 o ponad 1/3.

71

Biorąc pod uwagę fluktuacje demograficzne oraz stan gospodarki kraju, a szczególnie

obszarów wiejskich regionu, można spodziewać się wzrostu liczby biernych zawodowo. Jeśli

nie wzrośnie liczba nowych miejsc pracy wówczas ponownie zwiększy się bezrobocie oraz

obciążenie gospodarki i społeczeństwa pracującego ludźmi biernymi zawodowo.

Zmiany w liczbie i strukturze ludności aktywnej zawodowo związanej z rolnictwem

indywidualnym w woj. zachodniopomorskim, tak jak w całej Polsce powstały wcześniej

poprzez „wessanie” przez rolnictwo pracujących z innych działów gospodarki, którzy

w wyniku restrukturyzacji stracili pracę. Udział pracujących w swoim gospodarstwie rolnym

(działce rolnej) w przyjętym okresie był stale niższy i w mniejszej skali wzrósł

w województwie niż średnio w kraju. Wiąże się to również z wyższym w kraju odsetkiem

tzw. dwuzawodowców, łączących pracę w gospodarstwie z pracą poza nim. Natomiast na

omawianym obszarze znacznie zwiększył się udział osób biernych zawodowo. Zanotowano

również większą w województwie, niż statystycznie w kraju stopę bezrobocia.

Klasyfikacja gmin według stopnia natężenia bezrobocia wykazała, że „epicentrum” o

największym jego natężeniu tkwi w środkowowschodniej części województwa, tam gdzie

poziom uspołecznienia rolnictwa należał do najwyższego w kraju. W latach 90. gminy te

stanowiły encyklopedyczny wizerunek wsi popegeerowskiej. Dalej w kierunku gmin

nadmorskich i zachodniej granicy kraju poziom bezrobocia stopniowo maleje. Świadczy to

o istnieniu tam już gmin wielofunkcyjnych, którym sprzyjają bądź warunki naturalne, bądź

położenie geograficzne (np. nadmorskie lub nadgraniczne).

Przeprowadzona analiza natężenia i struktury bezrobocia w gminach omawianego

obszaru wykazała ścisły jego związek z przemianami systemowymi (likwidacją PGR-ów)

oraz umożliwiła sformułowanie następujących uwag: 1/ wysokie bezrobocie jawne

współwystępuje z wysokim bezrobociem ukrytym (i odwrotnie), 2/ bezrobocie jawne objęło

w większym odsetku działki rolne, zaś bezrobocie ukryte gospodarstwa rolne, 3/ odsetki

bezrobotnych mężczyzn i kobiet są podobne, z niewielką przewagą kobiet w gminach

o niskim i bardzo niskim natężeniu bezrobocia, jednak wśród bezrobotnych w wieku

mobilnym najczęściej dominują kobiety, 4/ im niższy poziom bezrobocia jawnego i ukrytego,

tym udział bezrobotnych i zbędnych z wyższym i średnim wykształceniem wzrasta, 5/

konfrontacja wielkości bezrobocia jawnego wśród ludności domowych gospodarstw rolnych

na wsi województwa ze strukturą zatrudnienia w gminie, wykazała duży związek z okresem

poprzedzającym procesy transformacji gospodarki, 6/ im struktura zatrudnienia ludności

wiejskiej w okresie poprzedzającym proces transformacji była bardziej złożona, jako wynik

72

działalności różnorodnych podmiotów gospodarczych w gminach, tym bezrobocie jest na

ogół mniejsze (dotyczy to głównie gmin podmiejskich).

Natomiast badanie struktury zatrudnienia wykazało, że: a/ zmieniła się na korzyść

struktura zatrudnienia w ujęciu sektorowym, b/ sektor usługowy nie był w stanie w krótkim

okresie czasu absorbować całości siły roboczej tracącej pracę w sektorze rolniczym

i przemysłowym, c/ zmiana w strukturze gospodarczej pociąga za sobą zmianę w strukturze

zapotrzebowania na pracę.

Poprawie uległ poziom wykształcenia ludności związanej z rolnictwem indywidualnym

na wsi. Wynika to zarówno ze stałego dopływu do rolnictwa młodzieży lepiej wykształconej,

jak i odchodzeniu z rolnictwa w wyniku wymiany pokoleń rolników starszych wiekiem,

słabiej wykształconych. Pomimo tej optymistycznej tendencji, ludność w gospodarstwach

rolnych jest grupą społeczno-zawodową wyróżniającą się jednym z najniższych poziomów

wykształcenia. Niski wskaźnik poziomu wykształcenia należy uznać za jedną z

najważniejszych barier utrudniających aktywizację zawodową na pozarolniczym rynku pracy.

W rozwoju gospodarczym duża rola przypisywana jest jakości zasobów pracy. Pod

względem wykształcenia i struktury zatrudnienia, zasoby pracy w indywidualnych

gospodarstwach w regionie są znacznie zróżnicowane i nie właściwie przygotowane do

wyzwań gospodarki rynkowej. Z kolei sytuacja demograficzna siły roboczej, choć relatywnie

jednorodna, jest na ogół tam lepsza, im bardziej rozwinięte są funkcje nierolnicze i lepsze

zagospodarowanie infrastrukturalne wsi.

Warunkiem korzystnych zmian w strukturze społecznej i ekonomicznej ludności

związanej z rolnictwem na wsi woj. zachodniopomorskiego, jest duży wzrost pozarolniczych

miejsc pracy. Jeśli ten proces nie nabierze tempa, możemy być pewni, że struktura

ekonomiczna badanej populacji nie poprawi się, a problemy społeczne nadal pozostaną

nierozwiązane.

Wydaje się, że perspektywa aktywizacji rolniczych zasobów pracy tkwi w umiejętnym

pogodzeniu działalności produkcyjnej i handlowo-usługowej oraz produkcji rolnej (np. w

usługach mechanizacyjnych, usługach transportowych, budowie infrastruktury technicznej,

społecznej i instytucjonalnej, drobnym handlu i przemyśle, agroturystyce itp.), stwarzając

wielofunkcyjne gospodarstwa rolne. Ponadto możliwość absorpcji rolniczych zasobów pracy

przez gospodarkę pozarolniczą trzeba upatrywać w przyśpieszeniu głębokich przeobrażeń

struktury przestrzeni wiejskiej. Chodzi tu szczególnie o rozwój placówek infrastruktury

73

społecznej i instytucjonalnej, które determinują poprawne funkcjonowanie człowieka, jak i

tworzą szerokie spektrum miejsc pracy. Ogromne potrzeby w tym zakresie mamy nie tylko na

badanym obszarze, ale i w całej Polsce.

Zmiany w indywidualnej gospodarce rolnej

Likwidacja uspołecznionych gospodarstw rolnych w wyniku decyzji politycznych

spowodowała istotne przeobrażenia w sferze gospodarczej i społecznej na wsi województwa.

Za postępowe należy uznać przemiany, jakie nastąpiły w latach 1988-1996 w indywidualnej

gospodarce rolnej; m.in.: 1/ w strukturze użytkowania gruntów, udział gospodarstw

indywidualnych zwiększył się z 35,6% do 58,1% użytków rolnych, 2/ wysokiemu tempu

dopływu gruntów do rolnictwa indywidualnego towarzyszył spadek liczby indywidualnych

gospodarstw rolnych (ubyło ich około 5%), 3/ nastąpił wzrost przeciętnej wielkości

gospodarstwa rolnego z 10,5 ha do 20,3 ha.

W strukturze obszarowej indywidualnych gospodarstw rolnych nastąpiło pogłębienie

zjawiska polaryzacji; równocześnie przebiegały dwa przeciwstawne procesy, tj.: koncentracja

ziemi oraz rozdrobnienie gospodarstw. Dominują w regionie gospodarstwa rolne o

powierzchni powyżej 15 haUR – udział ogólnej powierzchni indywidualnych gospodarstw

rolnych w przyjętym okresie wzrósł z 44% do 70%. Nowym elementem agrarnej mozaiki

rolnictwa są wielkoobszarowe gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych

przekraczających 100 ha. Stanowią one zaledwie 1,5% ogólnej liczby indywidualnych

gospodarstw rolnych, ale zajmują 30% ich powierzchni.

Na Pomorzu Zachodnim występują bardzo duże dysproporcje w poziomie wyposażenia

gospodarstw rolnych w instalacje infrastruktury technicznej, które wywołują duże różnice w

warunkach bytowych. Gospodarstwa te, mimo istotnej poprawy w latach 90. są gorzej

wyposażone w podstawowe urządzenia infrastruktury, niż mieszkania ludności nierolniczej.

Również występujące licznie w regionie osiedla popegeerowskie posiadają wyższy stopień

wyposażenia. W ujęciu krajowym omawiany region klasyfikuje się blisko uśrednionych

wartości.

Współzależność rozwoju demograficznego i rozwoju gospodarczego

W okresie transformacji na obszarach wiejskich woj. zachodniopomorskiego nastąpiły

zmiany poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej i ludności związanej

z rolnictwem indywidualnym oraz rozwoju gospodarczego indywidualnej gospodarki rolnej.

74

Hierarchizacja gmin według poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej

wykazuje większą zgodność ich uporządkowania w latach 1988 i 1996, niż w przypadku

poziomu rozwoju jej subpopulacji związanej z rolnictwem. W tej drugiej grupie, w poziomie

rozwoju demograficznego zanotowano większe zmiany, co jest efektem szczególnych

przemian w strukturze społeczno-zawodowej.

Przestrzenny rozkład gmin według poziomów rozwoju demograficznego ludności

związanej z rolnictwem indywidualnym, w ogólnym wymiarze pokrywa się z rozwojem

demograficznym obszarów wiejskich. Zarówno w obu przekrojach czasowych, jak i dla obu

populacji, najwyższy poziom rozwoju reprezentowały gminy leżące wokół dwóch

największych miast województwa: Szczecina i Koszalina. Zdecydowanie najniższy poziom

rozwoju demograficznego w wyróżnionych dwóch ujęciach wykazały gminy środkowej

i południowo-wschodniej części województwa.

Rozkład gmin według poziomu rozwoju rolnictwa indywidualnego w 1988 roku

wykazał dwa obszary wysokiego poziomu, tj. na Nizinie Szczecińskiej i w środkowo-

północnej części województwa. Z kolei gminy wykazujące niskie jego wartości zajęły zwarty

obszar południowej i wschodniej części regionu. Wraz z latami 90., kiedy pojawiły się nowe

warunki uczestnictwa w gospodarce, zmienił się obraz przestrzenny gmin według poziomu

rozwoju rolnictwa indywidualnego. Zanikły wyraźne skupienia gmin wykazujące ten sam

poziom rozwoju gospodarki rolnej, jakie występowały w regionie przed transformacją

systemową. Wyniki badań wskazują na postępujące zjawisko polaryzacji, tj. wzrostu

zróżnicowania przestrzennego pomiędzy gminami najbardziej i najsłabiej rozwiniętymi

gospodarczo. Zmiany, które się dokonały w wyniku restrukturyzacji obszarów wiejskich

ukształtowały nowy jakościowo rozkład przestrzenny jednostek. Powstała mozaika wskazuje,

że obok obszarów wiejskich o recesywnych cechach rolnictwa indywidualnego, rozwijają się

gminy z rolnictwem nowoczesnym, dobrze zorganizowanym, skupiającym wykwalifikowane

i dobrze radzące sobie w warunkach gospodarki rynkowej zasoby pracy, posiadające silne

ekonomicznie gospodarstwa o korzystnych relacjach między czynnikami produkcji. Jednak

nadal najniższy poziom rozwoju wykazały gminy wchodzące w skład Pojezierza Wałeckiego

i Równiny Drawskiej.

Na podstawie przestrzennego rozkładu gmin według poziomu rozwoju

demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym i rozwoju gospodarczego

rolnictwa indywidualnego w 1996 roku, dokonano podziału typologicznego gmin na grupy

75

jednostek o zrównoważonym37 rozwoju demograficznym i gospodarczym. Zidentyfikowano

również gminy, gdzie rozwój demograficzny wyprzedza rozwój gospodarczy i odwrotnie. W

wyniku przeprowadzonej delimitacji wykazano, że w gminach województwa w 1996 roku

dominował typ zrównoważonego rozwoju demograficznego i gospodarczego. Zauważono, że

wysoki stopień rozwoju ludności związanej z rolnictwem najczęściej współwystępuje tam

z wysokim stopniem rozwoju rolnictwa indywidualnego, gdzie nakładają się dwa czynniki:

wysoka jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i bliskie położenie względem dużych

ośrodków miejskich.

Typologia gmin według rozwoju demograficznego i gospodarczego indywidualnych

gospodarstw rolnych w 1996 roku

Objaśnienia: + wysoki stopień rozwoju, = średni stopień rozwoju, - niski stopień rozwoju

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.

37 typ zrównoważony, obejmuje jednostki, w których równoważnie współwystępuje ten sam stopień rozwoju demograficznego i gospodarczego: korzystny, przeciętny lub niekorzystny.

76

Przeprowadzone badania wykazały duże zróżnicowanie gmin. Zastosowane metody

statystyczne dowiodły współzależności procesów demograficznych i gospodarczych.

Współzależność ta znajduje również swoje odzwierciedlenie w wartości współczynnika

korelacji liniowej, którego wielkość (istotna statystycznie na wysokim poziomie istotności)

potwierdza istnienie współzależności między analizowanymi zmiennymi i wskazuje na

oczekiwaną niedużą jej siłę. Niedużą siłę związku tłumaczy fakt, że z oczywistych względów

poziom rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych w większym stopniu

determinowany jest ogólnym poziomem i możliwościami rozwoju gospodarczego danej

gminy, jednak poziom rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem nie

pozostaje bez znaczenia.

Weryfikacja hipotez dowodzi, że zostały one w zasadzie potwierdzone. Jednak

omówionych zależności nie można traktować jako uniwersalnych, zwłaszcza co do siły

oddziaływania; należy je widzieć jako prawdziwe w odniesieniu do przyjętego zbioru.

Otrzymane wyniki mogłyby ulec zmianie, gdyby w analizie uwzględniono inne cechy lub

gdyby zmieniono liczbę jednostek administracyjnych.

Dekada lat 90. przyniosła nowe, nie obserwowane wcześniej na obszarach wiejskich

procesy i zjawiska. Dopiero teraz po upływie kilku lat można je identyfikować i oceniać.

Trudno jednocześnie prognozować ich przebieg w najbliższych latach, tym bardziej, ze w

2004 roku Polska stanie w obliczu nowej rzeczywistości, która zdynamizuje te procesy.

Sądzę, że badania takie należy uaktualniać w miarę publikowania nowych informacji

obrazujących sytuację demograficzną. i gospodarczą wsi oraz rolnictwa. Taką możliwość

stwarza zapewne opublikowanie wyników przeprowadzonego w 2002 roku NSP i PSR.

Praca doktorska napisana w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk w Warszawie pod kierunkiem prof. dra hab. Eugeniusza Z. Zdrojewskiego

Recenzenci:

Prof. dr hab. Janusz Witkowski Szkoła Główna Handlowa Prof. dr hab. Krystian Heffner Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polska Akademia Nauk

77

Bibliografia wybrana: 1. Atlas demograficzny i społeczno-zawodowy obszarów wiejskich w Polsce, 1995, I.

Frenkel, A. Rosner (red.), PTD, IRWiR PAN, Warszawa. 2. Bański J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne nr 172,

PAN IGiPZ, Wrocław. 3. Cieślak M., 1999, Procesy demograficzne w byłych województwach dolnośląskich

w latach 1975-1997, Akademia Ekonomiczna, Wrocław. 4. Cichoń J., 1991, Wyludnianie się obszarów wiejskich a rozwój rolnictwa

indywidualnego w latach 1978-1987 (przykład woj. białostockiego), Monografie i Opracowania, nr 335, SGH, Warszawa.

5. Duczkowska-Małysz K., 1998, Rolnictwo-wieś-państwo,PWN, Warszawa. 6. Falkowski J. (red.), 1995, Restrukturyzacja obszarów wiejskich jako problem

badawczy i aplikacyjny, (w:) Restrukturyzacja funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich Polski, PTG, UMK Toruń.

7. Frąckiewicz L., 2002, Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, PTPS, Katowice.

8. Frątczak E., 1999, Zmiany płodności, (w:) I. E. Kotowska (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa.

9. Frenkel I., 1997, Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi w latach 1988-1995, IRWiR PAN, Warszawa.

10. Frenkel I., 2001, Bezrobocie w rolnictwie indywidualnym, (w:) I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, IRWIR PAN, Warszawa.

11. Hasiński W., 1999, Rolnictwo indywidualne na Dolnym Śląsku w okresie transformacji systemowej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.

12. Heffner K., 2001, Transformacja układów osadniczych wsi a wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, (w:) I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, IRWiR PAN, Warszawa.

13. Heffner K., 2002, Czynniki osadnicze wpływające na potencjał rozwojowy obszarów wiejskich, (w:) A. Rosner (red.), Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, IRWiR PAN, Warszawa.

14. Hellwig Z., 1968, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, Przegląd Statystyczny, nr 4.

15. Holzer J. Z., 1999, Demografia, PWE, Warszawa. 16. Jasiulewicz M., 1998, Przekształcenia strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich

Pomorza Środkowego w okresie transformacji systemowej, Politechnika Koszalińska, Koszalin.

17. Kłodziński M., 2000, Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, (w:) M. Kłodziński, A. Rosner (red.), Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza, IRWiR PAN, Warszawa.

18. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B., 2002, Przedsiębiorczość wiejska. Rozumienie terminu. Możliwości i bariery rozwoju, (w:) M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa.

19. Kołodziejczyk D., 1998, Zasoby ludzkie w indywidualnej gospodarce rolnej na wsi w Polsce w 1996 roku, IERiGŻ, Warszawa.

78

20. Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IER i GŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa.

21. Kotowska I. E., 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w Latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa.

22. Kosiński J., 1967, Geografia ludności, PWN, Warszawa. 23. Kuciński K., 1987, Koncentracja ludności w Polsce a system osadniczy, SGPiS,

Warszawa. 24. Michna W., 2001, Zatrudnienie i bezrobocie w obszarach wiejskich i w rolnictwie,

IPiSS, Opracowanie PCZ (001 16/01), Warszawa. 25. Okólski M., 1970, Czynnik demograficzny w rozwoju gospodarczym, Ekonomista,

nr 3. 26. Pociecha J., Podolec B., Sokołowski A., Zając K., 1988, Metody taksonomiczne

w badaniach społeczno – ekonomicznych, PWN, Warszawa. 27. Rauziński R., 2002, Konsekwencje społeczno-gospodarcze prognozy ludności polski

dla wsi do 2020 roku, (w:) Wieś i rolnictwo – perspektywy rozwoju, IERiGŻ, IRWiR PAN, SGH, Warszawa.

28. Rosner A. (red.), 1999, Typologia wiejskich obszarów problemowych, PAN IRWiR, Warszawa.

29. Rosner A. (red.), 2002, Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, IRWiR PAN, Warszawa.

30. Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. I / II, PWN, Warszawa. 31. Sokołowski A., Zając K., 1987, Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, PWE,

Warszawa. 32. Stasiak A., 2000, Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście

integracji z Unią Europejską, Studia KPZR, nr 60, Warszawa. 33. Stola Wł., 1998, Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej

i społeczno-zawodowej, IGiPZ PAN, Warszawa, zeszyt nr 56. 34. Szemberg A., 2001, Przemiany struktury agrarnej w rolnictwie chłopskim, (w:) Rynki

wiejskie: ziemia, kapitał, praca, IRWiR PAN, Warszawa. 35. Witkowski J., 1994, Próba oszacowania zbędnej siły roboczej (bezrobocia ukrytego)

w gospodarstwach rolnych, (w:) Sytuacja na wiejskim rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, GUS DP i DL, Warszawa.

36. Woś A., 2000, Rolnictwo Polski 1945/2000. Porównawcza analiza systemowa, IERiGŻ, Warszawa.

37. Zdrojewski E.Z., 1990, Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, ISiD SGPiS, Monografie i Opracowania nr 320, Warszawa.

38. Zdrojewski E. Z., 2000, Wpływ migracji definitywnych na przyrost rzeczywisty i zmiany struktur ludnościowych w Polsce w latach 1975-1996, Politechnika Koszalińska, Koszalin.

39. Zegar J. St., 1998, Ludność rolnicza i gospodarstwa chłopskie w świetle Powszechnego Spisu Rolnego 1996 roku, IERiGŻ, nr 88, Warszawa.

Wybrane materiały źródłowe: 40. Aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem, cz. I, II, GUS, Warszawa

1997.

79

41. Budynki, budowle, infrastruktura techniczna i środki trwałe w rolnictwie, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

42. Charakterystyka obszarów wiejskich oraz przemiany agrarne w Polsce do 1999 roku, GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2000.

43. Gminy w Polsce w 1996 roku, GUS, Warszawa, 1998. 44. Ludność. Warunki mieszkaniowe, Narodowy Spis Powszechny 1988, GUS, Warszawa

1989 (103 publikacje gmin). 45. Ludność związana z rolnictwem indywidualnym w latach 1970-1988, Narodowy Spis

Powszechny 1988, GUS, Warszawa 1992. 46. Ludność związana z rolnictwem, cz. I, II, GUS, Warszawa 1997. 47. Ludność związana z rolnictwem i jej aktywność ekonomiczna, Powszechny Spis

Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

48. Maszyny i urządzenia rolnicze oraz szachownica gruntów w 1987 roku, GUS Warszawa 1988 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

49. Polska wieś. Wybrane dane o gminach, 1995, GUS, Warszawa. 50. Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1996 rok, Urząd Statystyczny,

1997 (dla województw: koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego). 51. Rocznik Statystyczny 1989 i 1997, GUS, Warszawa. 52. Rocznik Statystyczny Województwa Gorzowskiego 1989, Urząd Statystyczny,

Gorzów Wielkopolski, 1989, oraz dla województw: koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

53. Rocznik Statystyczny Województwa Słupskiego 1997, Urząd Statystyczny, Słupsk, 1997.

54. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030, GUS, Warszawa 2000.

55. Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

56. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i zwierzęta gospodarskie, Powszechny Spis Rolny 1996, GUS, Warszawa 1997 oraz publikacje województw: gorzowskiego, koszalińskiego, pilskiego, słupskiego, szczecińskiego.

57. Wyniki spisu rolniczego 1987, 1988, Materiały statystyczne, 54, GUS, Warszawa.

80

Plan pracy doktorskiej: 1. Wprowadzenie…………………………………………………………......... 4 1.1. Cel, przedmiot i zakres pracy…………………………………………............ 4 1.2. Główne problemy i hipotezy badawcze……………………………................ 8 1.3. Podstawowe źródła statystyczne, literatura przedmiotu i metody badawcze

pracy 11

1.4. Zasadnicze kwestie definicyjne……………………........................................ 20 1.5. Charakterystyka obszarów wiejskich woj. zachodniopomorskiego i procesu

ich restrukturyzacji…………………………………………………………… 22

2. Zmiany w zaludnieniu wsi i demograficzne czynniki tych zmian……….. 42 2.1. Zmiany stanu liczebnego i gęstość zaludnienia……………………………… 42 2.2. Proces redystrybucji i stopień koncentracji ludności………………………… 59 2.3. Komponenty przyrostu rzeczywistego ludności wiejskiej…………………… 74 3. Podstawowe struktury demograficzne ludności na wsi…………………… 122 3.1. Struktura ludności według płci……………………………............................. 122 3.2. Struktura ludności według wieku…………………………............................. 135 3.3. Struktura ludności według płci i wieku…………………………………….... 155 4. Społeczna i ekonomiczna charakterystyka ludności związanej

z rolnictwem indywidualnym……………………………………………… 163

4.1. Główne źródła utrzymania………..…………………………………………. 163 4.2. Aktywność ekonomiczna……………………………………………………. 178 4.3. Bezrobocie i zbędność w gospodarce rolnej…………………......................... 192 4.4. Poziom wykształcenia…………………………………………….…………. 218 4.5. Analiza jakości zasobów pracy……………………………............................ 226 5. Przemiany w indywidualnej gospodarce rolnej na obszarach

wiejskich……………………………………………………........................... 235

5.1. Zmiany struktury agrarnej gospodarstw indywidualnych………………........ 235 5.2. Struktura użytków rolnych……………………………………….………….. 249 5.3. Zmiany w produkcji rolniczej……………………………………………….. 254 5.4. Wyposażenie infrastrukturalne indywidualnych gospodarstw rolnych……… 261 6. Ocena wzajemnych uwarunkowań przemian demograficznych i rozwoju

gospodarczego …………………………..…………………………………... 269

6.1. Ocena poziomu rozwoju demograficznego ludności wiejskiej i ludności związanej z rolnictwem indywidualnym…………………………..

272

6.2. Ocena poziomu rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych

285

6.3. Analiza współzależności rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem i rozwoju indywidualnej gospodarki rolnej……........................

292

7. Podsumowanie................................................................................................. 305 Bibliografia…………………………………………………………………… 321 Spis tablic………………………………………….…………………………. 328 Spis rysunków…………………………………………….………………….. 330

81

Dotychczas ukazały się następujące numery Zeszytów SAD KND PAN:

Nr 1/2000; Jolanta Kurkiewicz

EWOLUCJA METOD ANALIZY DEMOGRAFICZNEJ. TEORIA- PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ.

Nr 2/2000; E.Frątczak, E.Soja, A.Ptak-Chmielewska, A.Siwek, M.Kowalska, M.Szczyt, M.Rodzewicz

NOWE METODOLOGICZNE PROPOZYCJE ANALIZ W NAUKACH SPOŁECZNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM DEMOGRAFII.

Nr 3/2001;

J.Kurpowicz SYGNALIZATORY PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE; J.Paradysz ANALIZA KOHORTOWA – TEORIA – PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ.

Nr 4/2001;

Janusz Balicki „XXI KONFERENCJA MI ĘDZYNARODOWEJ UNII DLA NAUKOWYCH BADAŃ NAD LUDNOŚCIĄ”

IUSSP, SALVADOR (BRAZYLIA) 18-24 VIII. 2001”.

Nr 5/2002;

D. Orłowski POLITYKA RODZINNA W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI – OCENA, INTERPRETACJE

P. Szukalski HIPOTEZA OPÓŹNIENIA KULTUROWEGO.ZASTOSOWANIA W DEMOGRAFII

Nr 6/2002 MATERIAŁY Z POŁĄCZONEGO SPOTKANIA DWÓCH SEKCJI – SEKCJI ANALIZ DEMOGRAFICZNYCH I SEKCJI DEMOGRAFII MEDYCZNEJ KOMITETU NAUK

DEMOGRAFICZNYCH PAN, WARSZAWA 12.09.2001

Nr 7A/2003 E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski REGULACJE PRAWNE W ODNIESIENIU DO ZJAWISK I

PROCESÓW DEMOGRAFICZNYCH – WYBRANE AKTY PRAWNE REGULUJĄCE ŚWIADCZENIA NA RZECZ DZIECI I RODZINY – POLITYKA SPOŁECZNA POLSKA, WYBRANE LATA 1945-2003

Nr 7B/2003

E. Frątczak M. Kulik M. Malinowski LEGAL REGULATIONS RELATED TO DEMOGRAPHIC EVENTS AND PROCESSES: SOCIAL POLICY PERTAINING TO CHILDREN AND FAMILY – POLAND,

SELECTED YEARS 1945-2003

Nr 8/2003 W. Kozłowski, A. Ptak-Chmielewska G. Zyśk WSTĘP DO ANALIZY KLAS UKRYTYCH

Nr 9/2004

A. Ptak-Chmielewska, Małgorzata Kowalska, Małgorzata Szczyt, Marcin Stanowski, Danuta Węgrzyn PROGNOZA STANU, STRUKTURY I DYNAMIKI LUDNOŚCI POLSKI, EUROPY I ŚWIATA W

ŚWIETLE NAJNOWSZYCH PROGNOZ

Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych.

Documents

Transcript of Zeszyt nr 10. Sekcji Analiz Demograficznych.