Ernest Zavarsky

Ernest Zavarsky (ur. 1913) studiowa (193340) filozofi, psychologi, muzyk, histori sztuki i teologi na uniwersytetach w Monachium, Innsbrucku, Krakowie i Sarajewie; w 1944 ukoczy fakultet filozoficzny Sowackiego Uniwersytetu w Bratysawie. W latach powojennych aktywnie uczestniczy w yciu muzycznym Sowacji, przyczyniajc si do jego rozwoju. W 1948 wstpi na fakultet muzyczny JAMU (Ja-nakowej Akademii Musickych Umni), koczc go w 1952; w 1951 promowany zosta na doktora z zakresu muzykologii i estetyki - na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Masaryka w Brnie.

Pierwsza publikacja Zavarskie-go powicona bya wspczesnej muzyce sowackiej, pniej jednak zainteresowania swoje skierowa ku muzycznej przeszoci rodzinnego kraju. Wiele jego prac naukowych ukazuje si rwnie w obcych jzykach. Zavarsky jest m. in. wsppracownikiem encyklopedii Musik in Geschichte und Gegenwart, czonkiem zarzdu Neue Bach-Gesellschaft" oraz kilku innych zagranicznych towarzystw naukowych, inicjatorem bachowskiego festiwalu 1979' w Bratysawie.

Ernest Zavarsky

J. S. BACH

1985

Polskie Wydawnictwo Muzyczne

MONOGRAFIE POPULARNE Redaktor serii: Stanislaw Haraschin

Z jzyka sowackiego przeoya MARIA RHARDT-GRONOWSKA

Przykady nutowe przedrukowano ze sowackiego wydania ,,Bacha", Editio Opus, Bratislava 1971

Okadk projektowa ANDRZEJ DAROWSKI

ISBN 83-224-0268-6

W S T P

Prac t zrodzio uwielbienie muzyki Bacha. W okresie jej powstawania wrzaa w Niemczech wojna"

0 nowe wyobraenie Bacha, walka o now ocen jego twrczoci, o poznanie na nowo jego osobowoci. Podniet do krytycznego stanowiska wobec dotychczasowych pogldw, tez 1 ocen stworzyy rezultaty nowszych bada historycznych i fi lologicznych. Dono do rzeczowoci, co si zreszt rwnie w y ranie przejawio take w interpretacji muzyki Bacha. K r y tyczne stanowisko ostatnich lat zreasumowa i chyba a zbyt dobitnie sformuowa prof. Friedrich Blume w swym odczycie na festiwalu muzyki Bacha w Moguncji 1 czerwca 1962.

Jest zrozumiae samo przez si, e po tym wystpieniu usiujemy stworzy sobie wasny obraz Bacha, ale jednoczenie jasne jest, e nie moemy pomija tej ogromnej pracy, ktr wykonali wczeniejsi badacze, jeli nawet mamy do niej nieraz krytyczny stosunek. Zarazem przyj te trzeba jako fakt i to, e jeszcze daleko do wyjanienia wszystkich problemw historycznych, estetycznych i interpretacyjnych. Chocia staraem si poda jak najpeniejsze ujcie problematyki bachow-skiej, z koniecznoci musiaem w wikszoci omawianych zagadnie ograniczy swoje rozwaania; w kocu nie chodzio o to, by niniejsza praca bya podrcznikiem chocia Szczeglnie II cz moe suy rwnie do tego celu ale gwnie o to, ebymy zrozumieli twrczo Bacha jako cao; zacz przeto trzeba od poznania jego ycia, rozwoju osobowoci oraz zapoznania si z epok. Poznanie warunkw i okolicznoci, w jakich dziea powstaj, pomaga nam czsto lepiej wnikn w twrczo kompozytorsk, z drugiej za strony p o przez twrczo przybliamy si do osobowoci kompozytora. Te dwa kierunki poznania w literaturze bachowskiej nie byy dostatecznie wykorzystane i powizane. Nic dziwnego, gdy dla nas, wychowanych gwnie na muzyce klasycznej i ro mantycznej, wiat muzyki barokowej, wyrastajcej z innych zaoe estetycznych, jest do odlegy i trudniej dostpny. Wskutek tego rwnie wizerunek Bacha powiedzmy to

5

otwarcie mia niemal martwy wyraz ikon. Muzyka Bacha wszystko, co z ni miao zwizek, stawao si nietykalne, wyniesione ponad wszelk krytyk i ponad jakiekolwiek wartociowanie, chocia jest zrozumiae, e rwnie Bach przeywa rozwj z licznymi, zwykymi w kadym yciu odchyleniami od wytyczonego kierunku, a nawet z omykami tak w yciu, jak i w twrczoci. Chodzi nam wic o ywy, plastyczny i w miar moliwoci prawdziwy obraz Bacha.

Jest chyba zbyteczne podkrela, e znajomo twrczoci Jana Sebastiana Bacha powinna by czci skadow prawdziwego wyksztacenia przynajmniej w takim stopniu, jak znajomo wielkoci literackich: Dantego, Szekspira, Goethego czy Tostoja. Dlatego te praca ta adresowana jest do szerszego grona czytelnikw, a nie tylko do muzykw.

Nie zamierzam przy tym zrezygnowa z fachowych komentarzy i terminologii, starajc si jednak przystpnie poda rwnie trudniejsze rzeczy. Pomijam analiz dzie w cisym znaczeniu tego sowa, podkrelam jednak niektre ich cechy charakterystyczne, i to w rwnym stopniu te, ktre sprawiaj, e dane dzieo jest jedyne w swoim rodzaju, jak i te, ktre odkrywaj nam rozwojowe tendencje w twrczoci Bacha oraz powizania z wczesnymi nurtami muzycznymi. Ten sposb wnikania w twrczo zakada u czytelnika aktywne poznawanie twrczoci nie tylko przez suchanie, ale w miar monoci rwnie przez czytanie zapisu nutowego. Przy podawaniu dzie opieram si na systemie Wolfganga Schmiedera z jego katalogu: Thematisch-systematisches Verzeichnis der Werke Johann Sebastian Bachs (VEB Breitkopf u. Hrtel, Leipzig 1950), uywajc przyjtego skrtu B W V z waciwym numerem. Jako podstawowy punkt wyjcia pracy suyo mi jednak studium autografw, a gwnie opublikowane dotychczas tomy nowego zbiorowego wydania dzie Bacha wraz z krytycznymi komentarzami (Johann Sebastian Bach: Neue Ausgabe smtlicher Werke), wydawanymi przez Instytut J. S. Bacha w Getyndze i Archiv/um Bachowskie w Lipsku, w Deutscher Verlag fr Musik wsplnie z wydawnictwem Brenreitera. Dopki jednak nie wyszy wszystkie tomy tego obszernego wydania, musiaem zadowala si pierwszym zbiorowym w y daniem dzie Bacha.

. Z.

Y C I E

I. POCHODZENIE I MODO J. S. BACHA

CZY RODZINA BACHA POCHODZIA Z B R A T Y S A W Y ?

Pochodzeniu rodziny Bacha powicano od czasw Phi-lippa Spitty stosunkowo duo uwagi, szczeglniej ostatnio, kiedy to z okazji 200. rocznicy mierci Jana Sebastiana Bacha pojawio si wiele prac o charakterze historyczno-ba-dawczym. W historii tych bada nigdy nie podawano w wtpliwo turyskiego pochodzenia rodziny Bachw, chocia wtpliwoci mogy byy powsta, skoro w rodzinnej kronice Ursprung der musicalisch-Bachischen Familie z roku 1735 czytamy, e Veit Bach, piekarz z Wgier, z powodu swej luteraskiej wiary musia si z Wgier wynie. Sprzedawszy mienie, przenis si do Niemiec, a gdy w Turyngii znalaz bezpieczne schronienie dla swego luteraskiego wyznania, osiad w Wechmarze, niedaleko Gothy, i nadal uprawia swoje rzemioso" 1. Wedug wiadectwa Philippa Emanuela napisa te sowa i cay pierwszy odcinek Kroniki sam Jan Sebastian Bach.

Wgierskiego" pochodzenia rodziny bachowskiej aowo-dzi rwnie Nekrolog, ktry Johann Friedrich Agricola i Ph. Emanuel Bach opublikowali w Musicalische Bibliothek Mizlera (t. IV/1 z r. 1754). Zagadnieniem tym zajmowa si ju w latach siedemdziesitych XVIII wieku pierwszy biograf Bacha, Johann Nikolaus Forkel, ktry y w bliskim kontakcie z Philippem Emanuelem; swoj ksik wyda jednak znacznie pniej, dopiero w 1802 roku.

Przez ten czas jednak te do oglne dane skorygowano w tym sensie, e Veit (wel Witus) Bach przyby do Wech-maru z Bratysawy. Skorygowanie owo spowodowa bratysawski redaktor Matthias Korabinsky, ktry w swej ksice Beschreibung der kgl. ungar. Haupt- Frey- und

1 Ursprung der musicalisch-Bachischen Familie. Wydawnictwa Neue Bachgesellschaft, rocznik 17; oraz Werner Neumann: Bach-Dokumente I, s. 255 i nn.

9

Krnungsstadt Pressburg z lat 178083 krytykuje nietolerancj religijn, ktra ...zmusza tutejszych obywateli do szukania szczcia i spokoju poza granicami swej ojczyzny. Jak powanie moe to zmniejszy ilo obywateli w pastwie i jak wysoko trzeba sobie ceni poddanego, dowodzi rodowd znanego kapelmistrza Bacha w Hamburgu..." Nastpnie Korabinsky podaje rodowd, ktry w zasadzie pokrywa si z rodowodem z Kroniki; rni si tylko w niektrych szczegach i siga a poza poow XVIII stulecia. Korabinsky nigdzie wyranie nie twierdzi, e rodzina Bacha pochodzi z Bratysawy, zdaje si, e uwaa to za cakiem naturalne. W Bratysawie bowiem yo w jego czasach mieszkajcych tu ju co najmniej od dwustu lat wicej rodzin Bachw, przewanie zamonych piekarzy.

Dla mniej dociekliwego badacza byo to dowodem bratysawskiego pochodzenia rodziny Bacha, i Forkel uwaa to za fakt, ktry nie wymaga dowodzenia. Na Forklu prawdopodobnie opar si Karl Heinrich Bitter, ktry swoj dwutomow biografi J. S. Bacha zaczyna w ten sposb: Byo to w drugiej poowie XVI wieku, kiedy Veit Bach, piekarz z Preszburga, pochodzcy rzekomo z niemieckiej rodziny, sprzedawszy podczas religijnych niepokojw swoje mienie, opuci ojczyzn nad brzegiem Dunaju i przenis si do Niemiec, eby tam zaoy nowe ognisko domowe"

Pniejsi biografowie Bacha, od Philippa Spitty zaczynajc, szukaj kolebki Bachw w Turyngii, a sam Spitta uwaa mniemanie o bratysawskim pochodzeniu rodziny za cakiem nie uzasadnione 2.

W grubszych zarysach pochodzenie rodziny Bachw przedstawia si dzi w ten sposb:

Pierwszym czonkiem rodziny Bachw, o ktrym zachoway si dane z roku 1561, ma by Hans Bach z Wech-maru, wioski w Turyngii, urodzony okoo 1525 roku. Ale ju o 200 lat wczeniej zaczyna si pojawia nazwisko Bach 3. Jednym z synw Hansa Bacha ma by Veit Bach.

K. H. Bitter: J. S. Bach. Berlin 1965, s. 7. ' Philipp Spitta: Johann Sebastian Bach. Sondershausen, 1873 i 1880;

t. I, s. 7, przyp. 8. s Fritz Wiegand: Bachfamilien in Arnstadts Umgebung. Arnstdter

Bachbuch. Arnstadt 1957, s. 18, 19.

10

urodzony okoo 1550 roku. Kiedy Veit nauczy si (tak wskazuj, domysy) rzemiosa piekarskiego, przenis Si na Wgry. Ale pod naciskiem przeladowa kontrreformacji prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 1580 wrci do Turyngii. W 1580 roku urodzi mu si syn Hans, ktry pniej zosta muzykiem; Hans mia trzech synw i tu ju wchodzimy na pewniejszy grunt historyczny: Johannesa (16041673), Christopha (16131661) oraz Heinricha (16151692).

Christoph miejski muzyk w Erfurcie, pniej w Arnstadt, a w kocu organista w Weimarze by dziadkiem Jana Sebastiana. Mia rwnie trzech synw: Georga Christopha (16421697) i blinita, Johanna Christopha (1645 1693) i Johanna Ambrosiusa (16451695). Ten ostatni by ojcem Jana Sebastiana.

Dane dotyczce Veita nie s jednoznaczne. Wedug Wie-ganda mia jakoby wyjecha z Wgier 1 dopiero w 1591 roku, a zdaje si e Veit Bach, ktry umar w 1619 roku, nie by tym samym Veitem, ktry przyby z Wgier.

Nikt nie neguje faktw, ktre podaje si jako dowody, e rodzina Bachw pochodzi z Turyngii, a jednak dane Kroniki wywouj u W. Rauschenbergera powane wtpliwoci, ktre wypywaj z logicznych przesanek 2. Jeeli Veit Bach rzeczywicie wynis si z Niemiec, nie mg dugo przebywa na Wgrzech; przyjmuje si, e najwyej 10 lat. W jaki sposb mody czowiek w niezbyt zamonym obcym kraju mg w tak krtkim czasie zdoby znaczny majtek, o ktrym mowa w Kronice"! pyta Rauschenberger. Dziwi si te, e autor Kroniki nic nie wspomina o turyskim pochodzeniu Veita; nasuwa mu to wtpliwoci, czy Veit, ktrego pochodzenie czy si z Turyngi, w ogle stamtd wy wdrowa, czy zatem chodzi o t sam osob.

Sporo niejasnoci jest te w kwestii pobytu Veita na Wgrzech, a tym bardziej w Bratysawie, tak e dla wyjanienia ich naley poda to, czego dowiedzielimy si z bratysawskiego archiwum miejskiego.

Prawie do poowy XVI wieku nie stwierdzono w braty-1 Op. cit., s. 24. Die Familien Bach, Genealogie und Heraldik. Frankfurt am Main

1950, z. 2. Przycza si do niego rwnie Karl Geiringer: The Bach--Family, Seven Generations of Creative Genius. London 1954.

11

sawskim archiwum miejskim adnego ladu nazwiska Bach vel Pach. Nie tylko dlatego, e spisy nazwisk (na przykad w registrum taxae, registrum census itp.) s bardzo niedokadne zachowao ich si tylko kilka z XIV i XVI wieku ale i dlatego, e zwaszcza w Starych spisach nie ma nazwisk rodowych, tylko imiona i zawd podatnikw, na przykad Johannes pistor (piekarz), Martinus sartcr (szewc) itp. Dopiero w ksidze podatkw z roku 1542/43 wrd mieszkacw Bratysawy wystpuje rwnie Jacob Bach. W ksidze cechu piekarzy, zaoonej w 1569 roku, znajduje si rodzina Bachw, i to od razu bardzo liczna. Najbardziej bodaj powaanym czonkiem cechu i bratysawskich Bachw by Paul Pach (pisany te Bach), ktry zoy egzamin mistrzowski w 1574 roku a wic mgby by rwienikiem legendarnego Veita Bacha. Oprcz Paula wystpuje cay szereg czonkw rodziny Bachw, przewanie piekarzy, z ktrych wielu ma domy na najbogatszych ulicach miasta. Andreas Bach by powaanym mistrzem cechu piekarskiego, ktremu podarowa w roku 1640 now cechow ksig z piknie iluminowan stron tytuow. W ksidze cechowej cechu mynarskiego z roku 1582 znajdujemy Lorenza Bacha, ktry by piekarzem i mynarzem i do cechu mynarzy zosta przyjty w roku 1617. Nie udao si jednak znale ani w wymienionych, ani w nastpnych spisach adnego ladu Veita Bacha.

Wedug Kroniki Veit Bach wynis si z Wgier z powodu przeladowania protestantw. Tradycja ta utrzymaa si w rodzinie Bachw bardzo dugo i pniej czono j z rzekomym pobytem Veita w Bratysawie, ale nikt ju wtedy nie mg sprawdzi, czy czenie tych faktw jest moliwe i czy odpowiada faktom historycznym. Nauka Lutra przenikaa do pnocnowgierskich miast ju w pierwszej poowie XVI wieku i znajdowaa zwolennikw nie tylko wrd Niemcw, ale i wrd obywateli sowackich. Po bitwie pod Mohaczem w roku 1526, kiedy Turcy zajli wiksz cz Wgier, a przede wszystkim dzielnice zamieszkae przez obywateli wgierskich, dwr krlewski przenis si z Budy do Bratysawy, ktra na okres dwustu lat staa si koronacyjnym miastem i stolic Wgier, terytorialnie obejmujcych wwczas obszar mniej wicej dzisiejszej Sowacji. Jednake przeladowania nowej wia-

12

ry miay miejsce dopiero pod koniec XVII wieku, a zatem mniej wicej w sto lat po rzekomym pobycie Veita na Wgrzech.

Jeeli wierzy tradycji rodziny Bachw (a nie ma powodu wtpi w ni), Veit Bach nie mg opuci Bratysawy okoo roku 1580 czy 1590 z powodu przeladowa religijnych, poniewa w owych czasach adnych takich przeladowa tam nie byo. Z tego powodu, jak rwnie z braku jakichkolwiek pisemnych ladw o jego pobycie w Bratysawie, rodzi si wtpliwo, czy w ogle w Bratysawie by. Zdaje si, e nie, a jeli, to niedugo.

Nie ma zatem powodu powoywa si na ksik Kora-binskiego, e rodzina Bacha pochodzi z Bratysawy. Trzeba byoby tego dowie, a na razie nie ma dostatecznych argumentw, mimo e fakt, i w kocu XVI wieku wanie w Bratysawie rodzina Bachw bya tak liczna i zamona, jest do zastanawiajcy. Spraw t trzeba bdzie jeszcze wyjani. Twierdzenie kronikarza naley wic Skorygowa w ten sposb: Veit Bach albo jaki ze znaczniejszych przodkw muzycznej gazi turyskich Bachw (imi na razie nie jest wane) przebywa na Wgrzech. Prawdopodobnie rwnie w Bratysawie i jej okolicy, gdzie w wielu wsiach a po granic Moraw mieszkay liczne rodziny Bachw, szczeglnie za w miejscowociach Brodske, Stupava, Rusovce, a wedug Giinthera Krafta rwnie w Mikulovie na poudniowych Morawach.

B A C H O W I E Z TURYNGII

Porzumy teraz bratysawsk ga rodziny Bachw, ktrzy zreszt pozostali przy swoim piekarskim zawodzie, porzumy te niepewny grunt domysw, czy ich kolebka staa nad Dunajem, i wybierzmy si w wyobrani na wdrwk do malowniczej Turyngii, zwizanej z szeroko rozgazion rodzin Bachw muzykw. Miasta Eisenach, Gotha, Erfurt i Weimar le mniej wicej na jednej linii, dugoci okoo osiemdziesiciu kilometrw, ktra biegnie niemal dokadnie z zachodu na wschd. Nie jest to tylko abstrakcyjna linia, wyznacza ona bowiem kierunek wanego szlaku komunikacyjnego i handlowego, ktry za Eisenach przecina Las Turyski. W odlegoci okoo czterdzie-

13

stu kilometrw od tego szlaku, na pnocny zachd od Gothy, ley miasteczko Mhlhausen, a niecae dwadziecia kilometrw na poudnie Ohrdruf. Z kolei pitnacie kilometrw na wschd od Ohrdruf znajduje si Arnstadt.

Ten niewielki obszar, zamknity na poudniu Lasem Tu-ryskim, by scen pierwszej poowy ycia i pracy Bacha z wyjtkiem trzech lat, ktre jako mody czowiek spdzi w Lneburgu. By to okres intensywnego duchowego i artystycznego rozwoju Jana Sebastiana. W roku 1717, czyli niemal w poowie swego ycia, przenosi si ju jako dojrzay mczyzna i mistrz kompozycji oraz gry na kilku instrumentach do Kothen, lecego mniej wicej o sto kilometrw na pnocny wschd od Erfurtu, po czym po kilku latach przenosi si ju na stae do Lipska.

Erfurt by od redniowiecza najwikszym miastem oraz geograficznym, gospodarczym i kulturalnym orodkiem tego obszaru. Na pocztku XVIII stulecia mia okoo dwudziestu tysicy mieszkacw. W licznych kocioach byo ich pono okoo czterdziestu gorliwie uprawiano muzyk i wielu muzykw znajdowao tam prac. Najwikszy rozkwit muzyki w Erfurcie przypada na pocztek XVI wieku kiedy to uniwersytet sta si orodkiem duchowego i artystycznego ycia miasta. W XVII wieku zawieruchy wojenne jak rwnie epidemie spowodoway znaczny ubytek mieszkacw i przez to upadek ycia muzycznego.

Tym ciekawsze jest, e jeszcze w czasie wojny trzydziestoletniej zorganizowano kapel, tzw. Erfurter Ratsmusikanten-Kompanie, do ktrej nalea od roku 1635 protoplasta erfurckiej linii Bachw: Johannes Bach (1604 1673), organista w dawnym kociele dominikaskim. W cigu XVII i na pocztku XVIII wieku byo w Erfurcie tylu czonkw rodziny Bachw zajmujcych si muzyk, e w pewnym okresie nazywano miejskich muzykantw czy organistw po prostu Bachami, o czym wiadczy nawet zapis w erfurckim protokle miejskim z 1 grudnia 1716. Do roku 1750 yy w Erfurcie 22 rodziny B a c h w n i e dziw zatem, e i dla pozostaych czonkw bogato rozgazionej rodziny bachowskiej w Turyngii Erfurt by jakim orod-

1 Otto Rollert: Dte Erfurter Bache. Thringer Festgabe, s. 201 i nn.

14

kiem rodzinnym i e rwnie w yciu Jana Sebastiana to miasto odegrao wan rol.

Z Erfurtu pochodzi jego ojciec, Johann Ambrosius. Urodzi si 22 lutego 1645. Ale kiedy mia zaledwie dziewi lat, caa rodzina przeniosa si do pobliskiego Arnstadt. Tu bowiem ojciec Johanna Ambrosiusa, Christoph Bach, otrzyma miejsce nadwornego i miejskiego muzyka. Z pisma powoujcego go na to stanowisko wida, jak wielostronne byy jego obowizki. Mia gra ze swoimi pomocnikami w zamku i w kociele podczas naboestw oraz dwa razy dziennie trbi z zamkowej wiey (ktra jeszcze stoi do dzi); nie musia jednak wykonywa suby straniczej. Pozwalano mu gra z pomocnikami na weselach, chrzcinach i na ucztach, mg nawet przy takich okazjach gra innym, obcym panom. Mia z tego niezy dochd jako dodatek do swej skdind marnej pensji rocznej, wynoszcej 35 talarw. Zmar we wrzeniu 1661, a w trzy tygodnie pniej zmara jego ona. W ten nagy sposb osierocili dwch szesnastoletnich synw bliniakw Johanna Ambrosiusa i Johanna Christopha, oraz dziewicioletni, rzekomo niedorozwinit umysowo crk. Najstarszy syn, Georg Christoph, by ju wwczas zatrudniony jako szkolny posugacz. Sieroty, oczywicie, znalazy si w ndzy; zdaje si jednak, e chopcy byli ju na tyle biegli w muzyce, i wkrtce mogli zastpczo grywa w arnstadzkiej kapeli miejskiej. Jedynie pierwszy rok po mierci rodzicw bracia byli skazani na pomoc hrabiego Christiana Gnthera i krewnych.

Ambrosius nie pozosta dugo w Arnstadt wyruszy na wasn rk boryka si z yciem. Ju w roku 1667 zosta czonkiem Erfurckiej Kompanii Ratuszowej, gdzie przed nim i jednoczenie z nim.grali niektrzy czonkowie rodziny Bachw. W Erfurcie oeni si w roku 1668 z Elbiet, crk zamonego kunierza i radnego miejskiego, Valentina Lmmerhirta. Ambrosius musia wic by powaanym i zapewne znakomitym muzykiem, skoro zosta przyjty do rodziny bogatego mieszczanina i skoro ju w 1671 roku powoano go na stanowisko ksicego i miejskiego muzyka w Eisenach.

15

W EISENACH

Eisenach ley wcinite midzy pnocnymi cyplami L a su Turyskiego, w miejscu, gdzie wspomniana droga z Erfurtu i Gothy wdziera si midzy gry.

Pocztki muzyki w tym miecie s cile zwizane z pobliskim zamkiem, Wartburgiem, zbudowanym w XI wieku. Tu na zamek przychodzili za panowania grafa Hermanna I (11901217) najwybitniejsi minnesngerzy, tu te w roku 1206 albo 1207 odbywa si w -znany z opery Wagnera konkurs piewakw.

Dzi Eisenach jest do ruchliwym miastem z rozwinitym przemysem, chocia kiedy, pod koniec XVII wieku, yo w jego murach zaledwie 67 tysicy mieszkacw. Stary romaski koci w. Mikoaja i miejska brama z wie, ktra naleaa ongi do obronnego systemu miejskich murw, s pierwszymi zabytkami, z ktrymi si spotykamy, gdy wchodzimy do miasta od strony pnocno--wschodniej, od dworca kolejowego. Z kilku redniowiecznych kociow miasta, w ktrych uprawiano piew liturgiczny i muzyk, zachowa si oprcz kocioa w. Mikoaja chyba tylko jeden, koci w. Jerzego (Georgenkirche), przy ktrym ju w redniowieczu istniaa szkoa i chr uczniowski. W kociele tym pracowao od pocztku Reformacji wielu zdolnych organistw i nauczycieli, wrd nich take czonkowie rodu Bachw. Do najwybitniejszych nalea Johann Christoph Bach, organista w Georgenkirche (16421703), bdcy wedug sw Jana Sebastiana znakomitym kompozytorem. Po nim nas^pi Johann Bernhard Bach (16761749) z gazi erfurckiej, a potem jego syn, Johann Ernst, i wreszcie wnuk: Johann Georg Bach. W dworskiej kapeli byli te zatrudnieni czonkowie bachowskiej rodziny, a z wybitniejszych muzykw owych czasw przejciowo Johann Pachelbel i Georg Philipp Te-lemann. Wrd muzykw miejskich przed ojcem Sebastiana znajdujemy tylko jednego Bacha, Johanna Christiana, ktry by jego uczniem.

W cigu ostatnich 250 lat miasto wiele stracio ze swego dawnego charakteru, ale znajdujemy tu jeszcze sporo domw z belkowym szkieletem konstrukcyjnym, tzw. fach-werkiem". Do takich domw naley te z pietyzmem utrzymywany rodzinny dom Jana Sebastiana Bacha, na

16

nieduym rynku, zwanym Frauenplan. Tu gdzie, gdzie teraz na wyszej stronie rynku stoi pomnik Jana Seba-$tiana, Sta ongi zburzony podczas wojen chopskich w roku 1525 przestrzenny, gotycki koci Panny Marii, od ktrego przybra nazw rynek. Dzi jest ju ostatecznie udowodnione 1, e tu znajdowao si miejsce narodzin Jana Sebastiana. Dom jest do obszerny, wyglda na to, e naleao do niego jakie gospodarstwo, 0 czym mogyby wiadczy ssiednie budynki w rodzaju szopy czy stodoy. Obecnie jest uporzdkowany i mieci si w nim zbir instrumentw muzycznych z ponad 200 cennymi eksponatami. Z sieni idzie si wskimi Schodami na pitro, przechodzc obok niewielkiej kuchni, umieszczonej troch niej od pozostaych czterech pokoi mieszkalnych. Nie s due, ale jak na wymagania tamtych czasw, wystarczay na przyzwoite mieszkanie dla rodziny Ambrosiusa i jego dwch, trzech uczniw 1 czeladnikw. W pokojach na pitrze mieci si teraz muzeum ze sprztami z epoki i z pamitkami po Ambro-siusie i jego synu.

0 Ambrosiusie Bachu nie zachowao si wiele Szczegw, wydaje si jednak, e nie by ubogi. O poziomie jego ycia wiadczy na swj sposb i portret, jaki kaza Sobie namalowa. Czowiek, ktry kae si portretowa, mu$i by dobrego mniemania o sobie i mie na to rodki. Malarz wyobrazi Ambrosiusa jako mczyzn okoo czterdziestki, z wsami i kasztanowymi wosami, bez uroczystej peruki, w cywilnym ubraniu, a nie w mundurze miej-$kich czy dworskich muzykantw. W gbi przez okno wida Wartburg. Gdy porwnamy ten portret z zachowanym do dzi portretem Jana Sebastiana z 1723 roku, ktry mia wtedy te blisko czterdzieci lat, znajdziemy pewne podobiestwo w rysach obu mczyzn. Skpe wiadomoci, jakie zachoway si o Ambrosiusie 2, mwi, e by to czowiek cichy i skromny, ktry sumiennie spenia swoje obowizki. Szczeg ten moe si wydawa niewany, ale porednio potwierdza si w miejskich protokoach, gdzie zachowao si sporo skarg i zaale na muzykw, podczas gdy o Ambrosiusie nie ma w tych zapiskach ani jednego

1 Por. Ilse Domizlaff, Bach-Jahrbuch" 197. : Fritz Rollberg: Aus Heimat und Elternhaus Johann Sebastian

Bachs. Thringen Festgabe, Weimar 1950, s. 15.

3 J. S. Bach 17

zego sowa, ba, przeciwnie, tu i wdzie mona znale pochwa.

Wikszo jego obowizkw zwizanych z zawodem polegaa na zajmowaniu si muzyk suc miastu. Wraz z czterema pomocnikami, ktrych musia utrzymywa i uczy gry na instrumentach, by odpowiedzialny za wszystkie hejnay i w ogle wszelk muzyk rozlegajc si z wiey ratuszowej. Prcz tego gra w kociele na naboestwach, mia rwnie prawo przygrywa podobnie jak jego ojciec podczas uroczystoci rodzinnych w domach bogatych mieszczan. Podstaw wszake jego utrzymania byo owych 41 talarw rocznej zapaty, jak otrzymywa od miasta. Grywa rwnie jako zastpca w zamkowej kapeli ksicia Johanna Georga I i jego nastpcy zwyczajem lepszych miejskich muzykw.

Do domu na Frauenplan Ambrosius wprowadzi si prawdopodobnie zaraz po swoim przybyciu z Erfurtu. O jego dzieciach wiadomo tyle, e mia szeciu synw, z ktrych dwaj zmarli w modocianym wieku. Najstarszy, Johann Christoph, urodzony w 1671 roku, zosta organist w Ohrdruf. Drugi syn, Johann Balthasar (16731691), zmar modo; by trbaczem w dworskiej kapeli w Kothen. Johann Jonas doy zaledwie dziesiciu lat, a o Johannie Nikolausie wiadomo tylko tyle, e si urodzi okoo roku 1680. Przedostatnim by Johann Jakob (16821722), ktry zosta oboist krla szwedzkiego. Najmodszym Johann Sebastian.

DZIECISTWO

Koci Sw. Jerzego wznosi si w Eisenach na do przestronnym placu. By pierwotnie budowl gotyck, pniej, w XVII wieku, przerobiono go w stylu barokowym, a podczas Reformacji w bocznych nawach dobudowano trzy kondygnacje balkonw, przez co wntrze stracio pierwotn przestrzenno i harmoni. Przy wejciu do przedsionka rzuca si w oczy duy posg Jana Sebastiana Bacha, praca Paula Birra z roku 1939. Organy, na ktrych grywa stryj Sebastiana, wspomniany ju Johann Christoph, pochodziy jeszcze z 1576 roku. W czasach, gdy may Jan Sebastian siadywa obok starego organisty i za-

18

pewne pomaga mu wyciga" rejestry, instrument by ju w bardzo zym stanie. Jeszcze w roku 1679 Johann Christoph zoy w miejskiej radzie wniosek, domagajc si przerobienia organw, ale prac t, powierzon Geor-gowi Sterzingowi z Ohrdruf, zaczto dopiero w roku 1696 i trwaa ona prawie dwanacie lat. Johann Christoph nie doczeka si ju zakoczenia przebudowy, gdy zmar w 1703 roku. Opis dyspozycji przekazany nam przez Adlun-ga 1 wiadczy o tak dobrym rozdziale gosw pryncypao-wych, bogatych mikstur i gosw alikwotowych, e moglibymy j umieci w pobliu ideau dwikowego Arpa Schnitgera.

Z organw zachowa si po dzi dzie tylko barokowy prospekt, zajmujcy ca tyln cian zachodniego chru. Zdaje si, e Jan Sebastian dobrze zna projekt przebudowy organw, a pniej i gotowe organy 2. W jego pniejszych projektach znajdujemy bowiem podobne zasady b u dowy dwiku, jakie stosowano przy tej przerbce.

Na widok piknej chrzcielnicy przed otarzem myl wdrowca zatrzyma si w zadumie... Tu bowiem 23 marca 1685 zosta ochrzczony syn Johanna Ambrosiusa Bacha i Elbiety z domu Lmmerhirt Johann Sebastian Bach! Do chrztu trzymali go Georg Koch, dworski urzdnik le ny, i Sebastian Nagel z Gothy , muzyk. Przypuszcza Si, e Jan Sebastian urodzi si dwa dni wczeniej, i dlatego 21 marca uwaany jest powszechnie za dzie jego urodzenia. Trzeba jednak wzi pod uwag, e u niemieckich prote stantw by wtedy jeszcze wany juliaski kalendarz, tak e wedug dzisiejszego, gregoriaskiego, dzie urodzenia Jana Sebastiana wypada 31 marca.

Jaka bya modo Jana Sebastiana? Na ten temat istniej tylko domysy, dokadnych danych nie ma. Z p e w noci muzyka bya w d o m u ojca oczywistym obowiz kiem, i mody Jan Sebastian mia mono przyglda Si z bliska nauce rzemiosa muzycznego i p r a w d o p o dobnie prbom miejskich muzykantw. W latach 169295 may Jan Sebastian uczszcza do aciskiej szkoy przy kociele w. Jerzego, do ktre j chodzi przed dwustu laty

1 Por. Werner David: Johann Sebastian Bachs Orgeln, 1951. 1 HanS Lffler: Johann Sebastian Bachs Orgel-Prfungen. Bach.--

-Jahrbuch" 1925.

2 19

rwnie Marcin Luter. Szkoa istniaa ju prawie piset lat i od roku 1544 miecia si w czci dawnego klasztoru dominikaskiego. Miaa sze klas i prawie czterystu uczniw. Jan Sebastian chodzi do szkoy ze swoim o trzy lata starszym bratem, Janem Jakubem. Tu zaczli nauk pisania i czytania, otrzymali podstawy aciny wedug a-cisko-niemieckiego podrcznika Komeskiego Latinitatis vestibulum, no i naturalnie pocztki nauki religii. Szkoa, podobnie jak inne szkoy tego rodzaju, ksztacia ucznia w cigu 10, a nawet 12 lat 1 , od samych pocztkw a do penego redniego wyksztacenia, ktre umoliwiao absolwentowi kontynuowanie studiw na uniwersytecie.

Przy szkole by 48-osobowy chr uczniowski, ktry piewa podczas naboestw, na weselach i pogrzebach ran podczas szkolnych i kocielnych uroczystoci. Przy okazji dorocznych wit uczniowie piewali na ulicach przed domami znakomitszych mieszczan. Zarobki z takich wystpw, tzw. kurendy, stanowiy dla chru niezgorszy dochd.

W protestanckich szkoach XVI i XVII wieku byo czym naturalnym, e wszyscy uczniowie piewali i uczyli si gra na jakim instrumencie muzycznym, a co wicej zdolnoci muzyczne byy jednym z warunkw przyjcia do alumnatu.

Miejski kantor by jednoczenie nauczycielem muzyki i piewu oraz wszystkich pozostaych przedmiotw do czwartej klasy. W czasach, gdy do szkoy w Eisenach chodzi Jan Sebastian, kantorem by Andreas Christian Dede-kind. Uczniami jego byo kilku czonkw rodu Bachw i wszyscy starsi bracia Jana Sebastiana. Jan Sebastian zacz chodzi do pitej klasy w 1693 roku i by w kolejnoci uczniw na 47 miejscu. W rok pniej by ju czternasty, a w 1695 roku, kiedy przeszed do czwartej klasy, uplasowa si na 23 miejscu; z powodu mierci ojca nie skoczy jednak tego rocznika w Eisenach. Kolejno oznaczaa Stopie postpw w nauce, ale kiedy ucze przechodzi z niszej klasy do wyszej, na przykad z pitej do czwartej, nie mg zaraz dorwna starszym uczniom, ktrzy byli ju w klasie drugi lub trzeci rok, i cakiem naturalnie musia zaj z pocztku skromniejsze miejsce, na-

1 Rozpoczynano nauk w klasie szstej, najniszej, przechodzc stopniowo do pierwszej, najwyszej.

20

wet jeli nalea do zdolnych uczniw. Kada klasa bowiem miaa dwa albo trzy roczniki.

Nie wiadomo, gdzie i u kogo Jan Sebastian zacz $i uczy gry na skrzypcach, mona jednak przypuszcza, e pierwszym jego nauczycielem by ojciec, ktry ksztaci Swoich pomocnikw-trbaczy. Nie byoby to zreszt nic innego jak naturalna kontynuacja muzycznych tradycji rodziny Bachw. Moliwe, e gry na instrumentach klawiszowych zacz si uczy ju w Eisenach u swego stryja organisty, Johanna Christopha, jest to jednak tylko przypuszczenie.

Jan Sebastian Bach niedugo cieszy si spokojn i szczliw atmosfer rodzinnego domu, gdy w maju 1695 umara jego matka, Elbieta. W p roku potem ojciec oeni si znowu, z majtn wdow z Arnstadt, crk tamtejszego burmistrza, ktra ju pochowaa dwch mw i miaa dziewicioletni creczk. Ale i to maestwo nie trwao dugo, poniewa w niecae trzy miesice pniej, w styczniu, pochowaa swego trzeciego ma, Ambrosiusa Bacha. Na tym urywaj si wiadomoci o niej. Wida nie zya si z rodzin swego ostatniego ma na tyle, by si dalej opiekowa jego dziemi. Rodzina si rozpada. Johann Christoph, najstarszy syn Ambrosiusa, organista w niedalekim Ohrdruf, ktry oeni si na krtko przed mierci ojca, wzi modszych braci, Jakuba i Jana Sebastiana, do siebie. Jakub wszake niedugo pozosta w jego domu; zgosi si jako ucze trbacza do nastpcy swego ojca w miejskiej kapeli Eisenach. Jan Sebastian natomiast wstpi do ohrdrufskiego gimnazjum, gdzie uczy si jeszcze przez kilka lat.

Johann Christoph, u ktrego Sebastian znalaz chwilowo dach nad gow, skoczy nauk w Erfurcie u przyjaciela ojca, Johanna Pachelbela, jednego z najznakomitszych muzykw i kompozytorw tych czasw. Uczy si u niego trzy lata i pod koniec nauki otrzyma miejsce organisty w kociele w. Tomasza w Erfurcie. Wynagrodzenie jednali byo bardzo skromne, tak e mody organista szybko z niego zrezygnowa i przez pewien czas zastpowa w Arnstadt swego starego krewnego, Christopha Herthu-ma. W roku 1690 dosta miejsce organisty przy miejskim kociele w. Michaa w Ohrdruf.

21

U B R A T A W OHRDRUF

Ohrdruf to stara osada, zaoona jeszcze w VIII stuleciu przez w. Bonifacego. Do koca redniowiecza bya raczej wsi, dopiero w X V I wieku, k iedy rodzina grafa von Glei chen postawia tam zamek i osiada w nim, Ohrdruf zaczo si rozwija .

Johann Christoph by zdaniem wspczesnych do b r y m muzykiem. Nie zachoway si po nim adne k o m pozyc je , ale odrcznie Spisany zbir u t w o r w organowych wybi tnych wspczesnych organistw prawdopodobnie ten, ktry rzekomo jego najmodszy brat, Sebastian, po nocach potajemnie przepisywa wiadczy o tym, e by zdo lnym i sumiennym organist. Nie by o to zreszt nic dz iwnego u ucznia Pachelbela, ktry sam ju w dziewitnastym roku ycia otrzyma stanowisko organisty. Zdaje Si, e dla Johanna Christopha muzyka bya na p i e rwszym miejscu, bo cho mia rocznie zaledwie 45 guldenw pensj i i jak ordynari , dugo, bo a do 1700 roku wzdraga si przyj posad nauczyciela muzyki w l iceum, nie przy j te korzystniejszego miejsca, ktre mu proponowano w roku 1696 w Gotha po odejc iu Pachelbela chyba dziki poleceniu tego ostatniego. Oeni si w 1694 roku 1 mia piciu synw, ktrzy kontynuowal i bachowsk tradyc j muzyczn: wszyscy b o w i e m zostali muzykami, kantorami i organistami.

Przy tak skromnych dochodach nie by o atwo Johan-n o w i Christophowi wyksztaci o b u modszych braci, t y m bardziej e musia te myle o wasnych dzieciach.

W ohrdrufskim kociele Sw. Michaa by y mae i due organy. Mae organy, jeszcze z XV wieku, miay tylko pi re jestrw z pedaem. W y d a j e si, e w czasie, gdy Jan Sebastian mieszka w O h r d m * mona byo gra ty l ko na tym instrumencie, poi^^z^L* due, dwumanuaowe organy, zbudowane przez Caspara Lehmanna z Suhl, by y tak nieudane, e n igdy porzdnie nie funkc jonoway . J o hann Christoph musia kilkakrotnie prosi miejsk rad o kosztowne naprawy. Organy nie miay zej dyspozycj i , a le Jan Sebastian prawdopodobnie rzadko mg wiczy na tym instrumencie ; za to mia duo okazj i przyglda $i pracy majs t rw organowych i zapoznawa si z b u -

2 2

dow instrumentu. Byy to bardzo cenne dowiadczenia dla jego przyszej pracy.

Nie mamy bezporednich danych, gdzie i u kogo Jan Sebastian uczy si gra na organach i na klawesynie. Ale gdy zwaymy, e w 1703 roku, jako 18-letni modzieniec, otrzymuje miejsce organisty i staje si wkrtce znanym i wybitnym wirtuozem, musimy uzna, e okres jego intensywnej nauki przynajmniej skrzypcowej i klawesynowej przypada na lata pobytu w Ohrdruf i w Lne-burgu, czyli midzy 1695 a 1702 rokiem. W Ohrdruf jego nauczycielem gry na instrumentach klawiszowych mg by tylko Christoph, choby dlatego, e nie mia pienidzy, by paci za nauk komu innemu. wiadczyyby 0 tym rwnie wprawdzie niedostatecznie udokumentowane dane o przepisywaniu kompozycji wybitnych starszych i nowszych mistrzw...

Trudno dzi sobie wyobrazi, jak y wtedy 12-, 15-letni chopiec. O yciu w wczesnych szkoach wiemy, e oprcz 56 godzin nauki dziennie i jednej czy dwch godzin przeznaczonych na odrabianie lekcji, nie zostawao ju uczniom wiele czasu na wiczenia muzyczne czy jak rozrywk. Trudno przypuci, eby Jan Sebastian mg powici muzyce wicej ni dwie, trzy godziny dziennie. A mimo to, gdy skoczy osiemnacie lat, by ju mistrzem, od ktrego w o w y c h czasach wymagano nie tylko bardzo wysokiego poziomu interpretacji muzyki figurowanej, ale przede wszystkim improwizacji tematycznej. Na owe Siedem ohrdrufskich i ltineburskich lat przypadaj wic Stosunkowo bardzo dobre postpy w nauce w aciskiej szkole, osignicie dojrzaej techniki w grze na organach, na klawesynie, skrzypcach i altwce oraz opanowanie zasad kompozycji. Z wiadomoci (Forkel, Mizler) mona wywnioskowa na co wskazuj te powysze uwagi e Jan-Sebastian nalea do tych rzadkich talentw, u ktrych zdolnoci do muzyki cz si z wybitnymi dyspozycjami do gry instrumentalnej. Wszystko to razem z wytrwaoci. 1 pilnoci mogo rzeczywicie przynie w krtkim czasie takie rezultaty, e wspczeni widzieli w nim przede wszystkim wybitnego artyst wirtuoza, organist.

Ohrdrufskie liceum stao na wysokim poziomie i po jego ukoczeniu ucze mg by przyjty na uniwersytet. W okresie studiw Jana Sebastiana szkoa miaa prawie

23

trzystu uczniw i szeciu nauczycieli. Program nauki, pod wpywem pedagogicznych reform Komeskiego, by prawie taki sam, jak w innych szkoach niemieckich protestantw. Szkoa bya ortodoksyjnie luteraska. Nauczyciele przed objciem swego stanowiska skadali przysig wiernoci, a religii nauczano wtedy w luteraskich Szkoach wedug powszechnie uywanego podrcznika Compendium locorum theologicoruvi (1610) Leonharda Huttera, profesora z Wittenbergi, o ktry Jan Sebastian wystara si pniej do swojej wasnej biblioteki.

Dziesicioletni Jan Sebastian dosta si w Ohrdruf do IV klasy, a w rok potem przeszed do III. Metryki liceum 1 wymieniaj dziesicioletniego Jana Sebastiana Bacha 20 lipca 1696 na pierwszym miejscu pord uczniw III klasy, co znaczy, e robi bardzo dobre postpy w nauce. W rek potem, w lipcu 1697, jest podany na pierwszym miejscu wrd uczniw drugiego rocznika III klasy. Do II klasy przeszli z nim po dwch latach nauki jeszcze tylko dwaj koledzy, reszta pozostaa na trzeci rok. W pierwszym roku II klasy uplasowa si na pitym miejscu, a w drugim roczniku wymieniony jest 24 lipca 1699 jako drugi, dziki czemu mg przej do I klasy, chocia by w klasie najmodszy. (W II klasie uczniowie studiowali przewanie trzy lata.) Tu, w ohrdrufskiej szkole, Jan Sebastian Bach zetkn si ze swoim modszym koleg, Georgiem Erdmannem, pniejszym towarzyszem podry na Pnoc, tu rwnie studiowa stryjeczny brat Sebastiana, Johann Ernst Bach, ktry po nim przej pniej miejsce organisty w Arnstadt.

W ohrdrufskiej s: kole program nauki przewidywa cztery godziny muzyki na tydzie. Do roku 1697 uczy tam muzyki nietolerancyjny i nielubiany kantor Heinrich Arnold, ktry by jednoczenie w III klasie wychowawc klasowym Jana Sebastiana. Kiedy Arnolda usunito z tego Stanowiska, zaj jego miejsce mody, 24-letni Elias Herda, ktry jednak w klasie Bacha nie by wvchowawca: uczy tylko piewu. Herda dowiedzia

do chru. Herda zawiadomi o tym swego ziomka Erd-manna i jego o rok starszego koleg, Jana Sebastiana Bacha, i z drugiej strony poleci ich Braunowi. Modzi przyjaciele postanowili porzuci szko i przenie si do L-neburga. W spisie ohrdrufskiej szkoy tak zanotowano ten fakt: Luneburgum ob defectum hospit: ;rum se contulit die 15 Marti: 1700". Czyli e Bach nie chcia by ciarem w domu brata, ktrego rodzina zacza si powiksza, i jako pitnastolatek uwaa si za d J dorosego, by mc si sam utrzymywa. Kiedy chopcy wyruszali w dalek, ok. 300 km liczc podr, byli pewni, e zostan przyjci-

W LUNEBURGU

W kwietniu obaj chopcy figuruj ju w spisie chru kocioa w. Michaa w Liineburgu jako sopranici. By to tzw. Mettenchor, skadajcy si z 1215 piewakw, ktrzy piewali podczas rannych godzinek. Godzinki te byy jeszcze pozostaoci z czasw, kiedy je kilka razy dziennie odprawiali benedyktyni, zaoyciele tego klasztoru i kocioa. Modzi piewacy z Mettenchoru tworzyli trzon chru kocielnego. Za swoj prac dostawali bezpatne mieszkanie i utrzymanie w alumnacie, tj. beneficium coenobii, prcz tego mieli niewielkie dochody, prawdopodobnie z ku-rendy, za piewanie na pogrzebach, lubach i przy innych okazjach.

Program nauki w niemieckich szkoach protestanckich by do jednolity, tak e przejcie z jednej szkoy do drugiej nie sprawiao wikszych trudnoci. Spitta i niektrzy biografowie Bacha przypuszczaj, e mody muzyk przenis si do Liineburga majc zamiar pozna sawnych, pnocnoniemieckich organistw, ktrych dziea przepisywa sobie ze zbiorw brata. Na decyzji Bacha, by wyruszy samodzielnie w ycie, zawayy niewtpliwie wewntrzne i zewntrzne okolicznoci, ale niemniej take jego osobista odwaga oraz modziecza dza przygd.

W kociele w. Michaa podczas naboestwa w zwyke niedziele chr piewa a cappella lub z akompaniamentem organw. Tylko podczas wikszych wit przed kazaniem wykonywano wikszy utwr z akompaniamentem zespou instrumentalnego Wobec tego, e koci nie by miej -

25

skim kocioem, nie grywali w nim miejscy muzycy, a zesp instrumentalny skada si tylko z uczniw, ewentualnie uzupeniali go muzycy amatorzy.

W czasie pobytu Jana Sebastiana Bacha w Liineburgu w kociele w. Michaa znajdoway si stare organy z 25 rejestrami, o trzech manuaach, ale peda by tylko podwieszony", nie mia wasnej wiatrownicy i piszczaek.

Z charakteru dyspozycji grnego manuau i poczonego z nim pedau wynika *, e by to ju instrument co najmniej sprzed stu lat. Rol organisty peni tam w owym czasie Friedrich Christoph Morhardt; nie by wybitnym muzykiem i jest do prawdopodobne, e Bach gra ju wtedy z wiksz biegoci na organach ni on 2 i e mia stosunkowo do duo okazji grywa przynajmniej podczas naboestw. W kociele znajdowa si prcz tego rwnie niewielki, piciogoSowy pozytyw, poprawiony w 1701 roku przez organmistrza Johanna Balthasara Helda. Zatem i tu mia Bach mono nauczy si niejednego o budowie organw i^ich waciwociach dwikowych.

W kwietniu i maju 1700 obaj modzi przyjaciele, Bach i Erdmann, figuruj ju w spisie piewakw w mniejszym chrze, z pensj 12 groszy. Ale pniej Bacha ju w tym spisie nie ma: zapewne po mutacji straci swj dziecinny sopran. Poniewa jednak pozosta w Liineburgu jeszcze ze dwa lata, czy nawet duej, prawdopodobnie grywa tam jako skrzypek i altowiolista i zastpowa w razie potrzeby organist. Pogld, e Jan Sebastian by rwnie kierownikiem chru ($uccentorem), ktry z uczniami przygotowywa muzyk na naboestwa, jest wprawdzie tylko przypuszczeniem, ale ma wszelkie cechy prawdopodobiestwa. Miejsce prefekta chru gwarantowaoby Bachowi przynajmniej bezpatne mieszkanie i wikt, a z pewnoci rwnie niewielkie wynagrodzenie, podobnie jak piewakom mniejszego chru.

Archiwum muzyczne Szkoy w. Michaa byo bardzo bogate, liczyo bowiem ponad tysic utworw. Znajdoway Si tu zbiory motetw Orlanda di Lasso, Carissimiego, Monteverdiego, Schtza, Hammerschmidta, a nawet Opus

1 Dyspozycj zawiera praca Gustawa Focka: Der junge Bach in Lneburg. Hamburg 1950.

' Ibidem, s. 52.

26

musicum pochodzcego z Bratysawy kompozytora, Samuela Bockhorna, dalej dziea Johanna Pachelbela i nadto kilka kompozycji czonkw bachowskiej rodziny. Mody Jan Sebastian mia tu zatem sposobno poznawa dziea wybitnych kompozytorw ubiegego stulecia i naturalnie polifoniczne kompozycje niderlandzkich i woskich mistrzw oraz twrczo swoich wspczesnych. atwo sobie wyobrazi, z jakim zapaem je wertowa. Studiowanie starych i nowych mistrzw wywaro niewtpliwy wpyw na jego pniejsz twrczo.

UCZE G. B H M A ?

Wspczesn muzyk Jan Sebastian prawdopodobnie mia mono poznawa bezporednio przez osobisty kontakt z organist miejskiego kocioa w, Jana, Georgiem Bhmern, i w dworskiej kapeli w pobliskim Celle. Bhm pochodzi z tych samych stron co Bach i by wybitnym organist. Urodzi si we wsi Hohenkirchen pod Ohrdruf. W modoci czyy go blisze stosunki z rodzin Bachw. Skoczy gimnazjum w Gotha, po czym zapisa si na uniwersytet w Jenie. W 1698 roku zosta organist w Liineburgu, gdzie pracowa a do koca ycia. Bhm by w Liineburgu ogromnie ceniony, jako znakomity organista, i mona przypuszcza, e Bach, zainteresowany jego gr, chodzi sucha go o ile mu na to pozwalay jego obowizki w chrze do kocioa w. Jana, jakkolwiek organy Bhma w tym kociele nie byy zasadniczo lepsze ni u w. Michaa.

O kontaktach Jana Sebastiana Bacha z Georgiem Bhmern mona wnioskowa choby z tego, e Bach udawa si kilka razy do Hamburga, oddalonego o dzie drogi, by posucha gry Reinkena, nestora pnocnoniemieckich organistw i domniemanego nauczyciela Bhma; poza tym wyranie wida wpyw twrczoci Bhma w pniejszych kompozycjach Bacha. Nie jest jednak cakiem pewne, czy Bach by bezporednio jego uczniem, co od czasw ^pitty uwaa si za fakt oczywisty. Pojawiy si nawet opinie *, e dziea, o ktrych mowa, byy napisane w pi-

> Np. Erich Walentin, MGG III, 12.

niejszych latach, i e wpyw Bhma na Bacha by tylko poredni, poprzez J. G. Walthera, z ktrym kontaktowa Si w czasach weimarskich.

Cakiem wyrane wpywy Bhma mona znale szczeglnie w choraowych partitach Christ, der du bist der helle Tag (BWV 766), O Gott, du frommer Gott (BWV 767) i w kilku wariacjach partity Sei gegrsset (BWV 768) Autorstwo Bacha odnonie do partity Ach, was soll ich Snder machen (BWV 770) nie jest pewne, chocia niektrzy autorzy, jak Hans Lffler 1 czy Hermann Keller 2, uwaaj ten utwr za dzieo Bacha, w ktrym wpyw Bhma ujawnia si najwyraniej. W tych utworach Bhm Staje si niejako ogniwem midzy szko pnocnoniemiec-k a twrczoci Bacha. Spord wariacji Allein Gott (BWV 771) trzecia i sma przypisywane s z du dozf; prawdopodobiestwa Andreasowi Nikolausowi Vetterowi (16661734, uczniowi Pachelbela), inne za rwnie nie chyba dzieem Bacha.

W choraowych partitach Bacha jest do duo cech wskazujcych, e rozwiny si one z wariacji na temat pieni wieckiej. Bach pisa je rwnie na klawesyn, zapewne nie tylko dlatego, e w podobnym stylu byy pisane partity Bhma i e u innych wspczesnych kompozytorw styl klawesynowy czsto nie rni si do wyranie od organowego, ale przede wszystkim dlatego, e w Liineburgu instrument strunowy by dla niego czciej i atwiej dostpny ni organy. Zreszt w pniejszej twrczoci Bacha zauwaymy, e si w niej stopniowo wytwarza specyficzny styl organowy i e we wczesnych dzieach Bach przenosi elementy techniki klawesynowej do kompozycji organowych. Na klawesynow faktur partit Bacha wskazuje rwnie akordowy akompaniament choraw dwch pierwszych wyej wspomnianych partit, z rozmaitym nasyceniem dwikowym od czterogosu a do szesciogo-Su bez adnej wewntrznej logiki, jak rwnie fakt, e obligatoryjny peda wystpuje tylko w ostatniej wariacji pierwszej partity. Trzecia partita, Sei gegrsset, jest pod kadym wzgldem znacznie dojrzalsza. Powstaa wprawdzie czciowo w tym samym czasie co poprzednie, ale

1 Bach-Jahrbuch" 1923. 2 Orgelwerke, s. 138.

28

Bach przerobi j pniej i doda wariacje z pedaem obbligato. Tak twierdzi Spitta, lecz jego tezy, jakoby wariacje z obligatoryjnym pedaem doda Bach pniej, nowsze badania nie potwierdzaj 1.

Mimo stylistycznej zalenoci od wzoru Bhma partity modego Bacha S dowcipn, niekiedy nawet byskotliw muzyk. Nowoci jest tu to, e poszczeglne wariacje zwizane z tekstem strof chorau, co podkrela rwnie Hermann Keller -. Bach stara si muzyk odda ich odrbny charakter. Wziwszy to pod uwag, zrozumiemy lepiej nie tylko poezj choraowych preludiw, ale i osobowo kompozytora.

M U Z Y K A PNOCNONIEMIECKA I F R A N C U S K A

Prawdopodobnie zachcony przez Bhma, Jan Sebastian Bach wybra si podczas wakacji 1701 roku do Hamburga, eby posucha Adama Reinkena, organisty w kociele Sw. Katarzyny. Reinken by porednio przez Heinricha Scheidemanna uczniem Jana Pieterszoona Sweelincka i w tym czasie syn ju jako organista i znakomity im-prowizator. Synne byy te organy Reinkena. Miay 58 gosw, cztery manuay i peda, z czego a 16 gosw jzyczkowych. Wedug owiadczenia pniejszego ucznia Jana Sebastiana, Johanna Friedricha Agricoli, Bach chwali ten instrument, z ktrym zapozna si, sam na nim grajc.

Pogld, jakoby w Hamburgu Bach zaznajomi si rwnie z oper (Blume), nie jest poparty adnymi ladami w jego twrczoci z tego i bezporednio nastpujcego okresu. wiadcz przeciw temu rwnie okolicznoci, w ja^ kich Bach mg odby podr do Hamburga. Z Liineburga mg wyjecha tylko na kilka dni, i to jedynie podczas wakacji i w czasie, gdy nie zatrzymyway go obowizki w kociele a wtedy i Opera bya nieczynna.

Jest jednak moliwe, a nawet prawdopodobne, e w Hamburgu Jan Sebastian usysza jeszcze innego synnego organist, Vincenta Lbecka, ktry by od roku 1702 organist w kociele w. Mikoaja.

1 Ulrich Meyer: Johann Sebastian Bachs Variationtnzyklus Set gegrsset Jesu gtig" (BWV 768); Musikforschung" 1973.

' Op. cit., s. 137.

29

W okresie pobytu w Liineburgu zwaszcza po skoczeniu szkoy Jan Sebastian mia mono pozna rwnie muzyk francusk, gwnie na dworze ksicia Georga Wilhelma w Celle, miasteczku oddalonym od Liineburga o kilka godzin drogi. Ksi zaprasza do swej siedziby, rezydencji na wzr paacu wersalskiego, zespoy operowe, a nawet przez duszy czas utrzymywa na miejscu wasny zesp operowy, ktry grywa w maym teatrze zamkowym. W przedstawieniach operowych i baletowych braa udzia take kapela dworska; poza tym grywaa podczas wieczorw muzycznych, w czasie ktrych reprezentowana bya bogato muzyka francuska. Dwr w Celle nie nalea pod tym wzgldem do wyjtkw, w Niemczech bowiem pod koniec XVII wieku byo modne mwi po francusku, ubiera si jak w Paryu i grywa francusk muzyk. Prcz tego maonka ksicia bya francusk arystokratk, hugenotk, ktra nie tylko pomagaa swoim rodakom-emi-grantom, ale popieraa na swym dworze wszystko, co francuskie, a wic i muzyk. Take wrd czonkw kapeli dworskiej znajdowao si kilku Francuzw.

Rwnie do Celle Bach mg si udawa przede wszystkim podczas wakacji. A poniewa w lecie Opera bya nieczynna, mia mono suchania w Celle jedynie muzyki instrumentalnej. Friedrich Blume wprawdzie twierdzi *, e Bach pozna w Celle francusk oper i balet, szczeglnie dziea Lully'ego; jeeli tak byo istotnie, mogo si to Sta jedynie wtedy, gdy Jan Sebastian, po skoczeniu szkoy u w. Michaa, pracowa przejciowo w kapeli w Celle, o czym jednak nie ma adnych bliszych danych. Muzyk t mg wszake pozna, gdy wykonywano j na koncertach; odnosi si to szczeglnie do muzyki baletowej. Niestety, nic na razie nie wiadomo o duszym pobycie Bacha w Celle, a z jego pniejszego stosunku do opery mona by wywnioskowa, e zawar z ni blisz znajomo dopiero pniej, w Drenie. Bach jest na owe czasy stosunkowo rzadkim wyjtkiem kompozytora, ktry nie pisa oper, chocia jego praca przy kociele nie powinna bya mu w tym przeszkadza, a dramatycznego talentu te mu przecie nie brakowao.

Biografowie Bacha zastanawiaj si, jak mody muzyk

MGG I, 967.

30

dosta si do zamku w Celle i jak mg by obecny na prbach orkiestry, czy nawet na koncertach, skoro nie byy one dostpne dla publicznoci. Na og przyjmuje Si, e pomg mu w tym jaki znajomy moe organista z Celle. Tego rodzaju tumaczenie nosi wprawdzie cechy prawdopodobiestwa, ale niewiele wyjania. Wiemy, e piew i muzyka byy dla Jana Sebastiana nie tylko zabaw i obowizkiem, ale w pierwszym rzdzie zajciem, ktre od dziecka traktowa jako rdo utrzymania. Nastpnie jest prawie pewne, e w czasie wakacji, kiedy nie mia obowizkw w chrze kocielnym, nie byo te beneficia coe-nobii, albo tylko w stopniu bardzo ograniczonym. Wtpliwe jest take, czy szkoa miaa rodki na to, eby podczas wakacji opiekowa si uczniami, ktrzy nie mogli pojecha do rodzicw czy krewnych, czyli e tacy uczniowie musieli przez okres wakacji sami myle o swoim utrzymaniu. Sytuacja taka zapewne zmusia Jana Sebastiana, by wzi pod pach ukochan altwk i zaproponowa dworskiej kapeli w Celle swoje usugi. Spitta i po nim Pirro wspominaj, e w tym czasie dobra kapela powinna bya mie trzech wiolistw, nie wysuwaj jednak z tego wniosku, e mogoby to mie zwizek z nie wyjanionym dotd pobytem Jana Sebastiana w Celle. Tylko Schweitzer przyjmuje ewentualno chwilowej pracy Bacha w kapeli dworskiej, ale bliej swego przypuszczenia te nie wyjania.

Co day Bachowi wizyty w Celle? W pierwszym rzdzie moliwo poznania wieckiej mu

zyki koncertowej. Jest to niezwykle wany fakt dla jego pniejszego rozwoju jako kompozytora, tu bowiem zapozna si bliej z orkiestraln suit taneczn, a przede wszystkim z instrumentalnym koncertem i z concerto grosso, podczas gdy dotd zna i grywa jedynie tylko utwory organowe i klawesynowe. To zatem trzeba uwaa za wane wzbogacenie jego wiadomoci i dowiadcze, z pewnoci waniejsze ni poznanie francuskiej muzyki, co si zwykle w zwizku z pobytem Bacha w Celle najbardziej podkrela., Muzyk francuskich klawesynistw mg bowiem pozna nie tylko w Celle ile ju przedtem z do rozpowszechnionych zbiorw fi-'jjcuskich kompozycji na ten instrument. I wreszcie pocztkowej fazie jego twrczoci nie znajdujemy wyraniejszych wpyww muzyki francuskiej, z wyjtkiem mniej wanej Suity g-moll

2 J. S. Bach 31

na fortepian (BWV 822). Wpywy te przenikaj do jego twrczoci na przestrzeni niemal caego ycia, ale w rnym stopniu: czasem silniej, czasem sabiej, tak zreszt jak wpywy muzyki woskiej.

Dotychczas przypuszczano, e Bach pozosta w Liineburgu a do Wielkanocy 1703. Trudno wprawdzie wytumaczy, dlaczego pozostawaby w I (najwyszej) klasie trzy lata, Skoro przeszed do tej klasy ju w Ohrdruf i skoro wiemy, e by bardzo dobrym uczniem. Szko prawdopodobnie skoczy ju w lipcu 1702, po dwuletniej nauce w I klasie. Nasuwa si wic pytanie: co robi do koca marca 1703, kiedy to otrzyma miejsce skrzypka w kapeli weimarskiej, gdzie przebywa i z czego y? Pytanie dotd bez odpowiedzi. Jedynie z listu Bacha z 18 listopada 1736 1 dowiadujemy si, e przed trzydziestu laty stara si o miejsce organisty w Sangerhausen, nieduym Saksoskim miasteczku. Miejsce organisty byo tam wolne tylko w lecie 1702. Chocia za modym, siedemnastoletnim Janem Sebastianem gosowali wszyscy radni, na polecenie ksicia Johanna Georga, jednego z tych licznych maych niemieckich wadcw, z jakimi spotkamy si jeszcze czsto w wdrwce przez ycie Bacha, miejsce otrzyma inny kandydat. Jest to jak dotd jedyna wiadomo z ycia Bacha z okresu od wiosny 1702 do chwili jego przystpienia do pracy w Weimarze.

Co zyska Jan Sebastian w Liineburgu? W pierwszym rzdzie to, co mu dao bogate archiwum

muzyczne szkoy u w. Michaa oraz praktyka muzyczna w kociele. Bezporedni czy poredni wpyw Bhma uksztatowa jego stosunek do pnocnoniemieckiej szkoy organowej, co byo niezwykle wanym czynnikiem w formowaniu jego wasnego, kompozytorskiego profilu. Zdoby tu z pewnoci wysoki stopie dojrzaoci w grze na fortepianie i chyba na organach. W pniejszych latach nieraz opowiada (wg Forkla) tym, co podziwiali jego wirtuozowsk gr na organach, e w modoci z wielk pilnoci wiczy. Blume w swoim synnym odczycie z roku 1962 twierdzi, e Bach w Liineburgu wcale nie grywa na organach. Istotnie nie mia tam wiele okazji po temu, po-

1 Friedrich Schmidt: Vier aufgefundene Original-Briefe von 1736 und 1738. ZIMG, 3, s. 351360.

32

niewa granie wymagao wsppracy kalikanta, ktry dla biednego chopca rzadko by do dyspozycji poza godzinami naboestw organy musia wic zastpowa klawesyn lub klawikord, jeli w ogle te instrumenty w szkole byy.

e jednak Bach interesowa si organami i wykorzystywa kad okazj, by na nich wiczy, dowodzi choby fakt, e jego pierwsze samodzielne kroki zmierzaj ku organom (Sangerhausen) i e ju w pierwszych latach znany by jako wybitny organista. Przy jego usposobieniu jest nie do pomylenia, eby bez gruntownego przygotowania i bez pewnoci, e jego gra jest na odpowiednim poziomie, mg ju jako siedemnastoletni modzieniec stara si o miejsce organisty. A jeli chodzi o poziom artystyczny odnis sukces.

Skoczywszy szko w Liineburgu, Jan Sebastian nie poszed na uniwersytet. Nie dlatego, eby si uniwersyteckie studia nie day pogodzi z praktyk muzyczn przecie wielu z czoowych muzykw i kompozytorw wspczesnych Bachowi miao uniwersyteckie wyksztacenie ale prawdopodobnie dlatego, e musia szuka staej pracy, ktra zapewniaby mu utrzymanie. Pod uwag mogyby by brane zreszt jedynie studia na fakultecie filozoficzno-teologicznym, co mona wywnioskowa z tego, e jego zainteresowania problemami z tej dziedziny nie osaby nawet i w pniejszych latach.

Mona powiedzie, e Jan Sebastian wyszed z Liinebur-ga jako muzyk na swj wiek bardzo dobrze przygotowany, szczeglnie gdy chodzi o biego w grze na. skrzypcach, na altwce i na instrumentach klawiszowych. Nie naley zapomina, e oprcz pocztkw nauki, ktre otrzyma jeszcze w dziecistwie, najpierw od ojca, a potem od brata w Ohrdruf, by waciwie w grze na instrumentach i w kompozycji samoukiem. Pocigno to za sob daleko sigajce skutki w ksztatowaniu jego psychiki i artystycznego profilu, co dotychczas nie byo naleycie doceniane. Bach odchodzi z Lneburga dobrze obznajomiony take z prowadzeniem chru i jego moliwociami, jak rwnie z rozwojem muzyki w cigu ostatnich dwch, trzech stuleci, co z biegiem lat oprocentowao" si w jego wasnej twrczoci, tak cile nawizujcej przeszoci.

33

II. N A W A S N Y M C H L E B I E

M U Z Y C Y A SPOECZESTWO

Co czekao Jana Sebastiana Bacha, gdy zdecydowa si na zawd muzyka i przygotowywa si do niego? Warunki yc iowe i pozycja spoeczna m u z y k w na przeomie X V I I i XVII I wieku b y y w ramach feudalnego spoeczestwa uzalenione od tego, do jakiej kategorii kto nalea.

Najstarsz tradycj muzyczn mieli miejscy trbacze, ktrych dziaalno sigaa g boko w redniowiecze, kiedy to organizowali si ju w cechy, by broni swoich praw i poziomu rzemiosa. Tylko mistrz-trbacz mg mie uczniw. Nauka trwaa kilka lat, a po je j skoczeniu ucze musia przej na sub do jakiego innego mistrza. Gdy w kilka lat potem sam chcia si stara o tytu i prawa mistrza, musia przed trzema mistrzami zda egzamin. Sposb nauki nie rni si w zasadzie od nauki jakiegokolwiek innego rzemiosa, i spoeczestwo traktowao w y konywanie zawodu muzycznego podkrelamy, e dotyczyo to rwnie w takim samym niemal stopniu gry na organach jako prac w p ierwszym rzdzie rzemielnicz.

P ierwszym i g wnym obowizkiem trbacza by o ozna j mianie trbieniem godzin: rano, w poudnie i wieczorem, granie chorau, ogaszanie zbliajcych si do miasta goci czy nieprzyjaciela i oczywicie uwaanie, czy si gdzie nie pali, aby w razie potrzeby trbieniem albo dzwonieniem alarmowa mieszkacw. Podczas uroczystoci miejskich, np. przy wyborach rady miejskiej albo na powitanie wa niejszych goci, trbacz musia razem ze swoimi uczniami troszczy si o stron muzyczn uroczystoci. Mniej wice j od XV stulecia mia te obowizek pomaga podczas wit w kociele miejskim, kiedy w czasie naboestwa w y k o nywano muzyk z akompaniamentem zespou instrumentalnego. W kociele trbacz podlega kantorowi, poza tym

34

jednak by niezalenym pracownikiem miejskim, podlegajcym bezporednio radzie miejskiej. Trbacze byli stosunkowo dobrze patni, czasem nawet lepiej ni organici, a w ksigach rachunkowych czsto znajdujemy ich zaraz za miejskim pastorem i organist. Mieli te przywileje, ktre dawiry niezgorsze dochody. W doroczne wita mogli koncertowa przed domami przednich mieszczan, wolno im byo grywa na weselach, chrzcinach i przy innych rodzinnych uroczystociach. Praca ich, szczeglnie w pierwszym przypadku, bya wynagradzana dobrowolnymi datkami, za pozostae usugi otrzymywali okrelon opat. To, e miejscy muzykanci chodzili w wita od domu do domu, grali i czekali na zapat", byo w tym czasie powszechnie przyjte, robi to organista i kantor ze swoimi uczniami-piewakami. Robi to rwnie Jan Sebastian Bach jako ucze podczas tzw. kurend, robi to i jego ojciec, i blisi oraz dalsi krewni, kantorzy, organici i trbacze. Naleao to do sposobw zarobkowania, i rada miejska zwykle ustanawiaa, kto i kiedy moe urzdzi kurend", rekordacj" czy chodzi z gwiazdk" albo z yczeniami, a niejednokrotnie musiaa rozstrzyga spory midzy muzykami, roszczcymi sobie prawo do wikszych zarobkw ni temu lub owemu zostay przyznane.

Praca i ycie muzykw miejskich byy cile zwizane z politycznym, kulturalnym, religijnym i towarzyskim yciem miasta, a sami muzycy byli zespoleni z warstwami ludowymi. Mona ich nazwa w penym znaczeniu tego sowa ludowymi muzykantami. Takimi bliskimi ludowi muzykantami byli te przodkowie Jana Sebastiana w prostej linii. Dziad Christoph Bach (16131661) i dwaj jego synowie, blinita, Johann Christoph i Johann Ambrosius, czyli stryj i ojciec Jana Sebastiana to wanie wyuczeni trbacze, muzycy miejscy. Rzemioso muzyczne otaczao Jana Sebastiana od samej koyski. Dobrze robi muzyk byo tak samo oczywist spraw, jak ongi dla Veita Bacha upiec dobrzy chleb.

Jan Sebastian Bach wyrasta wic w rodowisku, ktre uwaao muzyk w pierwszym rzdzie za rdo utrzymania. Wartoci estetyczne, ktre sw prac tworzy, wypyway przede wszystkim z dobrze opanowanego rzemiosa muzycznego i denia, by stworzy dzieo, ktre jak najlepiej odpowiadaoby swojemu przeznaczeniu. Ten aspekt

35

nadaje parodiom 1 Bacha troch inne nawietlenie, co z kolei wyjania niejeden sporny szczeg w walce o nowy obraz Bacha". W ten sposb docieramy do nieco innej podobizny muzyka ni ta, ktr nam zostawi romantyzm, jak rwnie dochodzimy do przewiadczenia, e wiadomo tego muzyka bya inna, ni sobie wyobraamy, odmienna od wiadomoci ksztatowanej romantycznymi pogldami na sztuk i jej twrc.

Muzyczne przygotowanie organisty byo na pozr podobne do przygotowania miejskiego muzyka. Modzi adepci gry organowej rwnie spdzali kilka lat na nauce u mistrzw, majc obowizek rzemielniczo opanowa technik gry. Dopiero po osigniciu okrelonego stopnia przygotowania technicznego mody organista mg przystpi do pracy, w ktrej znajdoway zastosowanie jego zdolnoci twrcze do improwizacji i do kompozycji. W ten sposb uczy si przez trzy lata u Pachelbela najstarszy brat Jana Sebastiana, Johann Christoph. Jednake midzy nauk trbaczy a nauk organistw zachodzia dua rnica. Organici uprawiajcy muzyk kocieln musieli umie gra na najwyszym poziomie artystycznym, rwnie materia sucy do ich nauki skada si z dzie wybitnych mistrzw organowych. I chocia w improwizacji wiele zaley od rutyny, wymaga ona pewnych zdolnoci kompozytorskich, bystroci umysu, dobrego smaku, czyli e znacznie przekracza poziom muzyki, jakiej wymagano od trbaczy. wiadomo artyzmu zawodu bya u organistw znacznie silniejsza, ni mona by wnioskowa z niewielkiej rnicy w pozycji spoecznej midzy nimi a trbaczami.

Zwykle granica spoeczna pomidzy miejskim muzykiem a organist nie bya nieprzekraczalna. Przeciwnie: nie tylko byli w rwnym stopniu pracownikami miasta albo feudalnego pana, ale nawet przy wykonywaniu swoich obowizkw czsto spotykali si na chrze kocioa. Zdarzao si, e zdolny trbacz dostawa miejsce organisty, z drugiej za strony organist, ktry zwykle grywa na kilku instrumentach, czsto zapraszano cum instrumento suo" na wesela i na inne uroczystoci rodzinne, czciej chyba jeszcze ni miejskiego trbacza. Trbacz mg trafi na sub

1 Parodia podoenie tekstu do melodii posiadajcej ju inny tekst, np. do motetu, a take wykorzystywanie caego utworu do innej kompozycji (missa parodia). Por. rozdzia Parodie.

do kapeli dworskiej w funkcji flecisty, oboisty, kornecisty czy fagocisty, tak samo jak organista do zamkowej kaplicy lub jak klawesynista czy inny instrumentalista do kapeli, byle tylko umiejtno gry na danym instrumencie odpowiadaa stawianym mu wymaganiom.

Kantorzy byli typem uczonych" muzykw, wyksztaconymi w muzyce sugami kocioa i szkoy. Jako nauczyciele muzyki w szkoach rednich, mieli czsto ukoczone Studia uniwersyteckie, tote oprcz muzyki uczyli rwnie innych przedmiotw, na przykad aciny czy nawet matematyki. Muzyce bowiem powicano w programie nauki zaledwie pi do omiu godzin tygodniowo, co nie mogo wypeni iloci lekcji, jaka obowizywaa kantora nawet przy organizowaniu muzyki w kociele i podczas innych szkolnych i miejskich uroczystoci.

Subowo kantor by przydzielony do szkoy i w obowizkach szkolnych podlega rektorowi szkoy. Poza tym by podporzdkowany bezporednio radzie miejskiej, ktra go opacaa, ewentualnie kocioowi, czyli miejskiemu proboszczowi. Z tego podziau subordynacji czsto wynikay przykre spory. W konstytucjach, jakie miaa kada lepsza Szkoa, znajdoway si specjalne leges cantoris", ktre w kolejnoci nastpoway zaraz za uprawnieniami rektora, a przed leges collegarum", tj. pozostaych nauczycieli. Kantor by zatem wan figur w szkole, a czsto nawet konrektorem". W yciu Jana Sebastiana Bacha spory z przeoonymi tworz nieprzyjemny rozdzia. Powstaway wanie z powodu rnorakich subordynacji. Zdaje si, e pod wzgldem psychologicznym wan rol odegra tu fakt, e w Lipsku Bach trafi midzy ludzi, ktrzy z powodu swego akademickiego wyksztacenia uwaali si za uczony" wykwit spoeczestwa. Takim uczonym" muzykiem z uniwersyteckim wyksztaceniem studiowa prawo by rwnie poprzednik Bacha, Johann Kuhnau, i powinien nim by jako kantor rwnie Bach. Niestety nie by. Tote rektor i koledzy", a z nimi i radni miejscy, z ktrych wikszo miaa akademickie wyksztacenie, spogldali na redniego inteligenta", Bacha, z gry. Zapewne, brak lepszych kandydatw" na miejsce kantora przy szkole Sw. Tomasza zmusi w kocu lipsk rad miejsk do przyjcia go, chocia nie posiada wyszego wyksztacenia.

37

Od kantora wymagano w pierwszym rzdzie nauczania muzyki i prowadzenia chru oraz zespou instrumentalnego, mniej umiejtnoci gry na instrumencie, jakkolwiek byo to w jego pracy niezbdnym warunkiem. Jego zadanie polegao na wychowywaniu piewakw, ktrzy potrafiliby wykonywa bez wikszych przygotowa utwory zwykego repertuaru, czyli na wychowaniu nie wirtuozw, ale raczej rutynowanych piewakw z odpowiednim teoretycznym wyksztaceniem. Jak wysokie wymagania stawiano tym szkolnym piewakom, przekonamy si chociaby z twrczoci samego Bacha. Mniejszy nacisk kadziono na muzyk instrumentaln. Kantor uczy chopcw gra tylko dlatego, e potrzebowa instrumentalistw do grania w kociele. W spoecznoci miejskiej kantorzy stali najwyej ze wszystkich muzykw, zaliczali si bardziej do uczonych" ze szkoy ni do muzykw-wykonawcw.

Obok moliwoci finansowych, jakie muzykom dawaa suba miejska, istniay jeszcze moliwoci zarobkowania w dworskich kapelach (zatrudniano tu instrumentalistw wszystkich rodzajw), a liczne dwory utrzymyway nawet zespoy operowe. Kapelmistrz dworski mia w spoeczestwie bardzo wysok pozycj, chocia z drugiej- strony nalea do suby i nosi subow liberi. Uprawianie muzyki na dworach arystokratycznych rnio si od muzykowania na potrzeby miasta nie tylko okolicznociami zewntrznymi, ale przede wszystkim repertuarem. Uprawiano tu muzyk kameraln, muzyk taneczn (take w formie suit), muzyk koncertow, a nieraz i operow lub baletow, czyli tak, jak w rodowisku miejskim na pocztku XVIII wieku grywano jeszcze bardzo rzadko. Muzyka ta staa zwykle na wysokim poziomie pod wzgldem kompozycji i wykonawstwa.

Dla niejednego zdolnego muzyka miejskiego szczyt marze stanowio dostanie si do dworskiej kapeli, mimo e obowizywa tam strj subowy, subowy regulamin i najczciej jeszcze jaka dodatkowa praca pisarza czy sekretarza. Z drugiej strony praca dla miasta dawaa czasem przywileje, dla ktrych niejeden muzyk decydowa si porzuci spokojne rodowisko dworskie, cho oznaczao to pewien spadek w drabinie spoecznej i zmniejszenie powaania wspmieszkacw, a najczciej te obnienie dochodw.

38

Spoeczne i materialne rnice -w pozycji muzykw ze wszystkimi odcieniami i konsekwencjami zdecydowanie przyczyniy si do uksztatowania artystycznego i osobowego profilu Jana Sebastiana Bacha, s te wanym czynnikiem w odtworzeniu waciwego obrazu jego ycia i twrczoci.

PIERWSZE K R O K I W Y C I E

Weimar na przeomie XVII i XVIII wieku mia zaledwie 5 tysicy mieszkacw, z czego prawie poowa bya w subie panujcego ksicia. Zreszt cae ycie kulturalne koncentrowao si z wyjtkiem liceum wok ksicego dworu. W sfer tego kulturalnego ycia trafi rwnie Bach.

Z pocztku nie mia zamiaru zosta muzykiem dworskim, ale po opuszczeniu Liineburga, kiedy nie udao mu si dosta miejsca w Sangerhausen trzeba byo przeczeka, a zwolni si jaka posada organisty. Za porednictwem swojego krewnego, Davida Hoffmanna, lokaja" i muzyka u Johanna Ernsta, modszego brata panujcego ksicia weimarskiego, otrzyma w pierwszych miesicach roku 1703 miejsce lokaja" (W. Neumann: Dokumente II, s. 10) i instrumentalisty w kapeli Johanna Ernsta. Johann Ernst, ktry mieszka w tzw. Zielonym Zamku, mia prawdopodobnie wasn kapel, i to raczej dla osobistej przyjemnoci ni dla reprezentacji. W ksidze rachunko-wej^Bach figurowa jako lokaj. Obowizki muzykw nie byy zbyt wielkie, wykonywali zatem na zamku take inne prace.

Bach pozostawa w Weimarze tylko kilka miesicy, ale mia tam okazj pozna grywan wtedy powszechnie muzyk instrumentaln i osobicie styka si z muzykami, czonkami kapeli panujcego ksicia Wilhelma Ernsta, przypuszczalnie te z wybitnym skrzypkiem Paulem West-hoffem. Kontakty te stay si prawdopodobnie inspiracj do pniejszego rozwoju twrczoci instrumentalnej, a zwaszcza skrzypcowej. Moliwe, e do czsto zasiada przy organach w-kociele zamkowym, gdzie organist by stary ju Johann Effler, kiedy organista w Arnstadt, a pniej w Erfurcie, w dawnym kociele dominikaskim. Effler by

39

jednoczenie Sekretarzem kancelarii ksicej, co zajmowao mu wicej czasu ni praca przy organach. Mona wic przypuszcza, e w tych warunkach mody Jan Sebastian wykorzystywa okazj, by udoskonala sw gr na organach. Nie ma wprawdzie o tym bezporednich danych, ale dalszy rozwj wypadkw domys nieodparcie potwierdza.

ARNSTADT

W lipcu 1703 rada miejska i konsystorz z niedalekiego Arnstadt zapraszaj Bacha, eby wyprbowa nowe organy w kociele w. Bonifacego. Nie zachowao si to zaproszenie ani te protok kolaudacyjny, jedynie tylko pokwitowanie wydatkw z okazji kolaudacji, w ktrym to pokwitowaniu Bach figuruje jako dworski organista ksicia Weimaru. Czyli e rada miejska z Arnstadt znaa Bacha jako organist, co nie byoby moliwe, gdyby nie grywa w Weimarze. A musia mie ju wtedy bardzo dobr opini, skoro osiemnastoletniemu modziecowi dano pierwszestwo przed starszymi i znanymi organistami z okolicznych miast, jak np. J. H. Bttstedt czy J. Graff z Erfurtu albo Christian Friedrich Witt z Gothy.

Koci w. Bonifacego spali si jeszcze w 1581 roku, kiedy to spowodowany nieostronoci burmistrza wielki poar strawi cz miasta. Mieszkacy Arnstadt dopiero w sto lat pniej zdobyli si na odbudow kocioa i nazwali go kocioem Nowym. Od ukoczenia restauracji kocioa mino jeszcze dwadziecia lat, zanim uzbierano potrzebn sum na nowe organy. Zbudowa je w 1703 roku organmistrz Johann Friedrich Wender z Mhlhausen. Moliwe, e Bach zosta zaproszony na kolaudacj za namow organisty Christopha Herthuma, ktry by spokrewniony z rodzin Bachw i ktry osobicie zna Jana Sebastiana. Herthum mg to zrobi choby dlatego, e w 1699 roku podpisywa umow wsplnie z organmistrzem J. F. Wen-derem.

Wkrtce po kolaudacji arnstadzki konsystorz zaproponowa Bachowi miejsce organisty przy nowym instrumencie. Bach prawdopodobnie spodziewa si propozycji, tym bardziej e swoj prac w weimarskiej kapeli uwaa za chwilow, za co w rodzaju czekania na miejsce, ktre by mu

40

odpowiadao. Pertraktacje z konsystorzem i rad miejsk nie trway dugo, gdy ju 9 sierpnia mody muzyk otrzyma pismo, na mocy ktrego obj stanowisko 1.

Miejskiej radzie i konsystorzowi wyranie zaleao na tym, eby nowy instrument dosta dobrego organist, poniewa zaproponowali Bachowi niezwykle wysok na owe czasy zapat: 84 guldeny, czyli 73 talary. Organist w tym kociele by tymczasowo zi Herthuma, Andreas Brner, ktry otrzymywa tylko 30 guldenw i trzy miary yta rocznie. Brner by sabym muzykiem i zapewne dlatego bez protestu ustpi miejsca, przechodzc, za t sam zapat, do suby przy organach w dwch innych kocioach.

Arnstadt byo w owych czasach niewielkim, prowincjonalnym miasteczkiem, liczcym zaledwie 4 000 mieszkacw. yo tu wiele rodzin Bachw, wrd nich stryj (modszy brat dziada Christopha) Heinrich Bach (ur. 1615 w Wechmarze, zm. 1692 w Arnstadt), organista w starym romaskim kociele Panny Marii, gwnym kociele tego miasta. Herthum by ziciem Heinricha Bacha i przej po nim miejsce organisty. Heinricha Bacha uwaano swego czasu za jednego z najlepszych organistw i organowych ekspertw.

Czonkowie szeroko rozgazionego rodu Bachw mieli bardzo rozwinite poczucie wizi rodzinnej i podobno co roku zbierali si na kilkudniowych spotkaniach, przy ktrych wprawdzie jado si i pio, ale te duo grano i piewano i zaatwiano wiele spraw rodzinnych. Nie dziwi nas przeto, e i Jan Sebastian Bach niekiedy korzysta z tych stosunkw i powiza przy ukadaniu swoich spraw yciowych. Te rodzinne spotkania Bachw odbyway si czasami w Arnstadt; do dzi istnieje dom, w ktrym znajdowa si zajazd, gdzie zwykle zbieraa si rodzina Bachw.

O R G A N Y I O B O W I Z K I B A C H A

Bez wzgldu na zaproszenie i stosunki, ktre na to zaproszenie wpyny, moga Bacha cign do Arnstadt perspektywa nowych organw i samodzielnej pracy. Jednake

i Karl Mller: Der junge Bach, s. 52; Fritz Wiegand: Arnstadt in Vergangenheit und Gegenwart, I, 1950.

41

ani jedno, ani drugie nie zrealizowao si w tym stopniu, eby zadowoli modego i ambitnego artyst. Wszelako pobyt w Arnstadt mia dla niego zasadnicze znaczenie i w duej mierze okreli kierunek, w jakim potoczyo si jego dalsze ycie i jak uksztatowaa si jego osobowo i indywidualno artystyczna.

Zdaje si, e Bach, asystujc przy odbiorze organw, by z nich zadowolony; poza wszystkim innym wskazyway na to jego dobre stosunki z organmistrzem Wenderem w nastpnych latach. Instrument powinien by mie wedug umowy 21 rejestrw, ale gotowy posiada o 2 gosy wicej *.

Organy zostay ustawione na trzecim chrze, od strony zachodniej, wysoko pod drewnianym sklepieniem, co wpyno na pewne przytumienie dwiku. Przy pniejszych przebudowach umieszczono je znacznie niej, w roku 1939 nawet na dolnym chrze. By to ju nowszy, trzymanuao-wy instrument, ze stokowymi wiatrownicami i rurkowo--pneumatyczn traktur z roku 1911. Sze rzdw piszczaek pochodzi rzekomo z organw Wendera, instrument ten jednak z pierwotnym dwikiem dawnych organw nie ma ju nic wsplnego, tak e nie mona, znajc brzmienie starych instrumentw, nazywa go organami Bacha jak to si w tym wanie wypadku nieraz robi.

Organy Wendera nawet w swej epoce nie byy niczym nadzwyczajnym, rwnie robota ich nie wyrniaa si jakoci. (Wedug ukadu kluczy w zachowanej czci szafy instrumentu nie mona okreli przynalenoci rejestrw do poszczeglnych manuaw, nie jest to jednak trudne, gdy poznamy zasady pnobarokowej dyspozycji organw.) Mona przypuszcza, e po organach liineburskich Bach by

1 Autorzy (Spitta, Bitter, Terry oraz Werner David) rni si w w y liczaniu i nazwach rejestrw. Dyspozycj organw podajemy wg nazw, jakie dzi mona odczyta nad manubriami kontuaru, umieszczonymi po obu stronach klawiatur (ze starych organw bowiem, oprcz kilku rzdw piszr-alek, zachowaa si tylko cz organowej szafy z klawiaturami, aktualnie znajdujca si w niewielkiej Bach-Gedenksttte" w Arnstadt).

Princ. Bass 8 F, Sub-Bass 16 F, Glocken Accord, Mixtur 4 Fach, Mixtur Fach, Tromp. 8 F, Nachthorn 4 F, Octave 4 F, Quintaden 8 F, Principal 4 F, Viol. D. Gamba 8 F, Manualcoppel, Principal 8 F, Tre-mulant, Posaunbass 16 F, Glocken Accord, Violonbass 16 F, Sesquialt, Cimbel 3 Fach, Spitzflte 2 Fach, ? ? ? F, Quint 3 F (Quinte?), Ge-dackt 8 F, Gedackt 8 F, Ped. Coppel, Gemshorn 8 F.

42

z nich na pocztku cakowicie zadowolony. Ale po powro cie z Lubeki , gdzie pozna jasnobrzmice i bogate w gosy a l ikwotowe instrumenty, z gorycz uwiadomi sobie ich braki.

Starsze, ale dwikowo o wiele ciekawsze by y organy w kociele Grnym. Miay trzy manuay i peda i lepiej dysponowane gosy.

Bach zna ten instrument i z pewnoci czsto na nim grywa . Inna rzecz, e w pojc iu mieszkacw Arnstadt organy w kociele N o w y m by y lepsze ju choby dlatego, e by y nowe, miay wice j rejestrw, i to przewanie 8-stopowych, potniejszych w brzmieniu.

Obowizki Bacha w kociele N o w y m nie by y zbyt m czce: grywa tylko trzy razy na tydzie, cznie okoo 6 godzin. Prcz tego konsystorz powierzy mu wiczenie maego chru uczniowskiego, ktry piewa podczas naboestw. Spitta przypuszcza, e Bach tylko chr przygotow y w a i podczas naboestw towarzyszy mu na organach. Wyda je si jednak, e w rzeczywistoci byo troch inaczej . Z protoku spisanego podczas ukadania si konsy-storza z Bachem po jego powroc ie z Lubeki czyli po dwu i procznej pracy w Arnstadt wynika, e prowadzenie uczniowskiego chru naleao do niepisanych o b o wizkw Bacha i e chr ten mia piewa w N o w y m kociele wanie pod kierunkiem i z organowym akompaniamentem Bacha. Jest prawdopodobne *, e dopki koci nie mia organw, podczas naboestw piewa sam chr uczniowski, co si utrzymao nawet wwczas, kiedy zainstalowano instrument. Bach, na yczenie konsystorza, zaj si tym chrem. W umowie nie by o wprawdzie o tym wzmianki , ale z chwil objcia stanowiska organisty w ko ciele rozumiao si samo przez si, e musi przej zobowizania, jakie si tu pod w p y w e m okolicznoci w y tworzyy . Z chrem tym wykona rzekomo na Wielkanoc 1704 roku kantat Denn du wirst meine Seele nicht in der Hlle lassen (BWV 15). Autorem kantaty jest prawdopodobnie Johann Ludwig Bach.

Praca z uczniowskim chrem w Arnstadt nie naleaa do lekkich. Uczniowie byl i niezdyscyplinowani, a wobec mo dego organisty nawet nieposuszni i ordynarni, Bach za,

1 Por. K. Mller, op cit., s. 102 i nn.

43

{tory nie nalea do zespou nauczycielskiego ich szkoy, nie mg waciwie zastosowa adnych sankcji zmuszaj.-:ych ich do posuszestwa. Nie dziw wic, e taka praca szybko go zniechcia i e zaniedbywa wiczenia chru. Domaga si zatem zacz directora musices", ktry poprowadziby chr i zdj mu z barkw przykry obowizek iwiczenia z niesfornymi chopcami. Konsystorz nie mg jednak obarcza kasy kocielnej nowymi wydatkami na kantora-directora musices, a nie chcia uzyska tych rodkw kosztem dochodw Bacha, co byoby prawnie najprostsze. Mimo woli nasuwa si wraenie, e konsystorz postpowa wobec modego organisty z du pobaliwoci szczeglnie po jego wyprawie do Lubeki a z drugiej strony ju tu mona zauway, e Bach umia z uporem broni swojego stanowiska.

W D R W K A DO LUBEKI

Poniewa Bach prcz wspomnianych obowizkw nie mia innego zajcia, pozostawao mu duo czasu i okazji do wiczenia i udoskonalania swej gry na organach oraz komponowania. Moliwe nawet cho nie ma na to dowodw e grywa rwnie w dworskiej kapeli, ktra skadaa si przewanie z miejscowych muzykw.

rodowisko maego miasta nie byo zbyt inspirujce dla modego i ambitnego muzyka, ktry czu potrzeb doskonalenia si, poszerzenia swoich horyzontw i kontaktowania si z wybitnymi muzykami. Jeszcze w Liineburgu spotka si z nazwiskiem Dietricha Buxtehudego, sawnego organisty kocioa Panny Marii w Lubece, wiedzia te, e Buxtehude w okresie przedwitecznym urzdza kocielne konceity, zwane Abendmusiken". Sysza rwnie, e w Lubece znajduj si synne organy i e warto byoby je pozna. I kiedy uzbiera troch grosza na podr, poprosi konsystorz o czterotygodniowy urlop i w kocu padziernika 1705 wybra si do Lubeki.

Dietrich Buxtehude by od 1669 roku organist we wspomnianym kociele w Lubece. W kociele tym od 1647 roku, a moe ju i wczeniej urzdzano koncerty muzyki kocielnej, z pocztku prawdopodobnie tylko organowej. Zdaje si, e pocztkowo bya to spontaniczna, nie zorga-

44

nizowana akcja, ktra dopiero z czasem staa si czci Skadow lubeckiego ycia kulturalnego (pniej wprowadzono nawet patne bilety wstpu). Jednoczenie poszerzono program (po dzi dzie sprawa repertuaru Abendmu-Siken" nie jest cakiem wyjaniona) i zesp wykonawcw, dobierajc piewakw i instrumentalistw, zwaszcza w okresie Buxtehudego. Koci Panny Marii mia jedne organy na zachodnim chrze i drugie, mniejsze, tzw. To-tentanz-Orgel, na lewej galerii blisko otarza.

Organy na zachodnim chrze zbudowa w latach 1516 1518, wedug wczesnobarokowej koncepcji brzmieniowej, ale jeszcze w pnogotyckiej obudowie Berthold Hering, organmistrz i organista. Organy te miay dwa manuay i peda z 32 gosami. W latach 156061 Hans Scherer z Hamburga, rwnie jeden z wybitnych organmistrzw, dobudowa rega z 11 gosami. W latach 163741 przebudowa je Friedrich Stellwagen i jeszcze w roku 1704 wprowadzono w ich dyspozycji pewne zmiany (byy to na swoje czasy synne organy, tak e nawet Adam Reinken kaza Sobie rozszerzy dyspozycj organw w kociele Sw. Katarzyny w Hamburgu na wzr organw lubeckich).

Z kolei Totentanz-Orgel byy to organy jeszcze starsze; pochodziy z koca XV wieku i rwnie kilkakrotnie je przerabiano i powikszano. Bach zapozna si z nimi, gdy byy w dobrym stanie po remoncie w 1701 roku, ktry to remont przeprowadzi dawny kierownik pracowni Schnit-gera, organmistrz Hans Hantelmann.

Przy duych organach Buxtehude kaza dobudowa dwie mniejsze galerie dla piewakw i instrumentalistw, ktrych liczba z czasem powikszya si do czterdziestu. Abendmusiken" stay si wan imprez muzyczn, zwaszcza w ostatnie niedziele przed Boym Narodzeniem. W pocztkach XVIII wieku te koncerty byy ju synne w caych Niemczech, i mona przypuszcza, e Bach sysza o nich jeszcze w Lneburgu. Nie dziw wic, e pociga go cykl tej przedwitecznej muzyki. Z pewnoci chcia te osobicie pozna Buxtehudego i jego twrczo organow.

Pobyt Bacha w Lubece nie jest dokadnie znany. Nasuwa si nam kilka pyta: jak mg tam pozostawa zamiast czterech tygodni prawie cztery miesice? Skd wzi pienidze na tak dugi pobyt, co w Lubece robi, gdzie miesz-

45

sowa viele fremde Thne" (wiele obco brzmicych tonw"). W owym krtkim protokole, ktry nie ma zreszt pretensji do muzyczno-ntiukowego formuowania myli i do cisej fachowej terminologii, pouczaj go, gdzie moe uy tonum peregrinum" i jak go trzyma, nie przechodzc szybko na inny dwik czy nawet na tonum contra-rium". Pominwszy niefachowe wyraanie si przeoonych Bacha, a znajc opracowanie choraw tego Bacha, tzw. Arnstdter Gemeindechorle, atwo zgadniemy, o co chodzio. Z choraw podajemy tylko niektre dla przykadu: Allein Gott (BWV 715), Gelobet seist du (BWV 722; przyk. poniej), In dulci iubilo (BWV 729); Bach zapisa ich jed-dnak wicej.

W tych i nastpnych choraach, ktrych powstanie przypada na okres pobytu Jana Sebastiana Bacha w Arnstadt, wymiemy jako osobliwo tylko dusze lub krtsze inter-ludia, midzy poszczeglnymi wierszami pieni, w formie szybkich, jednogosowych figuracji. Zrozumiae jest, e takie stosunkowo dugie improwizacyjne wstawki powodoway w piewie wiernych duy zamt. Warto jednak zwrci uwag na now, nieraz a zbyt bogat harmoni. Wskazywaa ona, jak dalece Bach przekroczy wczesne normy w nieskomplikowanym pod wzgldem harmonii akompaniamencie chorau. atwo sobie wyobrazi, jak skonfundowani byli ludzie w kociele, gdy Bach towarzyszy ich piewaniu tak, jak podalimy w przykadach; w wolnej improwizacji wstawki i harmonia mogy by jeszcze bogatsze ni te, ktre zostay utrwalone na papie-

48

rze. Wymwki konsystorza mogy by zatem uzasadnione: z takim akompaniamentem organowym na pewno trudno byo piewa. wczesny sposb gry Bacha niewtpliwie dowodzi jego artystycznego rozwoju, podobnie jak dowodzi tego w bezporedni wpyw Buxtehudego (technika toccatowa!). Niemniej z praktycznego punktu widzenia jego gra nie bya stosownym akompaniamentem do piewu wiernych.

Mona mie rne pogldy na temat wymaga zarzdcy kocioa, w tym wypadku super intendenta, dotyczcych gry organisty, ale muzykowi nieatwo jest pogodzi si z tymi niefachowymi wskazwkami. Z drugiej strony nie wolno zapomin; , e muzyka ta musi suy liturgii, nie jest autonomiczna, jej moliwoci zatem s zasadniczo ograniczone i podporzdkowane pewnym okolicznociom. Z tym dylematem spotkamy si jeszcze w twrczoci Bacha wielokrotnie. Kiedy Bachowi wytknito wedug tego samego protoku z 21 lutego 1706 e jego granie jest troch przydugie, etwas gar zu lang" (chodzio prawdopodobnie o wspomniane wyej interludia, wstawki midzy poszczeglnymi wierszami chorau), Bach przerzuci si w drug kracowo i gra za krtko. Jego przeoeni szybko si spostrzegli, e przyczyn takiego postpowania nie bya ch podporzdkowania si, lecz krnbrna przekora modego organisty ale nie wycignli z tego konsekwencji.

O stosunku Bacha do chru uczniowskiego wspominalimy ju wczeniej. Bach mia na polecenie konsystorza w cigu omiu dni zoy na pimie swoje usprawiedliwienie, nie uczyni tego jednak, a jego praca z chrem rwnie nie ulega poprawie, poniewa w listopadzie tego roku konsystorz znowu mu wytyka, e chr nie jest dobrze przygotowany do piewu w kociele (protok konsystorza z 11 listopada 1706). Bach mia zoy swoje wytumaczenie na pimie, ale prawdopodobnie nie zastosowa si do polecenia, poniewa nie zachowa si aden lad. Gdy spraw roztrzsano, zada tak jak poprzednio, eby uczniowski chr prowadzi i wiczy director musices". Do dziwne wiato na stosunki i dyscyplin w arnstadz-kiej szkole aciskiej rzuca fakt^ze Bach musia si nawet broni sztyletem przed brutaln napaci ucznia w ciemnej ulicy. Oczywicie wszystkie te okolicznoci nie ua-

49

twiay mu pracy z chrem. Konsystorz by o tym dostatecznie poinformowany, tote za nieporzdki w chrze nie czyni odpowiedzialnym jedynie Bacha.

We wspomnianym protokole konsystorza wytyka si jeszcze i to, e Bach wprowadzi na chr obc dziewczyn i muzykowa z ni: bya to prawdopodobnie najmodsza crka Johanna Michaela Bacha (16481694), organisty i pisarza miejskiego z pobliskiego ciasteczka Gehren, z ktr si Bach w rok pniej oeni.

Bach nie zosta dugo w Arnstadt, gdy na Wielkanoc 1707 przedstawi si radzie miejskiej wolnego miasta Mhlhausen i zagra tam swj kandydacki koncert. Dnia 15 czerwca zosta przyjty w sub miasta jako organista przy kociele Sw. Baeja.

III. D O J R Z E W A N I E A R T Y S T Y

W MUHLHAUSEN

ycie muzyczne w Mhlhausen, maym prowincjonalnym miecie, byo stosunkowo oywione, cho poziom jego by zdecydowanie maomiasteczkowy. Przodujcymi muzykami i autorytetami byli Johann Rudolf Ahle (16251673) i jego $yn, Johann Georg Ahle (16511706). Pierwszy by znakomitym organist oraz podnym kompozytorem, jednake z jego twrczoci niewiele si zachowao. Bardzo szanowany przez wspobywateli jako czowiek i jako muzyk zosta czonkiem rady miejskiej, a nawet burmistrzem. Po jego stosunkowo wczesnej mierci syn, Johann Georg, przej miejsce organisty i radnego miejskiego. I on cieszy si powaaniem, lecz nie tylko jako muzyk, ale i jako poeta. Dziaalno obu bezsprzecznie' zdolnych muzykw bya skrpowana tradycj i stosunkami prowincjonalnymi.

Nie byo w Mhlhausen wyszych artystycznych podniet ani aspiracji i ambicje Bacha nie mogy si tu rozwin, gwnie1 z powodu sporw, ktre wprawdzie rozgryway si na tle religijnym, ale miay swoje konsekwencje rwnie w muzyce kocielnej.

W Mhlhausen istniay trzy kocioy: koci w. Baeja, koci Panny Marii i koci w. Jakuba. Przy pierwszym byo stosunkowo dobre miejsce organisty, ktre rada miejska po mierci Georga Ahlego zaproponowaa Bachowi, chocia ubiegao si o nie kilku kandydatw. Moliwe, e mhlhausenowski organmistrz Wender, ktry przed kilku laty pozna Bacha w Arnstadt, zwrci uwag rady miejskiej na tego wybitnego organist. Bach gra przed rad miejsk na Wielkanoc w 1707 roku, a 24 maja zaproszono go na omwienie warunkw. Godny uwagi jest fakt, e nie zaproponowano mu zapaty takiej, jak pobiera Ahle, gdy uwaano j za niewystarczajc dla artysty tej miary, chocia jeszcze zupenie modego. Bach zada tylko tyle, ile otrzymywa w Arnstadt, byo to

51

jednak prawie o dwadziecia guldenw wicej, ni otrzymywa jego poprzednik, prcz tego przysugiway mu jakie wiadczenia w naturze. Rada miejska przyja warunki Bacha, obiecaa mu nawet wz do przewiezienia jego osobistych rzeczy z Arnstadt. Przyjto go od 15 czerwca 1707 i wkrtce potem mia rozpocz prac. Nie by to najszczliwszy moment do objcia nowego miejsca, poniewa na krtko przedtem wielki poar strawi najbogatsz cz miasta. Rada miejska i obywatele miasteczka mieli teraz do innych kopotw, tak e raczej dziwi si naley, e w ogle mylano tam o muzyce. Nie zniechcio to jednake modego organisty: miejsce w Mhlhausen by o dobre, niele patne, mia wszelkie dane na to, by si sta powaanym obywatelem a ponadto Bach w najbliszej przyszoci zamierza si oeni. 29 czerwca podzikowa radzie miejskiej w Arnstadt za prac i zaufanie i poprosi o zwolnienie go ze suby. Jego nastpc zosta stryjeczny brat, wspomniany ju Johann Ernst Bach. Wprawdzie o miejsce to ubiega si znowu Andreas Brner, ktry tu by pomocnikiem przed Bachem, ale egzamin prbny wypad na korzy Ernsta Bacha. Dekret mianujcy go na to. stanowisko otrzyma dopiero w maju 1708, chocia funkcj organisty spenia ju od czerwca poprzedniego roku. Wynagrodzenie jego wynosio tylko 40 guldenw. Mimo poprzednich nieporozumie Jan Sebastian rozsta si z wadzami Arnstadt w przyjani, jak wynika choby z tego, e mu darowano opat za lub, ktr winien by wnie jeszcze do kasy miejskiej.

lub z Mari Barbar Bach odby si 17 padziernika 1707 w pobliskiej maej wiosce Dornheim. Pastorem by tam bowiem Johann Lorenz Stauber, jakoby spowinowacony z Bachami przez swoj pierwsz on. Wkrtce po j e j mierci oeni si z Regin Wedemann z Arnstadt, u ktrej, jako u swej ciotki, mieszkaa jaki czas Maria Barbara (po mierci swej matki w 1704 r.), i gdzie ja prawdopodobnie pozna Jan Sebastian. Maria Barbara urodzia si w 1684 roku, jako najmodsza crka Michaela Bacha (16481694), swojego czasu bardzo znanego organisty w Gehren.

Wedug umowy 1 Bach mia w Mhlhausen peni obo-

> Por. Terry, s. 84.

52

wizki organisty w niedziele i wita. Zdaje si jednak, e jego poprzednicy oprcz obowizkw organisty speniali rwnie niektre funkcje kantora. Te same zwyczaje panoway w Arnstadt, i wanie one byy jedn z przyczyn niezgody midzy modym organist a konsystorzem. W przeciwnym razie trudno byoby wytumaczy, dlaczego Bach komponowa kantaty, skoro w ich wykonywaniu miaby by zaleny od kantora, dlaczego wiczy szkolny chr i dlaczego nie zachoway si adne dane o kantorach ani z Arnstadt, ani z mhlhausenowskiego kocioa w-Baeja. Funkcja kantora bowiem bya wprowadzona przy gwnych miejskich kocioach ju od pocztku Reformacji i miaa cisy zwizek z nauk piewu w aciskich szkoach: uczniowie tworzyli trzon kocielnego chru, a czsto nawet zespou instrumentalnego. Nie przy kadym jednak kociele bya szkoa rednia nie byo jej nawet w Arnstadt przy kociele Nowym, i zdaje si, e rwnie w Mhlhausen przy kociele w. Baeja. W takich wypadkach organista musia sam stara si b zorganizowanie muzyki podczas naboestw. Spitta przypuszcza, e Bach na nowym miejscu sam rozszerzy swoje obowizki o rol, ktr powinien by spenia kantor; zrobi to dlatego, eby podnie poziom muzyki kocielnej, co sam pniej nazwa swoim ostatecznym celem" (Endzweck").