Katarzyna Wachowska

Zanik tradycyjnych form architektonicznych na przykładzie miasta Szanghaj

Niniejszy artykuł jest próbą przedstawienia tradycyjnej formy architektonicznej jaką dla Szanghaju są budynki Shikumen. W artykule scharakteryzowano ten rodzaj zabudowy, przedstawiono bieżącą sytuację Shikumen w Szanghaju oraz przedstawiono zastosowane w mieście sposoby ochrony i promocji. Celem artykułu ma być przybliżenie nieopisanej jeszcze w języku polskim najważniejszej dla Szanghaju, zanikającej formy architektonicznej.

Do zapisu ideograficznego użyto obowiązujących w Chińskiej Republice Ludowej znaków uproszczonych, natomiast do zapisu fonetycznego autorka użyła systemu transkrypcji pinyin, z wyjątkiem nazw powszechnie przyjętych w języku polskim, jak na przykład Szanghaj. Zapis fonetyczny znaków pisany jest kursywą w okrągłych nawiasach z tonami. Poza opisanymi wyjątkami, zdjęcia zamieszczone w artykule zostały wykonane przez autorkę artykułu w lipcu 2010 roku.

Charakterystyka zabudowy

Od drugiej połowy XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój Shanghaju. Miasto rozrastało

się głównie w kierunku zachodnim. Wzrost zajmowanej powierzchni był

spowodowany dynamicznym przyrostem populacji.

W wyniku gruntownych przemian w strukturze miasta zapoczątkowanych poprzez

utworzenie eksterytorialnych koncesji1, pogłębionych poprzez napływ zachodnich

przedsiębiorców i chińskich emigrantów z południowych Chin, powstał nowy, mający

rozwiązać problem gwałtownie zwiększającej się liczby ludności typ zabudowy –

Shikumen (shíkùmén,石库门).

Shikumen to nazwa zabudowy charakterystycznej dla Szanghaju, powstającej od drugiej

połowy XIX w. do końca pierwszej połowy XX wieku. Nazwa Shikumen oznacza

dosłownie „kamienne obramowanie drzwi” - elementu charakterystycznego dla tego

typu budynków. Początkowo zabudowa wznoszona była z drewna, natomiast murowane

Shikumen zaczęły powstawać po ustanowieniu zakazu budowy domów drewnianych,

który obowiązywał od 1870 roku.

Istnieją dwa możliwe źródła pochodzenia nazwy Shikumen. Pierwsze związane ze

słowem gu (gū, 箍 ), które w dialekcie szanghajskim oznacza obramowanie;

1 Tereny przyznane Wielkiej Brytanii, Francji i Stanom Zjednoczonym w wyniku traktatów pokojowych podpisanych po wojnach opiumowych

1

obramowywać, owijać. Shikumen powinny być zatem nazywane „Shigumen”, jednak

przez zbieżność wymowy, nazwa zapisywana była błędnie z użyciem znaku ku (kù, 库),

a z biegiem czasu utrwalił się właśnie błędny zapis2. W przypadku pierwszych, bardzo

skromnych, drewnianych Shikumen, nazwa miała prawdopodobnie dodatkowo

podkreślać solidność wykonania domu3.

Rys. 2 Bramy wejściowa do Shikumen, z lewej Puqingli, ulica Madang, alejka 306

nr 23 (普庆里，马当路 306 弄 23 号), z prawej Jishanli, ulica Shanyin, alejka 310

nr 30 (积善里， 山阴路 310弄 30号)

Do najbardziej charakterystycznych cech tego typu zabudowy należy ciężka, czarna

brama otoczona ozdobnym portalem. Shikumen budowane były rzędami, sąsiadujące ze

sobą budynki współdzieliły ściany boczne, dzięki czemu zajmowały mniejszą

powierzchnię (ceny gruntu w zachodnich koncesjach były bardzo wysokie). Alejki, w

których budowane były Shikumen nazywa się longtang (lòngtáng, 弄堂). Cała dzielnica

to natomiast lilong (lǐlòng, 里弄) – oznacza to dosłownie sąsiedztwo.

W latach dwudziestych w Szanghaju Shikumen starszego i nowszego typu

zamieszkiwane były przez 88% ludności miasta4. Inne źródła mówią, że dzielnice

Shikumen stanowiły powyżej 60% budynków mieszkalnych5.

Graficzne przedstawienie położenia starych i nowych zabudowań Shikumen pokazuje

poniższy szkic:

2Feng, 2009: 163Ibid4 Feng, 2009: 125 http://tourschina.com/travel-shanghai/shikumen-buildings.htm [10.03.2011]

2

Rys. 3 Umiejscowienie starych i nowych Shikumen w obrębie centrum Szanghaju6

Shikumen starego typu oznaczono symbolem: „ º ”, Shikumen nowego typu

oznaczono symbolem „ • ”

Według danych statystycznych z 1999 roku, teren zajmowany przez budynki typu lilong

stanowił w tym okresie 16,5% powierzchni administracyjnej miasta, zajmując obszar

2881 kilometrów kwadratowych7.

Pod względem architektonicznym, Shikumen czerpią zarówno ze stylu budownictwa

mieszkalnego Zachodu (szczególnie angielskiej zabudowy szeregowej) jak i tradycyjnej

rezydencji mieszkalnej Sanheyuan (sānhéyuàn, 三 合 院 ), charakterystycznej dla

południowych Chin8.

Rys. 4 Przykłady wpływów architektonicznych na architekturę Shikumen; od lewej

wejście do tradycyjnej południowo-chińskiej rezydencji Sanheyuan oraz angielskie

domy szeregowe9.6 Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum7Zhang 2006: 4078Feng, 2009: 179 Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum w Szanghaju

3

Główna alejka w lilong przebiegała południkowo, podczas gdy boczne usytuowane były

na linii wschód-zachód. Główne wejście do budynków, prowadzące przez bramę

skierowane było na południe – „dobre wpływy idą z południa, złe zaś z północy”10 .

Taki układ ma jeszcze wytłumaczenie pragmatyczne – budynki skierowane drzwiami i

oknami na południe są lepiej dogrzewane przez promienie słoneczne11.

Rys. 5 Typowe układy dzielnicy lilong12

W typowym układzie dzielnicy domów lilong, od zewnętrznej strony występuje

przestrzeń handlowo-usługowa (obszar nr 5), główne wejście (nr 1) umiejscowione jest

od południa. Alejki w dzielnicy lilong (nr 2 aleja główna, nr 3 alejki poboczne) biegną

południkowo i równoleżnikowo, krzyżując się pod kątem prostym. Alejka główna

prowadzi od bramy do wnętrza, oprócz funkcji komunikacyjnych stanowi miejsce

spotkań mieszkańców i zabaw dzieci, natomiast poboczne, doprowadzające do domów

alejki, w większości ślepe, traktuje się prawie jak przestrzeń domową. Numerem 4

oznaczony jest na rysunku teren zajmowany przez zabudowę mieszkalną. W jednym

rzędzie występuje minimum pięć domów. Dzielnica często otoczona jest sklepami

skierowanymi na zewnątrz, do wnętrza dzielnicy można było się dostać jedynie przez

kilka bram.

Odgrodzenie murem od alejki oraz zwyczaj malowania bram na kolor czarny

powodowało, że wszystkie budynki w rzędzie tworzącym longtang wydawały się

podobne. Zwieńczeniem bramy był rzeźbiony łuk. Nad bramą zamożniejszych domów

wykuwano zwykle chińską sentencję lub ozdobne elementy neobarokowe13.

10 Künstler, 1991: 7211 Ibid12 Sheng, 1987: 25, dostępne także: http://www.mcgill.ca/files/mchg/li-fig23a.jpg13 Zbiory muzealne The Shikumen Open House Museum

4

Rys. 1 Płaskorzeźba barokowa nad wejściem do budynku, Xintiandi (新天地 );

Zdobienia nad bramą wejściową, Jishanli, ul. Shanyin alejka 310 (积善里， 山阴路

310弄)

Shikumen starego typu powstały w latach sześćdziesiątych XIX wieku14.

W najwcześniejszym okresie były to budynki drewniane, następnie drewniano-

murowane. Wyraźnie widoczne południowochińskie wpływy architektoniczne

wyrażone są nie tylko poprzez odgrodzenie murem i występowanie dziedzińca, widać je

również w zastosowanych do budowy tradycyjnych materiałach, i rozplanowaniu

wnętrza domu15.

Powstające w początkowym okresie budynki były domami o dużej liczbie pomieszczeń,

przeważnie składały się z pięciu lub sześciu izb na każdej z kondygnacji. Duże, bogate

rodziny często nabywały tego rodzaju rezydencje mieszkalne16.

W tym okresie, oprócz rezydencji, powstawało bardzo dużo prostych zabudowań

przeznaczonych dla imigrantów i biedniejszej ludności. W latach sześćdziesiątych XIX

wieku całkowita liczba drewnianych Shikumen wyniosła ponad 870017, ich budowa była

bardzo opłacalną formą inwestycji dla zagranicznych i miejscowych przedsiębiorców.

W poszukiwaniu dodatkowego zarobku, zaczęto zmniejszać rozmiar tylnych

dziedzińców, zadaszać dziedzińce, zabudowywać tarasy, dzielić pokoje oraz

nadbudowywać piętra nad pokojami skrzydłowymi i kuchnią (tingzijian, 亭 子 间 ,

tíngzijiān). Zdarzało się, że w budynku, w którym początkowo mieszkała jedna rodzina,

liczba mieszkańców zwiększała się cztero lub pięciokrotnie. Znacznie spadła wtedy

14Feng, 2009: 2015 Zhang (et al.)2002: 3816Feng, 2009: 2117Ibidem, 20

5

jakość życia w Shikumen, ponieważ obudowa pięter i podział pokoi prowadziły do

pogorszenia systemu wentylacji i powstania ciemnych pokoi, nie mających dostępu do

naturalnego światła.

W latach dwudziestych XX wieku, ze względu na zwiększające się rozwarstwienie

społeczne, zaczęto budować nowy rodzaj lepiej dostosowanych do potrzeb

mieszkańców Shikumen18. Charakterystyczne dla tego okresu było również zmniejszanie

się wielkości rodzin19. W Shikumen nowego typu inaczej rozplanowywano

rozmieszczenie pomieszczeń, zaczęły dominować budynki trzy kondygnacyjne, często

z oprowadzoną kanalizacją i dopływem gazu20. Zachowano podstawowe cechy

charakterystyczne dla zabudowy, rezygnując z pomniejszych elementów, na przykład

wysuniętych naroży dachów – tak zwanych „końskich głów”( mǎtóu , 马 头 )21.

Porównując z Shikumen starego typu, główne różnice polegały na znacznym

zmniejszeniu powierzchni gruntu zajmowanej przez budynek (nawet o 75%),

udogodnieniach, lepszym, bardziej przemyślanym rozplanowaniu powierzchni

zabudowy oraz wykorzystaniu pochodzących spoza Chin materiałów i technik

budowlanych22.

W pierwszej połowie XX wieku oprócz Shikumen w Szanghaju powstawały różnorodne

wille z ogrodami, zamieszkiwane przez najbogatszą ludność w mieście oraz

wielorodzinne bloki mieszkaniowe, pozbawione większości cech charakterystycznych

dla opisywanej w pracy tradycyjnej szanghajskiej zabudowy23.

Ostatecznie, rozwój zabudowy składającej się z dwu-, lub trzykondygnacyjnych

tradycyjnych domów w alejkach został zahamowany na początku lat 40 XX wieku. W

końcu 1941 roku Szanghaj znajdował się pod panowaniem japońskim, nastąpiła

stagnacja w przemyśle budowlanym. W tym okresie powstało bardzo niewiele nowych

budynków mieszkalnych. Po 1949 roku tradycyjna zabudowa została uznana za mało

efektywną, przestarzałą i zarzucono jej kontynuowanie24.

18Feng, 2009: 2419 Zhang (et al.)2002: 5820Feng, 2009: 2521 Zhang 2006: 40622 Zhang (et al.)2002: 6123 Te formy zabudowy nie będą omawiane 24 Qian 1996 [brak strony], dostępne również http://www.mcgill.ca/mchg/student/lilong/

6

Shikumen, w zależności od czasu wybudowania, warunków i wyposażenia dzieliły się

na kilka rodzajów. Wśród starszych dominują li (lǐ, 里 ) oraz long (lòng, 弄 ), wśród

nowszych występują głównie cun (cūn, 村) i fang (fāng, 坊)25.

Bieżąca sytuacja

Sytuacja lilong pozostawała praktycznie niezmieniona w latach 1949-197826. Często

były one przeludnione i rzadko remontowane. W 1978 roku, Deng Xiaoping ogłaszając

reformy ekonomiczne, wyznaczył dla Szanghaju nowy kierunek rozwoju. Miasto

pełniące znaczącą rolę w chińskim przemyśle miało stać się międzynarodową

metropolią, tak zwaną „głową smoka”27.

Od początku lat osiemdziesiątych do miasta napływała duża liczba imigrantów, w większości wprowadzali się do domów w alejach. W tym samym

okresie, w miejskim krajobrazie zaczęły zachodzić zmiany urbanizacyjne na coraz większą skalę. Zmiany te nie dotyczyły jednak Shikumen, w których

przeprowadzano jedynie drobne remonty28. Mimo zwiększającej się ilości mieszkań, przeprowadzona w 1987 roku ankieta wśród mieszkańców lilong

wykazała, że 68,3% osób nie chciałoby zmienić miejsca zamieszkania, mimo oferowanej większej powierzchni mieszkalnej i nowoczesnego

wyposażenia. Za główną zaletę mieszkania w Shikumen uważano położenie w centrum miasta29.Osobom, których domy zostały wyburzone oferowano

warunki mieszkaniowe zaprezentowane w tabeli 1:

Powierzchnia na osobę zburzonego miejsca zamieszkania (m2/os)

Przesiedlenie do miejsca niedaleko poprzedniego miejsca zamieszkania (m2/os)

Przesiedlenie na obrzeża miasta (m2/os)

Poniżej 4 Zachowanie poprzedniej powierzchni

4

4-7 4-5 5-67-10 5-6 6-710-13 6-7 7-813-16 7-8 8-916-19 8-9 9-1019-22 9-10 10-1122-25 10-11 11-1225-30 11-12 12Powyżej 30 12 12

25Feng, 2009: 2726 Hammond, 2006: 1027 Wu, 2000:1359-1377, za Wan-Lin Tsai 2008:14W późniejszym czasie, na początku lat dziewięćdziesiątych rozwinięto to określenie – celem Szanghaju jest stać się centrum finansowym, centrum handlu i centrum ekonomicznym.28 Lim Poh Im, 2004: 529 Morris 1994, za: Hammond, 2006: 16

7

Tabela 1 Standardy wymiany mieszkań dla osób, których budynki zostały

wyburzone (1991 rok)30

Zaprezentowane w tabeli dane wskazują warunki oferowane osobom przesiedlonym –

mieszkania te miały znacznie mniejszą powierzchnię. Mieszkańcom pozostawiono

prawo wyboru miejsca zamieszkania – w pobliżu zburzonej dzielnicy lilong lub na

obrzeżach miasta. Przyznawana powierzchnia na osobę jest większa w przypadku

mieszkania położonego na peryferiach, co obrazuje jak władze chciały wpłynąć na

decyzje mieszkańców. Odzyskane w ten sposób grunty w centrum miasta mogły zostać

zagospodarowane w inny, bardziej dochodowy dla miasta sposób - na przykład poprzez

przeznaczenie ich pod działalność komercyjną31. Proces wyburzeń starych dzielnic trwał

przez całe lata osiemdziesiąte. W latach dziewięćdziesiątych dążono do zmniejszenia

nierównowagi pomiędzy wyburzeniami a ochroną charakterystycznej dla Szanghaju

zabudowy32.

Z drugiej strony, w 1993 roku, w Szanghaju przeprowadzono reformę otwierającą rynek

nieruchomości na zagranicznych inwestorów33, co było jednym z powodów

przyspieszających zmian w urbanistycznym krajobrazie miasta. Dwa lata później,

w 1995 roku, wprowadzono przepisy delegujące uprawnienia urbanistyczne ze szczebla

centralnego na szczebel regionalny. Prawo to dało władzom lokalnym realny wpływ na

kształt zmian zachodzących w mieście34. Konkurencja w przyciąganiu inwestorów

sięgała nawet szczebla dzielnic, co powodowało stale rosnące zagrożenie dla

atrakcyjnie położonych starych alejek w Szanghaju35. Jeszcze w latach osiemdziesiątych

najczęściej stosowana była metoda zhengtao gaizao (zhěngtào gǎizào, 整套改造), czyli

wyburzenia całych dzielnic, natomiast w latach dziewięćdziesiątych starano się chronić

zabytkową zabudowę. Mimo tych założeń, ilość relokacji wzrosła o 34% w porównaniu

do połowy lat osiemdziesiątych36.

30 China:urban land management in an emerging market economy, World Bank, World Bank Publications, 1993 s: 207 także: Shanghai City Housing Demolishing and Relocation Administration Detailed Implementation Regulation, 19.07.1991 31 Wong [bez daty]:3 32 Ibid33 Wu 2000: 1359-1377, za: Wan-Lin Tsai 2008:1434 Wan-Lin Tsai 2008, s. 25-2635 Ibid 2636 Lim Poh Im 2004: 5

8

Statystyki pokazują, iż w latach dziewięćdziesiątych odnowiono 3,65 mln metrów

kwadratowych powierzchni mieszkaniowej, poprawiając warunki życia 640 tys.

mieszkańców. W tym samym czasie wyburzono 27,87 mln metrów kwadratowych

powierzchni mieszkaniowej oraz relokowano 1,8 mln osób37. Z innych danych wynika,

że latach 1995-2003 wyburzono 31 mln metrów kwadratowych (odpowiadało to

704423 budynkom mieszkalnym) a około 2 milionów mieszkańców zostało

przesiedlonych38.

Dysproporcja pomiędzy ilością domów odnawianych i chronionych a obiektami

wyburzonymi spowodowana była założeniami polityki miasta. Zdecydowano, że

wyburzenia są konieczne, aby spełnić cel, którym było zwiększenie statystycznej

powierzchni mieszkalna na osobę, mimo stale i szybko przyrastającej liczby

mieszkańców. Dane uzyskane z Szanghajskiego Biura Statystycznego są dowodem na

to, że cel ten został zrealizowany (patrz tabela 2 ):

Rok Powierzchnia mieszkaniowa per capita (w m2 )

Gęstość populacji (os/km2)

1978 4.5 1 785

1990 6.6 2 104

2000 11.8 2 536

2008 16.9 2 978

Tabela 2 Porównanie średniej powierzchni mieszkaniowej oraz gęstości populacji

w latach 1978-200839

Aby zwiększyć statystyczną powierzchnię mieszkaniową, przy zwiększającej się liczbie

ludności, w Szanghaju przyjęto politykę efektywnego wykorzystania przestrzeni

poprzez budowę budynków wielokondygnacyjnych. Tereny po wyburzonych

dzielnicach dwu lub trzykondygnacyjnych domów zostają zwykle na przeznaczone pod

inwestycje w budynki wielopiętrowe, co powoduje, że można wielokrotnie zwiększyć

zagęszczenie ludności na danym terenie. W Szanghaju średnia gęstość zaludnienia

37 ibid38 Chen, Sun 2007: 539 Lim Poh Im 2004: 6; http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e1702.htm, http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E0304.htm [10.04.2011]

9

wynosi 2158 os/km2 , natomiast największe skupienie ludności występuje w dzielnicach

Huangpu (Huángpǔ, 黃 浦 ), Jing’an (Jìng'ān, 静 安 )oraz Luwan (Lúwān, 卢 湾 ),

wynosząc odpowiednio 48 501 os/km2 , 40 630 os/km2 oraz 38 969 osób na kilometr

kwadratowy40.

W 1999 roku rada miejska uchwaliła nową strategię urbanistyczną mającą na celu

osiągnięcie równowagi pomiędzy „wyburzeniami, polepszaniem warunków i ochroną

budynków” (chāi, gǎi, liú; 拆 、 改 、 留 ). Od tego czasu więcej uwagi poświęcono

ochronie zabytkowych zabudowań41. Konsekwentnie, budynkom o znaczeniu

historycznym przypisano rangi (budynek o znaczeniu krajowym, budynek o znaczeniu

dla miasta, budynek o znaczeniu dla dzielnicy) i przepisy o ich ochronie uchwalone

przez Miejski Kongres Ludowy Szanghaju42 weszły w życie z początkiem 2003 roku43.

W Szanghaju wydzielono 19 miejsc o znaczeniu narodowym, 113 miejsc o znaczeniu

dla miasta. Chronione budynki zajmują 4 mln m2, obejmując 632 miejsca i ponad dwa

tysiące budynków. Rejestr miejsc chronionych zawiera 144 różnych ulic i alejek44.

Dodatkowo, w maju 2001 roku uchwalono długoterminowy plan urbanistycznego

rozwoju miasta (Shanghai City Master Plan 1999-2020)45. W wyznaczonym okresie

Szanghaj ma stać się centrum światowego handlu, finansów i logistyki46. Zakłada się, że

część mieszkańców zamieszka w obrębie miast-satelit, a aglomeracja szanghajska

przeistoczy się w megalopolis delty rzeki Changjiang47. Plany dotyczące ścisłego

centrum zakładają zwiększenie ilości terenów zielonych i przestrzeni otwartych,

zmniejszając gęstość i wprowadzając ograniczenia wysokości zabudowy48. Jednym

z ważnych założeń dotyczących gospodarowania ścisłym centrum jest uwzględnienie

tradycyjnej zabudowy Shikumen jako ważnego elementu związanego z wartościami

historyczno-kulturowymi49. Shikumen uwzględnione są w wizualizacji

zrewitalizowanego centrum miasta (patrz rys.7):

40 http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e0302.htm [10.04.2011]41 Lim Poh Im, 2004: 742 ang. Shanghai Municipal People’s Congress, chin. 上海市人大常委会43 Ibid44 http://www.shgtj.gov.cn/gtjdoc/english/historic/201001/t20100121_357153.html [10.04.2011]45 Pan 2000: 12-1446 ibid47 Ibidem 11-1248 Ibid 49 Lim Poh Im, 2004: 7

10

Rys. 7 wizualizacja zrewitalizowanego centrum Szanghaju, po wprowadzeniu

założeń planu rozwoju na lata 1999-202050

Dane z 2005 roku, wskazują, że znajdujące się na terenie miasta budynki mieszkalne

o wartości historycznej i kulturowej zajmują powierzchnię równą 12 mln m2 .

Powierzchniowo największą część stanowią dzielnice lilong starego typu, zajmując 6,17

mln m2 . Shikumen znajdujące się w dzielnicach alejek nowego typu zajmują 3,35 mln

m2 . W grupie zachowanych budynków mieszkalnych znajdują się również budynki

nowsze - rezydencje z ogrodem (huāyuán zhùzhái, 花 园 住 宅 ), (ich powierzchnia

wynosi 1,47 mln m2 ) jak i budynki przypominające bloki mieszkalne (gōngyùlèide,公

寓类的), które wypierały Shikumen ze względu na możliwość zasiedlenia przez większą

ilość mieszkańców (powierzchnia 1,79 mln m2 )51.

Znalezienie dokładnych danych dotyczących ilości niewyburzonych i objętych ochroną

budynków jest bardzo trudne. Być może władze nie prowadzą tak dokładnych statystyk

ze względu na stale zmieniającą się sytuację lub też nie udostępniają takich danych. Na

stronach miejskiego Urzędu do spraw Planowania i Zagospodarowania Terenem

(Shànghǎishì guīhuà hé guótǔ zīyuán guǎnlǐjú, 上 海 市 规 划 和 国 土 资 源 管 理 局 )

znajduje się informacja mówiąca, że wśród budynków prawnie chronionych w

50 http://www.except.nl/design/shanghaiurbanplan/index.html [10.04.2011]51 http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]

11

Szanghaju ponad 50% stanowią: rezydencje z ogrodem (huayuan zhuzhai), Shikumen

starego i nowego typu, budynki przypominające bloki mieszkalne (gongyuleide) oraz

sześć typów budynków przemysłowych52.

Na stronach Szanghajskiego Biura Statystycznego znajdują się dane dotyczące

powierzchni wyburzeń budynków mieszkalnych. Nie znajdziemy w tych danych

podziału na konkretne typy budynków mieszkalnych. Pokazują one jednak, że

wyburzenia są prowadzone na bardzo dużą skalę, a w ostatnich latach wielkość

wyburzanych powierzchni znacząco wzrosła.

Wykres 1 Wyburzenia budynków mieszkalnych w latach 1995-200853

Koncepcje ochrony Shikumen

Występują dwie główne koncepcje ochrony zabudowy Shikumen. Jedna, dość

powszechna, polega na renowacji budynków z równoczesną zmianą funkcji

z dotychczasowej – mieszkalnej na komercyjną. Druga to odnowienie i poprawa

warunków mieszkaniowych bez zmiany funkcji spełnianej przez budynki54.

Najbardziej znanym przykładem odnowionej dzielnicy Shikumen jest szanghajskie

Xintiandi (Xīntiāndì, 新 天 地 ). Prace renowacyjne trwały od 1997 do 2002 roku

i polegały na gruntownej przebudowie alejek obejmujących teren około 52 hektarów

dystryktu Taiping Qiao (Tàipíngqiáo, 太平桥), znajdującego się w dzielnicy Luwan55.

Alejki te były bardzo gęsto zaludnione, teren Taiping Qiao zamieszkany był przez

52 http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]53 http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E1707.htm [10.04.2011]54 Wan-Lin Tsai 2008: 2555 http://www.xintiandi.com/english/aboutus_taipingqiao.asp [10.04.2011]

12

siedemdziesiąt tysięcy osób.56 Założono, że miejsce ma zachować najistotniejsze cechy

tradycyjnej szanghajskiej architektury, które zestawione zostaną z elementami

nowoczesnymi57.

Rys. 7 Przebieg prac renowacyjnych w Taiping Qiao58

Przebieg prac renowacyjnych polegał głównie na zburzeniu oryginalnych budynków,

z wyjątkiem pozostawienia części fasad59. Firma zajmująca się inwestycją tłumaczyła,

że wyburzenia były konieczne ze względu na osłabioną konstrukcję przeludnionych

domów. Budynki odbudowano zachowując główne cechy szanghajskiej zabudowy.

Dotychczasowi mieszkańcy musieli wyprowadzić się z zajmowanych domów.

W pierwszym etapie relokacji (w 1997 roku) rodzinom przysługiwało średnio 15,6

tysiąca dolarów rekompensaty. Następnie kwotę odszkodowania zwiększono do 20

tysięcy dolarów, ze względu na gwałtowny wzrost cen nieruchomości w mieście. Nie

była to kwota wystarczająca na zakup mieszkania, a przyjęte warunki kompensaty nie

były korzystne dla mieszkańców, szczególnie dla rodzin wieloosobowych, ponieważ

opierały się na zajmowanej powierzchni mieszkalnej a nie kwocie kompensaty na

osobę60.

Obecnie Xintiandi jest głównie miejscem rozrywki, butików oraz ekskluzywnych

restauracji, nierzadko zachodnich. Spośród 79 odnowionych budynków, 41 stanowią

luksusowe restauracje, bary, kluby nocne i kawiarnie; 27 to sklepy z pamiątkami,

56 Wan-Lin Tsai 2008: 3757 ibid58 Fotografie wykonane przez autorkę w szanghajskim the Shikumen Open House Museum 59 Wan-Lin Tsai Master 2008: 4060 Lan Feng, The 4th IACP Conference, Shanghai June 19-20, 2010

13

galerie sztuki i galerie mody. Pozostałe to hotele, kompleks odnowy biologicznej oraz

kino61. W odnowionym kompleksie znajduje się także muzeum poświęcone Shikumen –

dom urządzony w stylu lat trzydziestych XX wieku oraz tablica upamiętniająca

Pierwszy Kongres Komunistycznej Partii Chin62, który odbył się w alejkach Taiping

Qiao (patrz rys. 8).

Rys. 8 Odnowione Xintiandi

Ze względu na sposób przeprowadzonej rewitalizacji, polegającej częściowo na

wyburzeniu oryginalnych form i zastąpieniu ich replikami, autorka pracy często

spotykała się z opiniami mieszkańców Szanghaju, że Xintiandi to nie mająca wiele

wspólnego z tradycyjną zabudową makieta.

Podobne opinie przytoczone zostały w artykule Forward to the Past: Historical

Preservation in Globalizing Shanghai autorstwa Xuefei Ren. Autor, w czasie

przebudowy części Taiping Qiao na Xintiandi miał okazję prowadzić badania,

rozmawiać z architektami, urzędnikami a także mieszkańcami przebudowywanych

obszarów. Poniżej przytoczono wypowiedź mieszkańca, którego dom znajdował się w

sąsiedztwie nowopowstałego Xintiandi: “Vincent Lo63 mieszka dokładnie po drugiej

stronie ulicy. Nigdy nas nie odwiedził. Zbudował park, ale nie dla nas. Tam odbywają

się koncerty i inne wydarzenia, ale nie stać nas na bilet. Oni blokują dostęp do parku w

czasie imprez… Shikumen zachowane w formie Xintiandi to nie są prawdziwe

Shikumen. To są drogie sklepy dla bogatych. Tu (wskazuje palcem), to są prawdziwe

61 Ren [brak daty]: 3762 Zhōngguó Gòngchǎndǎng dìyīcì quánguó dàibiǎo dàhuì 中国共产党第一次全国代表大会63 Prezes korporacji Shui On Land, która przebudowywała Xintiandi

14

Shikumen”. Zamieszczone w artykule pozostałe wypowiedzi mieszkańców również

odnoszą się negatywnie do kwestii renowacji i konieczności opuszczenia domu64.

Dla innych Xintiandi jest przykładem nowoczesnego podejścia do ochrony

charakterystycznej zabudowy. Argumentują oni, iż stare, niszczejące budynki zostały

wykorzystane w atrakcyjny sposób, a mieszkające w niedogodnych warunkach osoby

mogły przenieść się do domów o wyższym standardzie. Dodatkowo inwestycja

zwiększyła zainteresowanie tą tradycyjną formą architektoniczną ważnym aspektem są

korzyści finansowe osiągane przez miasto po przekształceniu na ekskluzywną dzielnicę

turystyczno–rozrywkową65. Władze miejskie utrzymują stanowisko, że renowacja

Xintiandi jest nowoczesnym sposobem na zapewnienie harmonii w mieście66.

Według Xuefei Ren, która badała ten obszar latem 2005 roku, na terenie

przeznaczonym do wyburzenia nadal mieszkało 300 rodzin. Mieszkańcy ci nie przystali

na oferowaną wysokość kompensaty. Negocjacje z rodzinami które nie godziły się na

przeprowadzkę lub chciały zamieszkać w odnowionych budynkach były

przeprowadzane indywidualnie i oferowano różne dodatkowe korzyści na przykład

ubezpieczenie medyczne czy oferty pracy. Po roku w tym miejscu mieszkało jeszcze 30

rodzin, w otoczeniu nieuporządkowanych gruzów wyburzonego sąsiedztwa. Jeśli

członkowie tych rodzin zatrudnieni byli w przedsiębiorstwach publicznych lub

miejskich jednostkach administracyjnych, stosowano nacisk również w miejscu pracy.

Niekiedy odcinano mieszkańcom prąd lub wodę. Ostatecznie rodziny zostały

poinformowane, że w grudniu 2006 roku zostaną relokowane przymusowo67.

Inny model rewitalizacji starych alejek przyjęto w Shikumen Tianzifang (Tiánzifāng, 田

子 坊 ). Początkowo, w latach dziewięćdziesiątych przeznaczono ten obszar do

wyburzenia, jednak dzięki projektowi Wu Meisen (Wú Méisēn, 吴梅森), który stworzył

wizję kreatywnego wykorzystania starej dzielnicy trzypiętrowych Shikumen, władze

Szanghaju odstąpiły od planu wyburzeń68. W 1998 roku stworzono enklawę, w której

wystawiać mogli swoje prace lokalni artyści. Obecnie jest to miejsce bardzo turystyczne

i komercyjne, galerie i wystawy prac fotografów zostały zdominowane przez sklepy

64 Ren [bez daty]: 3965 Lan Feng: The 4th IACP Conference, Shanghai June 19-20, 2010, The Redevelopment And Preservation Of Historic Lilong Housing In Shanghai; Wan-Lin Tsai 2008: 39-43; 66 http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]67 Ren [bez daty]:38-3968 “Heritage on the hammer, urban preservation under pressure”, Shanghai Daily 19.05 2010

15

z pamiątkami oraz restauracje (działa około 400 miejsc handlowo-usługowych).

Odmienność Tianzifang od Xintiandi polega głównie na zachowaniu części terenu dla

dotychczasowych mieszkańców. Podczas prowadzonych prac Tianzifang opuściło

większość mieszkańców (1,4 tysięcy rodzin). Dzięki temu, że część górnych

kondygnacji budynków zachowało funkcje mieszkalne, w Tianzifang nadal mieszka

około 300 osób69.

Niektóre prace renowacyjne przybierają zaskakujący wymiar. Przykładem takiego

działania może być lilong Fukangli (Fúkānglǐ, 福 康 里 ). Według planów, lilong

Fukangli miał zostać odnowiony wraz z zachowaniem funkcji mieszkalnych. Skutkiem

„procesu odnowy” budynki zostały wyburzone a następnie odbudowane na planie

oryginalnego dystryktu. Dodatkowo na terenie longtang zwiększono ilość zieleni. Po

zakończeniu prac 50% mieszkańców powróciło na dotychczasowe miejsce

zamieszkania70. Przypadek ten potwierdza tezę postawioną w artykule „Preserving the

past” opublikowanym w czasopiśmie Shanghai Spotlight: „przekonanie, że nowe jest

lepsze nadal dominuje w lokalnej społeczności”71.

W Szanghaju chronione są także miejsca o znaczeniu historycznym. Najważniejszym,

zabytkiem o znaczeniu narodowym jest miejsce Pierwszego Kongresu Partii

Komunistycznej, znajdującym się obecnie w obrębie Xintiandi. Znaczący udział

w budynkach chronionych mają miejsca związane z politykami i działaczami

Komunistycznej Partii Chin. W lilong Jiaxiu Li (Jiǎxiùlǐ 甲秀里) znajduje się Shikumen

będący jedną z rezydencji Przewodniczącego Mao Zedonga (Máo Zédōng, 毛泽东). W

1977 roku budynek wpisano na miejską listę chronionych zabytków72, a po pracach

renowacyjnych w 2008 roku udostępniono zwiedzającym. Z zewnątrz zachowane

zostały cechy architektoniczne Shikumen, w środku stworzono wystawę obrazującą

warunki życia Przewodniczącego Mao w Szanghaju. Odnowiona i udostępniona do

zwiedzania została również była rezydencja Lu Xun (Lǔ Xùn, 鲁迅). Znajduje się ona

na ulicy Shanyin (Shānyīnlù, 山 阴 路 ). Ze względów polityczno-historycznych

odnowiona jest również cała aleja Yuyang Li (Yúyánglǐ, 渔 阳 里 ) w którym miała

69 ibid70Wan-Lin Tsai 2008: 2571 Lim Hui Sin, “Preserving the past” Shanghai Spotlight, 03.200872 http://shanghai.cultural-china.com/html/Travel/Former-Residences-of-Celebrities/200811/13-1372.html [10.04.2011]

16

siedzibę Liga Młodzieży Socjalistycznej (Zhōngguó Shèhuìzhǔyì Qīngniántuán, 中国社

会主义青年团).

Rys. 9 Odrestaurowane Shikumen obejmują dawne rezydencje znanych i

cenionych osób – po lewej woskowa figura Mao Zedonga w dawnej rezydencji, po

prawej u góry miejsce pierwszego Plenum Komunistycznej Partii Chin; na dole

dawna rezydencja Lu Xun

Promocja kultury Shikumen

W ostatnich latach, ze względu na zainteresowanie architekturą i kulturą szanghajskich

longtang, prowadzone są działania promujące tą formę zabudowy i tradycji z nią

związanych. Inicjatywy podejmowane są na różnych szczeblach. W ostatnim czasie,

Pawilon Szanghajski w czasie trwania światowej wystawy EXPO został

zaprojektowany na kształt budynku Shikumen. „Zachowując formy i jednorodność,

mieszając historię i nowoczesność, doprowadzając do spotkania Wschodu i Zachodu”73

Shikumen wpisywało się w hasła przewodnie Wystawy EXPO. Wewnątrz pawilonu

znajdowała się wystawa nawiązująca do sposobu życia mieszkańców starych alejek74.

Ponadto, w trakcie trwania wystawy EXPO, w czasie której ruch turystyczny w

Szanghaju był wzmożony, organizowano między innymi bezpłatne wycieczki

autobusowe po szanghajskich atrakcjach turystycznych. Inicjatywa podjęta przez

dzielnicę Luwan obejmowała okres 19.05-12.06 (wycieczki co pół godziny, pomiędzy

10-17, również z pilotem posługującym się językiem angielskim). Zwiedzanie

73 http://en.expo2010.cn/c/en_dq_tpl_271.htm [10.04.2011]74 ibid

17

obejmowało między innymi Tianzifang oraz Xintiandi75. W kwietniu, na terenie

Xintiandi zorganizowany został Tydzień Kultury Shikumen76. Podobne wydarzenie

miało miejsce w lipcu na szanghajskim starym mieście – prezentowano obyczaje

związane z życiem w alejkach, w makiecie alejki prezentowano tradycyjne zawody a

turyści mogli wysłuchać wykładów siedząc w stylizowanej herbaciarni. Opisywane

wydarzenie przedstawione jest na poniższej fotografii:

Rys. 10 Makieta alejki podczas święta kultury lilong, Szanghaj lipiec 2010 roku

75“Free tour buses prowl Luwan” Shanghai Daily 19.05.201076 “Shanghai Xintiandi Model Unit for Expo 2010 Tourism and Shanghai Shikumen Cultural Week” Shanghai Daily [bez daty]

18

Podsumowanie

„Teraźniejszość” Shikumen trwa z pewną dozą sentymentu nie tylko wśród najstarszych

mieszkańców. Mieszkańcy Szanghaju, bez względu na wiek, pamiętają o tradycji miasta

i w większości pragną jej zachowania. Ich obecność zagrożona jest jednak przez

niektóre uchwały miasta, skutkujące pojawieniem się na ścianach budynków znaku „do

rozbiórki” – chai (拆). Z drugiej strony, należy przyznać, że władze miasta starają się

zachęcić mieszkańców i turystów do zwrócenia uwagi na zabudowę oraz kulturę

„starego Szanghaju”.

Optymistycznym faktem jest zawarcie zabudowy Shikumen w długoterminowym planie

urbanistycznym rozwoju miasta na lata 1999-2020. Autorka pracy pragnie wyrazić

subiektywną nadzieję, iż dzięki tego rodzaju działaniom czerpiąca z tradycji

architektonicznej Wschodu i Zachodu forma zabudowy nie zostanie zapomniana.

19

Bibliografia:

Chen, Xiangming, Jiaming Sun 2007. Untangling a global - local nexus: sorting out residential

sorting in Shanghai, Environment and Planning A 2007 [bez miejsca]

Shikumen: Experiencing Civil Residence and Alleys of Shanghai Style. 上海：上海人民出版社 Feng, Shaoting (red.) 2009. Shikumen, Shanghai tese minju yu longtang fengqing. Shikumen: Experiencing Civil Residence and Alleys of Shanghai Style . Shanghai: Shanghai Renmin

Chubanshe. 冯绍霆 2009 编著. 石库门，上海特色民居与弄堂风情.

Hammond, Paul H. 2006 Community Eclipse And Shanghai’s Lilong A Thesis presented to the Faculty of the Graduate School University of Missouri [bez miejsca]

Künstler, Mieczysław Jerzy 1991. Sztuka Chin. Warszawa: Wiedza Powszechna

Lan, Feng 2010. Adaptive Reuse of Historic Residential Housing for Commercial Development- A case study of Xintiandi redevelopment project in Shanghai, China materiały konferencyjne The 4th IACP Conference, Shanghai

Lim, Poh Im 2004. Urban Renewal In A Fast Growing Metropolis: Case Study Of Shanghai, China. Socio-Economic & Environmental Research Institute (SERI) Penang, Malaysia

Lü, Junhua, Luo Bide, Zhang Jie (red.) 2002 Zhongguo xiandai chengshi zhuzhai. Modern

urban housing in China 1840-2000. 吕俊华、罗彼得、张杰 编著 2002。中国现代城市住宅。Modern urban housing in China 1840-2000. 北京：清华大学出版社。

Pan, Haixiao 2000. Shanghai from Dense Mono-center to Organic Poly-Center Urban Expansion Department of Urban Planning, Tongji University, Szanghaj

Ren, Xuefei 2008. Forward to the Past: Historical Preservation in Globalizing Shanghai, Michigan State University

Wan-Lin, Tsai 2008. The Redevelopment And Preservation Of Historic Lilong Housing In Shanghai, University of Pennsylvania

Wong, Raymond W. M. [bez daty]. Preservation of Traditional Buildings with Heritage Value in Asian Cities with Colonial Background – Shanghai, Guangzhou and Hong Kong cases, Division of Building Science and Technology, City University of Hong Kong, Hong Kong, China

Zhang, Fuhe 2006. Zhongguo jindai zianzhu yanjiu yu baohu. Beijing: Qinghua Daxue

Chubanshe 张复合 2006.中国近代建筑研究与保护.北京:清华大学出版社

Lim Hui Sin, 2008 “Preserving the past” Shanghai Spotlight, nr 3

“Heritage on the hammer, urban preservation under pressure”, Shanghai Daily, 19.05 2010

20

http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e1702.htm [10.04.2011]

http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje09.htm?d1=2009tjnje/E0304.htm [10.04.2011]

http://www.stats-sh.gov.cn/2003shtj/tjnj/nje07.htm?d1=2007tjnje/e0302.htm [10.04.2011]

http://www.shgtj.gov.cn/gtjdoc/english/historic/201001/t20100121_357153.html [10.04.2011]

http://www.shgtj.gov.cn/gtzyzw/ldft/200812/t20081225_175089.htm [10.04.2011]

http://tourschina.com/travel-shanghai/shikumen-buildings.htm [10.04.2011]

http://sharound.lotour.com/s/20091202/n409063.shtml [10.04.2011]

http://www.mcgill.ca/files/mchg/li-fig23a.jpg [10.04.2011]

http://www.mcgill.ca/mchg/student/lilong/ [10.04.2011]

http://en.expo2010.cn/c/en_dq_tpl_271.htm [10.04.2011]

http://www.xintiandi.com/english/aboutus_taipingqiao.asp [10.04.2011]

http://shanghai.cultural-china.com/html/Travel/Former-Residences-of-Celebrities/200811/13-1372.html [10.04.2011]

The Shikumen Open Mouse Museum, Szanghaj ulica Taicang alejka 181 numer 25

21